Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 140.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 19 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Дипломные работы
Предмет Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

227 Продаж

Davlat byudjetiga qo‘shimcha daromadlar zaxiralarini aniqlash va safarbar qilishda zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llash ko‘lamini kengaytirish masalalari

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN DIPLOM ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ 1 Davlat byudjetiga qo‘shimcha daromadlar zaxiralarini aniqlash va safarbar qilishda zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llash ko‘lamini kengaytirish masalalari . Mundarija Kirish ............................................................................................................................................................ 3 I bob. Davlat byudjetiga qo‘shimcha daromadlar zaxiralarini aniqlash tajribasini o‘rganishning nazariy va uslubiy asoslari. ......................................................................................................................................... 10 1.1.   Davlat byudjetiga qo‘shimcha daromadlar zaxiralarini aniqlash nazariy asoslari ............................... 10 1.2.   Iqtisodiyotni moliyaviy tartibga solish tizimida davlat moliyaviy zahiralari. ........................................ 15 1.3.   Davlat moliyaviy zahiralarini shakllantirishning uslubiy jihatlari. ........................................................ 24 I bob uchun xulosa ..................................................................................................................................... 36 II.bob.Davlat moliyaviy zaxiralari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanishning moliyaviy mexanizmlari ............................................................................................................................................. 38 2.1.   Barqarorlashtirish fondi davlatning moliyaviy xavfsizligini ta'minlash mexanizmi sifatida ................. 38 2.2.   Kelajak avlodlar uchun jamg'arma daromadlarni avlodlararo qayta taqsimlash mexanizmi sifatida. . 46 II bob xulosa .............................................................................................................................................. 61 III bob. Davlat moliyaviy zahiralarini safarbar qilishda zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llash ko‘lamini kengaytirish masalalari va rentabelligiga ta'siri. ......................................................................... 63 3.1.   Davlat moliyaviy zahiralarini safarbar qilishda zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llash ko‘lamini kengaytirish masalalari. ............................................................................................................................. 63 3.2.   Pul-kredit siyosatining davlat moliyaviy zahiralarining hajmi ............................................................. 74 3.3.   Investitsiya strategiyasi, davlat moliyaviy zahiralarini joylashtirish yo‘nalishlari va mexanizmlari. . . . . 79 III bob uchun xulosa ................................................................................................................................... 84 Umumiy xulosa .......................................................................................................................................... 85 Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 88 ANNOSTATSIYA Byudjet tizimi axborot oqimlarining kesishish markazidir. Davlat byudjetiga qo‘shimcha daromadlar zaxiralarini aniqlash va safarbar qilishda axborot- telekommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish va ulardan samarali foydalanishning asosiy muammolarini hal etish axborotlashtirish bo‘yicha davlat siyosatini tubdan o‘zgartirishni nazarda tutadi, uning mohiyati axborotlashtirish 2 vositalarini ustuvor rivojlantirishdan axborot resurslarini muvofiqlashtirish va integratsiyalashuviga o‘tishdan iborat. Bu muhim jihat bo‘lib, bu, albatta, mamlakatimizda axborotlashtirishning yanada rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlar tajribasi shuni yaqqol tasdiqlaydiki, aynan axborot texnologiyalari byudjet jarayoniga nisbatan salohiyati bu mamlakatlarga iqtisodiy ustuvorlik va ijtimoiy barqarorlikni oshiradi. Kalit so‘zlar : Mintaqaviy byudjetlar , ta'sis subyektlar , moliyaviy resurs , Soliq va soliq bo‘lmagan tushumlar , bank kapital bozori ANNOSTATION The budget system is the center of intersection of information flows. Solving the main problems of the development of information and telecommunication technologies and their effective use in determining and mobilizing reserves of additional income to the state budget implies a fundamental change of the state policy on information, its essence is to shift from the priority development of information tools to the coordination and integration of information resources. consists of teeth. This is an important aspect, which will certainly have a significant impact on the further development of information in our country. The experience of countries with a developed market economy clearly confirms that it is the potential of information technologies in relation to the budget process that increases the economic priority and social stability of these countries. Key words : Regional budgets, constituent entities, financial resources, Tax and non-tax revenues, bank capital market Kirish Tadqiqot mavzusining dolzarbligi . Mintaqaviy byudjetlar O‘zbekiston Respublikasining byudjet tizimida muhim o‘rin tutadi, bu nafaqat ularning byudjet tizimining davlat va mahalliy darajalari o‘rtasidagi bog'liqlik roli bilan, balki ularning daromad bazasining O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy rivojlanishiga bog'liqligi bilan ham belgilanadi. Moliya tizimini rivojlantirishning 3 zamonaviy tendentsiyalari, bir tomondan, O‘zbekiston Respublikasining ta'sis subyektlarining davlat hokimiyati organlarining mustaqilligining kengayishini, boshqa tomondan, mintaqaviy byudjetlar hisobidan amalga oshirish zarurligini ko‘rsatadi 1 . Bu O‘zbekiston Respublikasining ta'sis subyektlari byudjetlarining barqarorligini oshirish va hokimiyatni ustuvor ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni bajarish uchun etarli moliyaviy resurslar bilan ta'minlash uchun mintaqaviy byudjet daromadlarini o‘sishi uchun zaxiralarni aniqlashni talab qiladi. Soliq va soliq bo‘lmagan tushumlarning o‘sishi, shuningdek, davlat byudjetdan qo‘shimcha subsidiyalar ajratilishi mintaqaviy byudjetlarga tushumlarning ko‘payishini ta'minlaydi. Shu bilan birga, davlat byudjetdan subsidiyalar ajratish mintaqaning o‘sib borayotgan ehtiyojlarini to‘liq qoplay olmaydi va faqat ustuvor xarajatlarni moliyalashtirishni ta'minlaydi, bu esa mintaqaviy byudjetdagi nomutanosiblik xavfini oshiradi. Byudjetlararo transfertlarga qaramlikni kamaytirish va shaxsiy daromad salohiyatini rivojlantirish byudjet siyosatining asosiy maqsadi hisoblanadi. So‘nggi yillar amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, daromad bazasini kengaytirish uchun ichki zaxiralar faol ishlatilmayapti, bu O‘zbekiston Respublikasining barcha ta'sis subyektlarining byudjetlariga turli darajada ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Bundan tashqari, davlat darajada O‘zbekiston Respublikasining ta'sis subyektlarining byudjetlariga o‘z daromadlarini ko‘paytirish uchun soliq, byudjetlararo va nomoliyaviy xususiyatdagi rag'batlantirish mexanizmlarini ishlab chiqish talab etiladi. Bu holat hududiy budjet daromadlarini shakllantirish tizimini, keyingi yillardagi dinamik o‘zgarishlarni hisobga olgan holda ularning o‘sish yo‘nalishlarini aniqlashni yanada chuqur o‘rganish zarurligini taqozo etmoqda, bu esa dissertatsiya ishining mavzusini tanlashga sabab bo‘ldi. Muammoning rivojlanish darajasi . O‘zbekiston Respublikasining ta'sis subyektlarining byudjet daromadlarini o‘sishi uchun zaxiralarni aniqlashning 1 Innovation Policy A Guide for Developing Countries. The International Bank for Reconstruction and Development / The World Bank. 1818 H Street, NW, 2020. – P.28. 4 murakkab ilmiy muammosining turli jihatlari o‘zbek va xorijiy tadqiqotchilarning ko‘plab ishlarida o‘z aksini topgan. Mahalliy mutaxassislarning ishlarida mintaqaviy byudjetlarning byudjet xavfsizligini oshirish yo‘llari ko‘rib chiqildi: O.G. Bezhaeva, M.L. Vasyunina, N.G. Vishnevskaya, E.A.Ermakova, O.S. Kirillova, V.V. Klimanov, V.M. Lastochkina, N.I. Malis, E.S. Osipova, L.P. Pavlova, V.G. Panskova, I.A. Peronko, V.M. Rodionova, A.G. Siluanova, O.V. Tolstoy va boshqalar.Davlat daromadlarini shakllantirish muammolariga quyidagi xorijiy olimlarning ishlari bag ishlangan: A.Vagner, A.Laffer, A.Lyuis,ʻ D.Brummerxof, R.Masgrev, V.Petti, D.Rikardo. , V. Rostou, A. Smit va boshqalar. Hududlar daromadlarini shakllantirish muammolari o‘zbek (I.V.Gorskiy, A.L.Kolomiets, A.M.Lavrov, N.S.Maksimova, A.D.Melnik, S.K.Mironov, V.S.Nazarov, M.R.Pinskaya, V.V.Polovinka, D.B.Polyak, D.B.T., G.B.tar) asarlarida chuqur o rganilgan. , I.V.Trunin, D.G.Chernik, S.D.Shatalov va ʻ boshqalar), chet el (R.Byord, D.Foster, R.Xep, Y.Xeygen va boshqalar) iqtisodchilari. Ushbu mualliflarning ishlarida soliq vakolatlarini taqsimlash tamoyillari, shuningdek, hukumatlararo moliyaviy yordamdan samarali foydalanish tamoyillari taklif etilgan. O‘zbekiston Respublikasining ta'sis subyektlarining byudjet daromadlarini shakllantirish tizimini ishlab chiqish zarurati, ularning o‘sishi yo‘nalishlari va fiskal rag'batlantirish choralari majmuasi, shuningdek, daromadlarni oshirish uchun zarur bo‘lgan bir qator boshqa hal qilinmagan va munozarali masalalar mavjudligi. O‘zbekistonda mintaqaviy byudjetlarning daromad bazasi, tadqiqot maqsadi va uning vazifalarini belgilash. Dissertatsiya tadqiqotining maqsadi O‘zbekiston Respublikasining ta'sis subyektlari faoliyatini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash va ularning byudjetlarining barqarorligini oshirish uchun zarur bo‘lgan mintaqaviy byudjet daromadlarini o‘sishi uchun zaxiralarni aniqlash va ulardan foydalanishning ilmiy muammosini hal qilishdir. . Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi : 5 O‘zbekiston Respublikasining ta'sis subyektlarining byudjet daromadlarini tashkil etish tizimining tamoyillarini va zamonaviy sharoitlarda ularni shakllantirish mexanizmini o‘rganish; hududiy byudjetlarning daromadlari tizimini tashkil etish bo‘yicha xalqaro tajribani va zamonaviy O‘zbekiston sharoitida daromadlar bazasini ko‘paytirish muammosini hal qilishning ilmiy yondashuvlarini umumlashtirish; O‘zbekiston Respublikasining ta'sis subyektlarining byudjet daromadlarini o‘sishi uchun zaxiralarni aniqlash; mintaqaviy darajada byudjet daromadlarining hajmi va tarkibini belgilovchi omillarni hisobga olgan holda, O‘zbekiston Respublikasi subyektlari byudjetlarining daromad salohiyatini oshirishga va daromadlarning real o‘sishiga qaratilgan chora-tadbirlar kompleksini ishlab chiqish; O‘zbekiston Respublikasining ta'sis subyektlarining byudjet daromadlarini oshirish maqsadida byudjetlararo munosabatlar tizimini rivojlantirish bo‘yicha takliflarni asoslash. Tadqiqot ob'ekti - respublika subyektlari byudjetlarining daromadlari. Tadqiqotning nazariy va uslubiy asoslari . Dissertatsiya ishining metodologiyasi ilmiy bilishning umumiy usullariga asoslanadi: empirik tadqiqot usullari (qiyoslash, ma’lumotlarni to‘plash va o‘rganish), qiyosiy va statistik tadqiqot, nazariy va amaliy materialni sintez qilish, formal mantiq tamoyillari. Tadqiqotning maqsad va vazifalarini bajarish uchun guruhlash, tasniflash, iqtisodiy tahlil va sintez usullaridan foydalanildi. Tadqiqotning nazariy asosini mahalliy va xorijiy olimlarning davlat moliyasi, byudjet daromadlarini shakllantirish sohasidagi ishlari, byudjet va soliq munosabatlarini tashkil etishni tartibga soluvchi qonun va me’yoriy hujjatlar, shuningdek, davriy nashrlarda chop etilgan nashrlar va davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarida e’lon qilingan materiallar tashkil etildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi O‘zbekiston Respublikasining ta'sis subyektlarining byudjet daromadlarini o‘sishi uchun zaxiralarni aniqlash uchun nazariy va uslubiy qoidalar to‘plamini ishlab chiqishdadir. 6 O‘zbekiston Respublikasining ta'sis subyektlarining byudjet daromadlarining mualliflik tasnifi ishlab chiqilgan va ilmiy asoslangan, byudjet daromadlarini o‘sishi uchun maksimal darajada zaxiralarni aniqlashga qaratilgan. Tasniflash belgilarini yagona mezonli shakllantirish amaliyotidan farqli o‘laroq, daromadlarni tasniflash ularning o‘ziga xos xususiyati va O‘zbekiston Respublikasining ta'sis subyektlarining davlat organlarining ularga ta'sir qilish darajasidan kelib chiqqan holda taklif etiladi. Hududiy byudjet daromadlarining o‘sishi bilan bog'liq kontseptual apparat ishlab chiqilgan. Xususan, “daromad salohiyati” va “grant subsidiyalari” tushunchalarining mazmuni ochib berilgan. O‘zbekiston amaliyotini tahlil qilish va tizimlashtirish asosida mintaqaviy byudjet daromadlari o‘sishining asosiy yo‘nalishlari shakllantirildi: (a) hududning daromad potentsialining oshishi natijasida daromadlarning o‘sishi; b) hududning daromad salohiyatining o‘zgarmasligi sharoitida daromadlarning o‘sishi. Har bir yo‘nalish uchun O‘zbekiston Respublikasining ta'sis subyektlarining byudjet daromadlarini oshirish vositalari aniqlangan, ularni ko‘paytirish bo‘yicha chora- tadbirlar tizimiga guruhlangan. Joriy iqtisodiy sharoitda byudjet daromadlarining hajmi va tarkibini belgilovchi omillarni tahlil qilish asosida soliq tushumlarini davlat boshqaruvi darajalari o‘rtasida taqsimlash mexanizmini takomillashtirish hamda byudjet daromadlarini maksimal darajada oshirishga qaratilgan moliyaviy va byudjet vositalaridan foydalanish bo‘yicha chora-tadbirlar taklif etiladi. mintaqaning daromad salohiyati bo‘yicha: ) davlat byudjetda yuridik shaxslardan olinadigan daromad solig'ining bir qismini markazlashtirish va uni qo‘shilgan qiymat solig'idan ajratmalar bo‘yicha tabaqalashtirilgan standartlar bilan almashtirish orqali soliq tushumlarini byudjet tizimi darajalari o‘rtasida qayta taqsimlash; b) moliyaviy choralarni qo‘llash orqali byudjetga soliq qarzlarini minimallashtirish; v) maxsus maqsadli daromadlarni boshqarish tizimini takomillashtirish; d) transport solig'i bo‘yicha moliyaviy oqimlarni boshqarishni optimallashtirish; e) hududiy byudjet daromadlarini oshirish maqsadida 7 iqtisodiyotga soliq yukining o‘sishini boshqarish bo‘yicha chora-tadbirlar va boshqalar. Hududiy soliq imtiyozlari samaradorligini baholash metodologiyasi ishlab chiqildi, u soliq imtiyozlarini boshqarishning ilg‘or mexanizmlariga asoslangan bo‘lib, hududlarning daromad salohiyatini oshirish va imtiyozli soliqqa tortish mexanizmi samaradorligini oshirishga yo‘naltirilgan. Xorijiy tajribani hisobga olgan holda, hududiy budjetlar daromadlarini oshirish maqsadida byudjetlararo tartibga solish tizimini takomillashtirish yo‘nalishlari belgilandi. Tadqiqot natijalariga ko‘ra davlat darajada byudjetlararo munosabatlar tizimini rivojlantirishga yondashuvlar taklif etiladi, jumladan: (a) byudjet xavfsizligini tenglashtirishga qaratilgan transfertlarning rolini oshirish; (b) mintaqaviy darajada iqtisodiy o‘sishni byudjetlararo rag'batlantirish vositalarini ishlab chiqish; (c) hududlarning ustuvor xarajatlar majburiyatlarini birgalikda moliyalashtirish tamoyillarini tuzatish; (d) O‘zbekiston Respublikasining ta'sis subyektlarining davlat organlarini daromad salohiyatini oshirish uchun rag'batlantirishning moliyaviy bo‘lmagan mexanizmlarini ishlab chiqish. Tadqiqotning nazariy ahamiyati shundan iboratki, dissertatsiyaning asosiy xulosalari va qoidalari respublika subyektlarining byudjet daromadlarini shakllantirishning uslubiy asoslarini, shuningdek ularni byudjet darajalari o‘rtasida samarali taqsimlashga yondashuvlarni ishlab chiqadi. Ishning amaliy ahamiyati shundan iboratki, dissertatsiyada ishlab chiqilgan chora-tadbirlar majmui O‘zbekiston Respublikasining ta'sis subyektlarining byudjet daromadlarini o‘sishi uchun zaxiralarni aniqlash, moliyaviy resurslarni byudjet darajalari o‘rtasida taqsimlash tizimini takomillashtirishdir. O‘zbekiston Respublikasi tizimi, normativ-huquqiy hujjatlarga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish davlat organlari tomonidan byudjet siyosatini shakllantirish va mintaqaviy 8 byudjetlarning daromad bazasini shakllantirishning tashkiliy-huquqiy asoslarini aniqlashtirishda foydalanishi mumkin. Ishning tuzilishi va hajmi tadqiqotning maqsadi, vazifalari va mantig'i bilan belgilanadi. Dissertatsiya kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 9 I bob. Davlat byudjetiga qo‘shimcha daromadlar zaxiralarini aniqlash tajribasini o‘rganishning nazariy va uslubiy asoslari. 1.1. Davlat byudjetiga qo‘shimcha daromadlar zaxiralarini aniqlash nazariy asoslari Davlat zaxiralar - davlat darajada markazlashtirilgan, kutilayotgan va kutilmagan hodisalarni (tabiiy ofatlar, uskunalardagi avariyalar, shu jumladan atom elektr stantsiyalari va boshqalar) ta'minlash uchun mo‘ljallangan moddiy va moliyaviy zaxiralar. Strategik va operatsion maqsadli davlat zaxiralar turli funktsiyalarni bajaradi: siyosiy, ijtimoiy (aholi migratsiyasi va boshqalar), iqtisodiy. Davlatning davlat zaxiralari oltin-valyuta zaxiralari, markazlashmagan zaxiralar - bo‘limlarda, xo‘jalik yurituvchi subyektlarda to‘ldiriladi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi tijorat banklarining zaxiralari, sug'urta turlari bo‘yicha sug'urta kompaniyalarining zaxiralari. Moliyaviy zaxira - davlat tomonidan kutilmagan xarajatlar va maxsus ehtiyojlarni, asosan tashqi qarz bo‘yicha eng yuqori to‘lovlarni qondirish uchun ajratilgan pul resurslari. 2022 yilda 35,8 milliard so‘m miqdoridagi byudjet profitsiti moliyaviy zaxirani shakllantirish uchun ishlatilgan. Moliyaviy zaxiralarni shakllantirishning bir qancha manbalari mavjud. Birinchidan, bu yil boshidagi Davlat G'aznachilik hisobvaraqlaridagi mablag'larning bo‘sh qoldiqlari; ikkinchidan, davlat aksiyalarining bir qismini xususiylashtirish va sotishdan olingan daromadlar; uchinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyatdan tushumlar. Moliyaviy zaxira mablag'lari byudjet xarajatlarini moliyalashtirish uchun ishlatilishi mumkin emas - faqat davlat qarzini to‘lash uchun va davlat byudjet taqchilligi yuzaga kelganda - uni moliyalashtirishning ichki yoki tashqi manbalarini (xususan, byudjetdan tushgan mablag'larning etishmasligi) davlat qimmatli qog'ozlarini joylashtirish moliyaviy zaxira hisobidan qoplanishi mumkin) qimmatli qog'ozlar yoki davlat mulkini sotishdan). 10 2022 yilda Respublika Kengashi moliyaviy zaxiradan hududlardagi byudjet sohasi xodimlarining ish haqini oshirish uchun foydalanishni taklif qilganida, Hukumat bu rejadan yuqori inflyatsiyaga olib kelishiga e'tiroz bildirgan. Moliya vazirligiga moliyaviy zaxira mablag'larini moliya bozorlarida O‘zbekiston Respublikasi valyutasida va chet el valyutasida ifodalangan O‘zbekiston Respublikasining "birinchi toifali va yuqori likvidli" davlat qimmatli qog'ozlarida joylashtirish huquqi berilgan. “etakchi reyting agentliklarining eng yuqori reytinglariga ega” xorijiy hukumatlarning davlat qimmatli qog'ozlari. Moliya vazirligi qaysi hajmlarda, qanday narxlarda va hokazolarni belgilaydi. davlat qimmatli qog'ozlarini sotib olish yoki sotish 2 . Davlat byudjet taqchilligi va uni moliyalashtirishning boshqa manbalari bo‘lmagan taqdirda, ushbu qimmatli qog'ozlar sotilishi kerak va olingan mablag'lar davlat byudjet taqchilligini moliyalashtirishning ichki va tashqi manbalarini almashtirish uchun ishlatiladi. Moliyaviy zaxira mablag'laridan foydalanish bo‘yicha ko‘rsatmalar hukumatga manevr erkinligini beradi. Hisob palatasi muntazam tekshiruvlar o‘tkazib tursa-da, Moliya vazirligi esa zaxira fondining shakllantirilishi va sarflanishi to‘g‘risida ma’lumot berib tursa-da, bu mablag‘lardan foydalanish to‘g‘risida muntazam hisobot berib turish majburiyati yo‘q. Moliyaviy zaxirani yaratish mantig'i quyidagicha. Agar neftning yuqori bahosidan tushadigan daromadlar zaxiralanmasa (davlat qarzini kamaytirish uchun), foizsiz xarajatlar oshadi. So‘m real qiymatda qimmatlashadi, import o‘sadi va moliyaviy barqarorlik tashqi zarbalarga zaif bo‘ladi: neft narxining pasayishi byudjet uchun sekvestratsiyani va so‘mning devalvatsiyasini anglatadi. Shu bilan birga, O‘zbekiston uchun muhim bo‘lgan Golland kasalligi muammosini hal qilish uchun "opportunistik" valyuta taklifini saqlash bo‘yicha izchil siyosatga qaramay, "Golland kasalligi" (Groningen effekti) valyutani mustahkamlashning salbiy ta'siridir. iqtisodiyotning alohida sektoridagi yuksalish natijasida iqtisodiy rivojlanish bo‘yicha milliy valyutaning real ayirboshlash 2 Ageeva O.A. Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari. / OA Ageeva. M.: Buxgalteriya hisobi, 2018 yil. 11 kursi. Nazariy jihatdan, bumning sababi ahamiyatsiz, ammo amalda bu ta'sir odatda foydali qazilmalar konlarining topilishi yoki qazib olish sanoati eksporti narxining oshishi bilan bog'liq. muvaffaqiyatsiz, chunki so‘mning real ayirboshlash kursining mustahkamlanishi hisobiga iqtisodiy o‘sish sekinlashdi. Moliyaviy zaxira g'oyasi barqarorlashtirish jamg'armasi g'oyasiga muqobil bo‘lib, unda jahon narxlari barrel uchun 10-12 dollardan oshsa, neft eksportidan ortiqcha foydani kreditlash taklif qilingan. O‘zbekistonning birinchi suveren jamg'armasi - O‘zbekiston Respublikasining barqarorlashtirish jamg'armasining tashkil etilishi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi byudjet hisobvaraqlaridagi qoldiqlar shaklida shakllangan davlat byudjet profitsitini institutsionalizatsiya qilish g'oyasi bilan bog'liq. 3 O‘zbekiston Respublikasining barqarorlashtirish jamg'armasini yaratishdan maqsad neft narxini bazadan pastga tushirish bilan birga davlat byudjet balansini ta'minlash edi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining ma'lumotlariga ko‘ra, "Jamg'arma mamlakat iqtisodiy rivojlanishining barqarorligiga hissa qo‘shadi, ortiqcha likvidlikni bog'lashning asosiy vositalaridan biri hisoblanadi, inflyatsiya bosimini pasaytiradi, milliy iqtisodiyotning salbiy tebranishlarga bog'liqligini kamaytiradi. xomashyo eksportidan tushgan tushumlarda”. Shunday qilib, Fond tashkil etilishining dastlabki bosqichida markaziy davlat byudjeti daromadlaridagi bozor tebranishlarini yumshatish uchun mo‘ljallangan xomashyoni barqarorlashtirish fondining klassik versiyasi bo‘lgan. Jamg'arma mablag'lari neft narxi bazaviy narxdan pastga tushgan taqdirdagina davlat byudjet taqchilligini qoplash uchun ishlatilishi mumkin edi. Zaxira fondi davlat byudjetning bir qismidir. Jamg'arma davlat byudjetga neft va gaz tushumlari kamaygan taqdirda davlatning xarajatlar majburiyatlarini bajarishini ta'minlash uchun mo‘ljallangan. Zaxira jamg'armasi inflyatsiya bosimini pasaytirish va milliy iqtisodiyotning qayta tiklanmaydigan tabiiy resurslar eksportidan tushadigan daromadlar 3 F.Nasriddinov. «O zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlik va yuqori iqtisodiy o sish sur'atlarini ta'minlashʻ ʻ yo'nalishlari». 12 o‘zgarishiga bog'liqligini kamaytirish orqali mamlakat iqtisodiy rivojlanishining barqarorligiga hissa qo‘shadi. Zaxira jamg'armasi aslida O‘zbekiston Respublikasining barqarorlashtirish fondini almashtirdi. O‘zbekiston Respublikasining barqarorlashtirish jamg'armasidan farqli o‘laroq, neft qazib olish va eksport qilishdan davlat byudjet daromadlaridan tashqari, zaxira fondini shakllantirish manbalari ham davlat byudjetning gaz ishlab chiqarish va eksportidan tushadigan daromadlari hisoblanadi. Zaxira jamg'armasining maksimal miqdori tegishli moliyaviy yil uchun O‘zbekiston Respublikasi yalpi ichki mahsuloti prognozi hajmining 10% darajasida belgilanadi. Zaxira fondi quyidagilar tomonidan shakllantiriladi: davlat byudjetning neft va gaz daromadlari, agar zaxira jamg'armasining to‘plangan hajmi uning me'yoriy qiymatidan oshmasa, tegishli moliyaviy yil uchun tasdiqlangan neft va gazni o‘tkazish qiymatidan oshib ketadigan miqdorda; zaxira fondini boshqarishdan olingan daromadlar. O‘z navbatida, davlat byudjetning neft va gaz daromadlari quyidagilardan shakllanadi: - uglevodorodlar (neft, yonuvchi tabiiy gaz, gaz kondensati) shaklidagi foydali qazilmalarni qazib olish uchun soliq; - xom neftga eksport bojlari; - tabiiy gaz uchun eksport bojxona to‘lovlari; - neftdan ishlab chiqarilgan tovarlarga eksport bojxona to‘lovlari. Ushbu neft va gaz daromadlarining ma'lum bir qismi neft va gazni o‘tkazish shaklida har yili davlat byudjet xarajatlarini moliyalashtirishga yo‘naltiriladi. Neft va gazni o‘tkazish miqdori kelgusi moliyaviy yil va rejalashtirish davri uchun davlat byudjet to‘g'risidagi davlat qonun bilan mutlaq ko‘rsatkichlarda tasdiqlanadi, tegishli yil uchun yalpi ichki mahsulot prognozi hajmining 3,7% miqdorida hisoblanadi. keyingi moliyaviy yil va rejalashtirish davri uchun davlat byudjet to‘g'risidagi davlat qonun. 13 Neft va gaz o‘tkazmasi to‘liq shakllantirilgandan so‘ng, neft va gaz daromadlari zaxira fondiga tushadi. Zaxira fondining me'yoriy qiymati kelgusi moliyaviy yil va rejalashtirish davri uchun davlat byudjet to‘g'risidagi davlat qonun bilan tegishli yil uchun yalpi ichki mahsulot prognozi hajmining 10 foizidan kelib chiqqan holda belgilanadigan mutlaq miqdorda tasdiqlanadi. Zaxira jamg'armasi belgilangan miqdorda to‘ldirilgandan so‘ng, neft va gaz daromadlari Milliy farovonlik jamg'armasiga yuboriladi. Zaxira fondini shakllantirishning yana bir manbasi uning mablag'larini boshqarishdan olingan daromadlardir. Zaxira fondini boshqarish O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan belgilangan tartibda O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. Zaxira jamg'armasi mablag'larini boshqarish bo‘yicha alohida vakolatlar O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan amalga oshirilishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Zaxira jamg'armasining mablag'larini birinchi usulga muvofiq boshqaradi, ya'ni O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi valyuta hisobvaraqlariga mablag'larni joylashtirish orqali. Va O‘zbekiston Respublikasi hukumati zaxira jamg'armasining joylashtirilgan mablag'larining umumiy miqdorida ruxsat etilgan moliyaviy aktivlarning maksimal ulushini belgilaydi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi hukumati zahira jamg'armasining barcha resurslarining 50 dan 100 foizigacha (albatta, hammasi emas, faqat ruxsat etilgan) xorijiy davlatlarning qarz majburiyatlari ulushiga investitsiya qilishga ruxsat beradi 4 . Shu bilan birga, Zaxira jamg‘armasi mablag‘lari neft va gazni o‘tkazish va davlat tashqi qarzini muddatidan oldin to‘lashni moliyalashtirishga yo‘naltirilishi mumkin. Biroq, hozirgi vaqtda, ya'ni 2020 yil 1 yanvardan 2022 yil 1 yanvargacha Jamg'arma mablag'lari neft va gaz transferini moliyalashtirish uchun ishlatilmaydi, lekin davlat byudjet xarajatlarini moliyalashtirish uchun ishlatilishi mumkin. 4 Michael F. Bleaney. «Macroeconomic stability, investment and growth in developing countries». Journal of Development Economics. 14 1.2. Iqtisodiyotni moliyaviy tartibga solish tizimida davlat moliyaviy zahiralari. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida moliya tizimining barcha institutlariga katta ahamiyat beriladi, chunki ular davlat iqtisodiyotini rivojlantirishga ma'lum hissa qo‘shadilar. Moliyaviy munosabatlarni takomillashtirish bozor iqtisodiyoti faoliyatining asosiy shartidir. Moliya iqtisodiyotning ajralmas qismi bo‘lib, turli fondlar fondlarini shakllantirish orqali davlat tomonidan tartibga solish usullarini amalga oshirishga yordam beradi. Ilmiy tushuncha sifatida moliya odatda ijtimoiy hayot yuzasida turli shakllarda paydo bo‘ladigan va pul mablag'larining harakati (naqd yoki naqd bo‘lmagan) bilan birga keladigan jarayonlar bilan bog'liq. Moliya yordamida qiymatni taqsimlash va qayta taqsimlash, albatta, moliyaviy resurslarning o‘ziga xos shaklini oladigan mablag'larning harakati bilan birga keladi. Davlatning o‘zi davlat moliyaviy resurslarining subyekti hisoblanadi. Maqsadli fondlarni: barcha darajadagi byudjet daromadlari va budjetdan tashqari fondlarni tashkil etuvchi harakatlar natijasidagi moliyaviy munosabatlar davlat moliyaviy resurslari ob'ekti hisoblanadi. Moliyaviy resurslar moliyaviy munosabatlarning moddiy tashuvchisi sifatida ishlaydi. Ular real pul muomalasi ob'ekti bo‘lib xizmat qiladi , kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni moliyalashtirish manbalari hisoblanadi 5 . Mablag'larning asosiy moddiy manbai mamlakat milliy daromadi - yangi yaratilgan qiymatdir. U zaruriy va ortiqcha mahsulot tannarxiga bo‘linadi. Zarur mahsulot va ortiqcha qismi ishchi kuchini takror ishlab chiqarish fondi hisoblanadi. Qolganlari jamg'arma fondidir. Xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun 5 Belobzhetskiy I. A. Moliyaviy nazorat va yangi iqtisodiy mexanizm / I. A. Belobjetskiy. — M.: Moliya va statistika, 2019.-255s. 15 asosiy pul fondlari jamg’arish fondi, iste’mol fondi va moliyaviy zaxiralar fondi hisoblanadi. Shunday qilib, moliyaviy zaxiralar (ingliz. favqulodda vaziyatlar fondlari) tasodifiy, kutilmagan hodisalar va holatlarning salbiy oqibatlarini bartaraf etish zarurati tufayli kutilmagan xarajatlar va aniq ehtiyojlar yuzaga kelganda davlat va shahar hokimiyati va xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan ajratiladigan moliyaviy resurslarning maxsus shaklidir. Moliyaviy zaxiralarning shakllanishi ob'ektiv ravishda ijtimoiy takror ishlab chiqarish ehtiyojlari bilan oldindan belgilanadi, bu hatto kutilmagan hodisalar va turli xil baxtsiz hodisalar sodir bo‘lganda ham uzluksiz moliyalashtirishga muhtoj. Bu moliyaviy resurslarni maqsadli jamg'armalar o‘rtasida taqsimlash bosqichida sodir bo‘ladi: moliyaviy zaxiralarning fond shakli ulardan maqsadli foydalanish zarurati bilan bog'liq. Moliyaviy zaxiralar faqat voqealar sodir bo‘lganda, ular taqdim etilgan taqdirda va faqat sodir bo‘lgan hodisalarning salbiy oqibatlari bilan bog'liq maqsadlar uchun sarflanadi. Tasodifiy, kutilmagan hodisalar bo‘lmasa, qolgan va foydalanilmagan moliyaviy zaxiralar moliya tizimining barqarorligini oshiradigan moliyaviy resurslarni to‘plash manbai bo‘lib xizmat qiladi. Moliyaviy zahiralar va moliyaviy resurslarning faoliyat ko‘rsatish jarayonlari bir-biri bilan chambarchas bog'liq: moliyaviy zaxiralarni shakllantirishning o‘z vaqtida va to‘liqligi ko‘p jihatdan moliyaviy resurslar miqdoriga bog'liq; moliyaviy zaxiralardan maqsadli foydalanish, moliyaviy resurslarning uzluksiz shakllanishiga olib keladigan noqulay hodisalar yuz berganda ham takror ishlab chiqarish jarayonining normal borishini tiklaydi. Moliyaviy zaxiralarning funktsional maqsadi: Tabiiy ofatlar, noqulay ob-havo sharoiti, baxtsiz hodisalar va boshqa holatlar (turli xil sug'urta zaxiralari, tadbirkorlik subyektlarining zaxira (sug'urta) mablag'lari va (qisman) byudjet zahiralari) natijasida etkazilgan zarar va boshqa zararlarni qoplash 16 O‘zbekistonda davlat moliyaviy zaxiralarini shakllantirish va ulardan foydalanish, asosan, yangi moliyalashtirish manbasini olish orqali milliy iqtisodiyotni rivojlantirish va sanoatni modernizatsiya qilish maqsadlariga erishish bilan emas, balki uning asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari muvozanatini ta'minlash bilan bog'liq 6 Moliyaviy zaxiralarning tasnifi: byudjet zaxiralari. Ular ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar jarayonida nomutanosiblik va vaqtinchalik uzilishlarni bartaraf etishga xizmat qiladi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning sug'urta zahiralari va zahira fondlari. Kerakli miqyosda va nisbatlarda ko‘payish jarayonining mikro va makro darajada uzluksizligini, hatto kutilmagan holatlar va barcha turdagi baxtsiz hodisalarda ham ta'minlash. Oltin-valyuta zaxiralari (inglizcha oltin-valyuta zahiralaridan) - bu mamlakatlarning xalqaro makroiqtisodiy hisob-kitoblari, tashqi qarz majburiyatlarini to‘lash, milliy pul birliklarining bozor kurslarini tartibga solish uchun foydalaniladigan zahira likvidli aktivlarining rasmiy markazlashtirilgan zaxiralari. Ular markaziy banklar va davlat, hukumat va moliya organlari, shuningdek, xalqaro valyuta-kredit tashkilotlari tomonidan egalik qilinadi va boshqariladi. Ayrim vazirlik va idoralarning maxsus zaxira fondlari. Ular moliyaviy yil davomida ilmiy va texnologik yutuqlar va kashfiyotlar tufayli yuzaga keladigan yangi ehtiyojlarni moliyalashtirishga imkon beradi; vazirliklarning maxsus mablag'lari hisobidan moliyaviy resurslarning bir qismini alohida vazirliklar doirasida zaxiralash imkoniyati yaratilmoqda. Moliyaviy zaxiralarning bunday tasnifi moliyaviy munosabatlarning guruhlanishi, ularning takror ishlab chiqarish jarayonida tutgan o‘rni va roli bilan belgilanadi. Unga muvofiq byudjet zahiralari ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar jarayonida nomutanosiblik va vaqtinchalik uzilishlarni bartaraf etishga yordam 6 Mustafakulov Sh.I., «Investitsion muhit jozibadorligi: nazariya, metodologiya va amaliyot». Monografiya - T.: «Ma'naviyat» O zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi. 2017-y. 328-b.ʻ 17 beradi; xo‘jalik yurituvchi subyektlarning sug‘urta zaxiralari va zahira fondlari, hatto kutilmagan holatlar va turli ko‘rinishdagi baxtsiz hodisalar sodir bo‘lgan taqdirda ham, zarur miqyosda va mutanosiblikda, takror ishlab chiqarish jarayonining mikro va makro darajada uzluksizligini ta’minlaydi: oltin-valyuta zaxiralari milliy valyuta barqarorligini kafolatlaydi; vazirliklar va idoralarning maxsus zaxira fondlari hamda byudjet zahiralari fan va texnika yutuqlari va kashfiyotlar tufayli moliya yilida yuzaga keladigan yangi ehtiyojlarni moliyalashtirish imkonini beradi; vazirliklarning maxsus mablag'lari hisobidan moliyaviy resurslarning bir qismini alohida vazirliklar doirasida zaxiralash imkoniyati yaratilmoqda. Moliyaviy zaxiralarni quyidagilarga bo‘lish mumkin: strategik, yangi foydali qazilmalar konlarini o‘zlashtirish, davlat chegaralarini mustahkamlash va boshqalar bilan bog'liq. (O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining zaxira jamg'armasi va zahiradagi ijro etuvchi organlarning mablag'lari ishlatiladi); tadbirkorlik subyektlarining reproduktiv jarayonlaridagi nosozliklarni (sug'urta mablag'lari hisobidan) yoki turli darajadagi davlat organlari byudjetlaridagi yillik sinf bo‘shliqlarini (aylanma naqd pul mablag'lari hisobiga) bartaraf etish uchun mo‘ljallangan tezkor. Moliyaviy zaxiralarni guruhlash quyidagilarga qarab ham amalga oshirilishi mumkin: ularning shakllanish darajasi (markazlashtirilgan va markazlashmagan), ta'lim usullari (byudjet, sug'urta, o‘zini o‘zi sug'urtalash) xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan shakllantirilgan moliyaviy zaxiralar. Moliyaviy zaxiralar quyidagilarga bo‘linadi: ko‘zda tutilgan chora-tadbirlarni va moliyaviy qo‘llab-quvvatlashni, yangi paydo bo‘ladigan kechiktirib bo‘lmaydigan xarajatlarni uzluksiz moliyalashtirish uchun davlat byudjetida shakllantiriladigan byudjet mablag‘lari; sug'urta zahiralari, sug'urtalovchining mulkining bir qismi. 18 Barcha mol-mulk to‘liq ixtiyorida bo‘lgan oddiy kompaniyadan farqli o‘laroq, sug'urta kompaniyasining mulki ikki qismga bo‘linadi: sug'urta zaxiralari fondlari va sug'urtalovchining "o‘z mablag'lari". Sug'urtalovchi o‘z mablag'larini o‘z xohishiga ko‘ra tasarruf qilishi mumkin va zaxira mablag'larini tasarruf etish imkoniyatlari qat'iy tartibga solinadi. Mohiyatan, sug‘urtalovchining zahira mablag‘larini tasarruf etish imkoniyati quyidagilardan iborat: sug'urtalovchi ushbu mablag'lardan sug'urta tovonini yoki ta'minotni to‘laydi; sug'urta shartnomasining amal qilish muddati tugagandan so‘ng, ushbu shartnomaga mos keladigan zaxiralarning bir qismi sug'urtalovchining o‘z mablag'lariga o‘tkaziladi va bu o‘tkazilganda daromad solig'iga tortiladi; ushbu qismning o‘lchami maxsus formula bo‘yicha hisoblanadi va ushbu shartnoma bo‘yicha to‘lov amalga oshirilganmi yoki yo‘qmi va boshqa sabablarga bog'liq; to‘lovlarga sarflanmagan va o‘z kapitaliga o‘tkazilmagan mablag'lar foyda olish maqsadida turli investitsiya ob'ektlariga qo‘yilganligi; zaxiralar mablag'larining bu qismi "joylashtirilgan"ligi aytiladi. Sug'urtalovchi zaxiralarni boshqa yo‘llar bilan tasarruf qila olmaydi 7 . Moliyaviy zaxiralarni guruhlash ularning shakllanish darajasiga (markazlashtirilgan va markazlashmagan), shakllantirish usullariga (byudjet, sug'urta, o‘zini-o‘zi sug'urtalash) va boshqalarga qarab ham amalga oshirilishi mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida, bozorga o‘tish davrida bo‘lgani kabi, moliyaviy zaxiralar iqtisodiyotni barqarorlashtiruvchi sifatida muhim rol o‘ynaydi; Shu bilan birga, mamlakatdagi iqtisodiy vaziyat qanchalik qiyin bo‘lsa, moliyaviy zaxiralarning ahamiyati shunchalik katta bo‘lib, ularning mavjudligi va hajmi ba'zan mamlakat taqdirini, jahon iqtisodiyotidagi o‘rnini belgilaydi. O‘zbekistonda moliyaviy mablag'larning katta qismi davlat va munitsipal hokimiyatlar ixtiyorida shakllantiriladi. Bularga quyidagilar kiradi: 7 Berdiyev FN O’zbekistonda davlat moliyaviy nazorati rivojlanishining tarixiy eskizi // M. Davlat nazorati xalq komissarligining nashri, 2019.-61 p. 19 davlat, mintaqaviy va mahalliy byudjetlarda yaratilgan har xil turdagi byudjet zaxiralari; O‘zbekistonning oltin-valyuta zaxiralari; davlat byudjetdan tashqari fondlari tarkibidagi zaxira fondlari va boshqalar. Shu bilan birga, bozor iqtisodiyoti qonunlari, jahon tajribasi ko‘rsatganidek, xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan shakllantiriladigan markazlashmagan moliyaviy zaxiralar hajmini oshirish va ko‘proq xilma-xilligini ta'minlash zarurligini taqozo etmoqda. O‘zbekiston Respublikasi byudjet tizimining barcha darajalari byudjetlarining xarajatlar qismi zaxira fondlarini yaratishni nazarda tutadi : ijro etuvchi hokimiyat organlari; mahalliy hokimiyat organlari. Byudjet zahira fondlari - barcha darajadagi byudjetlardagi mablag'larning oldindan nazarda tutilgan harajatlarni ham, kutilmaganda yuzaga kelgan va favqulodda yoki tasodifiy xarakterdagi kutilmagan xarajatlarni ham uzluksiz moliyalashtirishni ta'minlashga mo‘ljallangan maqsadli byudjet mablag'lari shaklidagi alohida qismi. Hisoblanadi. Zaxira fondlari quyidagilarga mo‘ljallangan: byudjet daromadlari rejalashtirilganidan kam bo‘lgan hollarda ham byudjet tadbirlarini uzluksiz moliyalashtirishni ta'minlash; byudjet daromadlari va xarajatlari o rtasidagi muvozanatni saqlashga, uningʻ barqarorligiga bevosita ta sir ko rsatishga hissa qo shish; ʼ ʻ ʻ davlat va kommunal mulkka tabiiy kuchlar ta’sirida yetkazilgan zararni qoplash manbalaridan biri bo‘lib chiqish; naqd pul mablag'larini yillik pul bo‘shliqlarini bartaraf etish uchun manevr qilish; yangi paydo bo‘ladigan dolzarb ehtiyojlarni qondirish, byudjet ijrosi jarayonida yuzaga keladigan nomutanosibliklarni bartaraf etish. Moliyaviy zaxiralarning bir turi bo‘lgan byudjet zahira fondlari o‘ziga xos xususiyatlar bilan tavsiflanadi: ular jamiyatning markazlashgan zahiralariga kiradi va keng qamrovga ega; 20 ular takror ishlab chiqarish jarayoniga ta'sir ko‘lami bilan ajralib turadi, chunki ular butun mamlakat iqtisodiyotining barqarorligiga, favqulodda vaziyatlar va kutilmagan hodisalar yuz berganda uning tarmoqlarining barqaror ishlashini ta'minlashga hissa qo‘shadi; ularning ta'limi har doim majburiy, qonuniy ravishda rasmiylashtirilgan; ular foydalanish nuqtai nazaridan universaldir, chunki ular kutilmagan va favqulodda hodisalarning boshlanishi tufayli har qanday darajadagi byudjetda yuzaga keladigan mablag'larga qo‘shimcha ehtiyojni qondirish uchun mo‘ljallangan. Zaxira fondlarini shakllantirish manbai barcha darajadagi byudjetlarda jamlangan mablag'lardir. Byudjet zahiralarini shakllantirish byudjetning xarajat qismida, ayrim hollarda budjet daromadlari va xarajatlari balansining orqasida aks ettiriladi. Biroq, byudjet zaxiralarini byudjetning xarajatlar qismiga kiritish ularning oddiy byudjet xarajatlari ekanligini anglatmaydi, chunki ular byudjetga jalb qilinadigan, ammo qo‘shimcha xarajatlar zarur bo‘lganda zaxiraga olinadigan byudjet resurslarining bir turini ifodalaydi. byudjet ijrosi jarayonida rejalashtirilmagan xarajatlarning yuzaga kelishi bilan bog'liq moliyalashtirish. Byudjet yili davomida bosqichma-bosqich va uzluksiz amalga oshiriladigan oddiy byudjet xarajatlaridan farqli o‘laroq, ular faqat ma'lum bir hodisa va holatlarning boshlanishi paytida qo‘llaniladi. Agar byudjet yilida bunday hodisalar ro‘y bermasa, u holda bu mablag'lar talab qilinmasdan qoladi va milliy boylik elementi sifatida keyingi yilga o‘tkazilishi kerak. Davlat va mintaqaviy byudjetlarda O‘zbekiston Respublikasi ijro etuvchi hokimiyat organlari va O‘zbekiston Respublikasining ta'sis subyektlarining zaxira fondlari, mahalliy byudjetlarda - mahalliy hokimiyatlarning zaxira fondlari yaratiladi. O‘zbekiston Respublikasi byudjet tizimi byudjetlarining xarajatlar qismi (davlat byudjetidan tashqari jamg'armalari byudjetlari bundan mustasno) davlat hokimiyati ijroiya organlarining (mahalliy boshqaruv organlarining) zaxira fondlarini - zaxira fondini yaratishni nazarda tutadi. 21 Davlat byudjetdagi zaxira mablag'larining umumiy miqdori byudjet xarajatlarining tasdiqlangan miqdorining 3 foizidan oshmasligi kerak; O‘zbekiston Respublikasining ta'sis subyektlarining byudjetlaridagi zaxira fondlarining miqdori keyingi moliya yili uchun mintaqaviy byudjetlarni tasdiqlashda O‘zbekiston Respublikasining ta'sis subyektlarining qonun chiqaruvchi organlari tomonidan belgilanadi. 8 Byudjetlarning zaxira fondlari byudjetni ijro etish jarayonida yuzaga keladigan kutilmagan yoki favqulodda xarajatlar yuzaga kelgan taqdirda tashkil etilganligi sababli ularni moliyalashtirish ijro etuvchi hokimiyat vakolatiga kiradi, lekin qonun chiqaruvchi hokimiyat vakolatiga kirmaydi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat organlari tomonidan hal qilinadigan masalalar doirasi oldindan rejalashtirilgan, tasodifiy yoki stixiyali emas, shuning uchun ular qonunda belgilangan tartibda tasdiqlangan byudjetning tegishli ko‘rsatkichlari hisobidan moliyalashtirilishi kerak. Byudjet zahira fondlari mablag'laridan foydalanish ular ixtiyorida tuzilgan davlat hokimiyati va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlarining qarorlari asosida amalga oshiriladi; mablag'lar kutilmagan xarajatlarni moliyalashtirish uchun ishlatiladi, shu jumladan. joriy yilda sodir bo‘lgan tabiiy ofatlar va boshqa favqulodda vaziyatlarning oqibatlarini bartaraf etish bo‘yicha avariya-tiklash ishlarini olib borish; byudjetlarning zaxira mablag'larini sarflash San'atga muvofiq foydalaniladigan shakllarda amalga oshiriladi. Byudjet zaxira fondlaridan mablag'larni sarflash tartibi O‘zbekiston Respublikasi Hukumati, O‘zbekiston Respublikasining ta'sis subyektlarining ijro etuvchi organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlarining normativ-huquqiy hujjatlari bilan belgilanadi. Davlat va mintaqaviy darajadagi ijro etuvchi hokimiyat organlari, shuningdek mahalliy davlat hokimiyati organlari har chorakda tegishli qonun chiqaruvchi hokimiyat va mahalliy davlat hokimiyati organlarini byudjet zaxira mablag'larining sarflanishi to‘g'risida xabardor qilishlari shart. Bunday ma'lumotlar tufayli O‘zbekiston Respublikasi byudjet tizimining barcha 8 Maxmudov N.M., Avazov N.R. «O'zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda investitsiyalardan samarali foydalanish yo'llari»: Ilmiy-ommabop risola. -T.: TDIU, 2019-y. 104-b. 22 darajalarida qonun chiqaruvchi hokimiyat va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlari tomonidan byudjet zaxira fondlaridan maqsadli va oqilona foydalanish ustidan joriy nazorat amalga oshiriladi. Budjet tizimining barcha darajadagi byudjetlarida budjetlar zahira fondlarining faoliyat yuritishi, ularning maqsadining ko‘p funksiyaliligi har xil turdagi byudjetlarning zaxira fondlarini yaratishni taqozo etadi. Bu har bir boshqaruv darajasiga berilgan vakolatlarning har xil tarkibi bilan izohlanadi, zaxiralarga bo‘lgan ehtiyoj bunga bog'liq va foydalanish turlari va maqsadlarini farqlashning sababi nimada. Bundan tashqari, byudjet zahiralarining ko‘p turlarining mavjudligi ko‘plab kutilmagan hodisalar va holatlar tufayli yuzaga keladi, ularni saqlash ularga ishonib topshiriladi 9 . O‘zbekistonda byudjetning zaxira fondlariga quyidagilar kiradi: O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining zaxira jamg'armasi O‘zbekiston Respublikasi tarkibidagi respublikalar prezidentlarining zaxira fondlari Ijro etuvchi hokimiyat organlarining zahira fondlari. Zaxira sifatida daromadlarning byudjet ijrosi jarayonida hosil bo‘lgan xarajatlardan oshib ketgan qismi ham qo‘llanilishi mumkin. 9 Olimova O.N. Davlat davlat unitar korxonasida ichki moliyaviy nazoratni tashkil etishning alohida jihatlari // Mikroiqtisodiyot. 2019. №3. 23 1.3. Davlat moliyaviy zahiralarini shakllantirishning uslubiy jihatlari. Zaxira jamg'armasi belgilangan miqdorda to‘ldirilgandan so‘ng, neft va gaz daromadlari Milliy farovonlik jamg'armasiga yuboriladi. 2020 yil 1 yanvardan 2022 yil 1 yanvargacha Zaxira jamg'armasining me'yoriy qiymati aniqlanmagan, davlat byudjetning neft va gaz daromadlari neft va gaz transferini moliyalashtirish va Zaxira jamg'armasi va milliy farovonlikni shakllantirish uchun ishlatilmaydi. Jamg'arma, lekin davlat byudjet xarajatlarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan. Zaxira fondini shakllantirishning yana bir manbasi uning mablag'larini boshqarishdan olingan daromadlardir. 2020 yil 1 yanvardan 2022 yil 1 fevralgacha Zaxira jamg'armasini boshqarishdan olingan daromadlar Jamg'armaga hisoblanmaydi, balki davlat byudjet xarajatlarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltiriladi. Zaxira jamg'armasining neft va gaz daromadlari Davlat G'aznachilik tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankida ochilgan davlat byudjet mablag'lari uchun alohida hisobvaraqlarda hisobga olinadi. 2020 yil 1 yanvardan 2022 yil 1 yanvargacha davlat byudjetning neft va gaz daromadlarini alohida hisobga olish amalga oshirilmaydi. Zaxira jamg'armasini boshqarishning vazifalari Jamg'arma mablag'larining saqlanishini va uni joylashtirishdan uzoq muddatli istiqbolda barqaror daromad darajasini ta'minlashdan iborat. Jamg'arma mablag'larini ushbu maqsadlar uchun boshqarish qisqa muddatda salbiy moliyaviy natijalarni olish imkoniyatini beradi. Zaxira fondini boshqarish O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan belgilangan tartibda O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. Zaxira jamg'armasi mablag'larini boshqarish bo‘yicha alohida vakolatlar O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Zaxira fondini boshqarish quyidagi usullarda (yakka tartibda va bir vaqtda) amalga oshirilishi mumkin : Jamg'arma mablag'lari hisobidan chet el valyutasini olish va uni Zaxira jamg'armasining O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi xorijiy valyutadagi 24 (AQSh dollari, evro, funt sterling) hisobvaraqlariga joylashtirish yo‘li bilan. Ushbu hisobvaraqlardagi mablag'lardan foydalanganlik uchun O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki bank hisobvarag'i shartnomasida belgilangan foizlarni to‘laydi; Jamg'arma mablag'larini chet el valyutasida va ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida belgilanadigan xorijiy valyutada ko‘rsatilgan moliyaviy aktivlarni joylashtirish yo‘li bilan. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Zaxira jamg'armasi resurslarini birinchi usulga muvofiq boshqaradi, ya'ni O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi xorijiy valyutadagi hisobvaraqlarga mablag'larni joylashtirish yo‘li bilan quyidagi tarzda amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan chet el valyutasida Zaxira jamg'armasining hisobvaraqlariga hisoblangan foizlarni hisoblash va hisobga olish tartibiga muvofiq, O‘zbekiston banki ushbu hisobvaraqlardagi qoldiqlar bo‘yicha daromadlilik ekvivalentida foizlarni to‘laydi. Zaxira jamg'armasi joylashtirilishi mumkin bo‘lgan moliyaviy aktivlardan shakllangan indekslar, ularga qo‘yiladigan talablar O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan tasdiqlanadi. 10 O‘zbekiston Respublikasi hukumati zaxira jamg'armasining joylashtirilgan mablag'larining umumiy miqdorida ruxsat etilgan moliyaviy aktivlarning maksimal ulushini belgilaydi. Zaxira jamg'armasi mablag'larini boshqarish samaradorligini oshirish uchun O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Zaxira jamg'armasining joylashtirilgan mablag'larining umumiy hajmida ruxsat etilgan moliyaviy aktivlarning me'yoriy ulushlarini qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tasdiqlashga vakolatli. o‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan belgilangan tegishli aktsiyalar. 1.3.1-jadval 10 G.E.Zaxidov, M.T. Asqarova, Z.A. Djumayev, L.F. Amirov, H.A. Hakimov. Makroiqtisodiyot. Darslik. -T.: «IQTISODIYOT». 2019-y. 309-b. 25 RF BC tomonidan belgilangan ruxsat etilgan moliyaviy aktivlar Cheklov aktsiyalari O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan belgilanadi O‘zbekiston Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan tartibga soluvchi aktsiyalar Xorijiy davlatlarning qarz majburiyatlari 50-100% 100% Xorijiy davlat organlari va markaziy banklarning qarz majburiyatlari 0-30% 0% Xalqaro moliya tashkilotlarining qarz majburiyatlari, shu jumladan qimmatli qog'ozlar 0-15% 0% Xorijiy banklar va kredit tashkilotlaridagi depozitlar 0-30% 0% Neft va gaz transferini shakllantirish uchun Zaxira jamg'armasidan foydalanish davlat byudjetning neft va gaz daromadlari etarli bo‘lmagan taqdirda, kelgusi moliyaviy yil va rejalashtirilgan davr uchun davlat byudjet to‘g'risidagi davlat qonunga o‘zgartirishlar kiritmasdan amalga oshiriladi. ushbu maqsadlar uchun tegishli moliyaviy yil. Neft va gazni o‘tkazishni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash uchun zaxira fondidan foydalanishning maksimal miqdori kelgusi moliyaviy yil va rejalashtirish davri uchun davlat byudjet to‘g'risidagi davlat qonun bilan tasdiqlanadi. Zaxira jamg‘armasidan energiya resurslariga jahon narxlari noqulay bo‘lgan davrda neft va gaz transfertlarini moliyalashtirish uchun foydalanish mutanosib byudjet siyosatini yuritish, mamlakatning barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlash, uning jahon tovar bozorlaridagi tebranishlarga bog‘liqligini kamaytirish imkonini beradi. O‘zbekiston Respublikasining davlat tashqi qarzini muddatidan oldin to‘lash uchun zaxira fondidan foydalanish davlat byudjetning rejadan tashqari daromadlari hisobiga davlat byudjetning qarz yukini kamaytirishga va qarz majburiyatlariga xizmat ko‘rsatish xarajatlarini kamaytirish orqali davlat byudjet mablag'larini tejashga qaratilgan. 26 O‘zbekiston Respublikasi hukumati 2022 yil 1 yanvargacha davlat byudjet to‘g'risidagi davlat qonunga o‘zgartirishlar kiritmasdan, Jamg'arma mablag'laridan qarz majburiyatlarini kamaytiradigan, qarz olishni kamaytiradigan va davlat byudjet balansini ta'minlaydigan to‘lovlarni amalga oshirish uchun foydalanish huquqiga ega. O‘zbekiston Respublikasining davlat byudjetidan tashqari jamg'armalari byudjetlarida muvozanatni ta'minlash uchun byudjetlararo transfertlarni ta'minlash uchun davlat byudjetdan ajratiladigan mablag'larni ko‘paytirish holatlarida va chegaralarida davlat byudjet xarajatlarining umumiy hajmidan oshib ketadi. Zaxira jamg ' armasining O ‘ zbekiston so ‘ mida va AQSh dollarida ko ‘ rsatilgan umumiy miqdori Zaxira jamg ' armasini hisobga olish uchun Davlat G ' aznachilikning O ‘ zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi hisobvaraqlaridagi qoldiqlar miqdoriga mos keladi , rasmiy valyutada qayta hisoblab chiqiladi . hisobot sanasidan oldingi sana uchun O ‘ zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan stavkalar va belgilangan stavkalar asosida hisoblangan o ‘ zaro stavkalar . 2020-yil 12-noyabrdan 2022-yil 17-yanvargacha ushbu umumiy miqdorga Xalqaro valyuta jamg‘armasidagi O‘zbekiston Respublikasining zaxira pozitsiyasiga joylashtirilgan Zaxira jamg‘armasining mablag‘lari ham kiritilgan. Ushbu ko‘rsatkich xorijiy valyutadagi hisobvaraqlar bo‘yicha foizlar davrining o‘tgan qismi uchun hisoblangan foiz daromadlarining, shuningdek, XVFning zaxira pozitsiyasiga joylashtirilgan Zaxira jamg'armasi mablag'lari bo‘yicha hisoblangan foizlarni hisobga olmaydi 11 . Uzstat tomonidan e'lon qilingan tegishli yillar uchun YaIMning haqiqiy qiymatlari qo‘llaniladi (YaIMning haqiqiy qiymati to‘g'risidagi ma'lumotlar e'lon qilinishidan oldin, YaIMning prognoz qilinadigan hajmi tegishli davlat byudjet to‘g'risidagi davlat qonunga muvofiq foydalaniladi. moliyaviy yil). Milliy boylik jamg'armasi davlat byudjetning bir qismidir. Jamg'arma O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarini uzoq muddatli pensiya bilan ta'minlashning barqaror mexanizmining bir qismi bo‘lishga mo‘ljallangan. 11 Brovkina N. D. Moliyaviy nazorat asoslari / Darslik ostida. ed. M.V. Miller. M.: Magistr, 2018. - 33s. 27 O‘zbekiston Milliy boylik jamg'armasi 2020 yil 1 fevralda barqarorlashtirish jamg'armasi zaxira fondi va Milliy farovonlik jamg'armasiga bo‘linganidan keyin tashkil etilgan. 2022 yil 1 oktyabr holatiga ko‘ra, Moliya vazirligining ma'lumotlariga ko‘ra, O‘zbekiston Milliy boylik jamg'armasining miqdori 4 878,80 milliard so‘mni tashkil etadi. Milliy boylik jamg'armasining maqsadlari - O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining ixtiyoriy pensiya jamg'armalarini birgalikda moliyalashtirishni ta'minlash va O‘zbekiston Respublikasi Pensiya jamg'armasi byudjetining muvozanatini (taqchilligini qoplash) ta'minlash. Zaxira jamg'armasi singari Milliy boylik fondi ham quyidagilardan iborat: davlat byudjetning neft va gaz daromadlari, agar zaxira jamg'armasining to‘plangan miqdori uning me'yoriy qiymatiga yetsa (ortiq bo‘lsa) tegishli moliyaviy yil uchun tasdiqlangan neft va gaz o‘tkazmalari miqdoridan oshib ketadigan miqdorda; Milliy farovonlik jamg'armasi mablag'larini boshqarishdan olingan daromadlar. Neft va gazdan olingan daromadlar tegishli yil uchun yalpi ichki mahsulotning prognoz qilingan hajmining 10% miqdorida zaxira fondi to‘ldirilgandan so‘ng Milliy boylik fondiga yo‘naltiriladi. Milliy farovonlik jamg'armasini shakllantirishning yana bir manbasi uning mablag'larini boshqarishdan olinadigan daromadlardir. 2020 yil 1 yanvardan 2022 yil 1 fevralgacha Milliy farovonlik jamg'armasi mablag'larini boshqarishdan olingan daromadlar Jamg'armaga hisoblanmaydi, balki davlat byudjet xarajatlarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltiriladi. Davlat byudjet va Milliy boylik jamg'armasidan neft va gaz daromadlari Davlat G'aznachilik tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankida ochilgan davlat byudjet mablag'lari uchun alohida hisobvaraqlarda hisobga olinadi. 2020 yil 1 yanvardan 2022 yil 1 yanvargacha davlat byudjetning neft va gaz daromadlarini alohida hisobga olish amalga oshirilmaydi. 28 Davlat byudjetning neft va gaz daromadlarini shakllantirish va ulardan foydalanish, neft va gaz o‘tkazmalari va Milliy farovonlik jamg'armasidan mablag'larni hisoblash va o‘tkazish O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. 2020 yil 1 yanvardan 2022 yil 1 yanvargacha davlat byudjetdan neft va gaz daromadlari, neft va gaz o‘tkazmalari va Milliy farovonlik jamg'armasi mablag'larini shakllantirish va ulardan foydalanish bilan bog'liq holda hisob- kitoblarni amalga oshirish va pul o‘tkazmalarini amalga oshirish tartibi. to‘xtatildi. 2020 yil 1 yanvardan 1 fevralgacha Milliy farovonlik jamg'armasi mablag'larini boshqarishdan olingan daromadlar Jamg'armaga hisoblanmaydi, balki davlat byudjet xarajatlarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltiriladi. Milliy boylik jamg'armasidan ushbu maqsadlar uchun ajratilgan mablag'lar miqdori kelgusi yil va rejalashtirish davri uchun davlat byudjet to‘g'risidagi davlat qonun bilan belgilanadi. Milliy boylik jamg'armasi mablag'lari O‘zbekiston fuqarolarining ixtiyoriy pensiya jamg'armalarini birgalikda moliyalashtirish va O‘zbekiston Respublikasi Pensiya jamg'armasi byudjetining muvozanatini (taqchilligini qoplash) ta'minlash uchun ishlatilishi mumkin. Ushbu maqsadlar uchun Milliy boylik jamg'armasidan ajratiladigan mablag'lar miqdori kelgusi yil va rejalashtirish davri uchun davlat byudjet to‘g'risidagi davlat qonun bilan belgilanadi 12 . O‘zbekiston Respublikasi hukumati 2022 yil 1 yanvargacha davlat byudjet to‘g'risidagi davlat qonunga o‘zgartirishlar kiritmasdan, Jamg'arma mablag'laridan qarz majburiyatlarini kamaytiradigan, qarz olishni kamaytiradigan va davlat byudjet balansini ta'minlaydigan to‘lovlarni amalga oshirish uchun foydalanish huquqiga ega. O‘zbekiston Respublikasining davlat byudjetdan tashqari jamg'armalari byudjetlarida muvozanatni ta'minlash maqsadida byudjetlararo transfertlarni ta'minlash uchun davlat byudjetdan ajratiladigan mablag'larni ko‘paytirish holatlarida va chegaralarida davlat byudjet xarajatlarining umumiy miqdoridan ortiq. 12 Olimova VV Davlat moliyaviy nazorati tizimi: dis. . Doktor Ekon. Fanlar / V. V. Olimova. - M., 2021. 486 b. 29 Milliy boylik jamg‘armasi mablag‘larini boshqarishning vazifalari Jamg‘arma mablag‘larining saqlanishini va uzoq muddatli istiqbolda uni joylashtirishdan olinadigan daromadlarning barqaror darajasini ta’minlashdan iborat. Jamg'arma mablag'larini ushbu maqsadlar uchun boshqarish qisqa muddatda salbiy moliyaviy natijalarni olish imkoniyatini beradi. 13 Milliy boylik jamg'armasi mablag'larini boshqarish O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan belgilangan tartibda O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. Milliy boylik fondi mablag'larini boshqarish bo‘yicha alohida vakolatlar O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Milliy boylik jamg'armasi mablag'larini boshqarish bo‘yicha muayyan vakolatlarni amalga oshirish uchun ixtisoslashtirilgan moliya tashkilotlarini jalb qilishda ushbu tashkilotlarni jalb qilish tartibi, shuningdek ularga qo‘yiladigan talablar O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan belgilanadi. Milliy boylik jamg‘armasi mablag‘larini boshqarish quyidagi usullarda (yakka tartibda va bir vaqtda) amalga oshirilishi mumkin: Jamg'arma mablag'lari hisobidan chet el valyutasini olish va uni Milliy boylik jamg'armasining O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi xorijiy valyutadagi (AQSH dollari, evro, funt sterling) hisobvaraqlariga joylashtirish yo‘li bilan. Ushbu hisobvaraqlardagi mablag'lardan foydalanganlik uchun O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki bank hisobvarag'i shartnomasida belgilangan foizlarni to‘laydi; Jamg‘arma mablag‘larini chet el valyutasida va O‘zbekiston so‘mida va ruxsat etilgan xorijiy valyutada ifodalangan moliyaviy aktivlarga (keyingi o‘rinlarda ruxsat etilgan moliyaviy aktivlar deb yuritiladi) joylashtirish yo‘li bilan. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Milliy boylik jamg'armasi mablag'larini birinchi usulga muvofiq boshqaradi, ya'ni O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi xorijiy valyutadagi hisobvaraqlarga mablag'larni joylashtirish orqali quyidagi tarzda amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi 13 Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b. 30 tomonidan tasdiqlangan Milliy boylik jamg'armasining hisobvaraqlariga chet el valyutasida hisoblangan foizlarni hisoblash va hisobga olish tartibiga ko‘ra, O‘zbekiston banki ushbu hisobvaraqlardagi qoldiqlar bo‘yicha daromadlilik ekvivalentida foizlarni to‘laydi. Jamg'arma mablag'lari milliy farovonlik uchun joylashtirilishi mumkin bo‘lgan moliyaviy aktivlardan shakllanadigan indekslar, ularga qo‘yiladigan talablar O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan tasdiqlanadi. O‘zbekiston Respublikasi hukumati Milliy farovonlik jamg'armasining joylashtirilgan mablag'larining umumiy miqdorida ruxsat etilgan moliyaviy aktivlarning maksimal ulushini belgilaydi. Milliy farovonlik jamg'armasi mablag'larini boshqarish samaradorligini oshirish uchun O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga ruxsat etilgan moliyaviy aktivlarning me'yoriy ulushlarini Milliy farovonlik jamg'armasining joylashtirilgan mablag'larining umumiy miqdoridagi tegishli me'yorlar doirasida tasdiqlash vakolati berilgan. o‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan belgilangan aktsiyalar. 1.3.2-jadval RF BC tomonidan belgilangan ruxsat etilgan moliyaviy aktivlar Cheklov aktsiyalari O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan belgilanadi O‘zbekiston Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan tartibga soluvchi aktsiyalar xorijiy valyutada So‘mlarda Xorijiy davlatlarning qarz majburiyatlari 0-100% 90% 0% Xorijiy davlat organlari va markaziy banklarning qarz majburiyatlari 0-30% 0% 0% Xalqaro moliya tashkilotlarining qarz majburiyatlari, shu jumladan qimmatli qog'ozlar 0-15% 0% 0% Banklar va kredit tashkilotlaridagi bank hisobvaraqlaridagi depozitlar va qoldiqlar 0-40% 0% 0% "Taraqqiyot va tashqi iqtisodiy aloqalar banki (Vneshekonombank)" davlat korporatsiyasidagi depozitlar 0-40% 10% 100% O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi bank 0-100% 31 hisobvaraqlaridagi depozitlar va qoldiqlar Yuridik shaxslarning qarz majburiyatlari 0-30% 0% 0% Yuridik shaxslarning ulushlari va investisiya fondlarining ulushlari 0-50% 0% 0% O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi har oy davlat byudjetning neft va gaz daromadlarini olish va ulardan foydalanish to‘g'risidagi ma'lumotlarni, hisobot oyining boshiga Milliy boylik jamg'armasi mablag'lari miqdorini, mablag'larni belgilangan muddatga o‘tkazish to‘g'risida ma'lumotlarni e'lon qiladi. fondi, ularni joylashtirish va hisobot oyida foydalanish. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi davlat byudjetning ijrosi to‘g'risidagi hisobotning bir qismi sifatida O‘zbekiston Respublikasi hukumatiga davlat byudjetning neft va gaz daromadlarini olish va ulardan foydalanish to‘g'risida har chorakda va yillik hisobotni taqdim etadi. Davlat byudjetning ijrosi to‘g'risida hisobot berish doirasida O‘zbekiston Respublikasi hukumati O‘zbekiston Respublikasi Davlat Majlisining Davlat Dumasiga va O‘zbekiston Respublikasi Davlat Majlisining Respublika Kengashiga har chorakda va yillik hisobotni taqdim etadi. davlat byudjetning neft va gaz daromadlarini olish va ulardan foydalanish, Milliy boylik jamg'armasi mablag'larini shakllantirish va ulardan foydalanish, shuningdek, ushbu fondni boshqarish bo‘yicha choraklik va yillik hisobot. 14 Davlat byudjetni ijro etish jarayonida O‘zbekiston Respublikasi Hisob palatasi Milliy farovonlik jamg'armasining shakllanishi, ishlatilishi va boshqarilishini tekshirish bo‘yicha nazorat choralarini ko‘radi. O‘zbekiston Respublikasi Hisob palatasi har chorakda O‘zbekiston Respublikasi Davlat Majlisiga davlat byudjetning bajarilishi to‘g'risidagi tezkor hisobotni taqdim etadi, unda daromadlar va xarajatlarning shakllanishi, shu jumladan byudjetni shakllantirish, foydalanish va boshqarish to‘g'risidagi haqiqiy ma'lumotlar taqdim etiladi. Milliy farovonlik jamg'armasi. 14 Olimova VV O’zbekiston Respublikasida davlat moliyaviy nazorati tizimini tashkil etish / VV Olimova. M.: Dashkov K, 2022. - 496 b. 32 Milliy farovonlik jamg ' armasi mablag ' larining umumiy miqdori . Milliy boylik jamg ' armasi mablag ' larining O ‘ zbekiston so ‘ mida va AQSh dollarida ifodalangan umumiy miqdori quyidagi miqdorga to ‘ g ' ri keladi : 1) Milliy farovonlik jamg ' armasi mablag ' larini hisobga olish uchun Davlat G ' aznachilikning O ‘ zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi hisobvaraqlaridagi qoldiqlar ; 2) Hamkor bank, TBS Bank ) depozitlariga joylashtirilgan mablag'lar; 3) qimmatli qog'ozlarga joylashtirilgan mablag'lar. Milliy farovonlik jamg'armasining umumiy miqdorini hisoblash uchun O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan hisobot sanasidan oldingi sanaga belgilangan rasmiy xorijiy valyuta kurslari va ko‘rsatilgan stavkalar asosida hisoblangan o‘zaro kurslar qo‘llaniladi. Qimmatli qog'ozlar bozor qiymatida yoki sotib olish narxida baholanadi. Rosstat tomonidan e'lon qilingan tegishli yillar uchun YaIMning haqiqiy qiymatlari qo‘llaniladi (YaIMning haqiqiy qiymati to‘g'risidagi ma'lumotlar e'lon qilinishidan oldin, YaIMning prognoz qilinadigan hajmi tegishli davlat byudjet to‘g'risidagi davlat qonunga muvofiq foydalaniladi.). Iqtisodchilar, moliyachilar, huquqshunoslar, sotsiologlar, siyosatshunoslar va nihoyat, keng jamoatchilikning nafaqat zaxira jamg‘armasi va Milliy boylik jamg‘armasini boshqarish mexanizmiga, balki g‘oyaning o‘ziga ham e’tiborining ortishiga sabab bo‘ldi. ularning yaratilishi, uning faoliyati nazariyasi va amaliyotida kuzatilgan jiddiy tafovutlardir. Jamg'armalarning ijobiy joylashuvi bilan bir qatorda, ijobiy imidj shakllanishiga bir qator omillar salbiy ta'sir ko‘rsatadi, xususan: huquqiy yordamning samarasizligi; shubhali iqtisodiy maqsadga muvofiqligi; tashkiliy muammolar soliq to‘lovchilarning noroziligi va jamiyatdagi psixo-emotsional keskinlikning yuqori o‘sishi. 33 Zaxira jamg'armasidan maqbul foydalanish bo‘yicha barcha takliflarni uchta yo‘nalish bo‘yicha tasniflash mumkin. Birinchidan, bu bozorda O‘zbekiston evroobligatsiyalarini parallel ravishda muddatidan oldin (sotib olishdan oldin) sotib olish bilan tashqi davlat qarzini uning mablag'laridan muddatidan oldin to‘lash amaliyotini davom ettirishdir. Bu ularning kotirovkalari keskin pasaygan davrda O‘zbekiston evrobondlari bozorini barqarorlashtirishga yordam beradi va ular bo‘yicha foizlarni to‘lashni tejaydi. Ikkinchidan, tashqi davlat qarziga xizmat ko‘rsatish jamg‘armasi hisobidan moliyalashtirish, shuningdek, muddati o‘tgan tashqi davlat qarzlarini to‘lash. Bu davlat qimmatli qog'ozlari emissiyasini keskin qisqartiradi. Piramidal shakl bo‘yicha bozorning rivojlanish sur'ati pasayadi, tashqi davlat qarzini qimmatroq ichki davlat qarziga almashtirish to‘xtatiladi. Bo‘shatilgan byudjet mablag'lari davlat investitsiya dasturlariga, ijtimoiy nafaqalarni ko‘paytirishga va boshqalarga sarflanishi mumkin. Uchinchidan, jamg‘arma jamg‘armalaridan yirik davlat korporatsiyalariga valyuta kreditlari berish. Shuni ham ta'kidlash kerakki, agar O‘zbekiston Respublikasini ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish dasturining o‘rta muddatli istiqbolga mo‘ljallangan asosiy maqsadi aholining hayot sifatini yaxshilash bo‘lsa, agar ijtimoiy rivojlanish standartlari mavjud bo‘lsa farovonlik jamiyati O‘zbekiston davlatida qabul qilingan, jamoatchilik fikri va soliq to‘lovchilarning psixologik holatini e'tiborsiz qoldirib bo‘lmaydi. Iqtisodiyotning izdan chiqishi, uni huquqiy tartibga solish, moliyaning tanazzulga uchrashi bilan bog‘liq jamiyatimizda ro‘y berayotgan o‘zgarishlar jamiyatda ma’naviyat, axloq va madaniyatning tanazzulga yuz tutishiga, aholini korrupsiya bilan qamrab olishning kengayishiga olib keldi. Fiskal siyosat doirasida mablag'larning me'yoriy-huquqiy bazasidagi nomuvofiqliklar. 15 15 Andrianov, V. Oltin-valyuta zaxiralari: shakllanish tamoyillari;, tuzilishi va foydalanish samaradorligi / V. Andrianov!// Jamiyat iqtisodiyoti. 2008 y. - No 5. - S. 23-53. 34 Zaxira fondi va milliy farovonlik fondi qoidalar majmui ekanligini hisobga olib, ular moliya huquqi normalari, jumladan soliq, byudjet va ma’muriy huquq normalari bilan tartibga solinishi lozim. Zaxira jamg'armasi va Milliy boylik jamg'armasining katta foizi neft daromadlaridan iborat bo‘lib, amaldorlar ushbu mablag'larni mamlakatdan bir muddat yoki doimiy ravishda olib qo‘yishni xohlashadi, bu esa neft hajmini oshirishga, barqarorlik va prognozlilikni oshirishga yordam beradi. jahon bozoriga gaz yetkazib berish. Shu bilan birga, ushbu pullarni boshqa toifadagi qimmatli qog'ozlarga, shu jumladan korporativ toifalarga joylashtirish imkoniyati ham ko‘rib chiqilmoqda. Ammo boshqa tomondan, jamg'arma mablag'larini korporativ xorijiy qimmatli qog'ozlarga joylashtirish g'oyasi ham yuqori iqtisodiy risklar, ham siyosiy nuqtai nazardan eng yaxshisi emas. Zero, bu davlatimiz byudjet mablag‘larini o‘z iqtisodiyotini rivojlantirishga yo‘naltirish o‘rniga xorijiy kompaniyalarga yo‘naltirishini anglatar edi. 35 I bob uchun xulosa Funktsional maqsadlariga ko‘ra byudjetning zaxira mablag'lari quyidagilarga bo‘linadi: Strategik - kelajakka mo‘ljallangan keng ko‘lamli xarajatlarni moliyalashtirish uchun mo‘ljallangan: fanni ko‘p talab qiladigan istiqbolli tarmoqlarni rivojlantirish, yangi ochilgan foydali qazilmalar konlarini o‘zlashtirish va mamlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlash. Ushbu maqsadlar uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining zaxira fondi va O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining zaxira fondi mablag'lari qisman foydalaniladi. Sug‘urta - keng ko‘lamli tabiiy ofatlar va ofatlar yuz berganda iqtisodiyotning uzluksiz rivojlanishi va aholi hayotini ta’minlash, bunday favqulodda vaziyatlar natijasida yetkazilgan zararni qoplash imkonini beradi. Bular, birinchi navbatda, markazlashtirilgan sug'urta fondi funktsiyalarini bajaradigan O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining Favqulodda vaziyatlar va tabiiy ofatlar oqibatlarining oldini olish va bartaraf etish bo‘yicha zaxira jamg'armasini o‘z ichiga oladi. Shunga o‘xshash fondlar O‘zbekiston Respublikasining ta'sis subyektlarining byudjetlarida ham yaratilishi mumkin. Amalda sug'urta funktsiyasi, qoida tariqasida, davlat hokimiyati ijroiya organlarining byudjet zahiralari tomonidan amalga oshiriladi. Operatsion - kutilmagan shoshilinch chora-tadbirlarni moliyalashtirish, yillik kassa bo‘shliqlarini bartaraf etish va hokazolar uchun shakllantiriladi.Bu muammolarni hal qilish uchun byudjetlarda favqulodda vaziyatlar fondlari, aylanma pul mablag'lari va boshqalar tuziladi. Moliyaviy zaxiralarni shakllantirish va ulardan foydalanishning nazariy asoslarini o‘rganishga bag'ishlangan birinchi bobni yozish jarayonida moliyaviy zaxiralar davlat va shahar hokimiyati va xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan ajratilgan moliyaviy resurslarning maxsus shakli ekanligi aniqlandi. tasodifiy, kutilmagan hodisalar va holatlarning salbiy oqibatlarini bartaraf etish zarurati bilan bog'liq kutilmagan xarajatlar va aniq ehtiyojlar. Moliyaviy zaxiralarning funktsional maqsadi batafsil ko‘rib chiqiladi, ular quyidagilardan iborat: 36 kutilmagan xarajatlarni qoplash, barcha darajadagi byudjetlarning barqaror ijrosini ta'minlash, tarmoq xarajatlarini ta'minlash, yo‘qotishlar va boshqa zararlarni qoplash. Yozish jarayonida u topildi Davlat moliyaviy zaxiralarini o‘rganish aynan qayerga yo‘naltirilishi lozimligini ko‘rsatadigan ilmiy manbalarni tahlil qilib: muammolar guruhlarini o‘rganishga (ushbu zahiralarni shakllantirish va ulardan foydalanish sohasida) shunday xulosaga keldik. ularni hal etish davlat moliyaviy zahiralarini shakllantirish va ulardan foydalanish haqidagi nazariy va uslubiy g‘oyalarni chuqurlashtirishga asoslanishi lozimligi. Shuningdek, davlatning jahon iqtisodiyotidagi mavqei va uning kelajakdagi taqdiri bevosita moliyaviy zaxiralarning mavjudligi va hajmiga hamda markazlashmagan moliyaviy zaxiralarning turli shakllarini ta'minlashga bevosita bog'liqligi ta'kidlandi. tadbirkorlik subyektlari. Moliyaviy zaxiralarning tasnifi ham ko‘rib chiqildi, tahlili shuni ko‘rsatdiki, u moliyaviy munosabatlarni guruhlash bilan belgilanadi. Ularning ko`payish jarayonida tutgan o`rni va roli. Moliyaviy zaxiralarning (strategik va operativ) bo‘linmalari mavjudligi aniqlandi va batafsilroq o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, moliyaviy zaxiralarni guruhlash ularning shakllanish darajasi, shakllanish usullari va xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan shakllantiriladigan moliyaviy zaxiralarga qarab amalga oshirilishi mumkin.Moliyaviy zaxiralarni shakllantirish va ulardan foydalanishning nazariy asoslarini o‘rganish davomida O‘zbekiston Respublikasi byudjet tizimining barcha darajalari byudjetlarining xarajatlar qismi zaxira fondlarini yaratishni nazarda tutganligi aniqlandi. Shuningdek, zaxira fondlari nima uchun zarurligi va ularning tarkibiga aynan nimalar kiritilganligi tahlil qilindi. Byudjetning zahira fondlari o‘zlarining funksional maqsadlariga ko‘ra (strategik, sug‘urta va operativ) qanday taqsimlanishi va u yoki bu fond qanday maqsadni ko‘zlashi o‘rganiladi. 37 II.bob.Davlat moliyaviy zaxiralari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanishning moliyaviy mexanizmlari 2.1. Barqarorlashtirish fondi davlatning moliyaviy xavfsizligini ta'minlash mexanizmi sifatida Barqarorlashtirish jamg'armasi - bu O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiyotni barqarorlashtirish uchun yaratilgan va foydalaniladigan maxsus davlat fondi. Barqarorlashtirish fondi quyidagi funktsiyalarni bajaradi: o‘rnatilgan stabilizator (ma'lum va keng tarqalgan progressiv soliq va ishsizlik nafaqalari bilan bir qatorda); Davlat moliyasining qo‘shimcha barqarorligini ta'minlaydi; kelgusi davrlarda byudjet xarajatlarini qisqartiruvchi investitsiya dasturlarini moliyalashtirish manbai bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Aslida, bu byudjet orqali Davlat Majlis tomonidan emas, balki hukumat tomonidan bevosita nazorat qilinadigan moliyaviy aktivlar. 2020 yil 1 fevralda barqarorlashtirish jamg'armasi ikki qismga bo‘lingan: Zaxira jamg'armasi (3069 milliard so‘m) va Milliy farovonlik jamg'armasi (782,8 milliard so‘m). Neft va gaz o‘tkazmalari hisobvarag'iga o‘tkaziladigan mablag'larning umumiy miqdori byudjet qonunchiligi bilan belgilanadi va yalpi ichki mahsulot (YaIM) hajmiga bog'liq bo‘ladi. 2022 yil 1 yanvarda tashkil etilgan O‘zbekiston Respublikasining barqarorlashtirish jamg'armasi davlat byudjetning bir qismidir. Jamg'arma neft narxi bazaviy qiymatdan pastga tushganda davlat byudjet balansini ta'minlash uchun mo‘ljallangan Jamg'arma mamlakat iqtisodiy rivojlanishining barqarorligiga hissa qo‘shadi, ortiqcha likvidlikni bog'lashning asosiy vositalaridan biri hisoblanadi, inflyatsiya bosimini pasaytiradi, milliy iqtisodiyotning xom ashyo eksportidan tushadigan daromadlarning salbiy o‘zgarishiga bog'liqligini kamaytiradi. 38 Jamg'arma neftga eksport bojxona boji va foydali qazilmalarni (neft) qazib olish solig'idan tushgan tushumlarni, agar Urals neftining narxi bazaviy narxdan oshib ketganda jamlanadi. Jamg'arma mablag'lari neft narxi bazaviy narxdan pastga tushganda davlat byudjet taqchilligini qoplash uchun ishlatilishi mumkin. Jamg'arma mablag'larining to‘plangan miqdori 500 milliard so‘mdan oshsa, ortiqcha mablag' boshqa maqsadlarda ishlatilishi mumkin. Jamg'arma mablag'laridan foydalanish hajmi tegishli moliyaviy yil uchun davlat byudjet to‘g'risidagi davlat qonun bilan belgilanadi. 2020 yilda Jamg'arma mablag'lari 500 milliard so‘mdan oshdi va ularning bir qismi O‘zbekiston Respublikasining tashqi qarzini to‘lash va O‘zbekiston Respublikasi Pensiya jamg'armasining taqchilligini quyidagi miqdorda qoplash uchun sarflandi: 93,5 milliard so‘m (3,3 milliard AQSh dollari ekvivalenti) Xalqaro valyuta jamg‘armasiga qarzni to‘lash uchun sarflandi; Parij klubiga a zo davlatlar oldidagi qarzni to lash uchun 430,1 milliardʼ ʻ so‘m (15 milliard AQSH dollari ekvivalenti); O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga 1998-1999 yillarda O‘zbekiston Respublikasining davlat tashqi qarzini to‘lash va unga xizmat ko‘rsatish uchun berilgan kreditlar bo‘yicha Vneshekonombank oldidagi qarzni to‘lash uchun 123,8 milliard so‘m (4,3 milliard AQSh dollari ekvivalenti); O‘zbekiston Respublikasi Pensiya jamg'armasi taqchilligini qoplash uchun 30 milliard so‘m (1,04 milliard AQSh dollari ekvivalenti) ajratildi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, O‘zbekistonda barqarorlashtirish jamg'armasini yaratish, neft narxlarining (keyinchalik, gaz narxi) davlat byudjetiga ta'sirini yumshatishning maqsadga muvofiqligi bilan bog'liq muammolarni muhokama qilish 2021-2022 yillarda boshlangan. Barqarorlashtirish jamg'armasini yaratish - bu mas'uliyatli moliyaviy siyosatni amalga oshirish uchun zarur vosita aynan unga bo‘lgan ehtiyoj eng katta bo‘lgan davrda paydo bo‘lgan holat. 16 16 Berdiyev N. T. Xalq iqtisodiyoti tarmoqlarida nazorat va qayta ko’rib chiqish / N. T. Berdiyev. - M .: Moliya va statistika, 2022. - 368 b. 39 Jamg'armada to‘plangan mablag'lar tashqi qarzni to‘lash bilan bir qatorda, savdo balansining monetizatsiyasi bilan bog'liq pul massasining o‘sishiga imkon beradi. Ushbu vositalarsiz pul massasining o‘sishi xavfli bo‘lar edi. Moliya vazirligining hisob-kitoblariga ko‘ra, agar Barqarorlashtirish jamg'armasi daromadlari davlat byudjetini moliyalashtirishga yo‘naltirilganda, 2020 yilda inflyatsiya 11,2 foiz va 10,8 foizga nisbatan 2020 yilda 16 foizni, 2021 yilda 20 foizni tashkil etgan bo‘lar edi. Ammo 2020-yilda neft narxining ko‘tarilishi sharoitida ham Barqarorlashtirish jamg'armasi 2020-2022 yillarga xos bo‘lgan inflyatsiya sur'atlarining pasayish tendentsiyasini saqlab qolishga imkon bermadi. Bu pasayish sekinlashdi. So‘mning mamlakatning asosiy savdo hamkorlari valyutalari savatiga nisbatan mustahkamlanishi tezlashdi. O‘zbekiston siyosiy elitasi va jamiyati mamlakatda sezilarli moliyaviy zaxiralarga ega ekanligiga o‘rganmagan. 2020-2022 yillarda O‘zbekistonning barqarorlashtirish jamg'armasi ana shunday mulohazalarning garoviga aylandi. Prezidentlar tomonidan ko‘rsatilgan yo‘nalish doirasida V.V. Hozirda Bosh vazir bo‘lgan Putin, hozirgi Prezident ham uning yo‘nalishi bo‘yicha O‘zbekiston iqtisodiyotini neft va gazga qaramlikdan chiqarish uchun modernizatsiya qilishni nazarda tutadi. Biroq bunday natijaga erishish uchun iqtisodiyotning rentabellik koeffitsienti nolga yaqinlashib qolgan tavakkal tarmoqlariga katta investitsiyalar kerak bo‘ladi. Bundan tashqari, "yangilik" bilan bog'liq yangi panacea shafqatsiz hazil o‘ynadi. O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining mantig'i shundan iboratki, iqtisodiyotni modernizatsiya qilish uchun juda va juda oz vaqt qolganligi sababli va 2020 yilgacha bo‘lgan davrda ushbu maqsadlar uchun ajratilgan byudjet mablag'lari samarali va "tez ishlamadi. ", egri chiziqdan oldin o‘ynash kerak: Fond mablag'laridan foydalanish va iqtisodiyotni inqirozdan ko‘ra tezroq modernizatsiya 40 qilish, bu inflyatsiya oqimining keskin sakrashi yoki 2020 yilda bo‘lgani kabi neft narxining yana pasayishi bilan bog'liq. keskin ko‘tarilishdan so‘ng darhol. Ayni paytda bizda jadal sur'atlar bilan kamayib borayotgan zahira fondi jadal sur'atlar bilan kamayib borayotgan, jahon iqtisodiy inqirozi, asosan, qimmatli qog'ozlarida zahira jamg'armasi mablag'lari qisman joylashgan AQShga ta'sir ko‘rsatgan va uni modernizatsiya qilish bo‘yicha davlat dasturi mavjud. iqtisodiyot, o‘z navbatida, hali ham samarali ishlamayapti; Natijada yalpi ichki mahsulotning pasayishi, beqarorlik va asosiy iste'mol tovarlari uchun iste'mol narxlarining ko‘tarilishi bilan birga inflyatsiyaning pasayishi va O‘zbekiston iqtisodiyotining faol sanoat kapitali samaradorligining doimiy pasayishi. Zaxira fondi davlat byudjetning bir qismidir. Jamg'arma davlat byudjetga neft va gaz tushumlari kamaygan taqdirda davlatning xarajatlar majburiyatlarini bajarishini ta'minlash uchun mo‘ljallangan. Zaxira jamg'armasi inflyatsiya bosimini pasaytirish va milliy iqtisodiyotning qayta tiklanmaydigan tabiiy resurslar eksportidan tushadigan daromadlar o‘zgarishiga bog'liqligini kamaytirish orqali mamlakat iqtisodiy rivojlanishining barqarorligiga hissa qo‘shadi. Zaxira jamg'armasi aslida O‘zbekiston Respublikasining barqarorlashtirish fondini almashtirdi. O‘zbekiston Respublikasining Barqarorlashtirish jamg'armasidan farqli o‘laroq, Zaxira jamg'armasini shakllantirish manbalari davlat byudjetning neft qazib olish va eksportidan tushadigan daromadlari, shuningdek, gaz ishlab chiqarish va eksport qilishdan davlat byudjet daromadlari hisoblanadi. Zaxira jamg'armasining maksimal miqdori ma'lum bir moliyaviy yil uchun O‘zbekiston yalpi ichki mahsulotining 10 foizi miqdorida belgilanadi. Zaxira jamg'armasini boshqarishning maqsadlari Jamg'arma mablag'larining saqlanishini va ularni investitsiya qilishdan uzoq muddatli istiqbolda barqaror daromad darajasini ta'minlashdan iborat. Jamg'arma mablag'larini ushbu maqsadlarda boshqarish qisqa muddatda salbiy moliyaviy natijalarga erishish imkoniyatini beradi. 41 Zaxira fondini boshqarish O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan belgilangan tartibda O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki zaxira jamg'armasi mablag'larini boshqarish bo‘yicha muayyan vakolatlarni amalga oshirishi mumkin. Zaxira fondini boshqarish quyidagi usullarda (alohida yoki bir vaqtda) amalga oshirilishi mumkin: 1) Jamg‘arma mablag‘lari hisobidan chet el valyutasini sotib olish va uni Zaxira jamg‘armasi hisobvaraqlariga xorijiy valyutada (AQSH dollari, yevro) joylashtirish yo‘li bilan. , funt sterling) O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankida. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki ushbu hisobvaraqlardagi mablag'lardan foydalanganlik uchun hisobvaraq shartnomasida belgilangan tartibda foizlarni to‘laydi; O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Zaxira jamg'armasining resurslarini birinchi usulda boshqaradi, ya'ni. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi xorijiy valyutadagi hisob raqamlariga mablag'larni quyidagi tarzda investitsiya qilish orqali. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan xorijiy valyutadagi Zaxira jamg'armasining hisobvaraqlarida hisoblangan foizlarni hisoblash va hisobga olish tartibiga muvofiq, O‘zbekiston banki ushbu hisobvaraqlardagi mablag'lar qoldig'i bo‘yicha foizlarni to‘laydi. Zaxira jamg'armasi mablag'lari investitsiya qilinishi mumkin bo‘lgan moliyaviy aktivlardan shakllangan indekslarning daromadliligi. fond va ularga qo‘yiladigan talablar O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan tasdiqlanadi. Investitsiya qoidalari O‘zbekiston Respublikasi hukumati zaxira jamg'armasiga badallarning umumiy miqdorida ruxsat etilgan moliyaviy aktivlarning maksimal ulushini belgilaydi. Zaxira jamg'armasi mablag'larini boshqarish samaradorligini oshirish uchun O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi qonun hujjatlarida belgilangan nisbatlarda zaxira jamg'armasiga badallarning umumiy miqdorida tegishli moliyaviy aktivlarning me'yoriy ulushlarini tasdiqlash huquqiga ega. 42 Davlat jamg'armasi davlat byudjetning bir qismidir. Uzoq muddatli istiqbolda Jamg'arma O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari uchun pensiya jamg'armalarining barqaror mexanizmining bir qismiga aylanishi kerak. Milliy boylik jamg'armasining vazifalari O‘zbekiston fuqarolarining ixtiyoriy pensiya jamg'armalarini birgalikda moliyalashtirishni va O‘zbekiston Respublikasi Pensiya jamg'armasi byudjetining balansini (taqchilligini qoplashni) ta'minlashdan iborat. Boshqaruvning maqsadlari Davlat fondini boshqarishning maqsadlari fond mablag'larini saqlab qolish va ularni joylashtirishdan uzoq muddatli istiqbolda barqaror daromad darajasiga erishishdan iborat. Jamg'arma mablag'larini ushbu maqsadlarda boshqarish qisqa muddatda salbiy moliyaviy natijalarga erishish imkoniyatini beradi. Boshqaruv tuzilishi Davlat jamg'armasi mablag'larini boshqarish O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan belgilangan tartibda O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. SVFni boshqarish bo‘yicha alohida vakolatlar O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Agar ixtisoslashtirilgan moliya tashkilotlari Milliy boylik jamg'armasi mablag'larini boshqarish bo‘yicha muayyan vakolatlarni amalga oshirish uchun foydalanilsa, bunday tashkilotlardan foydalanish tartibi va ularga qo‘yiladigan talablar O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan belgilanadi. Milliy farovonlik jamg‘armasini boshqarish quyidagi usullarda (alohida yoki bir vaqtda) amalga oshirilishi mumkin 17 : 1) Jamg'arma mablag'lari hisobidan chet el valyutasini sotib olish va uni Milliy boylik jamg'armasining O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi xorijiy valyutadagi hisobvaraqlariga (AQSh dollari, EUR, GBP) o‘tkazish yo‘li bilan. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki bank hisobvarag'i shartnomasiga muvofiq ko‘rsatilgan hisobvaraqlardagi mablag'lardan foydalanganlik uchun foizlarni to‘laydi; 17 Berdiyev N. T. Xalq iqtisodiyoti tarmoqlarida nazorat va qayta ko’rib chiqish / N. T. Berdiyev. - M .: Moliya va statistika, 2022. - 368 b. 43 2) Jamg'arma mablag'larini xorijiy valyutaga va O‘zbekiston so‘mida va tegishli xorijiy valyutada ifodalangan moliyaviy aktivlarga (keyingi o‘rinlarda maqbul moliyaviy aktivlar deb yuritiladi) investitsiya qilish yo‘li bilan. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Davlat jamg'armasi mablag'larini birinchi usul bilan boshqaradi, ya'ni. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi xorijiy valyutadagi hisob raqamlariga quyidagi tarzda investitsiya kiritadi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan Davlat jamg'armasining chet el valyutasidagi hisobvaraqlarida hisoblangan foizlarni hisoblash va hisobga olish tartibiga muvofiq, O‘zbekiston banki ushbu hisobvaraqlardagi mablag'lar qoldig'i bo‘yicha foizlar miqdorida to‘laydi. Davlat jamg'armasi mablag'lari investitsiya qilinishi mumkin bo‘lgan moliyaviy aktivlar hisobidan shakllantirilgan indekslarning daromadliligi, fond va ularga qo‘yiladigan talablar O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan tasdiqlanadi. O‘zbekiston Respublikasi hukumati Milliy mulk jamg'armasining joylashtirilgan mablag'larining umumiy miqdorida ruxsat etilgan moliyaviy investitsiyalarning maksimal ulushini belgilaydi. Milliy mulk jamg'armasi mablag'larini boshqarish samaradorligini oshirish uchun O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Milliy mulk jamg'armasining joylashtirilgan mablag'larining umumiy miqdorida tegishli moliyaviy aktivlarning normativ ulushlarini tasdiqlash huquqiga ega. o‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan belgilangan tegishli nisbatlar. Zaxira fondi va milliy farovonlik jamg'armasining shakllanishini baholash Zaxira fondining me'yoriy qiymati kelgusi moliyaviy yil va rejalashtirish davri uchun davlat byudjet to‘g'risidagi davlat qonun bilan joriy yil uchun yalpi ichki mahsulot prognozi hajmining 10 foizidan kelib chiqqan holda belgilanadigan mutlaq ko‘rsatkichlarda tasdiqlanadi. Zaxira jamg'armasi belgilangan miqdorda to‘ldirilgandan so‘ng, neft va gazni sotishdan tushgan mablag'lar Milliy farovonlik jamg'armasiga o‘tkaziladi. 2020 yil 1 yanvardan 2022 yil 1 yanvargacha Zaxira jamg'armasining me'yoriy qiymati belgilanmagan, davlat byudjetning neft va gaz daromadlari neft 44 va gaz transferini moliyalashtirish va Zaxira jamg'armasi va Milliy farovonlik jamg'armasini shakllantirish uchun ishlatilmaydi, lekin. davlat byudjet xarajatlarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan. Davlat jamg armasini shakllantirishning yana bir manbasi uningʻ mablag larini boshqarishdan olingan daromadlardir. ʻ 2020-yil 1-yanvardan 2022-yil 1-fevralgacha Milliy farovonlik jamg‘armasining aktivlarini boshqarishdan olingan daromadlar Jamg‘armaga hisoblanmaydi, balki davlat byudjet xarajatlarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltiriladi. Davlat byudjet, Zaxira jamg'armasi va Milliy boylik jamg'armasining neft va gaz daromadlari Davlat G'aznachilik tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankida ochilgan davlat byudjet mablag'larini hisobga olish uchun alohida hisobvaraqlarda hisobga olinadi 2020 yil 1 yanvardan 2022 yil 1 yanvargacha davlat byudjetning neft va gaz daromadlarining alohida hisobi yuritilmaydi. Davlat byudjetning neft va gaz daromadlarini shakllantirish va ulardan foydalanish, neft va gaz o‘tkazmalari, Zaxira jamg'armasi va Milliy boylik jamg'armasi bilan bog'liq hisob-kitoblar va o‘tkazmalar O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangan tartibda amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan belgilanadi. 2020 yil 1 yanvardan 2022 yil 1 yanvargacha Davlat byudjetning neft va gaz daromadlarini shakllantirish va ulardan foydalanish, neft va gaz o‘tkazmalari, zaxira jamg'armasi va Milliy farovonlik jamg'armasi bilan bog'liq hisob-kitoblar va o‘tkazmalarni amalga oshirish tartibi to‘xtatildi. 45 2.2. Kelajak avlodlar uchun jamg'arma daromadlarni avlodlararo qayta taqsimlash mexanizmi sifatida. Balansning daromad qismida quyidagi byudjet ma'lumotlari qo‘llaniladi: QQS, aktsizlar, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig'i, mol-mulk solig'i, tashqi savdo soliqlari, tashqi iqtisodiy operatsiyalar va tashqi iqtisodiy faoliyatdan olingan daromadlar, byudjet maqsadli jamg'armalari mablag'lari, daromad solig'i bo‘yicha ajratmalar. mineral-xom ashyo bazasini takror ishlab chiqarish, jamoat mulki yoki faoliyatdan olingan daromadlar, shu jumladan mulkni sotishdan olingan daromadlar. Byudjetni prognozlashning iqtisodiy va matematik modellarini ishlab chiqish ham jamlanma byudjetlar ma'lumotlariga asoslanadi. Kelajak uchun moliyaviy resurslarni hisoblash uchun jamlanma byudjet daromadlari hajmlari va YaIM (yalpi ichki mahsulot), milliy daromad, yalpi sanoat mahsuloti va qishloq xo‘jaligi kabi o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi bog'liqlik o‘rganiladi. YaIM asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichdir. YaIM - bu bozor narxlarida yakuniy foydalanish uchun ma'lum bir davrda rezidentlar tomonidan ishlab chiqarilgan barcha tovarlar va xizmatlarning bozor qiymati, ya'ni. ishlab chiqarilgan yakuniy mahsulot va ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan xizmatlar qiymatini (xom ashyo, materiallar, yoqilg'i, transport xizmatlari, moliyaviy xizmatlar va boshqalar) o‘z ichiga oladi. . YaIM iqtisodiy tizimning moliyaviy yildagi faoliyati natijasidir. Uni yaratishda barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar: uy xo‘jaliklari, ishlab chiqaruvchilar (firmalar) va davlat ishtirok etdi. Shu munosabat bilan, milliy iqtisodiyotda resurslarni taqsimlash mexanizmiga aralashuv O‘zbekiston Respublikasining konsolidatsiyalangan byudjetidan daromadlarni yig'ish orqali amalga oshiriladi, bu barcha davlat va mahalliy hokimiyat organlari uchun daromadlarni shakllantirishdir. 18 Byudjet daromadlari - O‘zbekiston Respublikasining davlat hokimiyati organlari ixtiyorida O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq tekin va 18 Berdiyev N. T. Xalq iqtisodiyoti tarmoqlarida nazorat va qayta ko’rib chiqish / N. T. Berdiyev. - M .: Moliya va statistika, 2022. - 368 b. 46 qaytarib olinmaydigan asosda olingan mablag'lar; o‘zbekiston Respublikasining ta'sis subyektlarining davlat organlari va mahalliy hokimiyat organlari. Byudjet daromadlarini shakllantirish jarayonida ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan yalpi ichki mahsulotning bir qismini davlat foydasiga majburan tortib olish sodir bo‘ladi. Shu asosda davlat va soliq to‘lovchilar o‘rtasida moliyaviy munosabatlar mavjud. Byudjet daromadlari o‘z to‘lovchilari, soliq solish ob'ektlari, undirish usullari, to‘lov muddatlari va boshqalar bo‘yicha sezilarli farqlarga ega. Lekin shu bilan birga ular birlashadi, chunki ular bitta maqsadni - turli darajadagi byudjetlarning daromad qismini shakllantirishni ko‘zlaydilar. Ular pul shakli va shaxssizlik bilan ajralib turadi. Soliq tushumlariga O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksida nazarda tutilgan davlat, mintaqaviy va mahalliy soliqlar va yig'imlar, shuningdek jarimalar va jarimalar kiradi. Soliqsiz tushumlarga davlat yoki munitsipal mulk ob'ektlaridan foydalanishdan olingan daromadlar, byudjet muassasalari tomonidan ko‘rsatilgan pullik xizmatlardan olingan daromadlar va boshqa daromadlar kiradi. Bepul va qaytarib olinmaydigan o‘tkazmalar quyidagilardir: - boshqa darajadagi byudjetlardan grantlar va subvensiyalar shaklida moliyaviy yordam; - Davlat kompensatsiya jamg'armasi va mintaqaviy kompensatsiya fondlaridan subvensiyalar; - boshqa darajadagi mahalliy byudjetlardan subvensiyalar va ba'zi boshqa transfertlar. Davlat kompensatsiya jamg'armasi yoki mintaqaviy kompensatsiya fondlari subsidiyalari bundan mustasno, byudjet daromadlari o‘z byudjeti daromadlari deb ataladi 19 . Byudjet daromadlari tarkibida maqsadli byudjet mablag'larining daromadlari alohida hisobga olinadi. Shunday qilib, davlat maqsadli byudjet mablag'larining 19 Olimova VV O’zbekiston Respublikasida davlat moliyaviy nazorati tizimini tashkil etish / VV Olimova. M.: Dashkov K, 2022. - 496 b. 47 daromadlari davlat qonun bilan belgilangan standartlarga muvofiq davlat maqsadli byudjet fondlari va hududiy maqsadli byudjet fondlari o‘rtasida taqsimlanadi Byudjet daromadlarining tuzilishi moslashuvchan bo‘lib, ko‘p jihatdan muayyan iqtisodiy sharoit bilan belgilanadi. Masalan, turmush darajasi yuqori bo‘lgan mamlakatlarda soliq tushumlarining asosini jismoniy shaxslardan olinadigan daromadlar, turmush darajasi past bo‘lgan mamlakatlarda esa egri soliqlar va yuridik shaxslardan olinadigan soliqlar tashkil etadi. Konsolidatsiyalangan byudjetda, birinchi navbatda, Davlat Majlis va O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan amalga oshiriladigan ijtimoiy- iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda davlat byudjet asosiy rolga ega. Davlat byudjet orqali mamlakatning yalpi ichki mahsuloti va yaratilgan milliy daromadini milliy iqtisodiyot tarmoqlari, hududlar va aholining ijtimoiy qatlamlari o‘rtasida taqsimlash va qayta taqsimlash jarayoni amalga oshiriladi. Davlat byudjetga davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarini moliyalashtirish, davlatning mudofaa qobiliyatini ta'minlash, ilm-fanni rivojlantirish, yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash bilan bog'liq tadbirlar yuklangan. Davlat byudjet san'at, madaniyat va ommaviy axborot vositalarini saqlash va rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu muammolarni hal qilish uchun davlat byudjet O‘zbekiston Respublikasining Byudjet kodeksi va O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksiga muvofiq davlat soliqlar va soliq bo‘lmagan daromadlar bilan ta'minlangan. Davlat byudjetga quyidagi davlat soliqlar va yig'imlardan, maxsus soliq rejimlarida nazarda tutilgan soliqlardan soliq tushumlari tushadi : ko‘rsatilgan soliqni davlat byudjetga kiritish uchun belgilangan stavka bo‘yicha yuridik shaxslardan olinadigan daromad solig'i - 100% standart bo‘yicha; - qo‘shilgan qiymat solig'i - standart bo‘yicha 100%; - barcha turdagi xom ashyolardan etil spirtiga aksizlar, oziq-ovqat mahsulotlari bundan mustasno, - standart bo‘yicha 100%; - alkogolli mahsulotlarga aksiz solig'i - standart bo‘yicha 50%; 48 - tamaki mahsulotlariga aksiz solig'i - standart bo‘yicha 100%; - avtomobil benzini, to‘g'ridan-to‘g'ri ishlaydigan benzin, dizel yoqilg'isi, dizel va karbüratörlü (injektorli) dvigatellar uchun motor moylariga aktsizlar - standart bo‘yicha 40%; - yengil avtomobillar va mototsikllarga aksiz solig'i - standart bo‘yicha 100%; - O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kiriladigan aktsiz to‘lanadigan tovarlar va mahsulotlar uchun aktsizlar - 100% standart bo‘yicha; - uglevodorod xomashyosi (yonuvchi tabiiy gaz) ko rinishidagi foydaliʻ qazilmalarni qazib olish solig i - 100% standart bo yicha; ʻ ʻ - uglevodorod xomashyosi shaklidagi foydali qazilmalarni qazib olish solig'i (tabiiy yoqilg'i bundan mustasno) - standart bo‘yicha 95%; - foydali qazilmalarni qazib olish uchun soliq (uglevodorod xomashyosi va keng tarqalgan foydali qazilmalar shaklidagi foydali qazilmalar bundan mustasno) 40% stavkada; - suv biologik resurslari ob'ektlaridan (ichki suv ob'ektlaridan tashqari) foydalanganlik uchun to‘lov - me'yor bo‘yicha 70%; - suv biologik resurslari ob'ektlaridan foydalanganlik uchun to‘lov (ichki suv ob'ektlari uchun) - me'yor bo‘yicha 100%; - suv solig'i - standart bo‘yicha 100%; - davlat byudjetga hisoblangan qismda O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksida belgilangan stavka bo‘yicha yagona ijtimoiy soliq - 100% standart bo‘yicha. Davlat byudjetga kiritilgan asosiy soliq bo‘lmagan daromadlar: - davlat mulkidan foydalanishdan olingan daromadlar, O‘zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati organlari yurisdiktsiyasi ostidagi byudjet muassasalari tomonidan ko‘rsatilgan pullik xizmatlardan olingan daromadlar - soliq qonunchiligida nazarda tutilgan soliqlar va yig'imlar to‘liq to‘langanidan keyin; 49 - O‘zbekiston Respublikasi tomonidan tashkil etilgan unitar korxonalarning soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘langanidan keyin qolgan foydaning bir qismi - O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan belgilangan miqdorda; - etil spirti, alkogolli va alkogolli mahsulotlar ishlab chiqarish va muomalasi bilan bog'liq faoliyatni amalga oshirish uchun litsenziyalar berganlik uchun yig'imlar (ta'sis subyektlari byudjetlariga hisobga olinadigan litsenziyalar berish uchun yig'imlar bundan mustasno). o‘zbekiston Respublikasi va mahalliy byudjetlar); - bojxona to‘lovlari va bojxona yig'imlari - standart bo‘yicha 100%; - o‘rmon fondidan foydalanganlik uchun to‘lovlar tik yog'och uchun to‘lovning eng kam stavkalari bo‘yicha - 100% me'yor bo‘yicha; - atrof-muhitga salbiy ta'sir uchun to‘lov - 20% standarti bo‘yicha. Davlat byudjetga quyidagilar kiradi: - O‘zbekiston Bankining soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashdan keyin qolgan foydasi - davlat qonunlarda belgilangan standartlarga muvofiq; - tashqi iqtisodiy faoliyatdan olingan daromadlar. Davlat maqsadli byudjet mablag'larining daromadlari davlat byudjet daromadlarida O‘zbekiston Respublikasi soliq qonunchiligida belgilangan stavkalar bo‘yicha alohida hisobga olinadi va davlat maqsadli byudjet mablag'lari va hududiy maqsadli byudjet jamg'armalari o‘rtasida davlat qonun bilan belgilangan standartlarga muvofiq taqsimlanadi. Bozor sharoitida soliqlar byudjet munosabatlarining muhim elementiga aylanadi. Byudjet daromadlarida soliqlar hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Hech bir davlat soliqlarsiz mavjud bo‘lolmaydi. Soliq manbai yalpi ichki mahsulot (YaIM), ya'ni. ma'lum bir davrda (odatda bir yil) mamlakat iqtisodiyotining barcha tarmoqlarida ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar umumiy hajmining qo‘shilgan qiymati. Soliqlar yordamida yaratilgan YaIMning safarbar qilingan qismi davlat mulkiga aylanadi, natijada soliqlar YaIMni (yoki milliy daromadni) qayta taqsimlash quroli vazifasini bajaradi. 50 Qayta taqsimlash jarayonining ishtirokchisi sifatida soliqlar ishlab chiqarish munosabatlari tizimiga kiradi va iqtisodiy kategoriya vazifasini bajaradi. Soliqlarning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, ichki mazmuni va ijtimoiy maqsadi vazifalari orqali ochib beriladi. Bozor munosabatlari sharoitida soliqlar to‘rtta asosiy funktsiyaga ega: fiskal, tartibga solish, ijtimoiy va nazorat, ularning har biri ushbu iqtisodiy kategoriyaning alohida tomonini aks ettiradi. 20 Fiskal funktsiya davlatni davlat ehtiyojlarini qondirish uchun zarur bo‘lgan moliyaviy resurslar bilan ta'minlashda namoyon bo‘ladi. Uning yordami bilan davlatning markazlashtirilgan fondi shakllantirilib, uning hisobidan byudjet daromadlarining salmoqli qismi yaratiladi. Fiskal funktsiya orqali davlat quyidagilarni ta'minlaydi: - budjet daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi mutanosiblikka erishish; - byudjet tizimining bo‘g'inlari o‘rtasida soliq tushumlarini bir xilda taqsimlash; - mamlakatda va har bir alohida hududda ijtimoiy infratuzilma darajasini oshirish; - davlatning funksiya va vazifalarini bajarish; - ijtimoiy barqarorlikni saqlash. Fiskal funktsiyaning qiymati bozor munosabatlarining rivojlanishi bilan ortadi. So‘nggi yillarda soliq tushumlari o‘sishining pasayish tendentsiyasi davom etdi, chunki soliqlarning ko‘payishi ishlab chiqarish xarajatlarining oshishiga olib keladi, mahsulot tannarxini oshiradi va iqtisodiy o‘sish sur'atlarini sekinlashtiradi. Bunga aholining soliq yukining ortib borayotganidan noroziligini qo‘shish kerak. Shu bilan birga, davlat tomonidan jalb qilingan soliq tushumlarining umumiy miqdori ancha katta bo‘lib, bu soliqlarning fiskal funktsiyasining muhim rolini ko‘rsatadi. Soliqlarning tartibga solish funktsiyasi soliqlarning qayta taqsimlash jarayonining faol quroli bo‘lib, mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarga ta'sir qilishini anglatadi. Soliq elementlarini o‘zgartirish orqali davlat ishlab 20 Olimova O.N. Davlat davlat unitar korxonasida ichki moliyaviy nazoratni tashkil etishning alohida jihatlari // Mikroiqtisodiyot. 2019. №3. 51 chiqarish jarayoniga, uning alohida bosqichlariga (moddiy boyliklarni yaratish, taqsimlash va qayta taqsimlash, ayirboshlash va foydalanish) ta'sir ko‘rsatish imkoniyatini oladi, ya'ni. butun iqtisodiyotni boshqarish. Soliqlarni tartibga solishning pirovard maqsadi uch subyekt - davlat, xo‘jalik yurituvchi subyektlar, fuqarolar manfaatlarini muvozanatlash, shu orqali umumiy qulay soliq muhitini yaratishdir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Davlat Majlisga yillik murojaatlarida soliqlarga alohida e'tibor qaratilgan bo‘lib, ular nafaqat byudjet daromadlari manbai bo‘libgina qolmay, balki iqtisodiy o‘sishni tezlashtirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishi kerak. Ushbu muammoni hal qilish uchun joriy o‘n yillikning boshidan boshlab yuridik va jismoniy shaxslarga soliq bosimi darajasi bosqichma-bosqich pasaytirildi. Ijtimoiy funktsiya salbiy oqibatlarga olib keladigan daromadlar, foydalar tengsizligini yumshatish orqali ijtimoiy (ijtimoiy) muvozanatni saqlaydi. Shu maqsadda butun dunyo davlatlari progressiv soliqqa tortishdan (ya’ni jismoniy va yuridik shaxslarning kichik daromadlariga soliq stavkalarining pastligi va yuqori daromadlarga nisbatan yuqori soliq stavkalari), ayrim toifadagi subyektlarni (kambag‘allar, nogironlar, nafaqaxo‘rlar, kattalar) ayrim soliqlardan ozod qilishdan foydalanadi. oilalar), ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan tovarlar va xizmatlarga nisbatan past soliq (QQS stavkalari past) yoki hashamatli tovarlarga nisbatan yuqori bilvosita soliqlar. Soliqlarning nazorat funktsiyasi mamlakat ijtimoiy ishlab chiqarishidagi nisbatlarni baholash uchun sharoit yaratadi: talab va taklif o‘rtasidagi, alohida guruhlarning daromadlari o‘rtasidagi, hududlarning iqtisodiy rivojlanish sur'atlari o‘rtasidagi, mehnat va kapital o‘rtasidagi, shuningdek, yirik, o‘rta va kichik korxonalar. Soliqlarning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini tahlil qilish ularning o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berish imkonini beradi. soliqlar - YaIMni (yoki milliy daromadni) qayta taqsimlash jarayonlarining ishtirokchisi; 52 - xo‘jalik yurituvchi subyektlarning xo‘jalik faoliyatiga ta'sir ko‘rsatishning eng muhim vositasi; - ishlab chiqarish munosabatlarining o‘ziga xos shakli; - asosiy funktsiyalarning kombinatsiyasi - fiskal, tartibga solish, ijtimoiy va nazorat. O‘zbekiston Respublikasining byudjet daromadlarida soliq tushumlari ustunlik qiladi. Byudjetning eng muhim daromadlari egri soliqlar - qo‘shilgan qiymat solig'i va aktsizlardir. Shunday qilib, byudjet davlatning moliyaviy-iqtisodiy siyosatida qo‘lidagi asosiy vositadir. Davlat tomonidan qabul qilingan qarorlarga qarab, byudjetning hajmi va tuzilishi o‘zgaradi. Mamlakat qanchalik boy bo‘lsa, davlatning daromadi shunchalik ko‘p bo‘ladi. Byudjetga daromadlarni yig'ish noaniq jarayon bo‘lib, u nafaqat davlatning moliyaviy ehtiyojlarini ta'minlaydi, balki ishlab chiqarish holatiga, mamlakatdagi ijtimoiy muhitga sezilarli ta'sir ko‘rsatadi va asosan a'zolar o‘rtasidagi munosabatlarni belgilaydi. jamiyat va davlat. Davlat daromadlarining asosiy manbai soliqlar bo‘lib, ular ko‘p va juda xilma-xildir. Kelajak avlodlar jamg'armasi daromadlarni jamg'arish va avlodlararo qayta taqsimlashning moliyaviy-iqtisodiy mexanizmidir. Jahonda ushbu fondlarni yaratish amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, ular foydali qazilmalar zaxiralari tugaganidan keyin kelajakdagi daromadlar oqimini ta'minlash yoki byudjet xarajatlarini ko‘paytirish uchun mo‘ljallangan. Shu bilan birga, kelajak avlodlar uchun mablag'lar yaratishni boshqa nuqtai nazardan ham ko‘rish mumkin - qarzdorlik iqtisodiyotining namoyon bo‘lishi, kelajakda budjet xarajatlarining oldingi darajasini ta'minlay olmaydi. iqtisodiyotni modernizatsiya qilish, uning innovatsion salohiyatini oshirish va shu orqali milliy ishlab chiqarishni rivojlantirishdan bosh tortish siyosati. Kelajak avlodlar fondi milliy iqtisodiyotning ichki daromadlari hisobidan va qulay tashqi iqtisodiy vaziyatdan olingan byudjet tizimining tashqi - qisqa muddatli daromadlari hisobidan shakllantirilishi mumkin. Amalda bunday fondlar 53 asosan tashqi daromadlar hisobidan shakllantiriladi, bu esa o‘zgaruvchan tashqi iqtisodiy vaziyat tufayli milliy iqtisodiyotni barqarorlashtirish imkonini beradi. Jamg'armani ichki soliqlar hisobidan shakllantirishga misol qilib, kelajakda pensiyalarni moliyalashtirish uchun unga soliq tushumlarining bir qismini olib qo‘yish - pensiya jamg'armalarini shakllantirish mumkin. Pensiya jamg'armalari kelajakda pensiya to‘lanishini ta'minlash uchun davlat zahiralari bo‘lib, mohiyatan kelajak avlodlar uchun jamg'arma mexanizmiga o‘xshashdir. Aksincha, Kelajak avlodlar jamg'armasi kelajakda pensiyalarni to‘lashni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash funktsiyalarini o‘z zimmasiga olishi mumkin. Jamg'armaning bozor daromadlari hisobiga shakllanishi tashqi iqtisodiy vaziyatning o‘zgarishi bilan bog'liq bo‘lib, mamlakat eksport tushumlari va byudjet tizimining, asosan, davlat (markaziy) byudjet daromadlarining keskin o‘zgarishiga olib keladi. Shu bilan birga, jamg'armani tashkil etish zarurati, birinchi navbatda, kelajakda har qanday xarajatlarni moliyaviy ta'minlash muammolarini hal qilish bilan emas, balki hozirgi davrda milliy iqtisodiyotni muvozanatlash muammolarini hal qilish bilan bog'liq. Jamg'armani tashqi daromadlar hisobidan shakllantirish jarayoni bir xil emas, tushumlar tashqi iqtisodiy sharoit qulay bo‘lgan yillarda sodir bo‘ladi va u qanchalik qulay bo‘lsa, fondga shuncha ko‘p mablag'lar kiritilishi kerak. Jamg'arma ichki daromadlar hisobidan shakllantirilganda, fondga daromadlar oqimi silliqlashadi va unchalik o‘zgaruvchan bo‘lmaydi. Kelajak avlodlar uchun jamg'armaning o‘ziga xos xususiyati shundaki, davlat uning yordami bilan: - mablag'laringizning bir qismini tejash va investitsiya qilish; - uzoq va uzoq muddatda bir qator daromadlar va xarajatlarni bog'lash; - hozirgi va kelajak o‘rtasidagi munosabatlardan kelib chiqqan holda murakkab ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni hal etish; - tabiiy resurslar jismoniy yoki iqtisodiy tugaganidan keyin daromadlarni saqlab qolish. 54 Muallif tabiiy resurslarni saqlash va ulardan foydalanishning iqtisodiy maqsadga muvofiqligi masalasini kelajak avlodlar fondini ifodalash usuli sifatida ko‘rib chiqadi. Shubhasiz, tabiiy resurslar kelajak avlodlar uchun o‘ziga xos fond sifatida ko‘rib chiqilishi mumkin va kerak, lekin quyidagilarni hisobga olish kerak. 1. Kelajak noaniq, vaqt o‘tishi bilan yangi texnologiyalar va uning o‘rnini bosuvchi mahsulotlar paydo bo‘lishi ehtimoli bor, bu esa jahon bozorida neft narxi va talabini pasaytiradi. 2. Chuqurlikdagi tabiiy boyliklar hali qazib olinmagan va jamiyatning bevosita ixtiyorida emas. Ularni qazib olish mehnat va kapitalni talab qiladi. 3. Eksport uchun sotish uchun mavjud bo‘lgan tabiiy resurslardan foydalanishni rad etish mamlakatning milliy iqtisodiyotni rivojlantirishdan bosh tortishini anglatadi. Bundan tashqari, tabiiy resurslarni qazib olish jarayonining o‘zi mamlakatda iqtisodiy faollikning faollashishiga va yalpi ichki mahsulotning o‘sishiga yordam beradi. Neft ishlab chiqarish kengayuvchi reproduktiv impuls manbai bo‘lib xizmat qiladi. 4. Tabiiy resurslar zahiralarini saqlash fondni kapitallashtirishdan davlatdan investitsiya daromadlarini olishdan bosh tortishga olib keladi. Bunday kapitallashuv sezilarli bo‘lishi mumkin va fondning neftni sotishdan olingan asosiy daromadidan real ko‘rinishda o‘nlab yoki undan ko‘p baravar ko‘p bo‘lishi mumkin, shuningdek, kelajakda tabiiy resurslar narxining mumkin bo‘lgan o‘sishidan olinishi mumkin bo‘lgan daromaddan oshib ketishi mumkin. uzoq va o‘ta uzoq muddatli). Boshqacha qilib aytadigan bo‘lsak, tabiiy resurslar narxining uzoq muddatli va o‘ta uzoq muddatli o‘rtacha yillik o‘sish sur'atlari investitsiya daromadlarining o‘rtacha yillik darajasidan oshmaydi va ehtimol bir necha baravar kam. Shu bois mamlakatning farovonlik darajasidan kelib chiqib, tabiiy resurslarni qazib olish va kelgusida qimmatroq narxlarda sotish maqsadida tabiatni muhofaza qilmaslik maqsadga muvofiqdir. 5. Jamg‘arma mablag‘laridan jamiyat va davlatning kechiktirib bo‘lmaydigan ehtiyojlari uchun foydalanishni rad etish. Masalan, Qo‘shma Shtatlar 55 tomonidan Quvayt hukumatidan "Cho‘l bo‘roni" operatsiyasini o‘tkazish va mamlakatni Iroq ishg'olidan ozod qilish uchun tegishli fonddan to‘lovlar bo‘lishi mumkin. 6. Jamiyat taraqqiyotining optimistik stsenariysiga ko‘ra, kelajak hozirgi zamondan boyroq bo‘lishi kerak. Shuning uchun, hozirgi vaqtda ichakdagi yog'ning ortiqcha zahirasiga murojaat qilishning hojati yo‘q. Hozirgi vaqtda tabiiy resurslardan foydalanish jamiyat daromadlarida yuqori ulushni ta'minlaydi va kelajakda u unchalik ahamiyatli bo‘lmaydi. Binobarin, hozirgi davrda qazib olinayotgan tabiiy konlarning foydasi uning kelajakdagi foydasidan ko‘ra ko‘proq bo‘ladi - iqtisodiy rivojlangan jamiyat. Shu bilan birga, hozirgi vaqtda tabiiy resurslardan foydalanish zarurligi haqidagi yuqoridagi dalillar kelajak avlodlar uchun tabiiy resurslarni nafaqat ularning narxida, balki tabiiy ravishda saqlab qolish uchun tabiiy resurslarning bir qismini saqlab qolish imkoniyatini anglatmaydi. va jismoniy shakl. Tabiiy resurslarni asrab-avaylashni Kelajak avlod uchun jamg‘arma mablag‘larini umumiy muvozanatli portfelga “investitsiya qilish” usullaridan biri sifatida ko‘rish mumkin. Qolaversa, bunda kuyalangan obyektlar baholanishi va bu baholash “Kelajak avlod” jamg‘armasi mablag‘larining umumiy hisobida aks ettirilishi kerak. Kelajak avlod uchun jamg'armani boshqa o‘ziga xos moliyaviy zaxiralardan -pensiya jamg'armalaridan ajratib bo‘lmaydi. Ular o‘rtasida o‘zaro bog'liqlik va o‘zaro bog'liqlikning umumiy tizimi mavjud. O‘zbekistonda Milliy boylik jamg‘armasi mohiyatan kelajak avlodlar fondi bo‘lib, undan xalq xo‘jaligini rivojlantirish va aholi farovonligini oshirishda foydalanish uchun uning moliyaviy-iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish zarur. Davlat moliyaviy zaxiralarini milliy iqtisodiyotda joylashtirish kanallaridan qat'i nazar, fond bozorining kapitallashuvi o‘sib boradi, bu esa investitsion faollik darajasini oshirishga va iqtisodiyotning o‘sishini tezlashtirishga olib keladi. Biroq, bu o‘sish fond bozorining qulashi va moliya tizimining beqarorlashishiga olib kelishi mumkin. 56 Davlat maxsus tashkil etilgan fondlarda to‘plangan katta miqdordagi bo‘sh pul mablag'lariga ega bo‘lib, uning aktsiyalarini sotib olish yoki sotish orqali fond bozoriga ataylab ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Bozor kotirovkalari sezilarli darajada pasaygan taqdirda, bozorni saqlab qolish va moliyaviy-iqtisodiy beqarorlikning oldini olish maqsadida davlat milliy kompaniyalar aksiyalarini sotib olish yo‘li bilan qo‘llab-quvvatlashni boshlashi mumkin. Va fond bozorining o‘sishini "haddan tashqari qizib ketish" dan to‘xtatish uchun u ilgari sotib olingan aktsiyalarni sotishi mumkin. Shunday qilib, ularni joylashtirishning bunday mexanizmiga ega bo‘lgan davlat moliyaviy zaxiralari, birinchidan, milliy moliya tizimini barqarorlashtirishni, ikkinchidan, aktsiyalarni sotib olish va sotishdan tushadigan daromadni (ba'zi hollarda yuqori) ta'minlaydi: ular past narxda sotib olinadi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda davlat moliyaviy zahiralari davlat jamg’armalarini xususiy jamg’armalar bilan almashtirishga olib kelishi mumkin. Misol tariqasida AQSHni keltirish mumkin, bu yerda fond bozorining o sishi uy xo jaliklarining ixtiyoriy daromadlaridagi shaxsiy jamg armalarʻ ʻ ʻ ulushining qisqarishiga olib keldi, u 13% dan (1975-yilda) 0,1% gacha (1990-yillar oxirida) 6 ga tushdi . Rasmiy ravishda xususiy jamg'armalarning o‘rnini bosuvchi ta'siri quyidagicha ifodalanishi mumkin: davlat moliyaviy zahiralarini yaratish (jamg'arma) → fond bozorining o‘sishi → aholi farovonligini oshirish → joriy jamg'armalarni rag'batlantirishni kamaytirish → yalpi ichki mahsulotdagi shaxsiy jamg'armalar ulushini kamaytirish. O‘zgartirish effekti to‘liq emas. Bu 1 rub degan ma'noni anglatadi. davlat moliyaviy zaxiralari 1 rub dan kamroqni almashtirishga olib keladi. shaxsiy jamg'armalar. To‘liq bo‘lmagan almashtirish davlat moliyaviy zaxiralari siyosati doirasida yalpi ichki jamg'armalarning ko‘payishini ta'minlaydi. Xususiy jamg'armalarni almashtirish samarasi mamlakatda fond bozorining rivojlanishi sharoitida yuzaga kelishi mumkin. Bu aholi jon boshiga to‘g'ri keladigan YaIM 57 yuqori bo‘lgan sanoatlashgan mamlakatlar uchun xos bo‘lib, u erda uy xo‘jaliklari jamg'armalarining asosiy qismi aktsiyalarga investitsiya qilinadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda, ayniqsa, eng kambag'allarda, davlat moliyaviy zaxiralarini yaratish siyosati mutlaqo teskari ta'sirga olib kelishi mumkin. Unga muvofiq birlamchi davlat moliyaviy zaxiralarini investitsiyalarga aylantirib, milliy mahsulot va aholi jon boshiga real daromadni oshirishi mumkin. Aholining daromadi yuqori bo‘lsa, uning katta qismini tejaydi. Bunday holda, yalpi jamg'armalarning o‘z-o‘zini kengaytirish jarayoni sodir bo‘lishi mumkin. 7. Davlat moliyaviy zaxiralari mablag‘lari mablag‘larini joylashtirishning asosiy tamoyillari va yondashuvlari shakllantirildi va nazariy asoslandi. Muallifning fikriga ko‘ra, davlat moliyaviy zaxiralarini joylashtirishning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat bo‘lishi kerak: 1. O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirish va modernizatsiya qilishga ustuvor yo‘nalish tamoyili . Ushbu tamoyil mahalliy ishlab chiqarishni rivojlantirishni ta'minlash, O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishning innovatsion mexanizmini amalga oshirish va shu asosda aholi farovonligini oshirish uchun davlat moliyaviy zaxiralarini yo‘naltirishni o‘z ichiga oladi. 2. Makroiqtisodiy muvozanat tamoyili tovar va xizmatlar bozori, shuningdek, mamlakatning pul va valyuta bozorlari holatini hisobga olish zaruratidan iborat. Fondlarda to‘plangan katta miqdordagi davlat moliyaviy zahiralari ushbu bozorlar holatiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. 3. Tavakkalchilikni minimallashtirish tamoyili davlat moliyaviy zahiralarini iqtisodiy, moliyaviy, siyosiy va boshqa sabablarga ko‘ra yo‘qotishdan yuqori darajada saqlash zarurligini belgilaydi. U davlat moliyaviy zaxiralarini yuqori ishonchli investitsiya vositalariga investitsiya qilishni taklif qiladi. 4. Daromadni maksimallashtirish tamoyili davlat moliyaviy zahiralarini ma'lum tavakkalchilik darajasida mumkin bo‘lgan eng yuqori daromad bilan investitsiyalash yo‘nalishlarini tanlashni nazarda tutadi. Ma'lumki, rentabellik va xavf o‘rtasida asosiy naqsh mavjud. Unga ko‘ra, daromad qanchalik yuqori bo‘lsa, xavf shunchalik yuqori bo‘ladi. Ushbu muntazamlik harakati daromadlilik va xavf 58 o‘rtasidagi eng maqbul nisbatni o‘z ichiga olgan davlat moliyaviy zaxiralari uchun optimal investitsiya portfelini izlashga qaratilgan. 5. Diversifikatsiya tamoyili risklarni minimallashtirish tamoyilidan kelib chiqadi va davlat moliyaviy zahiralarini investitsiyalashda risklarni kamaytirishning asosiy usuli sifatida diversifikatsiyadan foydalanishni nazarda tutadi . Diversifikatsiya ("vaznli strategiya") mablag'larni investitsiyalashda risklarni kamaytirishga olib keladi va ularning xavfsizligi darajasini oshiradi. 6. Majburiy likvidlik tamoyili davlat moliyaviy zahiralari zarur hollarda davlat tomonidan ishlatilishini ta'minlaydigan muddatga investitsiya qilinishi kerakligini anglatadi. 7. Kelajak avlodlar oldidagi ma’naviy javobgarlik va tabiat oldidagi mas’uliyat tamoyili davlatni kelajak manfaatlarini hisobga olishga yo‘naltiradi. Davlat investor sifatida xususiy shaxslardan investitsiya maqsadi sifatida nafaqat maksimal rentabellikni, balki davlat manfaatlarini ham amalga oshirish bilan ajralib turadi. Ma'naviy javobgarlik tamoyili davlat zimmasiga tegishli investitsiya qarorlarini amalga oshirish orqali dunyoni yaxshi tomonga o‘zgartirish majburiyatini yuklaydi. Tashqi ko‘rinishida ma'naviy javobgarlik tamoyili iqtisodiy emasdek ko‘rinsa ham, aslida u insoniyat sivilizatsiyasi va jamiyati mavjudligining fundamental asoslarini ko‘rib chiqishdan kelib chiqqan holda chuqur iqtisodiy tamoyildir. Har qanday investitsiya portfeliga qo‘yiladigan standart talablardan tashqari, davlat moliyaviy zahiralarining investitsiya portfeliga davlat moliyaviy zahiralarining makroiqtisodiy xususiyatidan kelib chiqqan holda muayyan talablar qo‘yilishi kerak. Muallifning fikricha, davlat moliyaviy zahiralarini investitsiyalash maqsadga muvofiq bo‘lgan vositalar uchun asosiy mezon antifaza va yetarli bozor sig'imi mezonlari bo‘lishi kerak. 21 1. Fazadan tashqari mezon davlat moliyaviy zahiralarini narxi uglevodorodlar narxi bilan birga o‘zgarib turadigan, lekin teskari yo‘nalishda (uglevodorodlarning maksimal narxida minimal va maksimal) vositalarga 21 Olimova V.V. Davlat moliyaviy nazorati va metodologiyasi va tashkil etilishi / VV Olimova. M .: Marketing, 2020. - 376 p. 59 (aktivlarga) investitsiya qilinishini nazarda tutadi. ular uchun minimal narxda). O‘zbekiston Respublikasining Zaxira jamg'armasi yuqori uglevodorod narxlarida to‘ldirilishini va uning mablag'lari arzon narxlarda sarflanishini hisobga olgan holda, ushbu tamoyilga javob beradigan vositalar arzon narxlarda sotib olinadi va ular uchun narxlar tsikli davomida yuqori narxlarda sotiladi. 2. Bozor sig‘imining yetarli bo‘lishi mezoni davlat moliyaviy zahiralari jamg‘armasi boshqaruvchisining vositalarni oldi-sotdisi bo‘yicha operatsiyalari vositalar bahosiga jiddiy ta’sir ko‘rsatmasligini bildiradi. Ya'ni, ushbu vositalar bozori investitsiya qilingan mablag'lar hajmiga (bozor sig'imi mezoni) nisbatan keng bo‘lishi kerak. Aks holda, mablag'larni bunday vositalarga joylashtirish ularning narxining oshishiga, sotilganda esa pasayishiga olib keladi. Natijada, asboblar yuqori narxlarda sotib olinadi va arzon narxlarda sotiladi, bu nafaqat fond resurslarini investitsiya qilishdan maqbul daromadni ta'minlamaydi, balki bunday aktivlar bilan operatsiyalarni yo‘qotishga olib kelishi mumkin. 60 II bob xulosa Davlat moliyaviy jamg'armalaridan foydalanishning asosiy mumkin bo‘lgan yo‘nalishlari va mexanizmlari (variantlari) ko‘rib chiqiladi: investitsiya fondi mexanizmini shakllantirish, eksport kreditlari, bank tizimini qayta moliyalashtirish, mablag'larni davlat qarzini muddatidan oldin to‘lashga sarflash. Birinchi variant - O‘zbekiston iqtisodiyotiga mablag'larni investitsiya qilishning maxsus mexanizmini yaratish (O‘zbekiston Respublikasining mavjud investitsiya fondining imkoniyatlarini yaratish yoki kengaytirish orqali).Bunday fondning mexanizmi iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish va mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish sur'atlarini tezlashtirish maqsadida noneft-gaz sektoridagi O‘zbekiston kompaniyalarini moliyalashtirish uchun davlat moliyaviy zaxiralarini joylashtirishdan iborat. Ikkinchi variant - eksport krediti. Davlat moliyaviy zaxiralari eksport bankiga quyidagi shakllarda kiritilishi mumkin: ustav kapitalida - O‘zbekiston Respublikasi tomonidan bankning ustav kapitalini shakllantirish nuqtai nazaridan; eksportchilarga maqsadli kreditlar va kreditlar berish orqali. Eksport krediti bo‘yicha davlat moliyaviy zaxiralaridan foydalanish hajmi ushbu zaxiralar hajmi va ularning mablag‘larini investitsiyalashning iqtisodiy jihatdan foydali tuzilmasi, shuningdek, bunday kreditlarga bo‘lgan ehtiyoj bilan belgilanishi kerak. Bankning asosiy faoliyati eksport krediti bo‘lishi kerak. Bank kreditlar berishi kerak. Eksport kreditlashning iqtisodiy oqibatlari: O‘zbekiston iqtisodiyotining noresurs sektorini rivojlantirishni jadallashtirish; tovar bo‘lmagan tovarlar eksportini rivojlantirish; davlat moliyaviy zahiralarini xorijiy valyutada nominallashtirish, bu davlatga mablag'larni sarflash zarurati davrida (neft narxining pastligi va O‘zbekiston so‘mining zaiflashishi davrida) kattaroq so‘m ekvivalentini olish imkonini beradi; davlat va korporativ obligatsiyalar daromadiga nisbatan eksport kreditlariga sarmoyadan yuqori daromad olish. Shu bilan birga, qarzdorning to‘lovga qodir emasligi yoki o‘z majburiyatlarini bajarishdan bosh tortishi bilan bog'liq yuqori xavf mavjudligini ham hisobga olish kerak. 61 Uchinchi variant - milliy tijorat banklarini qayta moliyalashtirish. Bu variant qayta moliyalash tizimidan foydalangan holda milliy iqtisodiyotning davlat moliyaviy zahiralaridan mablag'lar - Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga kredit berishni nazarda tutadi. Tijorat banklarini qayta moliyalashtirish orqali davlat moliyaviy zaxiralarini joylashtirishning afzalliklari: 1. Mablag'larni xalq xo‘jaligi doirasida joylashtirish uning investisiya resurslarining ko‘payishiga olib keladi. 2. Davlat moliyaviy zahiralarini xususiy sarmoyaga aylantirishning samarali mexanizmini joriy etish. 3. Davlat moliyaviy zahiralarining saqlanishi ustidan davlat tomonidan Markaziy bank tomonidan yuqori va samarali nazoratning mavjudligi. 4. Mamlakatda bank tizimi, banklarni qayta moliyalash tizimi, kredit va moliya bozorlarining rivojlanishi. To‘rtinchi variant - davlat qarzini muddatidan oldin to‘lash. Davlat qarzini muddatidan oldin to‘lash kelajakda davlat qarziga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha to‘lovlarni qisqartirish hisobiga byudjet xarajatlarining kamayishiga olib keladi, kelajakda byudjet taqchilligini bartaraf etishga xizmat qiladi. 22 Davlat qarzini muddatidan oldin to‘lash kelajakda milliy iqtisodiyotni rivojlantirishga yordam beradi, chunki davlat qarz olishga majbur bo‘lmaydi va ssuda kapitalini ko‘paytirish, foiz stavkalarini oshirish va xususiy investitsiyalarni siqib chiqarish uchun tanlovlarda qatnashmaydi. Davlat qarzini muddatidan oldin to‘lash milliy iqtisodiyotning uzoq muddatli o‘sish sur'atlarini oshirish bilan birga, kelajakdagi byudjet daromadlarini ham ko‘paytiradi va yanada ko‘proq darajada nominal va real chegirma stavkalarining pastligi hisobiga chegirmali byudjet daromadlarini oshiradi. 22 Berdiyev N. T. Xalq iqtisodiyoti tarmoqlarida nazorat va qayta ko’rib chiqish / N. T. Berdiyev. - M .: Moliya va statistika, 2022. - 368 b. 62 III bob. Davlat moliyaviy zahiralarini safarbar qilishda zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llash ko‘lamini kengaytirish masalalari va rentabelligiga ta'siri. 3.1. Davlat moliyaviy zahiralarini safarbar qilishda zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llash ko‘lamini kengaytirish masalalari. Davlat boshqaruvida raqamli texnologiyalardan foydalanish quyidagi muammolarni hal etish imkonini beradi: aloqa - axborotni qidirish va to‘plash, uni saqlash va tarqatish, fuqarolarni xabardor qilish; boshqaruv - boshqaruv qarorlarini qabul qilish va ularni quyi rahbarlar va bo‘ysunuvchilarga etkazish uchun axborot ta'minoti; ta lim – vazirlik va idoralar xodimlarini vebinarlar, videoma ruzalar, o quvʼ ʼ ʻ portallari orqali o qitish va elektron test tizimlaridan foydalangan holda xodimlar ʻ bilimini monitoring qilish; ma'muriy - elektron hujjat aylanishi va ish yuritish; nazorat - o‘lchanadigan ishlash ko‘rsatkichlarini kengaytirish, videoyozuvni va onlayn parametrik nazoratni tashkil etish; saqlash - ma'lumotlarni arxivlash; tadqiqot - yangi ma'lumotlarni qidirish va tegishli tajribani qayta ishlash; xavfsizlik - cheklangan kirish va maxfiy ma'lumotlarga ega bo‘lgan ma'lumotlarni himoya qilish, kiberhujumlar tahdidining oldini olish va zararsizlantirish. Davlat boshqaruviga raqamli texnologiyalarni joriy etish fuqarolar va tashkilotlarga raqamli shaklda ustuvor davlat xizmatlaridan foydalanish imkoniyatini ta’minlash, ma’lumotlarni boshqarish milliy tizimini yaratish, elektron hukumat infratuzilmasini (“Aqlli hukumat”, “aqlli hukumat”) rivojlantirishga qaratilgan. davlat boshqaruvida to-end platforma yechimlari. Davlat boshqaruvi tizimida eng ko‘p talab qilinadigan texnologiyalar quyidagilardir: 63 katta ma'lumotlar (Big Data) . Shtatda ma'lumotlar birinchi navbatda qaror qabul qilish, ushbu qarorlarning ijobiy va salbiy oqibatlarini baholash va ilgari yashirin bog'liqliklarni aniqlash uchun ishlatilishi mumkin. Ma'lumotlarni tahlil qilish asosida (tahlil neyron tarmoqlari yordamida ham amalga oshiriladi) gipotezalar ilgari suriladi va mas'ul mansabdor shaxslarga taqdim etiladigan yechimlar shakllantiriladi; sun'iy intellekt (AI) , kuchli va zaif bo‘linadi. Zaif sun'iy intellekt sohasida tasvirni aniqlash, nutqni aniqlash va sintez qilish, sanoat va boshqa ma'lumotlarning naqshini aniqlash, shuningdek, neyron tarmoqlari eng mashhur texnologiyalardir. Davlat boshqaruvidagi ushbu texnologiya katta ma lumotlarʼ bilan ishlash vositasi bo lib xizmat qiladi: o tgan davr mobaynida to plangan ʻ ʻ ʻ ma lumotlarga asoslangan neyron tarmoqlar va boshqa mashinani o rganish ʼ ʻ usullari yaqin kelajakni bashorat qilishga harakat qiladi. Kuchli AI ishlab chiqilmoqda; Davlat boshqaruvidagi blokcheyn texnologiyasi jismoniy shaxslar, tashkilotlar, aktivlar va amalga oshirilayotgan faoliyat to g risidagi ishonchli ʻ ʻ ma lumotlarni boshqarishni sezilarli darajada soddalashtirish, davlat xizmatlari ʼ tizimlari va davlat ma lumotlar bazalarini buzg unchilardan himoya qilishni ʼ ʻ oshirish, byudjet jarayonining shaffofligini oshirish va xavflarni kamaytirish imkonini beradi. korruptsiyaga qarshi kurashish, fuqarolarning hokimiyat organlari va idoralararo o‘zaro hamkorligini osonlashtirish va tezlashtirish; narsalar interneti (Internet of Things, IoT) va raqamli kuzatuv. IoT operatsion ma'lumotlarni to‘plash, ish samaradorligini kuzatish, qonunbuzarliklarni aniqlash, davlat tizimlaridagi sharoitlarni kuzatish va moliyaviy operatsiyalarni iste'molchi faoliyatiga kiritish uchun ishlatiladi (bu IoT qurilmalari tomonidan amalga oshiriladi). Raqamli kuzatuv - bu tovarlar va tranzaktsiyalarga bo‘lgan ishonchni oshirish va ular haqida ma'lumot ishlab chiqarishga qaratilgan amaliy loyihalar; kvant aloqalari (kvant tarmoqlari). Kvant effektlari asosida aloqa va axborotni himoya qilishning istiqbolli sxemalari sifatida qaraladigan hisoblash 64 tizimlarini qurish ham mumkin. "Davlat" aspektida kvant texnologiyalarining bir qator qo‘llanilishi mavjud: IoT uchun ishonchli himoyani yaratish, kvant Internetni tashkil etish, yangi element bazasini ishlab chiqish (davlat ma'lumotlar markazlarini optik aloqaga o‘tkazish) . "Yangi davlat boshqaruvi" deb ataladigan raqamli texnologiyalar samarali qarorlar qabul qilish, raqamli ma'muriy kodlar va mashinada o‘qiladigan qonunlarni ishlab chiqish va davlat IT-ishlab chiquvchilari hamjamiyatini yaratish imkonini beradi. 23 Davlat va munitsipal boshqaruvda raqamli texnologiyalarni joriy etish jarayonlari rolga asoslangan loyihalarni boshqarish modeli asosida tuzilgan raqamli transformatsiya bo‘yicha ixtisoslashgan guruhlarni jalb qilishni talab qiladi – bunday jamoaning har bir a’zosi o‘ziga xos malaka, vakolat va mas’uliyat sohalariga ega. Raqamli buyruq odatda quyidagi tuzilishga ega: CDTO (Chief Digital Transformation Officer) – raqamli transformatsiya bo limi rahbari, raqamli transformatsiya loyihalarini amalga oshirishni boshqarishʻ va “Raqamli iqtisodiyot” milliy dasturi loyihalarini boshqa organlar bilan muvofiqlashtirishni ta minlaydigan yagona raqamli rivojlanish siyosatining ʼ dirijyori. , shuningdek, loyihaning maqsadlarini tanlaydi, harakatlar ketma- ketligini ishlab chiqadi va byudjetni kelishib oladi; 24 amaliy avtomatlashtirishni amalga oshirish uchun mas'ul bo‘lgan platformaning bosh arxitektori platformaning yaxlitligini, shu jumladan biznes- jarayonlarni boshqarish tizimini qo‘llab-quvvatlashni, biznes-jarayonlarning birligini va platformaning barcha ishtirokchilarining jarayonlarini o‘zaro integratsiyalashuvini ta'minlaydi. foydali asos. Shuningdek, u tashqi manbalar bilan integratsiyalashuv, ma lumotlar almashinuvi va ma lumotlar yaxlitligini ʼ ʼ nazorat qilishning tegishli mexanizmlarini ishlab chiqish, barcha platforma tizimlari va tashqi tizimlar doirasida ma lumotlar integratsiyasi va ʼ 23 Berdiyev N. T. Xalq iqtisodiyoti tarmoqlarida nazorat va qayta ko’rib chiqish / N. T. Berdiyev. - M .: Moliya va statistika, 2022. - 368 b. 24 G.E.Zaxidov, M.T. Asqarova, Z.A. Djumayev, L.F. Amirov, H.A. Hakimov. Makroiqtisodiyot. Darslik. -T.: «IQTISODIYOT». 2019-y. 309-b. 65 sinxronizatsiyasini o z ichiga olgan ma lumotlarni boshqarish tizimini yaratishgaʻ ʼ yagona yondashuvni yaratadi; CDO (Bosh ma'lumotlar xodimi) - bo‘limlarni zarur ma'lumotlar va tahlillar bilan o‘z vaqtida ta'minlash, ularni saqlash va qayta ishlash uchun javobgar bo‘lgan ma'lumotlar menejeri. Uning mas'uliyatiga, shuningdek, ma'lumotlar arxitekturasini boshqarish va zarur IT jarayonlarini saqlash kiradi. Respublika subyektlarida CDO ning asosiy vazifasi, birinchi navbatda, ma'lumotlar integratsiyasi bo‘lib, davlat GIS bilan integratsiyani, ichki ma'lumotlarni birlashtirishni, munitsipal ma'lumotlarni birlashtirishni, tijorat ekotizimlari bilan integratsiyani o‘z ichiga oladi; CTO (Chief Transformation Officer) - raqamli dizayn va jarayonlar bo‘limi boshlig'i, jarayon yondashuvini joriy etish va yangi raqamli xizmatlarni loyihalash uchun mas'uldir. CTO vakolatlari jarayonlarni boshqarish, axborot resurslari va raqamli mahsulotlar va xizmatlardan potentsial foydalanuvchilarning ehtiyojlarini o‘rganish, shuningdek, yarim tizimli vazifalarni hal qilishni o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston Respublikasida qabul qilingan strategik rejalashtirish hujjatlarida AKTni rivojlantirish va ulardan iqtisodiyotning turli tarmoqlarida foydalanishni rag'batlantirishga qaratilgan chora-tadbirlar ko‘zda tutilgan. Mamlakatimiz moliya tizimining barcha darajalarida axborot tizimlarining joriy etilishi davlat moliyasini boshqarishning sifat jihatidan yangi bosqichiga o‘tish va byudjet xarajatlarining samaradorligi va samaradorligini oshirish maqsadida oqilona boshqaruv qarorlarini qabul qilish vositalarini yaratish imkonini beradi. Moliyaviy sektorda axborot tizimlarini joriy etishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: - sohasidagi davlat axborot tizimlari: - moliyaviy menejment; - soliq organlari faoliyatini avtomatlashtirish; - O‘zbekiston banki bilan o‘zaro hamkorlik; 66 - moliya sektori davlat organlarida boshqaruv qarorlarini tayyorlash va qabul qilish; -bank axborot tizimlari; - O‘zbekiston milliy to‘lov tizimi; - korxonalarning moliyaviy axborot tizimlari; -moliyaviy texnologiyalar (ingliz: FinTech) - moliyaviy xizmatlar bozorida banklar va vositachilar tomonidan taqdim etilgan an'anaviy moliya institutlari bilan raqobatlashish imkonini beruvchi texnologiyalar va innovatsiyalar. Davlat moliyasi sohasida davlat axborot tizimlarini joriy etish jarayonida bir-biri bilan bog‘liq ikkita vazifani hal qilish kerak: birinchidan, axborotlashtirish davlat moliyasini boshqarish bo‘yicha asoslangan qarorlarni qabul qilish va amalga oshirish samaradorligini oshirishga yordam berishi, ikkinchidan, infratuzilmani yaratishi kerak. moliyaviy munosabatlarning barcha ishtirokchilari to‘g'risida kerakli ma'lumotlarni tezda taqdim etish imkonini beruvchi yaratilishi. Moliya sohasida davlat axborot tizimlarini yaratish g'oyasi, qoida tariqasida, byudjet operatsiyalarini raqamli boshqarish imkoniyatini ta'minlaydigan innovatsiyani o‘z ichiga oladi; bundan tashqari, davlat moliyasini boshqarish axborot tizimining asosiy modullariga byudjetni rejalashtirish va tayyorlash, shu jumladan makroiqtisodiy prognozlash va davlat investitsiyalarini boshqarish imkoniyatlarini nazarda tutuvchi modullar kiradi. Ushbu modelga muvofiq, davlat moliyasini boshqarishning axborot tizimlari hozirda dunyoning 51 ta davlatida yaratilmoqda va shakllantirilmoqda Umuman olganda, ushbu tamoyildan kelib chiqqan holda, moliya sektoridagi davlat axborot tizimlarini byudjetni rejalashtirish, barcha moliyaviy operatsiyalarni hisobga olishni avtomatlashtirish, moliyaviy hodisalarni monitoring qilish, barcha moliyaviy operatsiyalarni hisobga olish va shakllantirish imkonini beradigan echimlar majmui sifatida tavsiflanishi mumkin. boshqaruv qarorlariga ta'sir qiluvchi moliyaviy hisobotlar. Bunday tizimlardagi o‘zaro hamkorlik davlat hokimiyat organlari, O‘zbekiston Respublikasining ta'sis subyektlarining organlari, O‘zbekiston banki 67 va qonun hujjatlariga muvofiq boshqa subyektlar bog'langan idoralararo elektron o‘zaro hamkorlik tizimi (davlat davlat axborot tizimi) orqali amalga oshirilishi kerak. , shuningdek, Internet axborot-telekommunikatsiya tarmog'i orqali. O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining 2012 yilgacha bo‘lgan davrda byudjet xarajatlari samaradorligini oshirish dasturi elektron byudjet tizimini joriy etishni nazarda tutadi, bu davlat moliyasini boshqarishning sifat jihatidan yangi darajasiga o‘tishga va byudjet mablag'larini boshqarish vositalarini yaratishga imkon beradi. byudjet xarajatlarining samaradorligi va samaradorligini oshirish maqsadida oqilona boshqaruv qarorlarini qabul qilish. O‘zbekiston Moliya vazirligi Elektron byudjet tizimini yaratish bo‘yicha mas'ul ijrochi etib tayinlandi. Ushbu tizimni yaratishdan maqsad davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari va davlat nobyudjet jamg‘armalarini boshqarish organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, davlat (shahar) muassasalarining moliyaviy faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlarning mavjudligini, shuningdek ularning moliyaviy boshqaruv sifatini oshirishdan iborat. yagona axborot makonini shakllantirish va davlat (davlat va shahar) moliyasini boshqarishda AKTdan foydalanish. Barcha ishlarni yakunlash va “Elektron byudjet” tizimining barcha quyi tizimlarini ishga tushirish 2020-yil 31-dekabrga belgilangan. Tizimni yaratish va rivojlantirish jarayoni uch bosqichda amalga oshiriladi: birinchi bosqich (2022-yilgacha) tizimni loyihalash, byudjetni rejalashtirish, xaridlarni boshqarish va reestrni yuritish quyi tizimlarini, texnologik quyi tizimlarni va byudjet tizimining yagona portalini rivojlantirish, shuningdek, mavjud axborot bazalarini modernizatsiya qilish; ikkinchi bosqich (2022 - 2017 yillar) - daromadlar, xarajatlar, pul mablag'lari, qarz va moliyaviy aktivlarni boshqarish, buxgalteriya hisobi va hisoboti, moliyaviy nazorat va axborot-tahliliy ta'minlash quyi tizimlarini rivojlantirish, shuningdek, birinchi bosqichda ishlab chiqilgan quyi tizimlarni rivojlantirish. , va byudjet tizimining yagona portali; uchinchi bosqich (2018-2020-yillar) - nomoliyaviy aktivlarni, inson resurslarini boshqarish quyi tizimlarini, birinchi va ikkinchi bosqichlarda ishlab 68 chiqilgan quyi tizimlarni, shuningdek, byudjet tizimining yagona portalini rivojlantirish 25 . “Elektron byudjet” tizimini yaratish va ishlab chiqishda davlat boshqaruvi sohasidagi tashkilotlarning moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini hisobga olishning to‘liqligi, ishonchliligi va samaradorligiga ta’sir etuvchi axborot oqimlarining markazlashuvini ta’minlashda markazlashtirilgan va markazlashmagan yondashuvlar kombinatsiyasidan foydalaniladi. va ommaviy yuridik shaxslarning barcha faoliyatini qamrab oluvchi jarayonlar bilan keyinchalik integratsiyalashgan holda. Biz “Elektron byudjet” davlat axborot tizimini yaratishning quyidagi tamoyillarini ajratib ko‘rsatamiz: mavjud axborot tizimlarining ochiqligi va ularni yanada kengaytirish va rivojlantirish imkoniyati bilan turli arxitekturalarning yangi tashkil etilgan axborot resurslari bilan integratsiyalashuvi; axborot tizimi resurslaridan foydalanish huquqlarini tartibga solish sharti bilan, ma’lumotlarni saqlash va qayta ishlash markazlaridan hududiy masofasidan qat’i nazar, ro‘yxatdan o‘tgan barcha foydalanuvchilar uchun axborot tizimlaridan interaktiv foydalanish; axborotni yagona kiritish qoidalariga rioya qilgan holda axborotni yig‘ish va qayta ishlash tartib-taomillarining takrorlanishiga yo‘l qo‘ymaslik va axborot tizimlarining o‘zlari yordamida real vaqt rejimida qayta ishlashni ta’minlash; axborot tizimlarining ergonomik xususiyatlarini doimiy ravishda takomillashtirish va keng ko‘lamli interfeyslarni taqdim etish orqali foydalanuvchilarning qulayligini ta'minlash; axborot va axborot kanallarini ko‘p bosqichli himoya qilishni tashkil etgan holda axborot tizimlarining uzluksiz va ishonchli ishlashini ta’minlash. Ta’kidlash joizki, “Elektron byudjet” davlat axborot tizimi tomonidan quyidagi vazifalar hal etiladi: 25 Berdiyev N. T. Xalq iqtisodiyoti tarmoqlarida nazorat va qayta ko’rib chiqish / N. T. Berdiyev. - M .: Moliya va statistika, 2022. - 368 b. 69 publik yuridik shaxslar, davlat va munitsipal muassasalarning moliyaviy faoliyati va moliyaviy ahvoli, ularning aktivlari va majburiyatlari to‘g'risidagi ma'lumotlarning mavjudligini oshirish; strategik va byudjetni rejalashtirish munosabatlari uchun vositalarni yaratish, O‘zbekiston Respublikasi va O‘zbekiston Respublikasining ta'sis subyektlarining davlat dasturlarini, mahalliy hokimiyat organlari tomonidan ishlab chiqilgan va qabul qilingan dasturlarni, dasturdan tashqari tadbirlarni amalga oshirishning moliyaviy natijalarining yutuqlarini monitoring qilish; shuningdek, davlat va kommunal xizmatlar ko‘rsatish hajmi va sifatini, davlat va kommunal funktsiyalarni bajarishni tavsiflovchi natijalar; davlat organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlarining, davlat byudjetidan tashqari jamg‘armalarini boshqarish organlarining, byudjet jarayonining boshqa ishtirokchilarining, shuningdek, mablag‘ oluvchi yuridik shaxslarning davlat moliyasini boshqarish sohasidagi faoliyatining rejalashtirilgan va haqiqiy moliyaviy natijalari to‘g‘risidagi ma’lumotlarning taqdim etilishini ta’minlash; byudjet jarayoni ishtirokchilari bo‘lmagan O‘zbekiston Respublikasi byudjet tizimining byudjetlari; 26 O‘zbekiston Respublikasi byudjet tizimining byudjetlarini tuzish va ijro etish, buxgalteriya hisobi, shuningdek, yuridik shaxslar, davlat va munitsipal muassasalarning moliyaviy hisobotlari va boshqa tahliliy ma'lumotlarini tayyorlash jarayonlarini integratsiyalashuvini ta'minlash; publik yuridik shaxslarning ehtiyojlari uchun tovarlar, ishlar va xizmatlarni xarid qilish bo‘yicha byudjet jarayoni va rejalashtirish tartiblari o‘rtasidagi munosabatlarni mustahkamlash, ularni yetkazib berish bo‘yicha buyurtmalarni joylashtirish hamda buyurtmalarni joylashtirish natijasida tuzilgan davlat (shahar) shartnomalarini bajarish; O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq davlat yuridik shaxslarining vakolatlari bilan xarajatlar majburiyatlari registrlarining o‘zaro bog'liqligini ta'minlash. 26 Berdiyev N. T. Xalq iqtisodiyoti tarmoqlarida nazorat va qayta ko’rib chiqish / N. T. Berdiyev. - M .: Moliya va statistika, 2022. - 368 b. 70 “Elektron byudjet” tizimi quyidagi tarkibiy qismlardan iborat bo‘lishi muhim: O‘zbekiston Respublikasi byudjet tizimining yagona portali http://www.bus.gov.ru, u fuqarolar va tashkilotlar uchun O‘zbekiston Respublikasining byudjet tizimi, O‘zbekiston Respublikasining byudjet tizimining byudjetlari to‘g'risidagi ma'lumotlarning ochiqligi va foydalanish imkoniyatini ta'minlaydi. o‘zbekiston Respublikasi va davlat organlarining moliyaviy-xo‘jalik faoliyati, davlat byudjetdan tashqari jamg'armalarini boshqarish organlari, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlari, davlat va munitsipal muassasalar; davlat moliyasini boshqarish sohasidagi asosiy funktsiyalarni amalga oshiradigan va davlat ijro etuvchi hokimiyat organlari, boshqa davlat organlari, davlat byudjetdan tashqari jamg'armalarini boshqarish organlari, davlat davlat muassasalari tomonidan foydalaniladigan elektron byudjet tizimining markazlashtirilgan quyi tizimlari; Yagona integratsiya mexanizmlarini yaratish va qo‘llash, reyestrlar va shakllarni yuritish, biznes jarayonlarini boshqarish, axborot xavfsizligi, elektron hujjatlarning huquqiy ahamiyati, operatsiyalarni boshqarish, moliya-xo‘jalik faoliyati operatsiyalarini hisobga olishning yagona mexanizmlarini yaratish va qo‘llashni ta’minlaydigan “Elektron byudjet” tizimining xizmat ko‘rsatish quyi tizimlari. davlat sektori boshqaruvidagi tashkilotlarning funktsional quyi tizimlar funktsiyalariga foydalanuvchi kirishining yagona nuqtasi. Elektron byudjet tizimida hujjatlarni shakllantirish va almashishda quyidagilar qo‘llaniladi: O‘zbekiston Moliya vazirligi, boshqa davlat davlat organlari tomonidan belgilanadigan elektron hujjatlarning yagona formatlari; . kengaytirilgan malakali elektron imzolar, agar davlat qonunlarda va ularga muvofiq qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlarda boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa; 71 Elektron byudjet tizimi ishtirokchilari tomonidan foydalaniladigan yagona ma'lumotnomalar, registrlar va tasniflagichlar, ularning ro‘yxati va shakllantirish va yuritish tartibi O‘zbekiston Moliya vazirligi tomonidan belgilanadi. 27 Elektron byudjet tizimidagi ma'lumotlar O‘zbekiston Respublikasining arxivlar va davlat sirlari to‘g'risidagi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda saqlanadi. Ushbu ma'lumotlar O‘zbekiston Respublikasining axborot, axborot texnologiyalari va axborotni himoya qilish to‘g'risidagi qonun hujjatlariga, shuningdek O‘zbekiston Respublikasining davlat sirlari to‘g'risidagi qonun hujjatlariga va O‘zbekiston Respublikasining tijorat siri to‘g'risidagi qonun hujjatlariga muvofiq himoya qilinishi kerak. boshqa himoyalangan sirlar. O‘zbekiston Moliya vazirligi axborot infratuzilmasining asosiy tizimi apparat, dasturiy ta'minot va tashkiliy vositalarning kombinatsiyasi bo‘lgan "Moliya" avtomatlashtirilgan axborot tizimidir. “Moliya” avtomatlashtirilgan axborot tizimining tarkibiga quyidagilar kiradi:  amaliy dasturiy ta'minot;  axborot xizmatlari;  rasmiy veb-saytlar, portallar;  vazirlikning axborot va telekommunikatsiya infratuzilmasi. "Moliya" avtomatlashtirilgan axborot tizimi O‘zbekiston Moliya vazirligiga quyidagi vakolatlarni amalga oshirish imkonini beradi: davlat byudjet loyihasini ishlab chiqish, davlat byudjetning jamlangan byudjet ro‘yxatini yuritish; o‘zbekiston Respublikasining davlat qarzini boshqarish, O‘zbekiston Respublikasining ta'sis subyektlari va munitsipalitetlarning qarz majburiyatlari to‘g'risidagi ma'lumotlarni hisobga olish; byudjetlararo transfertlarni o‘tkazishni tashkil etish, byudjet ssudalari va byudjet kreditlari berilishini ta'minlash, zaxira jamg'armasi va Milliy farovonlik jamg'armasi mablag'larini boshqarish; davlat sektori monitoringini tashkil etish, byudjetni rejalashtirishga uslubiy rahbarlik qilish. 27 Ageeva O.A. Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari. / OA Ageeva. M.: Buxgalteriya hisobi, 2018 yil. 72 Ushbu davlat axborot tizimlarining joriy etilishi quyidagi ijobiy natijalarga erishish imkonini berdi: reinjiniringning asosi bo‘lgan ma'lumotlarni bir martalik kiritish tamoyili amalga oshirildi, bu hujjatlarni yaratish, ko‘rib chiqish va tekshirish uchun mehnat xarajatlarini sezilarli darajada kamaytirish va bo‘shatilgan resurslarni sifat jihatidan shakllantirishga yo‘naltirish imkonini beradi. axborotning yangi tarkibi; yagona ma'lumotnomalar va klassifikatorlardan foydalanish axborotni undan keyingi foydalanish va tahlil qilish uchun tizimlashtirishni ta'minlaydi; biznes-jarayonlarning barcha bosqichlarida axborot tizimida taqdim etiladigan avtomatlashtirilgan boshqaruvlar byudjet qonunchiligini buzish xavfini minimallashtiradi; belgilangan qoidalarga muvofiq yaratilgan elektron hujjatlar asosida barcha zarur hisobotlar avtomatik tarzda shakllantiriladi; byudjet jarayonining barcha bosqichlarida ma'lumotlarning uzluksizligi o‘zgarishlarni boshqarish imkonini beradi, shuningdek, byudjet jarayoni ishtirokchilarining moliyaviy boshqaruv sifatini baholash imkonini beradi. 73 3.2. Pul-kredit siyosatining davlat moliyaviy zahiralarining hajmi Pul-kredit yoki pul-kredit siyosati fuqarolarning farovonligini oshirishga qaratilgan davlat iqtisodiy siyosatining bir qismidir. Texnik jihatdan aytganda, bu markaziy bankning mamlakatdagi pul massasini nazorat qilish bo‘yicha yondashuvlari, qarorlari va vositalari to‘plamidir. Pul-kredit siyosatining maqsadiga qarab turli xil pul-kredit siyosati rejimlari farqlanadi. Bugungi kunda ko‘pgina mamlakatlar inflyatsiyani nishonlash rejimidan foydalanadilar - ya'ni ular miqdoriy inflyatsiya maqsadini belgilaydilar va unga erishish uchun barcha sa'y-harakatlarni amalga oshiradilar. Narxlarning barqarorligiga barqaror iqtisodiy o‘sish sur'atlarini ta'minlash (ya'ni, iqtisodiy tsiklni silliqlash) orqali erishiladi. Biz har kuni xarid qilganimizda, kredit olganimizda yoki ipoteka olganimizda bu siyosatning samarasini ko‘ramiz. Mas'uliyatli pul-kredit siyosati mamlakat va jamiyat uchun juda katta foyda keltiradi. O‘zbekiston bankining pul-kredit siyosatining asosiy maqsadi narx barqarorligidir. Inflyatsiya prognoz qilinadigan va past bo‘lishi kerak, chunki u biznes va oddiy iste'molchilar uchun qulay muhitning muhim elementi hisoblanadi. Birinchidan, narx barqarorligi barcha iqtisodiy ishtirokchilarning daromadlari va jamg‘armalarini himoya qiladi, jismoniy shaxslar va korxonalarga uzoq muddatli xarajatlar rejalarini tuzish imkonini beradi. Ikkinchidan, narxlar barqarorligi tufayli kompaniyalar uchun qarzni moliyalashtirish imkoniyati ortadi. Narxlarning o‘zgarishi xavfi mavjud bo‘lmaganda, foiz stavkalariga o‘rnatilgan risk mukofoti kamayadi, ya'ni firmalar arzonroq pul qarz olishlari mumkin. Shunday qilib, iqtisodiyotda xususiy sektor investitsiyalarining o‘sishi qo‘llab-quvvatlanadi. Uchinchidan,narxlarning barqarorligi korxonalarga uzoq muddatli va investitsion rejalashtirishni amalga oshirish imkonini beradi. Bu qulay biznes muhiti uchun muhim shartdir. Agar biznes narx barqarorligiga ishonchi komil bo‘lsa, unda uzoq muddatli shartnomalar tuzish va biznes-rejalarni tuzish osonroq 74 bo‘ladi. Tadbirkorlikni barqaror rivojlantirish iqtisodiyot salohiyatini oshirishning asosiy shartidir. To‘rtinchidan, iqtisodiyotdagi narxlar barqarorligi milliy valyutaga ishonchning oshishiga olib keladi. Unga ishonchsizlik uning doimiy qadrsizlanishi fonida paydo bo‘lishi mumkin, bu esa narxlarning kuchli o‘sishida namoyon bo‘ladi. Iqtisodiy agentlar o‘z aktivlarini chet el valyutasiga konvertatsiya qilish orqali o‘zlarini risklardan qayta sug'urtalashga harakat qiladilar. Inflyatsiyani nishonlash rejimida valyuta kursi o‘zgaruvchan. Kurs valyuta bozoridagi talab va taklif ta'sirida shakllanadi, ya'ni uni pul-kredit organlari belgilamaydi, balki bozor ishtirokchilari belgilaydi. O‘zgaruvchan valyuta kursi O‘zbekiston Banki milliy valyutaning ma'lum bir kursini ushlab turish uchun ichki valyuta bozoriga intervensiya qilishga urinmasligini nazarda tutadi. Biroq, tartibga soluvchi kursni shakllantirish jarayoniga aralashib, moliyaviy barqarorlikka tahdid mavjud bo‘lsa, keskin tebranishlarni yumshatishi mumkin. Markaziy bank pul-kredit siyosatining asosiy vositasi asosiy stavka hisoblanadi. Asosiy stavkaning o‘zgarishi iqtisodiyotdagi foiz stavkalarining dinamikasiga ta'sir qiladi. Agar Markaziy bank asosiy stavkani pasaytirsa, u holda uy xo‘jaliklari va korxonalar uchun banklardan qarz olish foydali bo‘ladi, bu esa iqtisodiyotda talab va inflyatsiyani oshiradi. Va agar u ko‘paysa, qisqa muddatli iqtisodiy o‘sishning sekinlashishi bilan teskari ta'sir kuzatiladi. Biroq, pul-kredit organlarining harakatlari uzoq muddatli o‘sishga ta'sir qilmaydi, chunki u Markaziy bank vakolatiga kirmaydigan asosiy omillarga asoslanadi. O‘zbekiston Banki, qoida tariqasida, yiliga sakkiz marta asosiy stavka bo‘yicha qaror qabul qiladi. Qarorlar direktorlar kengashi yig'ilishida qabul qilinadi. Har qanday qaror pul-kredit organlarining harakatlari mantig'ini tushuntirish bilan birga keladi va kelajakdagi rejalar haqida signallar bilan to‘ldiriladi. Markaziy bank rahbariyatidan xo‘jalik agentlariga signallarni yetkazish va uzatish muhim rol o‘ynaydi, chunki olib borilayotgan siyosat kuzatuvchilar nazarida bashorat qilinadigan va tushunarliroq bo‘ladi. Misol uchun, O‘zbekiston Bankining kelajakdagi harakatlariga ishora qiluvchi Elvira Nabiullina timsolida 75 Markaziy bank raisining jig'achalari regulyator direktorlar kengashi yig'ilishlari yakunlari bo‘yicha matbuot anjumanlarida ularni taqib yurishi mumkin. . O‘zbekiston Banki olib borilayotgan pul-kredit siyosatini tushunish va ishonchni oshirish va iqtisodiy munosabatlarning barcha ishtirokchilari uchun prognoz qilinadigan iqtisodiy muhitni yaratish maqsadida pul-kredit siyosati sohasidagi axborot shaffofligiga amal qiladi. Pul-kredit organlarining harakatlarini tushunish va ularga ishonish amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar va qarorlar samaradorligini oshiradi. O‘zbekiston banki keng ko‘lamli ma'lumotlarning tahlilini hisobga olgan holda makroiqtisodiy prognoz asosida pul-kredit siyosati bo‘yicha qarorlar qabul qiladi. Pul-kredit siyosatini amalga oshirish uchun Markaziy bank o‘z ixtiyorida qo‘shimcha vositalarga ega. Ular ochiq bozordagi operatsiyalar, majburiy zahira normasi va valyuta bozoriga intervensiya bo‘lishi mumkin. Ochiq bozor operatsiyalari: Qimmatli qog'ozlar yoki pullar bilan savdo qilish har qanday boshqa tovar savdosi bilan bir xil qonunlarga bo‘ysunadi. Agar sotib olmoqchi bo‘lganlar ko‘p bo‘lsa, unda tovarlar qimmatlashadi, chunki ko‘proq pul to‘lashga tayyor bo‘lganlar bor. To‘g'ri vaqtda pul yoki qimmatli qog'ozlarni sotib olish va sotish orqali O‘zbekiston banki narxlarni kerakli darajada ushlab turishi mumkin. Majburiy zaxira nisbati:har qanday bank O‘zbekiston Bankining litsenziyasi asosida ishlaydi. Agar ushbu litsenziya bekor qilinsa, bank yopiladi, shuning uchun banklar O‘zbekiston bankini tinglashlari kerak. Talablardan biri majburiy zaxiralardir. Bu erda bir oz vaqt ajratib, tijorat banki qanday ishlashini ko‘rib chiqishga arziydi. Oddiy qilib aytganda, bank omonat va pul mablag'larini odamlarning kartalariga yig'ish orqali ularni kreditga chiqarish va foizlar farqidan daromad olish imkoniyatiga ega bo‘ladi.. Biroq, kimdir kreditni qaytarishdan oldin, odam omonatni olishni xohlash xavfi mavjud. Keyin bankda muammolar bo‘ladi, chunki qaytib keladigan hech narsa bo‘lmaydi. Buning uchun majburiy zaxiralar uchun talablar mavjud. Bunday talablar bank omonatlarining qancha 76 qismini qoldirishi kerakligini va qanchasini - qarz berishni tartibga soladi. Shuni ta'kidlash kerakki, bank kredit berayotganda, u puli bo‘lmagan birovga (albatta, foizlarda) beradi, ya'ni O‘zbekiston Banki kredit bermaganiga qaramay, pul massasini yaratadi. yangi banknotlarni chop etish. Bank qancha zaxira qoldirsa, pul massasi shunchalik ko‘p bo‘ladi. Regulyator narxlarning oshishi bilan qanday kurashadi? Narxlarning oshishi turli sabablarga ko‘ra yuzaga keladi. Talabning oshishi: Narx barqarorligi barcha iqtisodiy ishtirokchilarning daromadlari va jamg'armalarini himoya qiladi, bu esa jismoniy shaxslar va korxonalarga uzoq muddatli xarajatlar rejalarini tuzish imkonini beradi. Narx barqarorligi bo‘lmasa, depozitlar va aktivlarning keskin va oldindan aytib bo‘lmaydigan qadrsizlanishi xavfi mavjud. Bu, ayniqsa, daromad darajasi past bo‘lgan aholining eng zaif qatlamlari uchun juda muhimdir. Zero, inflyatsiya ortib borayotgan bir paytda, badavlat kishilar kerak bo‘lsa arzonroq tovarlarga o‘tishi mumkin, ammo aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarida bunday imkoniyat yo‘q. Shuning uchun, birinchi navbatda, yuqori inflyatsiya ularga ta'sir qiladi 28 . Taklif qisqartmalari:bu holda iqtisodiyotda talabning o‘zgarmagan darajasi bilan taklifning qisqarishi hisobiga taqchillik yuzaga keladi, bu esa narxlarning o‘sishini tezlashtiradi. Bunga yorqin misol qilib hosil yetishmasligi, import qilinadigan tovarlarni olib kirishni cheklash, bozordagi monopolistlarning harakatlari va hokazolarni keltirish mumkin.Milliy valyutaning zaiflashishi: agar iqtisodiyotda milliy valyutaning xorijiy valyutaga nisbatan kursi zaiflashsa. , keyin import qilinadigan tovarlar narxi avtomatik ravishda oshadi, bu esa inflyatsiyaning tezlashishiga olib keladi. Yuqori inflyatsiya kutilmalari:Yuqori inflyatsion kutishlar: iqtisodiy agentlar iqtisodiyotda narxlarning tez o‘sishini kutganda, ular iste'molchi xatti-harakatlarini o‘zgartiradilar. Bu odamlar tovarlarni kelajakda ko‘proq to‘lashdan ko‘ra hozir sotib olishni afzal ko‘rishlari bilan ifodalanishi mumkin. Kompaniyalar qisqa 28 Belobzhetskiy I. A. Moliyaviy nazorat va yangi iqtisodiy mexanizm / I. A. Belobjetskiy. — M.: Moliya va statistika, 2019.-255s. 77 muddatda o‘z xarajatlarini qoplash uchun tovarlar va xizmatlar narxini oshirishni boshlaydilar. Bu holat yuqori inflyatsiya va yuqori narxlar uchun o‘sish sur'atini yaratadi. Asosiy stavka va pul-kredit siyosatining boshqa vositalari yordamida O‘zbekiston banki inflyatsiyani nazorat qilishi mumkin. Shu maqsadda inflyatsiyani 4 foiz atrofida nishonlash siyosati olib borilmoqda. Biroq, maqsadga erishish o‘z-o‘zidan maqsad emas, chunki pul-kredit organlari butun iqtisodiyot uchun salbiy oqibatlarning oldini olishga harakat qilmoqdalar. O‘zbekiston bankining harakatlarini quyidagi misol bilan ko‘rsatish mumkin. Markaziy bankning asosiy stavkasini oshirish odamlarning o‘z iste'molini to‘xtatish va ko‘proq pulni jamg'armalarga yo‘naltirish qaroriga ta'sir qiladi. Shunday qilib, tovarlarga bo‘lgan talab kamayadi va narxlar unchalik tez ko‘tarilmaydi. Asosiy stavka tushirilganda, tovarlarga talab ortib, iqtisodiyotda narx darajasi oshganida teskari ta'sir kuzatiladi. 78 3.3. Investitsiya strategiyasi, davlat moliyaviy zahiralarini joylashtirish yo‘nalishlari va mexanizmlari. O‘zbekiston Respublikasi Zaxira jamg'armasi 2020 yil 1 fevralda barqarorlashtirish jamg'armasi zaxira fondi va Milliy farovonlik jamg'armasiga bo‘linganidan keyin tashkil etilgan. Rasmiylar uglevodorodlar narxining oshishidan qo‘shimcha neft va gaz daromadlarini Barqarorlashtirish jamg'armasiga yubordi. Bu sxemadagi zahira fondi g‘aznachilik tushumlari keskin kamaygan taqdirda byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbai bo‘lgan. NWF fuqarolarni uzoq muddatli pensiya ta'minoti mexanizmining bir qismi sifatida tashkil etilgan bo‘lsa, uning mablag'larining boshqa qismi uzoq muddatli o‘zini o‘zi ta'minlaydigan infratuzilma loyihalariga yo‘naltirilgan. 2018-yil 1-yanvardan boshlab Zaxira jamg‘armasi Milliy farovonlik jamg‘armasiga biriktirilgan. Byudjet kodeksining yangi normalariga ko‘ra, endilikda byudjetning barcha qo‘shimcha neft va gaz daromadlari Milliy farovonlik jamg‘armasiga yo‘naltiriladi. Zaxira fondi davlat byudjet mablag'larining bir qismi bo‘lib, uni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash uchun neft va gaz daromadlari etarli bo‘lmagan taqdirda neft va gazni o‘tkazishni amalga oshirish uchun alohida hisobga olinadi va boshqariladi. Neft va gaz transferi to‘liq shakllantirilgandan so‘ng, neft va gaz daromadlari zaxira fondiga tushdi. Zaxira jamg'armasining me'yoriy qiymati tegishli yil uchun yalpi ichki mahsulot prognozi hajmining 10 foizidan kelib chiqqan holda belgilanadigan mutlaq ko‘rsatkichlarda kelgusi moliyaviy yil va rejalashtirish davri uchun davlat byudjet to‘g'risidagi davlat qonun bilan tasdiqlangan. Zaxira jamg'armasini belgilangan miqdorda to‘ldirgandan so‘ng, neft va gaz daromadlari O‘zbekiston milliy farovonlik jamg'armasiga yuborildi. [16] Zaxira jamg'armasini shakllantirish quyidagi mablag'lar hisobidan amalga oshirildi: - davlat byudjetning neft va gaz daromadlari, agar zaxira jamg'armasining to‘plangan hajmi uning me'yoriy qiymatidan oshmasa, tegishli moliyaviy yil uchun tasdiqlangan neft va gazni o‘tkazish qiymatidan oshib ketadigan miqdorda; 79 - zahira fondini boshqarishdan olinadigan daromadlar. Dekabr oyida Moliya vazirligi zaxira jamg'armasining barcha miqdorini davlat byudjet taqchilligini qoplash uchun sarfladi. Zaxira fondining qolgan qismi – 7,62 milliard dollar, 6,71 milliard yevro va 1,10 milliard funt sterling Markaziy bankka 1 trillion so‘mga sotilgan. va davlat byudjetning yagona hisobvarag'iga o‘tkaziladi. Natijada, Zaxira jamg‘armasining hisobvaraqlari “nol qoldiqlarni shakllantirdi” va o‘tgan yili rejalashtirilganidek, 2018-yil 1-fevraldan boshlab u o‘z faoliyatini to‘xtatdi. Bu o zgarishlar jamlangan fonddagi to plangan zaxiralardan samaraliroqʻ ʻ foydalanish imkonini beradi. Inqiroz davrida Zaxira jamg'armasi byudjet taqchilligini qoplashning asosiy manbai bo‘lib, bu moliyaviy zaxiralarning sezilarli darajada qisqarishiga olib keldi. 3.3.1.-jadvalda Moliya vazirligi ma'lumotlari va Milliy tadqiqot universiteti Iqtisodiyot oliy maktabi Rivojlanish markazi instituti hisob-kitoblari bo‘yicha tahliliy tadqiqotlar ko‘rsatilgan. 3.3.1-jadval 2018-2022 yillardagi Zaxira jamg'armasi va NWFning byudjet ko‘rsatkichlari, milliard so‘m Ko‘rsatkichlar 2022 yil 2022 yil 2017 yil 2018 Neftning o‘rtacha yillik narxi, $/barl 53 44 54 45 O rtacha yillik inflyatsiya, % ʻ 12.9 5.4 2.5 3.7 Daromad 13 689 14 827 16 058 16 420 Xarajatlar 15 215 15 856 16 776 17 497 kamomad -1 526 -1020 -1 077 - Zaxira fondidan foydalanish 3074 1029 1077 - Yil oxirida zaxira fondi 3 950 2033 995 - FNB dan foydalanish - - - - Moliyaviy aktivlarga joylashtirishdan tashqari Milliy farovonlik jamg'armasi 4784 4 628 3 904 3 752 80 2018 yilda NWF Moliya vazirligining 2017 yilda valyuta operatsiyalari doirasida bozorda sotib olingan umumiy qiymati 829,2 milliard so‘mga teng valyuta bilan to‘ldiriladi. Rasmiylar 2018 yil byudjet taqchilligi NWF hisobidan moliyalashtiriladigan so‘nggi yil bo‘lishini kutmoqda: bu yil undan ushbu maqsadlar uchun 1,1 trillion so‘m, shuningdek, ixtiyoriy pensiya jamg'armalarini birgalikda moliyalashtirish uchun ajratiladi. Keyingi yillarda NWFdan faqat pensiya jamg'armalariga sarflanishi kutilmoqda - 2019 yilda 4,5 milliard so‘m va 2020 yilda 3,8 milliard so‘m. Shu bilan birga, jamg'arma Moliya vazirligi tomonidan to‘ldirilib, unga byudjet qoidasi bo‘yicha sotib olingan valyutani jo‘natishda davom etadi. Zaxira fondi zahiralari inqiroz davridagi iqtisodiy zarbalarni yumshatish imkonini berdi. Byudjet daromadlarining keskin qisqarishi fonida hukumat byudjet taqchilligining oshishiga duch keldi. To‘plangan zaxiralar davlat xarajatlarini moliyalashtirishga imkon berdi, bu esa O‘zbekiston uchun katta yo‘qotishlarga olib keldi. 29 22-dekabrda zaxira fondi nolga qaytarildi, o‘shanda so‘nggi 54 milliard so‘m byudjet taqchilligini moliyalashtirish uchun sarflangan, g‘aznachilik statistikasi shuni ko‘rsatadi. 2017 yilning yanvaridan noyabrigacha Zaxira jamg'armasi daxlsiz qoldi. 2017 yilda byudjet taqchilligi YaIMning taxminan 1,6 foizini (1,5 trillion so‘m) tashkil etdi. Moliya vazirligi 2017-yil oxirigacha Zaxira jamg‘armasi tugashi haqida bir necha bor ogohlantirgan. 2022 yil boshida uning rahbari Anton Siluanov, agar jamg'arma mablag'laridan foydalanish sur'ati saqlanib qolsa, 2017 yilga kelib u tugashini tushuntirdi. Shundan so‘ng byudjet taqchilligi Milliy farovonlik jamg‘armasi hisobidan qoplanishi kerak bo‘ladi. 2017 yilda hukumat suveren zaxiralar sarfini sezilarli darajada qisqartirishga muvaffaq bo‘ldi - ularning sof xarajatlari taxminan 790 milliard so‘mni tashkil etdi. rejalashtirilgan 1,7 trln. Bu bir barrel uchun 40 dollardan oshiq neft va gaz 29 Olimova O.N. Davlat davlat unitar korxonasida moliyaviy huquqbuzarliklarning oldini olish masalasi to’g'risida // "Fan, ta'lim va biznes integratsiyasining zamonaviy muammolari" ilmiy-profilaktika konferentsiyasi materiallari. - M.: IEiUP, 2018 yil. 81 daromadlarini davlat zaxiralariga yo‘naltirishni nazarda tutuvchi fiskal qoida ishi tufayli amalga oshirildi. Zaxira fondi 2022 yil boshida YaIMga nisbatan maksimal darajaga yetdi: 12,5%. Ushbu ko‘rsatkichlar 1-rasmda aniq ko‘rsatilgan. 1-rasm - O‘zbekiston zaxira jamg'armasi, 2020-2017 yillardagi yalpi ichki mahsulotning % o‘zgarishi dinamikasi 2022-yil fevral oyi boshida Zaxira jamg‘armasining zaxiralari rekord darajaga yetdi – 5,8 trilliondan ortiq. surtish. Biroq, iqtisodiy inqiroz natijasida hukumatning moliyaviy zaxiralari sezilarli darajada qisqardi. 2022 yilda Zaxira jamg'armasi hajmi 3,7 baravarga - 3,64 trillion so‘mdan kamaydi. 1 trillion so‘mdan kam. (2-rasm). Biroq, neft kotirovkalarining barqarorlashishi Zaxira jamg'armasiga yukni kamaytirish imkonini berdi. Rasmiylar, shuningdek, zaxiralarni shakllantirish tamoyillarini qayta formatlashga qaror qildilar, bu esa uning kelajakdagi taqdiriga ta'sir qildi. Davlat Dumasi vakillari joriy byudjet qoidalariga sezilarli o‘zgarishlar kiritadigan yangi qonunni qabul qildilar. Qonun chiqaruvchilar davlat xarajatlari miqdorini cheklaydigan qoidalarni aniqladilar. Bundan tashqari, deputatlar hukumatning Zaxira jamg‘armasi va Milliy farovonlik jamg‘armalarini birlashtirish tashabbusini qo‘llab-quvvatladilar 30 . Qabul qilingan innovatsiyalar doirasida byudjet xarajatlari energiya resurslari narxlarining bazaviy darajasi va so‘m kursining prognozi bilan bog'lanadi. Davlat g'aznasining umumiy xarajatlari asosiy neft va gaz daromadlaridan oshmasligi kerak. Shu bilan birga, rasmiylar neft narxining darajasini belgilashdi, bu xarajatlarni hisoblash uchun etalonga aylanadi - bir barrel uchun 40 dollar. Har yili bu ko‘rsatkich 2% ga indekslanadi, bu neft bozorida kutilayotgan tendentsiyalarga mos keladi. Fiskal qoidadagi o‘zgarish O‘zbekistonning moliyaviy zaxiralarini saqlab qolishga yordam beradi, deydi rasmiylar. Ushbu yangilik mavjud zaxiralarni barqaror to‘ldirishni ta'minlaydi, chunki 2018 yilda neftning o‘rtacha narxi bir 30 Olimova V.V. Davlat moliyaviy nazorati va metodologiyasi va tashkil etilishi / VV Olimova. M .: Marketing, 2020. - 376 p. 82 barrel uchun 50-60 dollar darajasida o‘zgarib turadi. Bundan tashqari, O‘zbekiston iqtisodiyoti neft bozoridagi narxlarning o‘zgaruvchanligiga bog'liqligini kamaytiradi. Shuningdek, byudjet xarajatlarining asosiy neft va gaz daromadlaridan yalpi ichki mahsulotning 1 foizidan oshishiga imkon beruvchi o‘tish davri qoidasi ham joriy etiladi. Ushbu norma davlat byudjetning mumkin bo‘lgan xarajatlarini hisoblashning yangi tamoyillaridan foydalanishga muammosiz o‘tishni ta'minlaydi. NWF va Zaxira fondining birlashishi zaxiralarni shakllantirish va ulardan foydalanish samaradorligini oshirish imkonini beradi. Natijada, moliyaviy zaxiralar bitta fondda jamlanadi, uning asosiy maqsadi quyidagi maqsadlar bo‘lib qoladi: - mavjud pensiya tizimini muvozanatlash; - byudjet taqchilligini qoplash; - pensiya jamg'armalarini birgalikda moliyalashtirish. 83 III bob uchun xulosa Byudjet taqchilligini moliyalashtirish yil yakuni bo‘yicha jamlangan fonddagi qoldiqlar asosida amalga oshiriladi. Ichki iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta'minlaydigan zaxiralar darajasi - yalpi ichki mahsulotning 5%. Agar jamg‘arma mablag‘lari bu darajadan oshib ketsa, zaxiralar yo‘qotilgan neft va gaz daromadlarini to‘liq qoplaydi. Aks holda, jamg'armaning xarajatlari YaIMning 1 foizidan oshmasligi kerak. G'aznachilik departamenti har oyda birlashtirilgan zahira jamg'armasida qancha pul qolganligini aniqlashga yordam beradigan hisobotni e'lon qiladi. Byudjet qoidasini o‘zgartirish O‘zbekiston iqtisodiyotining tsikliklik darajasini pasaytiradi, deydi ekspertlar. Tasdiqlangan innovatsiyalar energiya narxi yuqori bo‘lgan davrda davlat xarajatlarini muvozanatlash va zarur zaxiralarni to‘plash imkonini beradi. Neft narxining bazaviy darajasi bir barrel uchun 40 dollar atrofida. ortiqcha indeksatsiya fondni qo‘shimcha mablag'lar bilan to‘ldirish imkonini beradi. Mahalliy iqtisodiyotning bozor tebranishlariga bog'liqligini kamaytirish uchun o‘sishning yangi omillarini yaratish kerak, deydi ekspertlar. Iqtisodiyotning asosini yuqori texnologiyali mahsulotlar ishlab chiqaradigan ishlab chiqarish sanoati tashkil etishi kerak. Bunday holda, davlat byudjet tovar bozorlaridagi narxlarning o‘zgarishiga bog'liq bo‘lmaydi. Bundan tashqari, muammo davlat g'aznasi daromadlari va xarajatlarining nomutanosibligi bo‘lib qolmoqda. Haddan tashqari ijtimoiy xarajatlar kelajakdagi kamomadlar uchun asos yaratadi. Hokimiyat makroiqtisodiy barqarorlikning asosiga aylanadigan pensiya tizimini isloh qilishi kerak. Mutaxassislar taklif etilayotgan o‘zgarishlarni ijobiy baholamoqda. Biroq, O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun barcha xavflarni bartaraf etish uchun ko‘proq global islohotlar talab etiladi. 84 Umumiy xulosa O‘zbekiston Respublikasining davlat tashqi qarzini muddatidan oldin to‘lash uchun zaxira fondidan foydalanish davlat byudjetning rejadan tashqari daromadlari hisobiga davlat byudjetning qarz yukini kamaytirishga va qarz majburiyatlariga xizmat ko‘rsatish xarajatlarini kamaytirish orqali davlat byudjet mablag'larini tejashga qaratilgan. O‘zbekiston Respublikasi hukumati 2022 yil 1 yanvargacha davlat byudjet to‘g'risidagi davlat qonunga o‘zgartirishlar kiritmasdan, Jamg'arma mablag'laridan qarz majburiyatlarini kamaytiradigan, qarz olishni kamaytiradigan va davlat byudjet balansini ta'minlaydigan to‘lovlarni amalga oshirish uchun foydalanish huquqiga ega. O‘zbekiston Respublikasining davlat byudjetidan tashqari jamg'armalari byudjetlarida muvozanatni ta'minlash uchun byudjetlararo transfertlarni ta'minlash uchun davlat byudjetdan ajratiladigan mablag'larni ko‘paytirish holatlarida va chegaralarida davlat byudjet xarajatlarining umumiy hajmidan oshib ketadi. Zaxira jamg'armasining O‘zbekiston so‘mida va AQSh dollarida ko‘rsatilgan umumiy miqdori Zaxira jamg'armasini hisobga olish uchun Davlat G'aznachilikning O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi hisobvaraqlaridagi qoldiqlar miqdoriga mos keladi, rasmiy valyutada qayta hisoblab chiqiladi. hisobot sanasidan oldingi sana uchun O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan stavkalar va belgilangan stavkalar asosida hisoblangan o‘zaro stavkalar. 2020-yil 12-noyabrdan 2022-yil 17-yanvargacha ushbu umumiy miqdorga Xalqaro valyuta jamg‘armasidagi O‘zbekiston Respublikasining zaxira pozitsiyasiga joylashtirilgan Zaxira jamg‘armasining mablag‘lari ham kiritilgan. Ushbu ko‘rsatkich xorijiy valyutadagi hisobvaraqlar bo‘yicha foizlar davrining o‘tgan qismi uchun hisoblangan foiz daromadlarining, shuningdek, XVFning zaxira pozitsiyasiga joylashtirilgan Zaxira jamg'armasi mablag'lari bo‘yicha hisoblangan foizlarni hisobga olmaydi. Uzstat tomonidan e'lon qilingan tegishli yillar uchun YaIMning haqiqiy qiymatlari qo‘llaniladi (YaIMning haqiqiy qiymati to‘g'risidagi ma'lumotlar e'lon 85 qilinishidan oldin, YaIMning prognoz qilinadigan hajmi tegishli davlat byudjet to‘g'risidagi davlat qonunga muvofiq foydalaniladi. moliyaviy yil). Milliy boylik jamg'armasi davlat byudjetning bir qismidir. Jamg'arma O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarini uzoq muddatli pensiya bilan ta'minlashning barqaror mexanizmining bir qismi bo‘lishga mo‘ljallangan. O‘zbekiston Milliy boylik jamg'armasi 2020 yil 1 fevralda barqarorlashtirish jamg'armasi zaxira fondi va Milliy farovonlik jamg'armasiga bo‘linganidan keyin tashkil etilgan. 2022 yil 1 oktyabr holatiga ko‘ra, Moliya vazirligining ma'lumotlariga ko‘ra, O‘zbekiston Milliy boylik jamg'armasining miqdori 4 878,80 milliard so‘mni tashkil etadi. Milliy boylik jamg'armasining maqsadlari - O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining ixtiyoriy pensiya jamg'armalarini birgalikda moliyalashtirishni ta'minlash va O‘zbekiston Respublikasi Pensiya jamg'armasi byudjetining muvozanatini (taqchilligini qoplash) ta'minlash. Zaxira jamg'armasi singari Milliy boylik fondi ham quyidagilardan iborat: davlat byudjetning neft va gaz daromadlari, agar zaxira jamg'armasining to‘plangan miqdori uning me'yoriy qiymatiga yetsa (ortiq bo‘lsa) tegishli moliyaviy yil uchun tasdiqlangan neft va gaz o‘tkazmalari miqdoridan oshib ketadigan miqdorda; Milliy farovonlik jamg'armasi mablag'larini boshqarishdan olingan daromadlar. Neft va gazdan olingan daromadlar tegishli yil uchun yalpi ichki mahsulotning prognoz qilingan hajmining 10% miqdorida zaxira fondi to‘ldirilgandan so‘ng Milliy boylik fondiga yo‘naltiriladi. Milliy farovonlik jamg'armasini shakllantirishning yana bir manbasi uning mablag'larini boshqarishdan olinadigan daromadlardir. 2020 yil 1 yanvardan 2022 yil 1 fevralgacha Milliy farovonlik jamg'armasi mablag'larini boshqarishdan olingan daromadlar Jamg'armaga hisoblanmaydi, balki davlat byudjet xarajatlarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltiriladi. 86 Davlat byudjet va Milliy boylik jamg'armasidan neft va gaz daromadlari Davlat G'aznachilik tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankida ochilgan davlat byudjet mablag'lari uchun alohida hisobvaraqlarda hisobga olinadi. 2020 yil 1 yanvardan 2022 yil 1 yanvargacha davlat byudjetning neft va gaz daromadlarini alohida hisobga olish amalga oshirilmaydi. Davlat byudjetning neft va gaz daromadlarini shakllantirish va ulardan foydalanish, neft va gaz o‘tkazmalari va Milliy farovonlik jamg'armasidan mablag'larni hisoblash va o‘tkazish O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. 87 Foydalanilgan adabiyotlar I O‘zbekiston Respublikasining qonunlari 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. https://lex.uz/docs/35869 2. O‘zbekiston Respublikasining «O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida"gi Qonuni (yangi tahriri). 2019 yil 11 noyabr. www.lex.uz 3. O‘zbekiston Respublikasining "Valyutani tartibga solish to‘g‘risida"gi Konuni (yangi tahriri).2019 yil 22 oktabr. www.lex.uz 4. O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi Konuni (yangi tahriri). 2019 yil 22 oktabr. www.lex.uz II O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmon va Qarorlari 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida" gi 2017 yilfevraldagi PF- 4947-sonli Farmoni. www.lex.uz 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "2020 2025 yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi tugrisida" gi 2020 yil 12 maydagi PF-5992-sonli Farmoni. www . lex . uz 7. O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017 — 2021 yillarda O ‘ zbekiston respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo ‘ nalishi bo ‘ yicha harakatlar strategiyasini « Ilm , ma ’ rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili » da amalga oshirishga oid davlat dasturi to ‘ g ‘ risida ” gi 2020 yil 2 martdagi PF -5953- son Farmoni . www . lex . uz H 0108 III О‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari 8. О‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020 yil 29 dekabrdagi 2021 yil uchun m о‘ ljallangan eng muhim ustuvor vazifalar haqidagi oliy Majlisga Murojaatnomasi . www . uza . uz . 9. SH . M . Mirziyoyev . Milliy tarakkiyot yulimizni katiyat bilan davom ettirib , yangi bosqichga chiqaramiz . - Toshkent : “О‘ zbekiston ” NMIU , 2017. - 592 6. 10. SH . M . Mirziyoyev . Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga kuramiz . Toshkent : “О‘ zbekiston ” NMIU , 2017. - 488 b . 88 11. SH . M . Mirziyoyev . Tanqidiy tahlil , qat ’ iy tartib - intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi b о‘ lishi kerak . 2017 yil 14 yanvar . Toshkent : «О‘ zbekiston », 2017.-104 b . 12.. SH . M . Mirziyoyev . Erkin va farovon , demokratik О‘ zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz . Toshkent : «О‘ zbekiston », 2016. -56 b . IV Asosiy adabiyotlar 13. Yakubov I . O ., Hakimov H . A . Makroiqtisodiyot -2. O'quv qo'llanma. - T.: TDIU, 2019.-217 bet. 14. Maxmudov N.M., Hakimov H.A. Makroiqtisodiy tahlil. O'quv qo'llanma. - T.: TDIU, 2019. - 146 bet. 15. Asqarova M.T., Hakimov H.A. Makroiqtisodiy siyosat. O'quv qo'llanma. T.: TDIU, 2019.-314 b. 16. F.Nasriddinov. «O zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlik va yuqori iqtisodiyʻ o sish sur'atlarini ta'minlash yo'nalishlari». ʻ 17. Nodir Jumayev, Akram Absalamov. «Inflatsion targetlash rejimini qo'llash makroiqtisodiy barqarorlik va aholi faravonligini ta'minlashning zaruriy sharti». 18. Hui-Ching Hsieh, Sofia Boarelli, Thi Huyen Chi Vu. «The effects of economic policy uncertainty on outward foreign direct investment». International Review of Economics and Finance 64 (2019) 377-392. journal homepage: 19. Michael F. Bleaney. «Macroeconomic stability, investment and growth in developing countries». Journal of Development Economics. 20. Yahya Waqas, Shujahat Haider Hashmi, Muhammad Imran Nazir, «Macroeconomic factors and foreign portfolio investment volatility: A case of South Asian countries». Future Business Journal. 21. Mustafakulov Sh.I., «Investitsion muhit jozibadorligi: nazariya, metodologiya va amaliyot». Monografiya - T.: «Ma'naviyat» O zbekiston Respublikasi Bank- ʻ moliya akademiyasi. 2017-y. 328-b. 22. Karimov N.G'., Xojimatov R.X., «Investitsiya». O'quv qo'llanma - T.: Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi. 2019-y. 516-b. 89 23. N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013). 24. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник. 10-е изд. перераб. и доп. – М.: Издательство «МФПУ Синергия», 2013. 25. G.E.Zaxidov, M.T. Asqarova, Z.A. Djumayev, L.F. Amirov, H.A. Hakimov. Makroiqtisodiyot. Darslik. -T.: «IQTISODIYOT». 2019-y. 309-b. 26. Maxmudov N.M., Avazov N.R. «O'zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda investitsiyalardan samarali foydalanish yo ' llari »: Ilmiy - ommabop risola . - T .: TDIU , 2019- y . 104-b. V.Internet saytlar 27.www.stat.uz 28.www.lex.uz 29. www . elsevier . com 30. www . xs . uz 31.www.tsue.uz 90

Davlat byudjetiga qo‘shimcha daromadlar zaxiralarini aniqlash va safarbar qilishda zamonaviy  axborot texnologiyalarini qo‘llash ko‘lamini kengaytirish masalalari

Kirish. 4

I bob. Davlat byudjetiga qo‘shimcha daromadlar zaxiralarini aniqlash tajribasini o‘rganishning nazariy va uslubiy asoslari. 10

1.1. Davlat byudjetiga qo‘shimcha daromadlar zaxiralarini aniqlash nazariy asoslari 10

1.2. Iqtisodiyotni moliyaviy tartibga solish tizimida davlat moliyaviy zahiralari. 15

1.3. Davlat moliyaviy zahiralarini shakllantirishning uslubiy jihatlari. 24

I bob uchun xulosa. 36

II.bob.Davlat moliyaviy zaxiralari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanishning moliyaviy mexanizmlari 38

2.1. Barqarorlashtirish fondi davlatning moliyaviy xavfsizligini ta'minlash mexanizmi sifatida  38

2.2. Kelajak avlodlar uchun jamg'arma daromadlarni avlodlararo qayta taqsimlash mexanizmi sifatida. 46

II bob xulosa. 61

III bob. Davlat moliyaviy zahiralarini safarbar qilishda zamonaviy  axborot texnologiyalarini qo‘llash ko‘lamini kengaytirish masalalari va rentabelligiga ta'siri. 63

3.1. Davlat moliyaviy zahiralarini safarbar qilishda zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llash ko‘lamini kengaytirish masalalari. 63

3.2. Pul-kredit siyosatining davlat moliyaviy zahiralarining hajmi 74

3.3. Investitsiya strategiyasi, davlat moliyaviy zahiralarini joylashtirish yo‘nalishlari va mexanizmlari. 79

III bob uchun xulosa. 84

Umumiy xulosa. 85

Foydalanilgan adabiyotlar. 88

Купить