Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 167.9KB
Покупки 4
Дата загрузки 09 Август 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Davlat byudjetining mazmuni, uning shakllanishi va taqsimlanishining xususiyatlari

Davlat byudjetining mazmuni, uning shakllanishi va taqsimlanishining xususiyatlari REJA: KIRISH 1. Davlat byudjetining mohiyati, funktsiyalari va ahamiyati 2. Davlat byudjetining daromadlari. 2022 yil uchun davlar byudjeti. 3. Davlat byudjetining xarajatlari 4. Davlat byudjeti mablag’laridan samarali foydalanishni ta’minlash yo’llari. XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR KIRISH Kur ishining mavzusining dolzarbligi. Davlat budjeti davlat moliyasi tizimida markaziy o’rinni egallaydi. Budjet tizimi murakkab mexanizm bo’lib, muayyan mamlakatning o’ziga xos xususiyatlari, ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy va boshqa jihatlarining butun majmui asosida shakllanadi. Barcha davlatlarda xo’jalik subyektlarining faoliyati natijasida yalpi ichki mahsulot (YaIM) va milliy daromad (MD) yaratiladi. Moddiy ishlab chiqarishda yaratilgan milliy daromad keyinchalik taqsimlash va qayta taqsimlash bosqichlaridan o’tadi. Milliy daromadni qayta taqsimlashda va undan keyinchalik foydalanishda muhim vazifani davlat budjeti o’ynaydi. Mamlakatda milliy daromadni qayta taqsimlash jarayonida uning bir qismi pul shaklida budjetga tushadi va moliyaviy resurslarning markazlashgan fondini tashkil etadi. Budjet - davlatning ma’lum muddatga mo’ljallab tuzilgan va qonun bilan tasdiqlangan daromadlari hamda xarajatlari hisobi bandlar bo’yicha taqsimlangan hujjat. U umumdavlat moliyaviy resurs fondini shakllantirish va foydalanish bilan bog’liq bo’lgan, bir tomondan davlat o’rtasidagi taqsimlash munosabatlarining bir qismini, ikkinchi tomondan korxonalar va aholi o’rtasidagi taqsimlash munosabatlarining bir qismini anglatadi. Davlat budjeti, uning daromad va xarajatlari jamiyatning iqtisodiy kategoriyalari bilan chambarchas bog’liq, chunki davlat budjeti jamiyatda yaratilgan ijtimoiy mahsulot qiymatining taqsimlanish jarayonida o’zining moddiy shakliga ega bo’ladi. Shuningdek, professor V.Rodionovaning ta’biri bilan aytganda Budjet munosabatlari bu jamiyat iqtisodiy tuzilishining ajralmas qismidir; uni amal qilishi davlat tomonidan unga tegishli funksiyalarni bajarishi uchun zaruriy moddiy-moliyaviy bazani shakllantirish bilan obyektiv ravishda aniqlanadi. Davlat budjeti orqali jamiyatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot qayta taqsimlanadi. Yalpi ichki mahsulotning qayta taqsimlanishi jamiyatdagi umumiy ehtiyojlar: maorif, sog’liqni saqlash, mamlakatdagi iqtisodiy va siyosiy barqarorlik, aholi tarkibida ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamni moddiy jihatdan qo’llab-quvvatlash, havfsizlik, chegaralar dahlsizligini saqlash va favqulodda holatlar uchun saqlanadigan davlat zahiralarining mavjud bo’lishi zarurati tufayli kelib chiqadi. Shuningdek, davlat budjet orqali jamiyatning ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayoniga ta’sir qilishning moliyaviy dastaklariga ega bo’ladi. Davlat budjeti davlatning asosiy moliyaviy rejasi sifatida davlat hokimiyatini iqtisodiy imkoniyatlarining moliyaviy asoslarini yaratadi. Masalan, iqtisodchi G.V. Polyak quyidagi fikrlarni bildiradi: Davlat budjetdan o’zining faoliyatini bevosita moliyaviy ta’minlashning asosi sifatida hamda iqtisodiy va ijtimoiy siyosatni amalga oshirishning muhim vositasi sifatida foydalanadi. Demak, bir tomondan budjetning paydo bo’lishi davlatlarning paydo bo’lishi bilan bevosita bog’liq bo’lib, ikkinchidan, aynan bozor iqtisodiyoti sharoitida jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy sohalaridagi davlat islohotlarini amalga oshirishning asosiy instrumenti sifatidagi budjetning sifat belgilariga aniqlik kiritiladi. Budjet - murakkab iqtisodiy kategoriya hisoblanadi, chunki uning moddiy asosini kengaytirilgan ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayoni tashkil qiladi. Budjet munosabatlari davlat bilan xo’jalik subyektlari hamda aholi o’rtasidagi qiymat taqsimlanish jarayonida paydo bo’luvchi moliyaviy munosabatlardir. Bunday moliyaviy munosabatlarning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, birinchidan, yuqorida ta’kidlaganimizdek, ijtimoiy ishlab chiqarishning taqsimlash bosqichida vujudga keladi, ikkinchidan, markazlashtirilgan moliyaviy resurslarni shakllantirish va undan davlat manfaatlari yuzasidan foydalanishga yo’naltiriladi. Davlat manfaatlari esa - bu ijtimoiy manfaatlar hisoblanadi. Budjet davlatning asosiy markazlashtirilgan moliyaviy resurslar fondi sifatida o’ziga xos ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. Demak, budjet iqtisodiy kategoriya sifatida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish tizimida markaziy bo’g’inda ishtirok etishi bilan aholining ma’lum qatlami manfaatlarini o’zida namoyon qiladi. Bu tushunchada budjet munosabatlari o’zida iqtisodiy rivojlanishning aniq falsafasi va ideologiyasini aks ettiradi. Budjet munosabatlari obyektiv xarakter kasb etadi, chunki budjet davlat va unga tegishli funksiyalarni amalga oshirishda muhim moddiy-moliyaviy baza shakllantirilishi uchun obyektiv zaruriyatdir. Shu bilan birgalikda budjet munosabatlari bazis elementi hisoblanadi. Takror ishlab chiqarish jarayonida budjet munosabatlari ularga muvofiq keluvchi moddiy shaklni oladi. Budjet munosabatlari - jamiyat iqtisodiy tizimining elementidir. Iqtisodiy kategoriya sifatida budjet munosabatlari moliyaviy munosabatlarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Budjetning moliyaga xos sifat belgilari birinchidan, ijtimoiy mahsulot qiymatining taqsimlanish jarayonida, aniqrog’i, qayta taqsimlanishi jarayonida vujudga kelib, pul munosabatlarining o’ziga xos shakli hisoblanadi. Ikkinchidan, budjet markazlashtirilgan moliyaviy resurslarni shakllantirish, taqsimlash va undan foydalanishga yo’naltirilgan fond hisoblanadi. 1. Davlat byudjetining mohiyati, funktsiyalari va ahamiyati Hozirgi sharoitda davlat byudjeti ijtimoiy (ishlab chiqarish) munosabatlarining bir qismini ifoda etib, davlatning ixtiyoriga mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot (milliy daromad)ning nisbatan kattagina qismini to’plash va uni jamiyat taraqqiyotining turli sohalarini (iqtisodiyot, maorif, sog’liqni saqlash, fan, madaniyat, ijtimoiy ta’minot, boshqaruv, mudofaa va boshqalar) rivojlanishiga yo’naltirish imkonini beradigan muhim taqsimlash vositasidir. Mohiyatiga ko’ra davlat byudjeti mamlakat moliya tizimining tarkibiy qismi bo’lib, shunga mos ravishda moliya tizimiga doir barcha xususiyatlarga ega va unga tegishli bo’lgan barcha funktsiyalarni bajaradi. Bir vaqtning o’zida, davlat byudjeti faqat o’ziga xos bo’lgan xarakterli xususiyatlarga ham egadirki, ular o’z navbatida, davlat byudjetini moliya tizimining boshqa bo’linmalaridan ajratib turadi va unda markaziy o’rinni egallashga imkon beradi. Uning ana shunday xususiyatlaridan biri bevosita davlatga tegishli ekanligidir. Haqiqatdan ham har bir mamlakatda davlat barcha moliyaviy munosabatlarning tashkilotchisi bo’lsa-da, uning bu xislati, ya’ni mamlakatning moddiy va moliyaviy resurslari asosiy taqsimlovchi sifatidagi roli faqat byudjetda katta kuch bilan namoyon bo’ladi. Yagonalik va yuqori darajada markazlashuv davlat byudjetining muhim xususiyatlaridandir. Davlat byudjetiga xos xususiyatlar mablag’lar bilan byudjet siyosatini amalga oshirish uchun keng imkoniyatlar yaratib beradi. Davlat byudjeti deyilganda, eng avvalo, ikki tushunchaning qo’shilishini tushunmoq kerak: 1) davlat miqyosida yalpi ichki mahsulotni taqsimlash natijasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar; 2) davlatning asosiy moliyaviy rejasi. Yalpi ichki mahsulotni taqsimlashning moliyaviy vositasi sifatida davlat byudjeti boshqa xususiyatlarga ham ega. Yalpi ichki mahsulotning davlat byudjeti orqali taqsimlanishi ma’lum darajada, almashuvdan ajralgan holda sodir bo’ladi. Qiymatning davlat byudjeti orqali harakatlanishi moddiy mahsulotning harakatidan to’liq uziladi va sof qiymat xarakterini kasb etadi. Faqat davlat byudjetidan tashqarida, byudjet resurslari sarflanayotganda taqsimlash va almashuv operatsiyalarining qayta qo’shilib ketishi sodir bo’ladi. Davlat byudjetining mohiyatini ochib berishda u orqali amalga oshiriladigan taqsimlash jarayonlarining mazmunini ko’rib chiqish alohida ahamiyat kasb etadi. Yalpi ichki mahsulotni davlat byudjeti orqali taqsimlash bir vaqtning o’zida, o’zaro bog’langan va ma’lum darajada mustaqil bo’lgan uch bosqichga egadir: 1) umumdavlat pul fondini shakllantirish (byudjet daromadlari); 2) hududiy va ma’lum maqsadlarga mo’ljallangan ko’p sonli byudjet fondlarini yaratish; 3) byudjet fondidan foydalanish (byudjet xarajatlari). Davlat byudjeti orqali yalpi ichki mahsulotni taqsimlashning bu bosqichlari bir vaqtning o’zida va uzluksiz sodir bo’lsada, bu ularning nisbatan alohidaligini ham inkor etmaydi. Bu bosqichlarni bo’lish va ularni alohida-alohida ko’rib chiqish orqali byudjetli taqsimlashning xarakteri, shakli va metodlari to’g’risida osonroq va aniqroq tasavvur hosil qilish mumkin. Birinchi bosqichda yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli pul mablag’larining bir qismi davlatning qo’lida to’planishi sodir bo’ladi. Ana shu asosda mablag’larni oluvchi sifatida davlat bilan mablag’larni to’lovchilar o’rtasida byudjet munosabatlari vujudga keladi. Bu munosabatlar, asosan, majburiylik (imperativlik) xarakteriga egadir. Bu bosqichdagi taqsimlash jarayonlarining xarakterli xususiyati shundaki, byudjetga tushuvchi mablag’lar ajratib olingan bo’lib, ular qat’iy chegaralanmagan. Ularning barchasi hozircha yagona maqsadga — umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga yo’naltirilgan. Davlat pul fondining alohidaligiga aniq maqsadlarga mo’ljallangan fondlarni kristallizatsiya qilish boshlanganda barham beriladi. Byudjet fondini shakllantirishda ikki xil tushunchadan foydalaniladi: 1) byudjetga to’lovlar (soliqlar, ajratmalar, bojlar va boshqalar); 2) davlat byudjetining daromadlari. Davlat byudjetiga to’lovlar (soliqlar, ajratmalar, bojlar va boshqalar), eng avvalo, to’lovchilarning xarajatlaridan iborat bo’lib, ularning daromadlaridan chegirilsada, bir vaqtning o’zida ular davlat byudjetida davlatning daromadlari sifatida gavdalanadi. Ana shundan taqsimlash munosabatlariga kirishgan ishtirokchilar (tomonlar) o’rtasidagi manfaatlarda ba’zi bir farqli jihatlar vujudga keladi. Davlat byudjetning daromadlarini oshirishdan manfaatdor bo’lsa, bu narsa u yoki bu darajada to’lovchilarning (yuridik va jismoniy shaxslarning) manfaatdorligini pasaytiradi. Davlat byudjetining daromadlari o’zining yaxlitligi bilan farqlanadi va ular yagona maqsadga — ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishga xizmat qiladi. Byudjet daromadlari davlatning sub’ektlar (xo’jaliklar va aholi) bilan o’zaro munosabatlarining aniq chegaralangan, aniqlangan qismini ifoda etadi. Bu munosabatlar xilma-xil bo’lishiga qaramasdan, ular umumiy belgilarga ega va umumlashtirilgan, abstrakt holda ishlab chiqarish (byudjet) munosabatlarining alohida elementi sifatida maydonga chiqadi. Byudjet daromadlari o’zlarining iqtisodiy tabiatiga ko’ra ob’ektiv bo’lib, ular davlatning sub’ektlar (xo’jaliklar va aholi) bilan barqaror aloqalarini ifodalaydi. Ularning ob’ektiv zarurligi davlatning o’ziga xos funktsiyalarga ega bo’lgan mavjudligi bilan belgilanadi. Davlat byudjeti daromadlarining farqlanuvchi belgisi shundan iboratki, ular taqsimlash natijasi (byudjetga to’lovlar) va yanada taqsimlash ob’ekti (byudjet ichidagi fondlarni shakllantirish va moliyalashtirish) sifatida maydonga chiqadi. Demak, davlat byudjetining daromadlari aniq ifodalangan byudjet kategoriyasi bo’lib, ularni shakllantirish va ulardan foydalanish taqsimlashning byudjet mexanizmi orqali amalga oshiriladi. Davlat byudjetining xarajatlari xuddi uning daromadlari singari, ikkiyoqlama xarakterga ega. Bir tomondan, bu davlatning xarajatlari, boshqa tomondan esa — sub’ektlarning ixtiyoriga tushadigan qaytarilmaydigan mablag’lar bo’lib, ularning daromadlariga aylanadi va ular tomonidan turli maqsadlarga mo’ljallangan tegishli fondlarni shakllantirishda foydalaniladi. Ana shu ikkiyoqlama xarakter davlat byudjeti xarajatlarining yakuniy emas, balki taqsimlash jarayonlarining oraliq bosqichi ekanligidan dalolat beradi. Bu erda byudjet fondlarining egasi — davlat va pul mablag’larini oluvchilar — sub’ektlar o’rtasida yangi taqsimlash munosabatlari paydo bo’ladi. Daromadlar singari, davlat byudjetining xarajatlari ham ob’ektiv iqtisodiy kategoriyadir. U kategoriya sifatida byudjetli taqsimlash munosabatlarining ma’lum bir yakuniy qismini abstrakt holda umumlashtiradi. Ularning moddiylashuvi byudjetdan sub’ektlarga pul mablag’larining teskari oqimi bilan xarakterlanadi. Shunday qilib, davlat byudjetining iqtisodiy mazmuni deganda umumdavlat pul fondini shakllantirish, mablag’larni byudjetlar ichida taqsimlash va sub’ektlarni byudjetdan moliyalashtirish natijasida vujudga keladigan, o’zaro bog’langan taqsimlash munosabatlarining butun kompleksi tushuniladi. . Davlat byudjeti ko’p sonli va bo’lingan taqsimlash aktlarining majmui orqali yalpi ichki mahsulot harakatining asosiy yo’nalishlarida namoyon bo’ladi. Aynan byudjet iste’mol va jamg’arish fondlarining shakllanishida, iste’mol fondining qismlarga ajralishiga, sof daromadning davlat va sub’ektlar o’rtasida bo’linishiga hal qiluvchi ta’sir ko’rsatadi. Mamlakatning asosiy moliyaviy rejasi ko’rinishida qonuniy rasmiylashtirilgan, davlat pul fondlarini yaratish va ulardan foydalanish borasidagi iqtisodiy munosabatlar majmuiga davlat byudjeti deyiladi. Davlat byudjeti ikki xil funktsiyani bajaradi: 1) taqsimlash; 2) nazorat. Davlat byudjetining taqsimlash funktsiyasi orqali uning mohiyati namoyon bo’ladi. Bu davlat byudjeti tomonidan amalga oshirilayotgan taqsimlash munosabatlarining mazmunida yaqqol ko’rinadi. Davlat byudjeti orqali amalga oshiriladigan taqsimlash bu jarayonning ikkinchi (oraliq) bosqichidir; Shuning uchun ham davlat byudjetining taqsimlash funktsiyasi o’ziga xos bo’lgan xususiyatga ega bo’lib, undan taqsimlangan yalpi ichki mahsulotni qayta taqsimlashda foydalaniladi. Agar taqsimlashning birinchi bosqichida byudjet mablag’lari milliy daromadda davlatning ulushi sifatida maydonga chiqsa, uning ikkinchi bosqichida esa ana shu ulush qismlarga bo’linadi va ko’p sonli kanallar orqali turli tadbirlarni moliyalashtirishga va fondlarni shakllantirishga yo’naltiriladi. Davlat byudjeti bilan iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning barcha bo’linmalari bevosita yoki bilvosita bog’langandir. Davlat byudjetining nazorat funktsiyasi ham o’ziga xos xususiyatlarga ega. Birinchi xususiyat umumiylik, universallik. Bu milliy iqtisodiyotni tezkor boshqarishda davlat byudjetining nazorat funktsiyasidan keng foydalanish uchun sharoit yaratadi. Davlat byudjetining nazorat funktsiyasiga tegishli bo’lgan ikkinchi xarakterli xususiyat moliyaviy munosabatlarning alohida sohasi sifatida davlat byudjetining yuqori darajada markazlashtirilganligidan kelib chiqadi. Markazlashtirilganlik har doim yuqori organlar oldida quyi organlarning hisobot berib turishini, ma’lum ketma-ketlikda bo’ysunishning tizimliligini anglatadi. Bu esa, o’z navbatida, yuqoridan quyigacha davlat moliyaviy nazoratini tashkil etishga shart-sharoit yaratib beradi. Kuchli majburiylik, imperativlik davlat byudjetining nazorat funktsiyasiga tegishli bo’lgan uchinchi xususiyatdir. Byudjet davlatniki bo’lganligi uchun uning nazorat funktsiyasi milliy iqtisodiyotni boshqarish vositalaridan biri hisoblanadi. Davlat byudjetining nazorat funktsiyasi 1) davlat byudjetining daromadlarini oshirish uchun pul mablag’larini jalb qilish; 2) mablag’larni sarflashning qonuniyligini ta’minlash; 3) byudjet mexanizmi orqali ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishni ko’zda tutadi. Sub’ektlar faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta’minlashda davlat byudjetining tartibga soluvchi roli quyidagi ko’rinishda bo’lishi mumkin: — moliyaviy resurslarga bo’lgan yangbi talabni kelgusi byudjet yilida byudjetning xarajatlari tarkibiga kiritish; — moliyaviy resurslarga bo’lgan qo’shimcha ehtiyojni mavjud byudjet resurslarini manyovr qilish, ya’ni byudjet kreditlarini bir ob’ektdan ikkinchisiga o’tkazish yo’li bilan qondirish. Bunday imkoniyatning mavjudligi amaliyotda ayrim sub’ektlarning o’zlariga taqdim etilgan moliyaviy resurslarni to’liq o’zlashtirishning uddasidan chiqa olmasligi bilan izohlanadi; — qo’shimcha ehtiyojni hukumatning zahira fondlari hisobidan qoplash va boshqalar. Davlat byudjeti mamlakatning moliya tizimida markaziy o’ri nni egallaydi. Markazlashtirilgan pul fondini shakllantirish orqali uning yordamida katta hajmdagi moliyaviy resurslar davlatning qo’lida to’planadi va ular umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga sarf etiladi. Davlat byudjetining iqtisodiy ahamiyatini quyida keltirilayotgan 1-rasm orqali ifoldalash mumkin. moliya tizimida markaziy o’rinni egallaydi iqtisodiyot alohida tarmoqlarining rivojlanishida asosiy manba rolini ham Davlat byudjetining ahamiyati sub’ektlarning moliyaviy barqarorligini ta’minlashda byudjet katta ahamiyat kasb etadi 2. Davlat byudjetining daromadlari Davlat byudjetining daromadlari mamlakat yalpi ichki mahsulotini taqsimlash va qayta taqsimlash umumiy jarayonining elementlaridan biri bo’lib, ular oraliq (tranzit) xarakterga ega. Ular yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli bo’lgan daromadlar va jamg’armalarning bir qismini byudjetga o’tkazilishi natijasida vujudga keladi. Byudjet daromadlarining moddiy-buyumlashgan mazmunini davlatning ixtiyoriga borib tushgan pul mablag’lari tashkil etadi. Bu byudjet kategoriyasining namoyon bo’lish shakli byudjetga tushuvchi turli soliqlar, to’lovlar, yig’imlar, bojlar va ajratmalardan iborat. Miqdoriy jihatdan davlat byudjetining daromadlari yaratilgan yalpi ichki mahsulotda (milliy daromadda) davlatning ulushini ko’rsatadi. Ularning absolyut hajmi va salmog’i mamlakatning yalpi ichki mahsuloti (milliy daromadi)ning umumiy hajmi, u yoki bu davrda davlatning oldida turgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, mudofaa va boshqa vazifalar bilan belgilanadi. Ana shularga muvofiq davlat byudjetida mablag’larni yig’ish miqdori va ularni undirishning shakl va metodlari aniqlanadi. Byudjet daromadlarini shakllantirish jarayoni quyidagi printsiplarga asoslanishi maqsadga muvofiqdir: — soliqlarning byudjetga olinishi mamlakat milliy boyligi manbalarining tugashiga olib kelmasligi kerak; — soliqlar ularni to’lovchilar o’rtasida teng taqsimlanmog’i lozim; — soliqlarni ishlab chiqaruvchilarning aylanma fondlari hajmiga ta’sir ko’rsatmasligi; — soliqlarning sof daromadga nisbatan hisoblanishi; — davlat uchun soliqlarning undirilishi iloji boricha arzonroq bo’lishi lozim; — soliqlarning undirilish jarayoni xususiy sektorni siqib chiqarmasligi kerak; — sub’ektlarning mustaqil faoliyat ko’rsatishiga sharoit yaratish, ya’ni, sub’ektlarga tegishli bo’lgan mablag’larning bir qismini davlat byudjetiga olinishi ularning mustaqil rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatmasligi kerak. Chegaradan ustuvor yo’nalishlar uchun moliyaviy resurslarni kontsentratsiya qilishda asosiy instrument bo’lib xizmat qiladi o’ynashi mumkin uning yordamida katta hajmdagi moliyaviy resurslar davlatning qo’lida to’planadi va ular umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga sarf etiladi ahamiyati o’tib ketilganda sub’ektlarning mustaqilligini yo’qotishiga, kasodga uchrash hollarining vujudga kelishiga, ichki rezervlarni qidirib topishga va ishlab chiqarishning o’sish sur’atlarini ta’minlashga intilish susayadi, xufyona iqtisodiyotning rivojlanishi boshlanadi; — sub’ektlarning xatti-harakati va intilishiga bog’liq bo’lmagan holda vujudga kelgan daromadlarning to’liq yoki qisman byudjetga olinishi. Ma’lum bir xarajatlarni amalga oshirmasdan olingan barcha daromadlar davlatning ixtiyoriga o’tishi kerak. Bu printsipning ta’siri ostiga sub’ektlar ma’muriyati noto’g’ri, noqonuniy harakati (masalan, davlat standartlarini buzish va boshqalar) natijasida olingan daromadlar ham kiritilmog’i lozim; — ishlab chiqarishni kengaytirish va boshqa maqsadlar uchun korxonaning rejalashtirilgan ehtiyojidan ortgan summalarni byudjetga olish. Bu printsip davlat byudjeti daromadlarini davlat korxonalarining mablag’lari hisobidan tashkil etishda qo’llanilishi mumkin. U davlat korxonalarining moliyaviy holatini tartibga soladi va bir vaqtning o’zida ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishda davlatning manfaatlarini ta’minlaydi; — byudjet mexanizmining rag’batlantiruvchi ta’sirini ta’minlash. Mablag’larni sub’ektlar ixtiyorida byudjetga o’tkazilishi ularning samarali faoliyat ko’rsatishga rag’batlantirishi kerak. — byudjet daromadlarini shakllantirishda ulushli ishtirok etish. Bu printsip byudjet daromadlarini aholi mablag’lari hisobidan shakllantirishda qo’llanilib, uning natijasida aholi daromadlari darajasiga bog’liq ravishda bir qismi byudjetga o’tkaziladi. Davlat byudjetining daromadlari o’zlarining manbalari, ijtimoiy-iqtisodiy xarakteri, mulkchilik shakli, soliq va to’lovlarning turi, mablag’larning tushish shakli va ularni byudjetga undirish metodlariga muvofiq klassifikatsiya qilinishi mumkin. Davlat byudjetining daromadlari o’z manbalariga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadi: • soliqli daromadlar; • soliqsiz daromadlar; • tiklanmaydigan (qaytarilmaydigan) tarzda o’tkaziladigan pul mablag’lari. Byudjetning soliqli daromadlari tarkibi mamlakat soliq qonunchiligiga muvofiq umumdavlat soliqlari va yig’imlari, mahalliy soliqlar va yig’imlar, bojxona bojlari, boj yig’imlari va boshqa boj to’lovlari, davlat boji, penya va jarimalardan iborat. Soliqsiz daromadlar tarkibiga quyidagilar kiradi: • davlat mulkidan foydalanish tufayli olingan daromadlar (soliqlar va yig’imlar to’g’risidagi qonunchilikka muvofiq to’langan soliq va yig’imlardan so’ng); • byudjet tashkilotlari tomonidan ko’rsatilgan to’lovli xizmatlardan kelgan daromadlar (soliqlar va yig’imlar to’g’risidagi qonunchilikka muvofiq to’langan soliq va yig’imlardan so’ng); • fuqarolik-huquqiy, ma’muriy va jinoiy choralarni qo’llash natijasida olingan mablag’lar, jumladan, jarimalar, musodaralar, tovon to’lashlar va davlat sub’ektlariga etkazilgan zararlarni qoplash bo’yicha olingan mablag’lar hamda majburiy undirilgan boshqa mablag’lar; • moliyaviy yordam ko’rinishidagi daromadlar (byudjet ssudalari va byudjet kreditlaridan tashqari); • boshqa soliqsiz daromadlar. Tushumlarning quyidagi ko’rinishlari ham byudjet daromadlari tarkibida hisobga olinishi mumkin: • davlat mulkini vaqtinchalik foydalanishga berish natijasida ijara haqi yoki boshqa ko’rinishda olinadigan mablag’lar; • kredit muassasalaridagi hisobvaraqlarda byudjet mablag’larining qoldig’i bo’yicha foizlar ko’rinishida olinadigan mablag’lar; • davlat mulkiga tegishli bo’lgan mol-mulkni garovga yoki ishonchli boshqaruvga berishdan olinadigan mablag’lar; • qaytarish va haq olish asosida boshqa byudjetlarga, xorijiy davlatlarga yoki boshqa yuridik shaxslarga berilgan byudjet mablag’laridan foydalanganlik uchun haq; • davlatga qisman tegishli bo’lgan xo’jalik jamiyatlari ustav kapitalining hissasiga yoki aktsiyalar bo’yicha dividendlarga to’g’ri keladigan foyda ko’rinishidagi daromadlar; • davlat unitar korxonalari foydasining bir qismi (soliqlar va yig’imlar to’g’risidagi qonunchilikka muvofiq to’langan soliq va yig’imlardan so’ng); • davlatga tegishli bo’lgan mol-mulkdan foydalanish natijasida olinadigan qonunchilikda ko’zda tutilgan boshqa daromadlar. Byudjetning daromadlar qismini to’ldirishning manbalaridan biri byudjet tizimida boshqa darajada turgan dotatsiyalar, subventsiyalar va subsidiyalar yoki mablag’larni qaytarilmaslik va tiklamaslik shakllarida olinadigan moliyaviy yordamdir. Bunday moliyaviy yordamlar mablag’larni oluvchi byudjetning daromadlarida o’z ifodasini topishi kerak. Jismoniy va yuridik shaxslardan, xalqaro tashkilotlar va xorijiy davlatlar hukumatlaridan qaytarilmaydigan yoki tiklanmaydigan shaklda o’tkazilayotgan mablag’lar ham byudjetning shunday daromadlari tarkibiga kiradi. Hozirgi amaliyotda davlat byudjetining daromadlari quyidagi tartibda klassifikatsiyalanadi: 1. To’g’ri (bevosita) soliqlar. Ularning tarkibiga yuridik shaxslarning foydasidan olinadigan soliq; savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to’lovidan davlat byudjetiga ajratmalar; yagona soliq to’lovidan (mikrofirmalar va kichik korxonalar bilan biigalikda) davlat byudjetiga ajratmalar; jismoniy shaxslarning daromadidan olinadigan soliqlar va tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanayotgan yuridik va jismoniy shaxslarning daromadidan olinadigan qat’iy soliqlar kiradi. 2. Egri (bilvosita) soliqlar. Bu soliqlarning tarkibi qo’shilgan qiymat solig’i; aktsizlar; bojxona bojlari; jismoniy shaxslardan olinadigan yagona boj to’lovi; transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg’isi va gaz iste’moliga jismoniy shaxslardan olinadigan soliqdan iborat. 3. Resurs to’lovlari va mol-mulk solig’i. Bu guruhga kiruvchi soliqlar va to’lovlar mol-mulk solig’i; er solig’i; er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq va suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni o’z ichiga oladi. 4. Ustama foydadan olinadigan soliq. 5. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun soliq. 6. Boshqa daromadlar. O’zining ijtimoiy-iqtisodiy belgisiga ko’ra davlat byudjetining daromadlari ikki guruhga bo’linishi mumkin: — xo’jalik yurituvchi sub’ektlardan olinadigan daromadlar; — aholidan tushumlar. Mulkchilik shakliga ko’ra davlat byudjetining daromadlari quyidagi ko’rinishlarda bo’lishi mumkin: — nodavlat sektordan olinadigan daromadlar; — davlat xo’jaliklaridan olinadigan daromadlar; — aholidan olinadigan mablag’lar. Davlat byudjetining daromadlari majburiy yoki ixtiyoriy tarzda jalb qilinishi mumkin. Bunda daromadlarni majburiy shaklda jalb qilish hal qiluvchi rol o’ynaydi. Ixtiyoriy shakldagi to’lovlarga davlat obligatsiyalarini va pul-buyum lotereyalarini realizatsiya qilishdan olingan tushumlar kiradi. Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishdagi majburiylik- yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan ma’lum bir mablag’lar belgilangan muddatlarda byudjetga o’tkazilishi zarurligini anglatadi. U yoki bu to’lovni qonun tomonidan majburiy deb e’tirof etilishi to’lanmagan summalarning majburiy undirilishini ko’zda tutadi. Sub’ektlarning daromadlari davlat byudjeti ixtiyoriga ikki xil metodlarni qo’llab, olinishi mumkin: 1) soliqli metodlar; 2) nosoliqli metodlar. Soliqli metodlar uchun mablag’larning davlat byudjeti foydasiga aniq belgilangan miqdorlarda va oldindan o’rnatilgan muddatlarda undirilishi xarakterlidir. Soliqlarning undirilishi mamlakat yalpi ichki mahsuloti va milliy daromadining taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi bilan bog’liq. Ular yordamida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va aholiga tegishli bo’lgan mablag’larning bir qismi davlat ixtiyoriga o’tkaziladi. Soliqlarning tarkibiga qo’shilgan qiymat solig’i, aktsizlar, daromad (foyda) solig’i, er solig’i, mol-mulk solig’i va boshqa soliqlar kiradi. Nosoliqli daromadlar davlatga tegishli bo’lgan korxona va tashkilotlardan olinadigan to’lovlardir. Davlat mulkiga aylanadigan va qaytarishni talab etmaydigan mablag’lar ham davlat byudjetining daromadlari bo’lishi mumkin. O’zbekiston Moliya vazirligi 2021 yilgi Davlat byudjetining ijrosi bo’yicha e’lon qilgan dastlabki ma’lumotlarga ko’ra, 2021 yilda O’zbekiston byudjetining daromadlar qismi 26 trillion 223,2 milliard so’mga teng bo’lgan. Buning yarmidan ko’pini – 13 trillion 398,6 milliard so’mni bilvosita soliqlar tashkil etgan. Jumladan, qo’shilgan qiymat solig’idan 7,552 trillion so’mdan ortiq, aktsiz solig’idan 4,16 trillion so’mdan ortiq, bojxona bojidan 1 trillion so’mdan ortiq, jismoniy shaxslarning transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg’isi va suyultirilgan gazni iste’mol qilganlik uchun soliqlardan 670 milliard so’m daromad olingan. 2021 yili O’zbekiston davlat byudjeti bevosita soliqlardan 6 trillion 353,7 milliard so’m daromad olgan. Bunda, yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’idan 1,038 trillion, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to’lovidan davlat byudjetiga ajratmalardan 832,6 milliard so’m, yagona soliq to’lovidan davlat byudjetiga ajratmalar, shu jumladan, mikrofirmalar va kichik korxonalardan ajratmalardan 755 milliard so’m, tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliqdan 415,6 milliard so’m trillion so’m, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’idan 594,4 milliard so’m, jismoniy shaxslar daromadiga soliqdan 2,717 trillion so’m pul tushgan. 30.12.2021 yildagi «2022 yil uchun O zbekistonʼ Respublikasining Davlat byudjeti to g risida»gi O RQ-742-son Qonunʼ ʼ ʼ imzolandi. Ushbu Qonun Qonunchilik palatasi tomonidan 2021 yil 26 noyabrda qa bul qilingan. Senat tomonidan 2021 yil 15 dekabrda ma qullangan. ʼ Belgilanishicha, O zbekiston Respublikasi nomidan va uning kafolati ostida ʼ jalb qilingan davlat qarzining summasi yalpi ichki mahsulotning yillik prognoz ko rsatkichiga nisbatan 60%dan oshmasligi kerak. ʼ 2022 yil uchun O zbekiston Respublikasi nomidan va uning kafolati ostida ʼ tashqi qarzlarni jalb qilish bo yicha yillik imzolanadigan yangi bitimlarning ʼ cheklangan hajmi 4,5 mlrd АQSh dollarini tashkil etadi. Qonunga muvofiq quyidagi soliqlar bo yicha asosiy stavkalar o zgarishlarsiz ʼ ʼ qoldirildi: QQS – 15%; foyda solig i – 15%; ʼ jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig i – 12%; ʼ aylanmadan olinadigan soliq – 4%. Foyda solig i stavkasi 15%, dividendlar tarzidagi foyda bo yicha soliq ʼ ʼ stavkasi 5% darajasida saqlanib qolindi. Аmortizatsiyaning yillik cheklangan normasi va investitsiyaviy chegirma miqdori o rtacha 2 baravarga oshiriladi. ʼ Soliq to lovchilarga zarar summasini kelgusi davrlarga, zarar ko rilgan soliq ʼ ʼ davridan keyingi 10 yilga ko chirish huquqi beriladi. Bunda jami ko chirilayotgan ʼ ʼ zarar summasi joriy soliq davridagi soliq bazasining 60%idan oshmasligi lozimligi to g risidagi talab bekor qilinadi. ʼ ʼ Tabiiy gazni eksport qilishda, shuningdek import qilingan gazni ichki bozorda realizatsiya qilishda aktsiz solig i stavkasi nolga tenglashtiriladi. Ishlab ʼ chiqaruvchi korxonalar tomonidan suyultirilgan gazni realizatsiya qilish aktsiz solig idan ozod etiladi. ʼ Bundan tashqari yer qa ridan foydalanganlik uchun soliq stavkalari neftь vaʼ tabiiy gaz bo yicha 10%gacha, oltin va mis bo yicha – 7%gacha, volьfram ʼ ʼ bo yicha – 2,7%gacha, uran bo yicha – 8%gacha pasaytirildi. ʼ ʼ Shuningdek avtomobilni sotib olishda va vaqtinchalik olib kirishda to lanadigan yig im bekor qilindi. ʼ ʼ Jismoniy shaxslar uchun ijara to lovining eng kam stavkalari belgilandi. Ular ʼ binoni yoki avtomobilni ijaraga berishdan olingan daromadlarga soliq solishda qo llaniladi. ʼ 2022 yil uchun Konsolidatsiyalashgan byudjet taqchilligining cheklangan miqdori yalpi ichki mahsulotning 3%i miqdorida belgilandi. 2022 yilda konsolidatsiyalashgan byudjet daromadlari 254,6 trln so m yoki YaIMning 30,3%i ʼ miqdorida prognozlashtirilmoqda. Davlat byudjeti daromadlari 200 trln so m yoki YaIMning 23,8%i miqdorida ʼ belgilandi. Ulardan soliq tushumlari 68,5 trln so m, shu jumladan foyda solig i – ʼ ʼ 43,7 trln so m, aylanmadan olinadigan soliq – 2,7 trln so m, JShDS – 22 trln ʼ ʼ so mni tashkil etadi. ʼ Bilvosita soliqlar bo yicha daromad summasi 73,2 trln so m, shu jumladan ʼ ʼ QQS – 53,3 trln so m, aktsiz solig i – 15 trln so m, bojxona boji – 4,8 trln so mni ʼ ʼ ʼ ʼ tashkil etadi. Resurc va mol-mulk solig i 25,7 trln so mni tashkil qiladi. ʼ ʼ Konsolidatsiyalashgan byudjet xarajatlari 280, 13 trln so mni tashkil etadi. ʼ Davlat byudjeti xarajatlari 188, 91 trln so m, davlat maqsadli jamg armalari ʼ ʼ xarajatlari – 58, 18 trln so m, Tiklanish va taraqqiyot jamg armasi mablag larining ʼ ʼ ʼ sarflanishi – 7, 73 trln so m miqdorida prognozlashtirilmoqda. ʼ Byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari jamg armalari mablag larining ʼ ʼ sarflanishi 14, 61 trln so m, tashqi qarz hisobidan davlat dasturlariga xarajatlar esa ʼ – 10,7 trln so mni tashkil etadi. ʼ Byudjetni shakllantirishda barcha tumanlar va shaharlar byudjetlarining tasdiqlangan xarajatlarining 5%i jamoatchilik fikri asosida shakllantirilgan tadbirlarni moliyalashtirishga yo naltiriladi.ʼ Bundan tashqari, mahalliy byudjetlar qo shimcha manbalarining kamida 30%i ʼ jamoatchilik fikri asosida shakllantirilgan tadbirlarni moliyalashtirishga yo naltiriladi. ʼ 2022 yil uchun byudjet va qonun mablag larni belgilangan yo nalishda ʼ ʼ sarflashda natijadorlikni oshirish, mahalliy o zini o zi boshqarish organlarining ʼ ʼ vakolatlarini kengaytirish, byudjet barqarorligini ta minlash, byudjet qamrovini ʼ oshirish va byudjet mablag larining taqsimlanishi ustidan jamoatchilik nazoratini ʼ kuchaytirish bo yicha takliflarni o z ichiga oladi. ʼ ʼ 3. Davlat byudjetining xarajatlari Davlat byudjetining xarajatlari umumiy moliyaviy kategoriya bo’lgan byudjetning ko’rinishlaridan biri bo’lib, unga tegishli bo’lgan umumiy xususiyatlarga egadir. Davlat byudjetining xarajatlari xarajatlarning konkret turlari orqali namoyon bo’ladi. Byudjet xarajatlari konkret turlarining xilma-xilligi esa, o’z navbatida, quyidagi omillarning mavjudligi bilan belgilanadi: davlatning iqtisodiy tabiati va funktsiyalari; mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasi; byudjetning milliy iqtisodiyot bilan bog’langanligi; iqtisodiy munosabatlarning rivojlanganlik darajasi; byudjet mablag’larining namoyon bo’lish shakllari va h.k. Davlat byudjetining barcha xarajatlarini quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: — ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari; — milliy iqtisodiyotga xarajatlar; — mudofaa xarajatlari; — boshqaruv xarajatlari. Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari o’z tarkibiga maorif, sog’liqni saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimoiy ta’minot, aholi uchun ijtimoiy ahamiyat kasb etgan xizmatlar baholaridagi farqlarni byudjetdan qoplash va oilalarga ijtimoiy nafaqalarni oladi. Davlatning ijtimoiy funktsiyasini o’zida aks ettirib, bu guruhdagi byudjetning xarajatlari xalq ta’limi tizimini rivojlantirish va takomillashtirishga, fan va madaniyatni moliyalashtirishga, aholining tibbiy xizmatga bo’lgan talabini qondirishga, ijtimoiy sug’urta va ijtimoiy ta’minotni amalga oshirishga keng yo’l ochib beradi. Milliy iqtisodiyotga byudjetdan xarajat qilinishi davlatning xo’jalik yurituvchi asosiy sub’ektlardan biri ekanligidan darak beradi. Aynan bu xarajatlar keng miqyoslarda yangi sanoat korxonalarini qurish, zamonaviy industriya asosida qishloq xo’jaligida ishlab chiqarishni rivojlantirish, transport, aloqa va iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarini texnika vositalari bilan qayta ta’minlashga imkon yaratadi. Shuning uchun ham davlat byudjetining bu xarajatlari orasida iqtisodiyot va markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari alohida o’rin egallaydi. Davlat byudjetining mudofaa xarajatlari ham davlatning funksiyalaridan kelib chiqadi. Ular har bir davlatning o’z mudofaa qobiliyatini mustahkamlashi zarurligi bilan bog’liqdir. Qurolli kuchlarning barcha turlari byudjet mablag’lari hisobidan moliyalashtiriladi. Boshqaruv shaklidagi faoliyat turining davlat tomonidan amalga oshirilishi, uning xo’jalik-tashkilotchilik funktsiyasi davlat byudjetidan boshqaruv xarajatlari deb nomlangan alohida xarajatlar ajratilishini taqozo etadi. Boshqaruv (davlat hokimiyati organlari, sud va prokuratura fuqarolarning o’zini-o’zi boshqaruv organlari) xarajatlari davlat organlari faoliyatining moliyaviy asosini tashkil etib, jamiyat hayotining barcha sohalariga rahbarlik qilishga imkon yaratadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida Davlat byudjetining xarajatlari uning daromadlari bilan uzviy bog’langandir. Bunday o’zaro bog’liqlik xarajatlarning miqdoriy jihatdan daromadlarga muvofiq kelishi va ularning bir-biriga o’zaro ta ‘sir ko’rsatishi orqali ifodalanadi. Bir tomondan, aksariyat hollarda, byudjet xarajatlarining hajmi byudjet daromadlarining hajmi bilan cheklanadi. O’z navbatida, byudjet daromadlarining hajmi esa davlatning iqtisodiy imkoniyatlari bilan aniqlanadi. Shuning uchun ham bu erda byudjet xarajatlarining shunday hajmini va milliy xo’jalikda pul fondlarini shakllantirishda byudjet mablag’laridan foydalanishning shunday muddatlarini o’rnatish kerakki, ular minimal xarajatlar qilib maksimal samaraga erishish orqali davlat oldidagi ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni muvaffaqiyatli bajarilishini ta’minlash, boshqa tomondan esa, ishlab chiqarishning o’sishiga ijobiy ta’sir qilish, ilmiy-texnika taraqqiyotini tezlashtirish va milliy xo’jalikdagi proportsiyalarni optimallashtirish orqali davlat byudjetining xarajatlari uning daromadlari darajasining ortishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Davlat byudjeti xarajatlari hajmining yildan-yilga ortib borishi ularni milliy xo’jalikning samaradorligi nuqtai nazaridan baholashni dolzarb muammoga aylantirib qo’yadi. Bunda milliy xo’jalikning yakuniy natijasini baholab, faqat unga tegishli bo’lgan daromadlarning qo’shimcha ravishda o’sganligiga e’tibor berish bilan cheklanish maqsadga muvofiq emas. Bunda, bir vaqtning o’zida, jamiyatning ijtimoiy taraqqiyot darajasi, ijtimoiy muammolarning qay darajada hal etilganligi ham nazardan chetda qolmasligi kerak. Davlat byudjeti xarajatlarining tarkibi va uning tuzilmasi davlatning tabiatiga, u tomonidan bajarilayotgan funktsiyalarga, milliy xo’jalikning ehtiyojlariga bog’liq hamda byudjet mexanizmi orqali ishlab chiqarish va iste’molning ba’zi bir omillariga davlatning ta’sirchanligini ta’minlash kabilar bilan belgilanadi. Davlat byudjetining xarajatlaridan foydalanish byudjetdan moliyalashtirish orqali amalga oshiriladi. Shu munosabat bilan, byudjetdan moliyalashtirish deyilganda rejada ko’zda tutilgan tadbirlarni amalga oshirish uchun sub’ektlarga byudjetdan mablag’larni taqdim eish tizimi tushuniladi. 4. Davlat byudjeti mablag’laridan samarali foydalanishni ta’minlash yo’llari. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida davlat byudjeti hisobiga mablag’ bilan ta’minlanadigan tarmoqlarda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, byudjet mablag’laridan samarali foydalanish nazoratini takomillashtirish bugungi kunda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. ABB Byudjet mablag’laridan oqilona foydalanishga esa samarali nazorat tizimini shakllantirmasdan turib erishib bo’lmaydi. Ma’lumki, byudjet jarayonining asosiy bosqichlaridan biri davlatning moliyaviy nazorati hisoblanadi. Moliyaviy nazorat mamlakatimizda amalga oshirilayotgan nazorat faoliyatining tarkibiy qismi hisoblanadi. Iqtisodiyoti rivojlangan hech bir mamlakat yo’qki, moliya sohasida davlatning nazorat organlari mavjud bo’lmasin. Moliyaviy nazorat instituti davlatning nazorat organlarining umumiy tuzilishini o’zida mujassamlashtiradi va moliyaviy mexanizmning asosiy elementi sifatida namoyon bo’ladi. Moliya, byudjet, soliq intizomiga etarli darajada rioya qilinmayotganligi va byudjet mablag’larini maqsadsiz ishlatilishida ko’p sonli holatlarning mavjudligi barcha mamlakatlarda davlatning moliyaviy nazora tini kuchaytirishning zarurligini ko’rsatmoqda. Albatta, byudjet mablag’larini sarflashda byudjetdan qilinadigan xarajatlarning cheklanganligi, byudjet taqchilligining mavjudligi, byudjetda ijtimoiy sohalardan tashqari boshqa xarajatlarga-aholini ijtimoiy jihatdan himoyalash, iqtisodiyot tarmoqlarining mutanosib rivojlanishini ta’minlash, mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlashga ham zaruriyat mavjudligini hisobga olishimiz kerak bo’ladi. Byudjet mablag’larini sarflashda yo’l qo’yilayotgan xato va kamchiliklarni kelib chiqish sababi moliya hamda nazorat taftish idoralari xodimlarining ular oldiga qo’yilgan asosiy vazifa-byudjet intizomiga rioya etishni ta’minlashga mas’uliyat bilan yondashishni talab qiladi. Byudjet tashkilotlarining xarajatlar smetasi ijrosi chuqur tahlil qilinishi, talab darajasida nazorat o’rnatilishi, byudjet tashkilotlarida mablag’larni maqsadli sarflash to’g’risida keng doiradagi tushuntirish ishlari etarli darajada olib borilishi lozim. Byudjet tashkilotlarining xarajatlarni katta qismini kommunal xizmat haqlari egallaydi va ular bilan shartnomalarni aniq, to’g’ri hisoblar bilan tuzish muhimdir. Byudjet tashkilotlarida kommunal xizmatlar (issiqlik energiyasi, issiq va sovuq ABB suv, kanalizatsiya), gaz va elektr energiya sotib olish xarajatlari limitlariga qat’iy rioya etish talab etiladi. Bank tizimida byudjet tashkilotlarining xarajatlar smetasi tasdiqlanganidan so’ng bir hafta ichida kommunal xizmatlari ko’rsatuvchi, gaz, va elektr energiyasi sotuvchi korxonalar bilan shartnomalarni ushbu xizmatlarga smetalarida ko’zda tutilgan limitlar doirasida tuzishni ta’minlash, hisobkitoblarni oyma-oy amalga oshirib borish, limitdan ortiqcha ko’rsatilgan xizmatlarga haq to’lamaslik muassasalarda ushbu xarajatlarga mas’ul bo’lgan xodimlarni buyruq bilan biriktiriladi. Kommunal xizmatlar gaz va elektr enegiyasini sotib olishga tuzilgan ikki tomonlama shartnomalarni hududiy moliya idoralarida nazorat-taftish boshqarmalari tekshirgandan so’ng ro’yxatdan o’tkazish va bu jarayondagi intizomga, ta’riflarga va haqiqiy ehtiyojlarga qarab xarajat qilinishining doimiy monitoringi olib boriladi. Suv, issiqlik, gaz, va elektr energiyasi is’temol qilinayotgan byudjet tashkilotlarida o’lchov asboblarining to’liq o’rnatilishi va ishlashi nazorat kilinadi. Hozirgi vaqtda byudjet muassasalarida ortiqcha mablag’ sarflanishini bartaraf etish maqsadida gaz, sovuq suv, issiq suv, elektr energiya tarmoqlari bo’yicha mutaxassislar shartnoma to’g’ri tuzilishi va byudjet mablag’larini maqsadli ishlatilishini nazorat qilib, mablag’larni iqtisod qilishi mumkin. Kommunal xizmatlar bo’yicha shartnomalar tuzilish davrida shartnomalarni sifatli va asosli tuzishni ta’minlash maqsadida malakali xodimlarni jalb qilish maqsadga muvofiq bo’ladi. Davlat byudjeti xarajatlarini moliyalashtirish rejasini va byudjet majburiyatlari limitini byudjet mablag’larini taqsimlovchilariga va byudjet mablag’i oluvchilariga Davlat byudjeti xarajatlarining iqtisodiy, vazifa jihatidan, tashkiliy tasniflari ko’rsatkichlari ko’rsatilgan holda, etkazishni amalga oshirish maqsadga muvofiq bo’ladi. Shuningdek, ijtimoiy-madaniy tadbirlarga ajratilgan byudjet mablag’laridan foydalanish, dastur asosida aniq ro’yxatli bo’lishini, byudjetdan mablag’ ABB oluvchilarni moliyalashtirish mexanizmini soddalashtirish byudjet mablag’laridan foydalanish hisobini yuritishda kuchli moliyaviy nazoratini ta’minlashni taqozo etadi. Kelgusida davlat byudjeti xarajatlarini boshqarishda mablag’larni maqsadli taqsimlash, tejamkorlik rejimiga qat’iy amal qilish, davlat moliyabyudjet, shtat- smeta intizomiga rioya qilish kuchaytirilishi kerak. Belgilangan ushbu maqsad va vazifalarni amalga oshirishda g’aznachilik tizimidagi moliyaviy nazorat orqali ijobiy natijalarga erishish mumkin. Byudjet mablag’laridan foydalanish ustidan byudjet nazoratini kuchaytirish, byudjet intizomini mustahkamlash va uni takomillashtirish yo’llarini belgilashda amalga oshirilgan tahlil natijalariga tayanish bilan birgalikda shu muammolarga nisbatan ilg’or xorijiy mamlakatlarning tajribalari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Shu munosabat bilan qayd etish lozimki, so’nggi yillarda iqtisodi rivojlangan mamlakatlarda samaradorlik nazorati deb nomlanuvchi nazorat turi keng qo’llanilmoqda. Bunda an’anaviy nazorat usullari dasturli baholash, so’nggi natijaga keltirilganligi, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatiga muvofiqligi kabi yangi vositalar bilan to’ldirilmoqda. Ilg’or xorijiy mamlakatlar tajribalarining ko’rsatishiga, bu mamlakatlarda byudjet mablag’laridan foydalanish yuzasidan olib boriladigan nazorat rentabelli hisoblanadi. Masalan, AQShda nazorat organlari tomonidan sarflangan 1 dollar byudjetga 5 dollar bo’lib tushadi, ya’ni shuncha miqdorda mablag’larning byudjetga qaytarilishi ta’minlanadi. Buyuk Britaniyada esa nazorat organlarining faoliyati uchun sarflangan 1 funt sterling 13 funt sterlingni byudjetga tiklashga olib kelar ekan. Mazkur masalani o’rganish O’zbekiston Respublikasi uchun butkul dolzarb hisoblanadi. Bu esa, o’z navbatida, bu boradagi xorij davlatlari tajribalarini kengroq va chuqurroq o’rganishni taqozo qiladi. BMI ishida bu boradagi AQSh, Buyuk Britaniya, Frantsiya, Germaniya, Finlyandiya va Yaponiya kabi mamlakatlarning mavjud tajribalari o’rganildi. Ularni hisobga olgan holda, bizning fikrimizcha, byudjet mablag’laridan foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirish, ABB www.ABBYY.com byudjet intizomini yanada mustahkamlash va uni davr talablariga moslashtirib takomillashtirish uchun, eng avvalo, quyidagilarning amalga oshirilishini maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz: - davlat siyosatiga mos ravishda moliyaviy nazorat va uning tarkibiy qismi bo’lgan byudjet nazorati tizimini isloh qilishning aniq maqsadlarini shakllantirish; - qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun moliya va byudjet nazorati sohasidagi asosiy vazifalarni aniqlash; - umumiy moliyaviy (byudjet) nazorat tizimida nazorat-taftish ishlarini olib boruvchi organlarning samarali faoliyatini ta’minlovchi tashkiliy tuzilmani ishlab chiqish; - nazorat-taftish organlarining byudjet xarajatlarini optimallashtirishga qaratilgan yuqori samarali faoliyatini tashkil etish; - nazorat-taftish sohasida amalga oshirilishi lozim bo’lgan ilmiy-tadqi qot ishlari ko’lamini kengaytirish va chuqurlashtirish; - bu tizimning barcha tuzilmaviy elementlari yo’nalishlari va o’zaro ta’sirlari mexanizmini amalda o’rnatish; - moliyaviy nazorat (byudjet nazorati) tizimi organlari faoliyatini muvofiqlashtirishning me’yoriy-huquqiy asoslarini mustahkamlash va keyingi yillarda mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida ro’y bergan o’zgarishlarni hisobga olgan holda takomillashtirish; - nazorat organi tizimi bilan davlatni boshqarish tizimining boshqa bo’g’inlarini muvofiqlashtirish; - huquqni himoya qilish organlari bilan birgalikda tegishli sub’ektlarning faoliyatiga o’zaro ta’sir etish mexanizmini takomillashtirish; - ichki va muassasalar moliyaviy (byudjet) nazorati faoliyatlarini yanada faollashtirish; w - ilg’or xorijiy davlatlarning nazorat-taftish organlari faoliyatini kuzatish va ularning tajribalarini o’rganishni davom ettirish, so’ngra ularning ijobiy yutuqlari va natijalarini amaliyotga tadbiq etish va h.k.. Respublikamiz oldida byudjetdan mablag’ oluvchi byudjet muassasalarini o’z vaqtida byudjet mablag’lari bilan ta’minlash, byudjet mablag’laridan maqsadli va samarali, oqilona va tejamli foydalanish maqsad qilib qo’yilgan ekan, byudjetdan moliyalashtiriladigan muassasalarga byudjet mablag’larining o’z vaqtida muddatidan kechikmasdan etib borishi hozirgi kunning asosiy talablardan biri bo’lmoqda. Bugungi kundagi byudjet mablag’larini sarflashdagi dolzarb masalalardan biri tizimlar boshqarmalarining byudjet mablag’larini markazlashtirib, ularni bir tomonga yo’naltirishdagi muammolar bo’lib, bu muammoni xal qilish byudjet mablag’larini markazlashtirish O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi yoki uning hududiy organlari roziligi bilan amalga oshirishni, umuman byudjet mablag’laridan oqilona, samarali foydalanish va bu orqali hududiy moliya organlari mavqeini oshirish, bizningcha, maqsadga muvofiqdir. 2022 yil uchun Davlat byudjeti daromadlari (byudjetlararo Transfertlar bilan birgalikda) jami 193 trln so’m (YAIMga nisbatan 23 foiz) miqdorida prognoz qilinmoqda. Bu haqda Hisob palatasining “2022 yil uchun O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti to’g’risida”gi qonuni loyihasi va 2022 yil uchun byudjetnoma bo’yicha bergan xulosasida aytib o’tilgan. Byudjetnomaga muvofiq, 2022 yil uchun Davlat byudjeti daromadlari davlat soliq idoralari bo’yicha 145,7 trln so’mni (YAIMga nisbatan 17,3 foiz), davlat bojxona idoralari bo’yicha 39,8 trln so’mni (4,8 foiz) va Moliya vazirligi tushumlari bo’yicha 7,5 trln so’mni (0,9 foiz) tashkil qilmoqda. Shuningdek, byudjetnomada Davlat byudjeti xarajatlari 172 trln 680,5 mlrd so’mga yetishi prognoz qilingan. Hisob palatasi ushbu xarajatlarni 1 trlnga qisqartirishni taklif qilgan. Shunda Davlat byudjeti xarajatlari 171 trln 680,5 mlrdni tashkil qiladi. Qayd etilishicha, 2022 yil uchun davlat byudjeti daromadlarini prognozi byudjet daromadlariga sezilarli ta’sir ko’rsatuvchi narx va valyuta kurslarining o’rtacha miqdorlari asosida hisob-kitob qilingan. Hisob palatasi xulosasiga ko’ra, 2023 yil uchun Davlat byudjeti daromadlari (byudjetlararo Transfertlar bilan birgalikda) jami 210,7 trln so’m, 2024 yilga esa 246,7 trln so’m bo’lishi prognoz qilinmoqda. Ma’lumot o’chun, prognozga ko’ra, 1 AQSH dollarining o’rtacha yillik summasi – 11 321 so’mga teng bo’ladi. XULOSA Kurs ishimning xulosa qismida yuqorida amalga oshirilgan tahlil va tadqiq natijalariga asoslangan holda davlat byudjeti mablag’laridan samarali foydalanish maqsadida chiqarilgan asosiy xulosalar va ishlab chiqilgan tavsiyalarni, qisqacha tarzda, aks ettirishga harakat qilamiz. Ularning eng asosiylari quyidagilardan iborat: 1. Hozirgi sharoitda byudjet intizomini mustahkamlashning zarurligi va ahamiyati mamlakatimizda bir tomondan, byudjet daromadlarini (mablag’larini) shakllantirish va ikkinchi tomondan esa, byudjet xarajatlaridan oqilona foydalanish masalalari bilan bog’liq. Bunda ularning maqsadliligi, samaraliligi, tartibliligi va qonuniyligini ta’minlash alohida ahamiyat kasb etadi. 2. Byudjet intizomini ta’minlashda byudjet mablag’larini belgilangan miqdorda shakllantirishda O’zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Qo’mitasining mas’ul bo’lsa, byudjet xarajatlaridan oqilona foydalanish yuzasidan esa O’zbekiston Respublikasi Nazorat-taftish boshqarmasi va O’zbekiston Respublikasi G’aznachilik boshqarmasi ga katta mas’uliyat tushadi. 3. Byudjet mablag’laridan oqilona foydalanishga samarali nazorat tizimini shakllantirmasdan turib erishib bo’lmaydi. Ma’lumki, byudjet jarayonining asosiy bosqichlaridan biri davlatning moliyaviy nazorati hisoblanadi. Moliyaviy nazorat mamlakatimizda amalga oshirilayotgan nazorat faoliyatining tarkibiy qismi hisoblanadi. 4. Iqtisodiyoti rivojlangan hech bir mamlakat yo’qki, moliya sohasida davlatning nazorat organlari mavjud bo’lmasin. Moliyaviy nazorat instituti davlatning nazorat organlarining umumiy tuzilishini o’zida mujassamlashtiradi va moliyaviy mexanizmning asosiy elementi sifatida namoyon bo’ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy prognozlar jamiyatni rivojlanish maqsadlarini aniqlash va bunga erishish kerakligi iqtisodiy resurslarni hajmini hisoblashda zarur. Prognozlarni ishlab chiqish jarayoni prognozlash deyiladi. Iqtisodiy prognozlashning nazariy muhim muammolaridan biri prognozlarning turlarining hisoblash. Prognozlar funksional belgisiga qarab quyidagi: normativ va izlanuv prognozlariga bo’linadi. Bir-birini to’ldiruvchi uch xil prognozlash: ekspert, ekstrapolyatsiya, modellash usullari mavjud. Iqtisodiy prognozlash tarixiy, kompleks tizimli, tuzilmaviy va tizimli tuzilmaviy yondashuvlarga bo’linadi. Kursni maqsadi iqtisodiy tamoyillarini va yo’llarini o’rganish asosida jamiyatda sodir bo’layotgan ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarga bog‗langan bu tarmoq tajribasi va amaliyoti misolida prognozlashni amaliy o’rganishdan iborat. Prognostikani gurkirab rivojlanishi usul va uslublarni behisob qo’llanib ketishiga olib keldi. Usullardan samarali foydalanish uchun ularni aniq tizimlarga ajratish lozim. Usullarni tasniflash belgilaridan biri bo’lib ularni formallashtirish darajasi hisoblanadi. Ekspert baholash usuli matematik formallashtirish mumkin bo’lmaganda ob’ekt va muammolarni taxlil qilishda foydalaniladi. Ekstrapolyatsiya usuli mohiyati statistik ma’lumotlarni tahlili asosida ob’ektni rivojlanish tendensiyasi aniqlanadi. Regression tahlil o’rganilayotgan tasodifiy harakatning tasodifiy me’yorini va o’rganilayotgan miqdoriy o’zaro munosabatlar o’rtasidagi boglanishni izlash uchun qo’llaniladi. Matematik apparatni iqtisodiy izlashuvda foydalanish iqtisodiy matematik modellashtirish deyiladi va bunda iqtisodiy jarayonlar va hodisalarni matematik tenglamalar orqali ifodalanadi. Model iqtisodiy pognozlashni o’rganilayotgan jarayonni ilmiy anglashni muhim vositasi hisoblanadi. Ijtimoiy va iqtisodiy prognozlashtirish modellari ayrim turlari optimallash kriteriyasi yoki qutilgan yuqori natijasi bilan tasniflanadi. Т armoqlararo balans iqtisodiyotdagi asosiy model bo’lib, unda xalq xo’jaligidagi turli natural va qiymat aloqadorligi ko’rsatiladi. Natural qiymat balansini modeli xalq xo’jaligini kompleks tavsifini aks ettiradi. Iqtisodiy matematik modellar makroiqtisodiy darajada iqtisodiy prognozlarni tuzishda keng qo’llaniladi. Т armoqlararo balansda sanoat, kapital qo’yilmalar, mehnat resurslari va boshqa resurs yetkazib beradigan tarmoqlar orasidagi o’zaro bog‗liqliklar hisobga olingan holda reja davri qator yillar uchun xalq xo’jaligi mahsulotining ishlab chiqarilishi va taqsimlanishi ko’rsatkichlarini hisoblash imkonini beradi. Х alq xo’jaligi balansi prognozlashtirishni mukammallashtirishning muhim yo’nalishi- iqtisodiy o’sishning asosiy parametrlarini prognozlashtirishni vertifikatsion- statistik yondashish dinamik vaqt qatori ma’lumotlaridan maksimal foydalanishga asoslangan holda ularning haqiqiy iqtisodiy jarayonlar bilan moslangan va baholanayotgan sharoitlar ma’nosini tekshirishni ko’zda tutadi. Mintaqaviy xo’jalik butun bir xo’jalik, iqtisodiy, ishlab chiqarish va ijtimoiy kompleks bo’lib, u respublika, viloyat xududida joylashgan korxona, tashkilot, uyushmalarning bo’ysunishi va tarmoqlarning tarkibidan qat’iy nazar shakllanishidir. Mamlakatdagi barcha korxonalarni ya’ni senat, qishloq xujaligi ishlab chiqarishi, qurilish, transport, aloqa va madaniy-maishiy xizmat kursatadigan korxona va tashkilotlarni 3 ta katta guruxga ajratish mumkin: Markaziy; Munitsial; Maxalliy; Х ududiy boshqaruv organlari shu xududda joylashgan barcha korxonalar tomonidan amalga oshiriladigan uy va ijtimoiy-madaniy qurilish, maxalliy yullar qurilishi, xalq iste’mol mollari va oziq - ovqat ishlab chiqarish ustidan nazorat olib boradi. Mintaqaviy darajada tartibga solishning ob’ektlari quyidagilar xisoblanadi: davlat mulkini xususiylashtirish jarayoni, axoli va korxonalarni soliqqa tortish, maxalliy byudjetlarni shakllanishi, axolining ijtimoiy ximoyasi va boshqalar. Oxirgi yillarda mintaqalar darajasida qisqa va uzoq muddatli iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish prognozlarini tuzish buyicha ish olib borilmoqda. Mintaqa rivojlanishining konsepsiyasini ishlab chiqarishni ikkita bosqichga ajratish mumkin: mavjud muammolar yechimiga yunaltirilgan maqsadlarni shakllantirish va ularni aniq yechimlar kurinishida aniqlashtirish; iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning maqsad va yunalishlarini aniqlash va shu asosda mintaqaviy rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish. Mintaqada rivojlanishning maqsad, konkret muammolar, omillarning uziga xosligi masalani yechimini umumlashtirishga yul quymaydi, shu bilan birga barcha mintaqalarga xos bulgan qator maqsad va masalalar mavjud, bularga: ishlab chiqarishni barqarorlashtirish va iqtisodiy o’sishni ta’minlash; rivojlangan bozor munosabatlarini shakllantirish; kompleks ijtimoiy masalalarni yechish; atrof- muhitni himoyalash va boshqalar. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. 1.Irmatov M.M., Х aydarov M. Т . «Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni prognozlashtirish» O’quv qo’llanma Т .: Т DIU 2004 yil. 2. Лившиц И.В. Экономика. Учебник для курсов ОМЕГА-Л М 2004 656с. 2. 2.Н.Л.Шагас, Е.А.Туманова Макроэкономика – 2. Учебное пособие Вупуск новый Долгосрочный аспект М.ТЕИС 2004. Экономический факультет им М.В. Ломоносова 3. Ўзбекистон Республикасининг “Давлат бошқарувини янгилаш ва янада демократлаштириш ҳамда мамлакатни модернизация қилишда сиёсий партияларнинг ролини кучайтириш тўғрисида” Конституциявий қонуни, 2007 йил 11 апрель. 4. Узбекистон Республикасининг Фукаролик кодекси. 1996 йил 29 август. 5. Узбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тугрисида» ги Қонуни. 2000 йил 14 декабрь. 6. Узбекистон Республикасининг «Хужалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-хукукий базаси тугрисида» ги Конуни. 1998 йил 29 август. 7. Узбекистон Республикасининг «Давлат бюдже тининг газна ижроси тугрисида» ги Крнуни. 2004 йил 26 август. 5. Парсаданов Г.А., Прогнозирование национальной экономики М., Высшая школа, 2002. Va h obo v A . va bosh q alar . Budjet - soli q siyosati yaxlitligi . O’q uv qo’ llanma . - T .: I q tisod va moliya . 2005.285 b. 8. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.: Shar q 2005. 220 b.

Davlat byudjetining mazmuni, uning shakllanishi va taqsimlanishining xususiyatlari

Купить