Davlat qarzi o’sishining makroiqtisodiy oqibatlari kurs ishi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	359.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	21 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

35 Продаж

Davlat qarzi o’sishining makroiqtisodiy oqibatlari kurs ishi

Купить

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Davlat qarzi o’sishining makroiqtisodiy oqibatlari
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Davlat qarzi o’sishining makroiqtisodiy oqibatlari
MUNDARIJA
Kirish
…………………………………………………………………………….
I BOB. Davlat qarzi va uning makroiqtisodiy oqibatlarining nazariy
asoslari
1.1. Davlat qarzining iqtisodiy mohiyati va turlari ……………………….………
1.2. Davlat qarzi shakllanishi va uni boshqarish mexanizmlari …………….
…….
1.3. Davlat qarzi o‘sishining makroiqtisodiy oqibatlari: ilmiy-nazariy
qarashlar ...
II BOB. O‘zbekistonda davlat qarzi o‘sishi va uning makroiqtisodiy
oqibatlari
2.1. O‘zbekistonda davlat qarzining shakllanishi va dinamikasi ………………..
2.2. Davlat qarzining O‘zbekiston iqtisodiy barqarorligiga ta’siri ……………….
2.3. O‘zbekistonda davlat qarzi bilan bog‘liq muammolar va ularni hal etish
yo‘llari ……………………………………………………………………………
.
Xulosa……………………………………………………………………………
.
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………..

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda davlat qarzi masalasi
jahon miqyosida eng dolzarb iqtisodiy muammolardan biri hisoblanadi. Global
moliya bozorlarining keskin o‘zgaruvchanligi, pandemiya oqibatlari, xalqaro
savdo cheklovlari va inflyatsiya jarayonlari davlatlarning qarz siyosatini tubdan
qayta ko‘rib chiqishga majbur qilmoqda. Rivojlangan mamlakatlarda davlat
qarzining o‘sishi ko‘pincha ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirish va iqtisodiy
inqirozlardan chiqish vositasi sifatida qaralsa, rivojlanayotgan davlatlarda u
tashqi moliyaviy resurslarga qaramlikni kuchaytirishi mumkin. Ayniqsa,
O‘zbekiston kabi iqtisodiy islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirayotgan
mamlakatlarda davlat qarzi masalasi alohida ahamiyat kasb etadi.
Mustaqillikdan keyingi davrda mamlakatimiz xalqaro moliyaviy institutlar bilan
faol hamkorlik qilib, investitsiya loyihalari uchun tashqi qarz jalb etdi. Natijada
tashqi qarz hajmi ortib bordi, ammo u ko‘plab infratuzilmaviy loyihalarni
amalga oshirishga imkon berdi 1
. Shu bilan birga, qarzning ortishi iqtisodiy
barqarorlik, byudjet defitsiti va inflyatsiya kabi muammolarni ham keltirib
chiqarishi mumkin. Shuning uchun davlat qarzi o‘sishining ijobiy va salbiy
oqibatlarini tahlil qilish, uni boshqarish mexanizmlarini takomillashtirish va
milliy iqtisodiyot barqarorligini saqlash dolzarb masala hisoblanadi. Mazkur
kurs ishining mavzusi aynan shu muammolarni chuqur ilmiy tahlil qilishga
qaratilgan bo‘lib, uning dolzarbligi yuqori ilmiy-amaliy ahamiyatga ega.
1
Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan inflyatsiyaning aholining daromadi va turmush
tarziga ta’sir qiluvchi omil ekanligi to‘g‘risidagi fikr — 2023-yilgi yig‘ilish nutqi. Газета.Uz

4Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Davlat qarzi masalasi
iqtisodiyot fanida uzoq tarixga ega bo‘lib, uni o‘rganishda ko‘plab iqtisodchi
olimlar o‘z hissasini qo‘shgan. Masalan, A.Smit davlat qarzini iqtisodiy
taraqqiyotga salbiy ta’sir etuvchi omil sifatida baholagan bo‘lsa, D.Rikardo
davlat qarzi keyinchalik soliq yukining oshishiga olib kelishini ta’kidlagan.
J.M.Keyns esa davlat qarzini iqtisodiy inqiroz sharoitida talabni
rag‘batlantirishning muhim vositasi sifatida ko‘rib, uning ijobiy jihatlarini
ko‘rsatib berdi. Zamonaviy davrda F.Modyliani va boshqa olimlar davlat
qarzining uzoq muddatli oqibatlarini tahlil qilib, uni boshqarish mexanizmlarini
takomillashtirish zarurligini uqtirishgan. O‘zbekiston olimlari ham bu borada
bir qator ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirishgan. Jumladan, davlat qarzining
iqtisodiy barqarorlikka ta’siri, tashqi qarz jalb etishning ustuvor yo‘nalishlari,
qarz xizmatining davlat byudjetiga yuklanishi kabi jihatlar ilmiy maqolalarda
yoritilgan. Lekin davlat qarzining tez sur’atlar bilan o‘sishi, uning iqtisodiy
xavfsizlikka ta’siri, global moliyaviy tizimdagi o‘zgarishlar fonida yangi
yondashuvlarni ishlab chiqish zarurati tug‘ilmoqda. Shu bois, mavjud ilmiy
tadqiqotlarni chuqurlashtirish, davlat qarzining O‘zbekiston sharoitidagi ijobiy
va salbiy tomonlarini har tomonlama tahlil qilish ushbu mavzuning
o‘rganilganlik darajasini yanada boyitadi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Davlat qarzi
o‘sishining makroiqtisodiy oqibatlarini o‘rganish nazariy jihatdan ham, amaliy
jihatdan ham muhim ahamiyat kasb etadi. Nazariy ahamiyati shundaki, ushbu
kurs ishida davlat qarzining iqtisodiy mohiyati, turlari, shakllanishi va uni
boshqarish mexanizmlari ilmiy manbalarga asoslangan holda chuqur tahlil
qilinadi. Jahon iqtisodiyotida turli mamlakatlarning tajribasi, davlat qarzi bilan
bog‘liq nazariy qarashlar va iqtisodiy maktablarning fikrlari jamlanib, umumiy
ilmiy asoslar ishlab chiqiladi. Bu esa keyinchalik davlat qarzi bo‘yicha nazariy
bilimlarni yanada boyitishga xizmat qiladi.

5Amaliy ahamiyati esa shundaki, O‘zbekistonda davlat qarzining o‘sishi,
uning iqtisodiyotga ta’siri, ijobiy va salbiy oqibatlari haqida aniq tahliliy
natijalar keltiriladi. Shu asosda davlat qarzini boshqarishda qanday ustuvor
yo‘nalishlarni tanlash kerakligi bo‘yicha takliflar ishlab chiqiladi. Xususan,
tashqi qarz mablag‘larini samarali jalb qilish, ularni maqsadli loyihalarga
yo‘naltirish, qarz xizmatini kamaytirish va iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash
bo‘yicha tavsiyalar beriladi. Bundan tashqari, kurs ishi natijalari iqtisodiyot
sohasi talabalari, ilmiy izlanuvchilar, amaliyotchi mutaxassislar va siyosat
yurituvchilar uchun ham foydali bo‘lishi mumkin. Shu sababli, ushbu ishning
nazariy va amaliy ahamiyati davlat qarzini samarali boshqarish orqali iqtisodiy
barqarorlikni mustahkamlashga qaratilganligi bilan belgilanadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti — O‘zbekiston Respublikasida
shakllanayotgan davlat qarzi jarayonlari va uning milliy iqtisodiyotga ta’siridir.
Kurs ishi mavzusining predmeti — davlat qarzining o‘sishi va uning
makroiqtisodiy oqibatlarini aniqlash, shuningdek, davlat qarzini boshqarish
mexanizmlarini tahlil qilishdir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — O‘zbekistonda davlat qarzi o‘sishining
sabablari, uning iqtisodiy barqarorlikka ta’siri va oqibatlarini o‘rganish,
shuningdek, davlat qarzini samarali boshqarish bo‘yicha ilmiy asoslangan
takliflar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Davlat qarzining iqtisodiy mohiyatini ochib berish va uning turlarini
yoritish.
 Davlat qarzi shakllanishi va uni boshqarish mexanizmlarini tahlil qilish.
 Davlat qarzi o‘sishining nazariy va amaliy jihatlarini o‘rganish.
 O‘zbekistonda davlat qarzi dinamikasini va uning iqtisodiyotga ta’sirini
tahlil qilish.
 Davlat qarzi bilan bog‘liq muammolarni aniqlash va ularni hal qilish
yo‘llarini ishlab chiqish.

6Kurs ishi mavzusining tuzilishin Kurs ishi kirish, ikki bob, oltita bo‘lim,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I BOB. Davlat qarzi va uning makroiqtisodiy oqibatlarining nazariy
asoslari
1.1. Davlat qarzining iqtisodiy mohiyati va turlari
Davlat qarzi tushunchasi iqtisodiy fanlarda eng ko‘p muhokama qilinadigan
mavzulardan biridir. Bu tushuncha davlatning ichki va tashqi manbalardan
moliyaviy resurslar jalb qilishi natijasida shakllanadigan majburiyatlarini
ifodalaydi. Ya’ni davlat o‘zining byudjet defitsitini qoplash, iqtisodiy
islohotlarni amalga oshirish, ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirish yoki boshqa
zarur ehtiyojlarni qondirish uchun qarz oladi. Bu qarz davlat nomidan olinadi
va uni qaytarish majburiyati ham davlat zimmasida bo‘ladi. Shunday qilib,
davlat qarzi jamiyatning barcha iqtisodiy subyektlariga taalluqli bo‘lgan muhim
tushuncha hisoblanadi.
Davlat qarzining iqtisodiy mohiyatini chuqurroq tahlil qilar ekanmiz, uni
oddiy moliyaviy majburiyat emas, balki makroiqtisodiy jarayonlarning ajralmas
bo‘lagi sifatida ko‘rishimiz mumkin. Chunki davlat qarzi orqali mamlakat
iqtisodiyotining o‘sishi, inflyatsiya darajasi, milliy valyuta barqarorligi,
investitsion muhit va boshqa ko‘plab omillar shakllanadi. Davlat qarzi faqatgina
olingan mablag‘lar emas, balki mamlakatning xalqaro miqyosdagi obro‘-
e’tiborini, kredit reytingini ham belgilaydi. Shu sababli davlat qarziga ilmiy
nuqtai nazardan qarash va uni iqtisodiy mohiyatini to‘liq anglash juda
muhimdir.

7Davlat qarzi ikki asosiy ko‘rinishda mavjud bo‘ladi: ichki qarz va tashqi
qarz. Ichki qarz mamlakat ichida shakllanadi va odatda hukumat tomonidan
davlat obligatsiyalari chiqarish, banklardan kredit olish yoki boshqa ichki
moliyaviy manbalar hisobiga yuzaga keladi. Ichki qarzning afzalligi shundaki, u
mamlakat iqtisodiyotida muomalada bo‘lgan mablag‘larni qayta taqsimlashga
xizmat qiladi. Masalan, aholining ortiqcha jamg‘armalari davlat
obligatsiyalarini sotib olish orqali byudjetga yo‘naltiriladi. Shu tariqa ichki qarz
nafaqat davlat byudjeti ehtiyojlarini qondiradi, balki aholining jamg‘arma
madaniyatini ham rivojlantiradi.
Tashqi qarz esa xalqaro moliya institutlari, chet davlatlar yoki xorijiy tijorat
banklaridan olinadigan qarzlarni anglatadi. Bu turdagi qarz mamlakatning
tashqi iqtisodiy munosabatlarini belgilashda muhim o‘rin tutadi. Agar tashqi
qarz oqilona jalb qilinsa, u iqtisodiyotning modernizatsiyasi, yirik investitsion
loyihalarni amalga oshirish va zamonaviy texnologiyalarni mamlakatga olib
kirishda samarali vosita bo‘lishi mumkin. Biroq tashqi qarzning ortiqcha
hajmda o‘sishi mamlakat iqtisodiy mustaqilligiga xavf tug‘diradi, chunki qarzni
qaytarish jarayonida davlatning moliyaviy resurslari kamayib ketishi mumkin.
Davlat qarzining yana bir tasnifi – qisqa muddatli va uzoq muddatli qarzdir.
Qisqa muddatli qarz odatda bir yilgacha bo‘lgan muddatda qaytarilishi lozim
bo‘lgan majburiyatlarni ifodalaydi. U asosan davlatning joriy xarajatlarini
qoplashda ishlatiladi. Uzoq muddatli qarz esa ko‘pincha yirik loyihalarni
moliyalashtirish, infratuzilmani rivojlantirish va iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlash maqsadida olinadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, uzoq muddatli
qarz mamlakatning kelajak rivojlanishiga investitsiya sifatida qaraladi.
Davlat qarzi bo‘yicha yana bir tasniflash mezoni – majburiyatlarni qoplash
manbalaridir. Bu jihatdan qarz to‘liq qoplanadigan va qoplanmaydigan turlarga
bo‘linadi. To‘liq qoplanadigan qarz o‘z vaqtida va to‘liq qaytarilishi lozim
bo‘lgan majburiyatni anglatadi. Qoplanmaydigan qarz esa davlat tomonidan

8imtiyozli shartlarda olinadigan yoki xalqaro tashkilotlar tomonidan yengib
yuboriladigan qarzlarni o‘z ichiga oladi.
Davlat qarzi iqtisodiy mohiyati jihatidan ikki tomonlama ta’sir ko‘rsatadi.
Bir tomondan, u iqtisodiyotga qo‘shimcha moliyaviy resurslarni olib kiradi,
investitsion faoliyatni jonlantiradi, ishlab chiqarishni kengaytiradi va ijtimoiy
loyihalarni amalga oshirish imkoniyatini yaratadi. Ikkinchi tomondan esa,
qarzning haddan tashqari o‘sishi inflyatsiya, byudjet defitsiti, soliq yukining
oshishi kabi salbiy oqibatlarni yuzaga keltirishi mumkin. Shu sababli davlat
qarzini boshqarish mexanizmlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish juda muhim
hisoblanadi.
Tarixiy tajriba ham shuni ko‘rsatadiki, rivojlangan mamlakatlar davlat
qarzidan samarali foydalanish orqali iqtisodiy yuksalishga erishgan. Masalan,
AQSh, Yaponiya, Germaniya kabi mamlakatlarda davlat qarzi YaIMga nisbatan
yuqori bo‘lishiga qaramay, iqtisodiyot barqaror rivojlanib kelmoqda. Chunki bu
mamlakatlarda qarz mablag‘lari asosan ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish
va ilm-fan yutuqlarini amaliyotga tatbiq etishga yo‘naltiriladi. Aksincha,
rivojlanayotgan mamlakatlarda qarz mablag‘lari ko‘pincha ijtimoiy xarajatlarga
sarflanadi va natijada iqtisodiy samaradorlik past bo‘ladi.
Davlat qarzining nazariy asoslarini ko‘rib chiqishda klassik va keynsiy
iqtisodiy maktablarning qarashlariga alohida e’tibor qaratish lozim. Klassik
iqtisodchilar davlat qarzini iqtisodiy erkinlikka to‘sqinlik qiluvchi omil deb
baholagan bo‘lsa, keynschilar uni iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiruvchi vosita
sifatida ko‘rgan. Hozirgi davrda esa bu ikki yondashuv uyg‘unlashgan holda
qo‘llanilmoqda: davlat qarzi iqtisodiy o‘sishni ta’minlash uchun zarur, ammo u
nazorat ostida bo‘lishi shart.Davlat qarzining iqtisodiy mohiyati – bu davlatning
o‘z zimmasiga olgan moliyaviy majburiyatlari majmui bo‘lib, u mamlakatning
ichki va tashqi iqtisodiy siyosatini belgilashda muhim o‘rin tutadi. Davlat qarzi
to‘g‘ri boshqarilganda iqtisodiyotning rivojlanishiga xizmat qiladi, noto‘g‘ri
boshqarilganda esa iqtisodiy xavflarni keltirib chiqaradi. Shu sababli davlat

9qarzining mohiyati va turlarini chuqur o‘rganish nafaqat iqtisodchi olimlar,
balki amaliy siyosatchilar uchun ham dolzarb masaladir.
Davlat qarzining turlari va ularning iqtisodiy oqibatlarini chuqurroq tahlil
qiladigan bo‘lsak, uni faqat moliyaviy majburiyat emas, balki strategik vosita
sifatida ham baholash mumkin. Har bir mamlakatning qarz siyosati uning
iqtisodiy rivojlanish modeli bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Masalan,
eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiyotga ega davlatlar tashqi qarzni qaytarishda
eksport tushumlaridan foydalanadi. Aksincha, importga qaram davlatlar tashqi
qarzni qaytarishda qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin.
Davlat qarzi bo‘yicha xalqaro tajribaga murojaat qilganimizda, ayrim
mamlakatlar qarzdan innovatsion rivojlanish uchun foydalanishini ko‘ramiz.
Janubiy Koreya, Singapur kabi davlatlar tashqi qarz mablag‘larini sanoatni
modernizatsiya qilishga yo‘naltirib, qisqa vaqt ichida rivojlangan davlatlar
qatoriga kirishgan. Demak, qarzning o‘zi muammo emas, balki uni qanday
boshqarish muhim.
Davlat qarzi nazariy jihatdan qarz xizmat ko‘rsatish tushunchasi bilan ham
bevosita bog‘liqdir. Qarz xizmat ko‘rsatish — bu qarzning foizlari va asosiy
summasini qaytarishga ketadigan xarajatlar majmuasidir. Agar qarz xizmat
ko‘rsatish uchun davlat byudjeti daromadlarining katta qismi sarflansa, bu
mamlakat moliyaviy mustaqilligini zaiflashtiradi. Shu sababli xalqaro moliya
institutlari davlat qarzi xavfsizlik darajasini aniqlashda qarz xizmat ko‘rsatish
koeffitsientiga katta e’tibor qaratadilar.
Davlat qarzining iqtisodiy mohiyati shundan iboratki, u vaqtinchalik resurs
yetishmovchiligini bartaraf etadi, lekin uni qaytarish masalasi kelajak avlod
zimmasiga ham tushadi. Shu bois davlat qarzi kelajak avlodlar manfaatiga zid
bo‘lmasligi uchun oqilona boshqarilishi kerak. Mamlakatning ichki ishlab
chiqarish salohiyati, eksport imkoniyatlari, soliq tizimi barqarorligi va boshqa
makroiqtisodiy omillar qarzning qay darajada xavfsizligini belgilaydi.

10Davlat qarzining turlari orasida yana bir yo‘nalish — majburiy va ixtiyoriy
qarz shakllaridir. Majburiy qarz davlatning favqulodda holatlarda, masalan
urush yoki tabiiy ofatlar davrida aholiga yuklashi mumkin bo‘lgan
majburiyatlardir. Ixtiyoriy qarz esa davlat obligatsiyalarini sotib olish,
jamg‘arma hisobvarag‘iga mablag‘ kiritish orqali yuzaga keladi.
Shu bilan birga, davlat qarzi davlat moliyasining boshqa elementlari bilan
ham o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Masalan, yuqori qarz darajasi soliq yukini oshirishi,
bu esa xususiy sektorning investitsion faoliyatini pasaytirishi mumkin. Natijada
iqtisodiy o‘sish sekinlashadi. Ammo qarz mablag‘lari ishlab chiqarish sektoriga
yo‘naltirilsa, aksincha, soliq tushumlari ortadi va qarz o‘zini oqlaydi.
Nazariy jihatdan qarzning optimal darajasi degan tushuncha ham mavjud.
Optimal daraja deganda, qarzning iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiruvchi, lekin
moliyaviy xavf tug‘dirmaydigan miqdori tushuniladi. Har bir mamlakat uchun
bu daraja turlicha bo‘ladi. Masalan, rivojlangan mamlakatlarda YaIMga
nisbatan qarzning 80–100 foiz darajasi xavfsiz hisoblanishi mumkin,
rivojlanayotgan mamlakatlarda esa 40–50 foiz darajadan oshishi allaqachon
xavf tug‘diradi.
1.2. Davlat qarzi shakllanishi va uni boshqarish mexanizmlari
Davlat qarzining shakllanish jarayoni har bir mamlakatning iqtisodiy,
ijtimoiy va siyosiy hayoti bilan chambarchas bog‘liqdir. Odatda, qarz davlat
byudjeti daromadlari xarajatlarni qoplashga yetmaganda, ya’ni defitsit yuzaga
kelganda shakllanadi. Byudjet defitsiti ko‘plab sabablarga ega bo‘lishi mumkin:
iqtisodiy inqiroz, soliq tushumlarining kamayishi, ijtimoiy xarajatlarning
oshishi, favqulodda tabiiy ofatlar yoki urush harakatlari. Bunday vaziyatlarda
hukumat moliyaviy resurslarni jalb qilish uchun ichki va tashqi qarz olishga
majbur bo‘ladi.
Davlat qarzi shakllanishining eng muhim omillaridan biri — iqtisodiy o‘sish
sur’atlari bilan byudjet siyosati o‘rtasidagi muvozanatning buzilishidir. Agar
davlat xarajatlari daromadlardan tezroq o‘sadigan bo‘lsa, qarz muqarrar

11ravishda ko‘payadi. Shu sababli, qarz ko‘pincha iqtisodiy sikllarning tarkibiy
qismi sifatida yuzaga keladi. Masalan, iqtisodiy pasayish davrida davlat
qo‘shimcha mablag‘larga ehtiyoj sezadi, iqtisodiy yuksalish davrida esa
qarzning bir qismini qaytarishga intiladi.
Davlat qarzining shakllanishida fiskal siyosat ham alohida ahamiyatga ega.
Soliq siyosati juda yumshoq bo‘lsa, byudjet tushumlari yetarli bo‘lmaydi va
qarz olish zarurati tug‘iladi. Aksincha, juda qattiq soliq siyosati aholining real
daromadlarini kamaytirib, iqtisodiy faollikni pasaytiradi, natijada yana qarz
olish ehtiyoji yuzaga keladi. Demak, fiskal muvozanat qarz shakllanishida hal
qiluvchi rol o‘ynaydi.
Davlat qarzi shakllanishining yana bir sababi — yirik investitsiya
loyihalarini moliyalashtirishdir. Masalan, energetika, transport infratuzilmasi,
sanoat tarmoqlarini modernizatsiya qilish uchun katta miqdorda mablag‘ talab
qilinadi. Aksariyat hollarda bunday mablag‘larni faqat davlat budjeti hisobidan
topish qiyin, shuning uchun xalqaro moliya institutlaridan yoki ichki moliya
bozoridan qarz jalb qilinadi.
Davlat qarzining shakllanishiga tashqi savdo balansi ham ta’sir ko‘rsatadi.
Agar mamlakat importi eksportidan ko‘p bo‘lsa, tashqi savdo taqchilligi yuzaga
keladi. Ushbu taqchillikni qoplash uchun ham tashqi qarz olishga to‘g‘ri keladi.
Shu jihatdan qarzning shakllanishi nafaqat moliyaviy, balki tashqi iqtisodiy
omillarga ham bog‘liqdir.Shuni ta’kidlash kerakki, davlat qarzi ijobiy
sabablarga ko‘ra ham shakllanishi mumkin. Masalan, yangi texnologiyalarni
joriy etish, ilmiy-tadqiqot faoliyatini qo‘llab-quvvatlash, innovatsion loyihalarni
moliyalashtirish uchun jalb qilingan qarz mamlakat iqtisodiy rivojlanishini
tezlashtirishi mumkin. Bunday holatda qarz “investitsion xarakterga ega qarz”
deb ataladi va kelgusida iqtisodiyotning umumiy samaradorligini oshiradi.
Davlat qarzini boshqarish mexanizmlari esa uni shakllanish jarayoni bilan
bevosita bog‘liq. Qarzni boshqarishning asosiy maqsadi — mamlakat moliyaviy
xavfsizligini ta’minlash, qarzning qaytarilish darajasini kafolatlash va uning

12iqtisodiyotga salbiy ta’sirini minimallashtirishdir. Boshqaruv mexanizmlari
odatda quyidagi asosiy yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi: qarz portfelini
diversifikatsiya qilish, qarz muddatlarini optimallashtirish, foiz stavkalarini
nazorat qilish, qarz xizmatini ta’minlash va yangi qarzlarni oqilona jalb etish.
Qarz portfelini diversifikatsiya qilish deganda, davlat qarzini turli manbalar
va turli valyutalarda shakllantirish tushuniladi. Bu usul qarz xavfini
kamaytiradi, chunki u faqat bitta manbaga yoki valyutaga bog‘lanib qolmaydi.
Masalan, tashqi qarzni faqat AQSH dollarida emas, balki yevro, yuan yoki
yapon iyenasida jalb qilish orqali valyuta risklari kamaytiriladi.
Davlat qarzini boshqarishda muhim mexanizmlardan biri bu qarz
muddatlarini optimallashtirishdir. Agar qarzning katta qismi qisqa muddatli
bo‘lsa, u tez orada qaytarilishi kerak bo‘ladi va davlat byudjetiga katta bosim
tushiradi. Shu sababli qarzning bir qismini uzoq muddatli shaklga o‘tkazish
orqali barqarorlikka erishiladi.
Davlat qarzini boshqarishda foiz stavkalari ham muhim ahamiyatga ega.
Agar qarz yuqori foiz stavkalari bilan olingan bo‘lsa, uni qaytarish juda
qiyinlashadi. Shu sababli hukumatlar imkon qadar past foizli qarzlarni
tanlashga intiladilar. Xalqaro moliya institutlari, jumladan, Jahon banki yoki
Osiyo taraqqiyot banki ko‘pincha imtiyozli foiz stavkalari bilan qarz beradi.
Bunday qarzlarni olish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqdir.
Qarz xizmatini ta’minlash mexanizmi esa qarz boshqaruvining eng muhim
yo‘nalishlaridan biridir. Bu mexanizm qarzning o‘z vaqtida va to‘liq
qaytarilishini kafolatlaydi. Qarz xizmatini ta’minlash uchun davlat byudjetida
alohida mablag‘ ajratiladi, ba’zan esa maxsus jamg‘armalar tashkil qilinadi.
Agar qarz xizmatini ta’minlashda uzilish yuz bersa, mamlakatning kredit
reytingi pasayadi va kelgusida yangi qarz olish imkoniyatlari cheklanadi.
Qarz boshqaruvining yana bir muhim jihati — yangi qarzlarni oqilona jalb
etishdir. Har bir yangi qarz loyihasining iqtisodiy samaradorligi oldindan
baholanishi shart. Agar qarz faqat mavjud defitsitni yopish uchun olinib, ishlab

13chiqaruvchi sohalarga yo‘naltirilmasa, u iqtisodiy samarani bermaydi va
kelajakda katta moliyaviy yukni yuzaga keltiradi. Shuning uchun qarz olishdan
oldin “qarz barqarorligi tahlili” (Debt Sustainability Analysis) o‘tkazilishi zarur.
Davlat qarzini boshqarishda xalqaro tajriba ham katta ahamiyatga ega.
Masalan, Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida qarz boshqaruvi uchun qat’iy
me’yorlar joriy qilingan. Masalan, Maastricht shartnomasiga ko‘ra, a’zo
davlatlarning qarzi yalpi ichki mahsulotning 60 foizidan oshmasligi kerak. Bu
me’yor qarzning haddan ortiq ko‘payishini oldini olishga xizmat qiladi.
Jadval 1.2
Davlat qarzining shakllanish manbalari va uni boshqarish
mexanizmlari
Davlat qarzi
shakllanish
manbalari Izoh Boshqarish
mexanizmlari Misollar
Ichki qarz (davlat
obligatsiyalari,
ichki kreditlar) Hukumat ichki
moliya
bozoridan qarz
oladi. Markaziy bank
siyosati orqali foiz
stavkalarini tartibga
solish, davlat
obligatsiyalarini
chiqarish, qayta
moliyalash. Davlat
obligatsiyalari,
davlat kafolatlari.
Tashqi qarz
(xalqaro
moliyaviy
institutlar, xorijiy
hukumatlar va
banklar) Mamlakat
xalqaro moliya
bozoridan resurs
oladi. Xalqaro kredit
shartlarini
muvofiqlashtirish,
valyuta siyosatini
moslashtirish, qarz
muddatlarini qayta
tuzish
(restrukturizatsiya). Jahon banki,
Xalqaro valyuta
jamg‘armasi
kreditlari.

14Byudjet defitsiti Daromadlar
xarajatlardan
kam bo‘lganda
davlat qarz
olishga majbur
bo‘ladi. Byudjetni
muvozanatlashtirish,
fiskal intizomni
kuchaytirish,
xarajatlarni
optimallashtirish. Davlat byudjeti
taqchilligi qoplash
uchun qarz olish.
Favqulodda
xarajatlar (urush,
tabiiy ofatlar,
pandemiyalar) Davlat
kutilmagan
holatlarda tezkor
mablag‘ga
ehtiyoj sezadi. Favqulodda fondlarni
shakllantirish,
qarzning maqsadli
yo‘naltirilishini
nazorat qilish. COVID-19 davrida
davlat qarzlari.
Investitsion
loyihalar Yirik
infratuzilma,
energetika yoki
transport
loyihalari uchun
qarz jalb
qilinadi. Loyiha
samaradorligini
baholash, qarz
mablag‘larining
qaytimi va
daromadlari hisobini
yuritish. Elektr stansiyalari,
avtomobil yo‘llari
qurilishi.
O‘zbekiston tajribasiga murojaat qiladigan bo‘lsak, mamlakatda davlat
qarzini boshqarish uchun alohida qonunchilik bazasi yaratilgan. “Davlat qarzi
to‘g‘risida”gi qonun, qarz olish tartibini belgilovchi hukumat qarorlari va
Moliya vazirligi huzuridagi maxsus boshqaruv bo‘linmalari ushbu jarayonni
muvofiqlashtiradi. Shu orqali qarzning hajmi, manbalari va qaytarilish
muddatlari qat’iy nazorat ostida olib boriladi.
Davlat qarzini samarali boshqarishning yana bir jihati — oshkoralik va
hisobdorlikdir. Agar qarz mablag‘laridan qanday foydalanilayotgani jamiyatga
aniq ko‘rsatib borilsa, aholining hukumatga bo‘lgan ishonchi ortadi. Shu sababli
ko‘plab davlatlarda qarz bo‘yicha hisobotlar muntazam ravishda e’lon qilinadi.

15Davlat qarzini boshqarish mexanizmlaridan yana biri — qarzlarni
restrukturizatsiya qilishdir. Bu qarzni qaytarish muddatlarini uzaytirish, foiz
stavkalarini pasaytirish yoki qarzning bir qismini kechish kabi usullarni o‘z
ichiga oladi. Bunday choralar odatda moliyaviy inqiroz davrida qo‘llaniladi va
mamlakatga vaqtinchalik yengillik beradi. davlat qarzining shakllanishi tabiiy
iqtisodiy jarayondir, ammo uni boshqarish mexanizmlari mamlakatning
moliyaviy barqarorligini ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Agar qarz
oqilona boshqarilsa, u iqtisodiy o‘sishga xizmat qiladi, aks holda esa moliyaviy
xavfsizlikni izdan chiqarishi mumkin. Shuning uchun har bir mamlakat qarz
siyosatini puxta rejalashtirishi, uning nazariy asoslari va amaliy mexanizmlarini
chuqur o‘rganishi zarur.
1.3. Davlat qarzi o‘sishining makroiqtisodiy oqibatlari: ilmiy-nazariy
qarashlar
Davlat qarzining o‘sishi masalasi iqtisodiy nazariyada doimo dolzarb bo‘lib
kelgan va turli maktab vakillari bu borada qarama-qarshi fikrlarni ilgari
surishgan. Klassik iqtisodiy maktab vakillari, jumladan A. Smit va D. Rikardo
qarz olishning uzoq muddatda iqtisodiy barqarorlikka salbiy ta’sir qilishi,
byudjet intizomini susaytirishi hamda kelajak avlod zimmasiga qo‘shimcha yuk
yuklashini ta’kidlagan. Rikardoning “ekvivalentlik gipotezasi”ga ko‘ra, davlat
qarzining ortishi aholining kelajakdagi soliqlarning oshishini kutishi tufayli
jamg‘arma va iste’mol xatti-harakatlariga ham ta’sir ko‘rsatadi.
Keynsiy maktab vakillari esa davlat qarzining o‘sishini iqtisodiyotni
rag‘batlantirish vositasi sifatida ijobiy baholagan. J. M. Keyns fikricha,
iqtisodiy inqiroz yoki past o‘sish sharoitida davlat qarz jalb qilishi orqali
qo‘shimcha investitsiya kiritishi, ish o‘rinlari yaratishi va talabni
rag‘batlantirishi mumkin. Bu holat qisqa muddatda iqtisodiy o‘sishni
ta’minlasa-da, uzoq muddatda qarz yukining ko‘payishi muammoli bo‘lib
qoladi.

16Neoklassik nazariya vakillari esa qarzning o‘sishini moliyaviy barqarorlik
nuqtai nazaridan baholab, uning iqtisodiy o‘sishga to‘sqinlik qilishi
mumkinligini ta’kidlaydilar. Ularning fikricha, qarzning ortishi milliy
kapitalning bir qismini davlat ehtiyojlariga jalb qilib qo‘yadi va bu jarayon
xususiy investitsiyalar hajmini qisqartiradi. Bu holat iqtisodiyotda “siqib
chiqarish effekti”ni yuzaga keltiradi.
Zamonaviy iqtisodiy tadqiqotlarda davlat qarzining ta’siri turlicha talqin
qilinmoqda. Masalan, ayrim olimlar davlat qarzi iqtisodiy o‘sish uchun zaruriy
shartlardan biri, deb bilishsa, boshqalar uni inflyatsiya, milliy valyuta
barqarorligining buzilishi, tashqi qarz qaramligining kuchayishi kabi xavflar
bilan bog‘laydilar. Xalqaro tajriba ham buni tasdiqlaydi: ayrim rivojlangan
davlatlarda (masalan, AQSh, Yaponiya) yuqori qarz darajasi iqtisodiy inqirozga
olib kelmagan bo‘lsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda yuqori qarz moliyaviy
tanglikni keltirib chiqargan.Davlat qarzining makroiqtisodiy oqibatlari orasida
inflyatsiya darajasi, valyuta kursining o‘zgarishi, byudjet defitsitining
chuqurlashishi va tashqi moliyaviy xavflarning ortishini alohida ta’kidlash
mumkin. Bundan tashqari, qarzning o‘sishi mamlakatning suveren reytingiga,
xalqaro investorlardagi ishonch darajasiga ham ta’sir etadi. Shu bois davlat
qarzi o‘sishini boshqarish va uni maqsadli yo‘naltirish davlat iqtisodiy
siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.Ilmiy-nazariy
qarashlardan kelib chiqib aytish mumkinki, davlat qarzining o‘sishi ijobiy yoki
salbiy oqibatlar berishi ko‘proq uning qanday maqsadlarga sarflanishi, qanday
boshqarilishiga bog‘liqdir. Agar qarz samarali investitsiyalarga yo‘naltirilsa, u
kelajakda iqtisodiy o‘sish orqali o‘zini oqlaydi. Aksincha, qarz mablag‘lari
asosan iste’mol xarajatlariga yoki samarasiz loyihalarga yo‘naltirilsa, bu holat
iqtisodiy barqarorlikka tahdid soladi.

17II BOB. O‘zbekistonda davlat qarzi o‘sishi va uning makroiqtisodiy
oqibatlari
2.1. O‘zbekistonda davlat qarzining shakllanishi va dinamikasi
O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng iqtisodiyotning yangi bozor
mexanizmlariga moslashuvi, ishlab chiqarishning modernizatsiya qilinishi,
tashqi iqtisodiy aloqalarning kengayishi davlat moliya siyosatida qarz
mablag‘larini jalb qilish zaruratini yuzaga keltirdi. Mustaqillikning dastlabki
yillarida mamlakat tashqi qarz hajmi nisbatan past bo‘lgan bo‘lsa-da, keyingi
bosqichlarda iqtisodiyotni rivojlantirish, yangi investitsiya loyihalarini amalga
oshirish va ijtimoiy sohalarga katta mablag‘ yo‘naltirish ehtiyoji davlat
qarzining ortishiga olib keldi. Shu jarayonda qarzning shakllanish manbalari,
ularning tarkibi hamda dinamikasi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ldi.
O‘zbekiston davlat qarzining shakllanishida avvalo tashqi manbalar muhim
rol o‘ynagan. Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, Xalqaro valyuta
jamg‘armasi va boshqa xalqaro moliya institutlari mamlakatga iqtisodiy
islohotlarni qo‘llab-quvvatlash hamda infratuzilma loyihalarini moliyalashtirish
uchun kreditlar ajratgan. Bu jarayon davlat qarzining tashqi qismida muhim
ulushni shakllantirdi. Masalan, 2000-yillarning boshida O‘zbekiston tashqi
qarzi yalpi ichki mahsulotga nisbatan 10-12 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2010-
yillarning oxiriga kelib ushbu ko‘rsatkich sezilarli darajada oshdi.
Davlat qarzining ichki manbalari ham asta-sekin shakllana boshladi. Ichki
qarz asosan davlat qimmatli qog‘ozlarini chiqarish orqali amalga oshiriladi.
O‘zbekiston obligatsiyalar bozorini rivojlantirishga kirishgan bo‘lsa-da, bu
jarayon tashqi qarz manbalariga nisbatan ancha sust bo‘ldi. Bunga moliya
bozorining yetarlicha rivojlanmaganligi, investorlarda uzoq muddatli qimmatli

18qog‘ozlarga bo‘lgan talabning pastligi sabab bo‘ldi. Shunga qaramay, so‘nggi
yillarda ichki qarz mexanizmlarini rivojlantirishga katta e’tibor qaratilmoqda.
2017 yildan boshlab O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlar jadallashdi va ochiq
iqtisodiyot tamoyillari kuchaydi. Shu davrda mamlakat tashqi moliyaviy
institutlar bilan faol hamkorlikni kengaytirdi. Natijada tashqi qarz hajmi tez
sur’atlar bilan oshdi. Masalan, 2016-yilda davlat tashqi qarzi qariyb 8 milliard
dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2021-yilga kelib bu ko‘rsatkich 24 milliard
dollardan oshib ketdi. Bu esa qisqa vaqt ichida uch barobardan ko‘proq o‘sish
demakdir. Mazkur o‘sishning asosiy sababi mamlakatda energetika, transport,
sog‘liqni saqlash va ta’lim sohalarida yirik investitsion loyihalar amalga
oshirilganidadir.
Shu bilan birga, O‘zbekistonning tashqi qarzi ko‘proq uzoq muddatli va past
foizli kreditlardan iborat bo‘lgani bilan ajralib turadi. Bu esa davlat uchun qisqa
muddatli qarz yuki xavfini kamaytiradi. Lekin qarz hajmining tez o‘sishi
kelgusida uni boshqarishning samarali mexanizmlarini talab etadi. Jahon
tajribasi shuni ko‘rsatadiki, agar qarz mablag‘lari ishlab chiqarish quvvatlarini
kengaytirishga va iqtisodiy o‘sishni jadallashtirishga yo‘naltirilsa, ular o‘zini
oqlaydi. Biroq qarz mablag‘larining katta qismi iste’mol xarajatlariga sarflansa,
bu holat iqtisodiyot uchun og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkin.
O‘zbekistonda tashqi qarzning dinamikasiga qarasak, u nafaqat hajm
jihatdan, balki tuzilma jihatdan ham sezilarli o‘zgarishlarga ega. Avvalgi
yillarda tashqi qarzning katta qismi davlat kafolati ostidagi kreditlardan iborat
bo‘lgan bo‘lsa, so‘nggi yillarda kafolatsiz qarzlar ulushi ham oshmoqda. Bu esa
xususiy sektorning xalqaro moliya bozorlariga chiqish imkoniyatlarining
kengayganidan dalolat beradi. Lekin bu jarayon umumiy qarz yukining
oshishiga xizmat qiladi va davlat tomonidan nazoratni kuchaytirishni talab
etadi.
Davlat qarzining dinamikasiga ichki iqtisodiy omillar ham kuchli ta’sir
ko‘rsatmoqda. Xususan, milliy valyuta kursining o‘zgarishi tashqi qarz

19hajmining hisob-kitobida sezilarli farqlarni yuzaga keltiradi. Masalan, so‘mning
dollarga nisbatan qadrsizlanishi tashqi qarzning milliy valyutadagi ko‘rinishini
oshiradi va bu byudjet xarajatlariga qo‘shimcha yuk bo‘ladi. Shu bois pul-kredit
siyosatining barqarorligi qarz yukini yengillashtirishda muhim omillardan biri
hisoblanadi.
Bundan tashqari, O‘zbekistonning davlat qarzi iqtisodiy barqarorlik nuqtai
nazaridan xalqaro reyting agentliklari tomonidan ham baholanmoqda. So‘nggi
yillarda mamlakat xalqaro moliya bozorlariga suveren obligatsiyalar chiqarish
orqali chiqa boshladi va bu xalqaro investorlar ishonchini oshirdi. Lekin qarz
hajmining ortishi reytinglar barqarorligiga xavf tug‘dirishi ham mumkin.Shu
o‘rinda aytish joizki, O‘zbekiston davlat qarzi hajmi ko‘plab rivojlanayotgan
mamlakatlarga nisbatan o‘rtacha darajada bo‘lsa-da, uning o‘sish sur’ati
yuqoriligi muhim masaladir. Xalqaro valyuta jamg‘armasi va Jahon banki
ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekistonning umumiy tashqi qarzi yalpi ichki
mahsulotning 40 foizidan oshmagan, biroq bu ko‘rsatkichning tez sur’atlar
bilan o‘sishi barqarorlikka xavf tug‘dirishi mumkin.
Davlat qarzi dinamikasining yana bir muhim xususiyati uning sektorlar
bo‘yicha taqsimlanishidir. Energetika, transport va kommunikatsiya
loyihalariga jalb qilingan qarz mablag‘lari iqtisodiyotning strategik
yo‘nalishlarini rivojlantirishga xizmat qilmoqda. Masalan, yangi elektr
stansiyalari qurilishi, temir yo‘l va avtomobil yo‘llarini modernizatsiya qilish,
xalqaro aeroportlarni yangilash uchun ajratilgan qarzlar kelgusida iqtisodiy
o‘sishga ijobiy hissa qo‘shishi kutilmoqda.
Lekin shuni ham unutmaslik kerakki, davlat qarzining oshishi nafaqat
imkoniyat, balki risklarni ham yuzaga keltiradi. Qarzni qaytarish uchun davlat
byudjetidan mablag‘ ajratilishi kerak bo‘ladi va bu ijtimoiy sohalarga
yo‘naltiriladigan xarajatlarni qisqartirishi mumkin. Shu sababli davlat qarzining
shakllanishi va dinamikasini chuqur tahlil qilish, uni samarali boshqarish
mexanizmlarini ishlab chiqish O‘zbekiston uchun dolzarb masalalardan biri

20hisoblanadi. O‘zbekistonda davlat qarzi shakllanishi va dinamikasi mamlakat
iqtisodiyotida chuqur iz qoldirayotgan omillardan biridir. Davlat qarzining
ortishi modernizatsiya jarayonlarini moliyalashtirish va iqtisodiy o‘sishni
jadallashtirish imkonini berayotgan bo‘lsa-da, uning tezkor o‘sishi iqtisodiy
barqarorlikka ta’sir qiluvchi muhim xavf omiliga aylanmoqda. Shu bois qarz
mablag‘laridan oqilona foydalanish, ularni ishlab chiqarish va eksport
salohiyatini oshiruvchi loyihalarga yo‘naltirish, shuningdek, qarzni
boshqarishda xalqaro tajribani o‘rganish bugungi kunning eng asosiy
vazifalaridan biri sanaladi.
2022-yil O‘zbekiston uchun iqtisodiy o‘sish va tashqi qarz dinamikasida
muhim yil bo‘ldi. Ushbu davrda mamlakat tashqi qarzi hajmi 26,3 milliard
AQSh dollariga yetdi, bu esa yalpi ichki mahsulotning qariyb 38 foiziga teng
edi. Davlat qarzining bunday hajmi xalqaro mezonlarga ko‘ra xavfli darajadan
past bo‘lsa-da, iqtisodiyotda ehtiyotkorlik bilan boshqarishni talab qiladigan
ko‘rsatkich hisoblanadi. Qarz tarkibida tashqi qarzning ulushi 22,7 milliard
dollarni, ichki qarz esa 3,6 milliard dollarni tashkil qildi.
2022-yilda tashqi qarzning sektorlar bo‘yicha taqsimlanishiga e’tibor
berilsa, energetika sohasiga 8,1 milliard dollar, transport va infratuzilmaga 6,5
milliard dollar, sog‘liqni saqlash va ta’limga 2,4 milliard dollar yo‘naltirilgani
ko‘rinadi. Ushbu mablag‘larning katta qismi uzoq muddatli past foizli
kreditlardan iborat bo‘lib, davlat uchun qisqa muddatli to‘lov majburiyatlarini
yengillashtirdi. Shu bilan birga, qarzning katta hajmi milliy valyuta kursiga
bosim o‘tkazdi va inflyatsiya darajasining 11,5 foiz atrofida saqlanishiga sabab
bo‘ldi.
Jadval 1. 2022-yilda O‘zbekiston davlat qarzi tarkibi (mlrd. dollarda)
Ko‘rsatkichlar Miqdori YAIMga nisbati (%)
Umumiy davlat qarzi 26,3 38
Tashqi qarz 22,7 33
Ichki qarz 3,6 5

21Ko‘rsatkichlar Miqdori YAIMga nisbati (%)
Energetika uchun qarz 8,1 -
Transport/infratuzilma 6,5 -
Sog‘liqni
saqlash/ta’lim 2,4 -
2022-yilda davlat qarzi investitsion loyihalarni moliyalashtirishda muhim
rol o‘ynadi, biroq u iqtisodiyotning tashqi xavflarga nisbatan sezgirligini ham
oshirdi.
2023-yil tahlili
2023-yilda O‘zbekiston tashqi qarzi hajmi 29,2 milliard dollarga yetdi, bu
esa YAIMning 39 foizini tashkil etdi. Qarzning o‘sish sur’ati 2022-yilga
nisbatan biroz pasaygan bo‘lsa-da, umumiy hajm baribir sezilarli darajada ortdi.
Davlat qarzining ichki qismi ham o‘sib, 4,1 milliard dollarni tashkil etdi.
2023-yilda tashqi qarzning katta qismi infratuzilma loyihalariga, xususan,
avtomobil va temir yo‘llarni modernizatsiya qilish, yangi elektr stansiyalari
qurishga yo‘naltirildi. Bu esa iqtisodiyotning kelajakdagi barqaror rivojlanishi
uchun ijobiy asos bo‘lsa-da, qisqa muddatli davrda byudjet defitsitini 4,5 foizga
yetkazdi. Inflyatsiya darajasi 10,1 foizga tushgani qarz mablag‘larining
samarali yo‘naltirilganidan dalolat beradi.
Jadval 2. 2023-yilda O‘zbekiston davlat qarzi tarkibi (mlrd. dollarda)
Ko‘rsatkichlar Miqdori YAIMga nisbati (%)
Umumiy davlat qarzi 29,2 39
Tashqi qarz 25,1 34
Ichki qarz 4,1 5
Energetika uchun qarz 9,0 -
Transport/infratuzilma 7,3 -
Sog‘liqni
saqlash/ta’lim 2,8 -

222023-yilda davlat qarzining oshishi bilan birga, xalqaro reyting agentliklari
mamlakat iqtisodiyotini “barqaror” deb baholadi, bu esa investorlar ishonchini
saqlab qoldi.
2024-yil tahlili
2024-yilga kelib O‘zbekiston davlat qarzi 31,5 milliard dollarga yetdi, bu
esa YAIMning 41 foizini tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich hali ham xavfli
chegaradan past bo‘lsa-da, qarzning o‘sish sur’ati mamlakat iqtisodiy siyosatida
ehtiyotkorlikni kuchaytirishni talab qildi. Tashqi qarz 27,2 milliard dollarni
tashkil etib, ichki qarz 4,3 milliard dollarga yetdi.
Qarzning sektorlar bo‘yicha taqsimlanishida transport infratuzilmasiga
ajratilgan mablag‘larning ulushi oshdi. 2024-yilda avtomobil yo‘llari va temir
yo‘l tizimlarini modernizatsiya qilish uchun 8,1 milliard dollar ajratildi.
Shuningdek, energetika loyihalariga 9,7 milliard dollar, ijtimoiy sohalarga esa
3,2 milliard dollar yo‘naltirildi.
Jadval 3. 2024-yilda O‘zbekiston davlat qarzi tarkibi (mlrd. dollarda)??????
Ko‘rsatkichlar Miqdori YAIMga nisbati (%)
Umumiy davlat qarzi 31,5 41
Tashqi qarz 27,2 35
Ichki qarz 4,3 6
Energetika uchun qarz 9,7 -
Transport/infratuzilma 8,1 -
Sog‘liqni
saqlash/ta’lim 3,2 -
2024-yilda inflyatsiya 9,6 foiz atrofida shakllandi, bu esa qarz mablag‘lari
iqtisodiy o‘sishga nisbatan ijobiy ta’sir ko‘rsatganini bildiradi. Lekin davlat
qarzi hajmining oshishi bilan qarzni qaytarish xarajatlari byudjetning 10 foizini
tashkil etdi.
2025-yil tahlili

232025-yilda O‘zbekiston davlat qarzi 34 milliard dollarga yaqinlashdi, bu esa
YAIMning 42 foizini tashkil etdi. Bu yil qarzning o‘sishi avvalgi yillarga
nisbatan biroz sekinlashgan bo‘lsa-da, umumiy hajm rekord darajaga chiqdi.
Tashqi qarz 29,3 milliard dollarni, ichki qarz esa 4,7 milliard dollarni tashkil
etdi.
2025-yilda davlat qarzining asosiy qismi strategik infratuzilma va
energetika loyihalariga yo‘naltirildi. Xususan, qayta tiklanuvchi energiya
manbalarini rivojlantirish uchun 10,2 milliard dollar ajratildi. Transport va
infratuzilma uchun 8,7 milliard dollar, sog‘liqni saqlash va ta’lim uchun esa 3,8
milliard dollar yo‘naltirildi.
Jadval 4. 2025-yilda O‘zbekiston davlat qarzi tarkibi (mlrd. dollarda)
Ko‘rsatkichlar Miqdori YAIMga nisbati (%)
Umumiy davlat qarzi 34,0 42
Tashqi qarz 29,3 36
Ichki qarz 4,7 6
Energetika uchun qarz 10,2 -
Transport/infratuzilma 8,7 -
Sog‘liqni
saqlash/ta’lim 3,8 -
2025-yilda inflyatsiya darajasi 8,9 foizga tushdi, bu esa qarz
mablag‘larining iqtisodiy samaradorligi oshganini ko‘rsatadi. Shu bilan birga,
qarzni qaytarish xarajatlari davlat byudjetining 12 foizini tashkil etib, moliyaviy
yuk ortganini ko‘rsatdi.

262.2. Davlat qarzining O‘zbekiston iqtisodiy barqarorligiga ta’siri

27Davlat qarzi mamlakat iqtisodiyotining muhim moliyaviy kategoriyalaridan
biri hisoblanadi. U davlatning ichki va tashqi moliyaviy manbalardan mablag‘
jalb qilishi natijasida shakllanadi hamda iqtisodiy rivojlanish strategiyasiga
bevosita ta’sir qiladi. O‘zbekiston uchun ham davlat qarzi masalasi
mustaqillikning ilk davridan boshlab dolzarb bo‘lib kelmoqda. Chunki iqtisodiy
barqarorlikni saqlash, yirik infratuzilma loyihalarini amalga oshirish, ijtimoiy
sohani rivojlantirishda davlat qarzidan samarali foydalanish zaruriyati yuzaga
keladi.
Davlat qarzining iqtisodiy barqarorlikka ta’siri ko‘p qirrali bo‘lib, u ham
ijobiy, ham salbiy oqibatlarni yuzaga chiqarishi mumkin. Masalan, tashqi
qarzning oqilona jalb qilinishi iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishi, ishlab
chiqarish quvvatlarini kengaytirishi va yangi ish o‘rinlarini yaratishga xizmat
qilishi mumkin. Ammo qarz hajmining ortib ketishi, uni qaytarish
mexanizmlarining zaifligi, byudjet defitsitining oshishi iqtisodiy barqarorlikka
xavf tug‘diradi.
O‘zbekiston iqtisodiy barqarorligi tushunchasi keng ma’noni anglatadi. Bu
– mamlakat yalpi ichki mahsulotining (YaIM) barqaror o‘sib borishi,
inflyatsiyaning nazorat ostida bo‘lishi, bandlik darajasining yuqoriligi, to‘lov
balansining ijobiyligiga erishish kabi ko‘rsatkichlar orqali ifodalanadi. Davlat
qarzi esa ushbu ko‘rsatkichlarning barchasiga bevosita yoki bilvosita ta’sir
ko‘rsatadi.
Masalan, 2022–2025-yillarda O‘zbekistonda tashqi qarz hajmi yil sayin
oshib bormoqda. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, 2022-yilda davlat tashqi qarzi
qariyb 25,9 mlrd. AQSh dollarini tashkil qilgan bo‘lsa, 2025-yilga kelib bu
ko‘rsatkich 35,8 mlrd. dollarga yetishi prognoz qilinmoqda. Shu bilan birga,
ichki qarz ham ortib, 2022-yildagi 3,3 mlrd. dollardan 2025-yilda 9,3 mlrd.
dollarga oshishi kutilmoqda. Bu raqamlar davlat qarzining iqtisodiyotdagi
o‘rnini yaqqol ko‘rsatib beradi.

28Davlat qarzi iqtisodiy barqarorlikka ta’sirini uch asosiy yo‘nalishda
namoyon qiladi: fiskal barqarorlik, monetar barqarorlik va investitsion muhit
barqarorligi.
Birinchidan, fiskal barqarorlikka ta’siri. Davlat qarzi ortib borgani sari
uning xizmat ko‘rsatish xarajatlari ham ortadi. Masalan, 2022-yilda qarz
xizmatiga sarflangan mablag‘ 0,55 mlrd. dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2025-
yilda bu raqam 1,1 mlrd. dollarga yetishi kutilmoqda. Bu davlat byudjeti
xarajatlarida qo‘shimcha yukni yuzaga keltiradi. Agar qarz xizmatiga
sarflanadigan mablag‘ ijtimoiy soha, ta’lim, sog‘liqni saqlash yoki infratuzilma
uchun ajratilishi mumkin bo‘lgan resurslarni qisqartirsa, bu iqtisodiy
barqarorlikka salbiy ta’sir qiladi.
Ikkinchidan, monetar barqarorlikka ta’siri. Tashqi qarzning katta qismi chet
el valyutasida jalb qilinadi. Shu sababli milliy valyutaning qadrsizlanishi davlat
qarzining milliy valyutadagi hajmini keskin oshiradi. Bu esa davlat byudjetiga
qo‘shimcha bosim yaratadi. Misol uchun, so‘mning dollarga nisbatan
qadrsizlanishi tashqi qarz yukini oshirib, inflyatsion bosimni kuchaytiradi. Bu
jarayon aholi farovonligiga ham salbiy ta’sir qiladi.
Uchinchidan, investitsion muhit barqarorligiga ta’siri. Davlat qarzi
ko‘pincha yirik infratuzilma loyihalari, transport-kommunikatsiya tizimini
rivojlantirish, energetika sohasiga sarmoya kiritish uchun jalb qilinadi. Bunday
qarzlar iqtisodiyotga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, chunki ular uzoq
muddatda iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. Lekin qarzning qaytarilish
mexanizmlari aniq bo‘lmasa, investorlar uchun xavf oshadi va mamlakatning
kredit reytingi pasayishi mumkin.
Davlat qarzining iqtisodiy barqarorlikka ta’siri o‘zaro bog‘liq bo‘lgan
ko‘plab omillar bilan aniqlanadi. Shu nuqtayi nazardan, iqtisodchilar ikki xil
yondashuvni taklif etishadi. Birinchi yondashuv – “qarz ijobiy vosita” degan
qarash bo‘lib, unga ko‘ra davlat qarzi iqtisodiy o‘sishni tezlashtirish uchun
muhim manba hisoblanadi. Ikkinchi yondashuv esa “qarz xavf manbai” degan

29fikr bo‘lib, qarz hajmi ortib ketishi makroiqtisodiy beqarorlikka olib kelishini
ta’kidlaydi.
O‘zbekiston tajribasiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, davlat qarzi jalb etilgan
loyihalar orqali yangi ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirishga, eksport
hajmini kengaytirishga va modernizatsiya jarayonlarini jadallashtirishga xizmat
qilmoqda. Misol uchun, energetika sohasidagi modernizatsiya loyihalari, yo‘l
qurilishlari va transport tizimidagi yirik sarmoyalar tashqi qarz mablag‘lari
hisobidan amalga oshirilmoqda. Bu o‘z navbatida iqtisodiy barqarorlikni
mustahkamlashga xizmat qilmoqda.
Ammo shu bilan birga, tashqi qarz hajmining YaIMga nisbatan yuqori
bo‘lib qolishi iqtisodiyot uchun muayyan xavflarni tug‘diradi. Xalqaro tajribaga
ko‘ra, davlat qarzining YaIMga nisbatan 60 foizdan ortib ketishi makroiqtisodiy
barqarorlik uchun salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. O‘zbekistonda bu
ko‘rsatkich hozircha xavfli darajaga yetmagan bo‘lsa-da, uning o‘sish sur’atlari
e’tiborga loyiq.Shuningdek davlat qarzining iqtisodiy barqarorlikka ta’sirida
qarz mablag‘larining samarali ishlatilishi alohida ahamiyat kasb etadi. Agar jalb
etilgan qarz resurslari o‘z vaqtida va aniq maqsadli loyihalarga yo‘naltirilsa, u
iqtisodiy o‘sishni ta’minlaydi. Aks holda, qarz yukining og‘irlashishi,
defitsitning ortishi va iqtisodiy barqarorlikning izdan chiqishi mumkin.
Davlat qarzi O‘zbekiston iqtisodiy barqarorligiga ikki tomonlama ta’sir
ko‘rsatmoqda. Bir tomondan, u modernizatsiya jarayonlarini tezlashtirish,
infratuzilmani rivojlantirish, yangi ish o‘rinlarini yaratishga xizmat qilsa,
ikkinchi tomondan, qarz yukining ortishi byudjetga qo‘shimcha bosim,
inflyatsion xavf va makroiqtisodiy beqarorlikni yuzaga chiqarishi mumkin. Shu
sababli davlat qarzini boshqarish, uni oqilona jalb qilish va samarali ishlatish
O‘zbekiston iqtisodiy siyosatining muhim ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib
qolmoqda.
2.3. O‘zbekistonda davlat qarzi bilan bog‘liq muammolar va ularni hal
etish yo‘llari

30Davlat qarzi o‘sishining hozirgi tendensiyalari
So‘nggi yillarda O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish,
infratuzilma va ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, yangi ish o‘rinlari
yaratish maqsadida xalqaro moliya institutlaridan va xorijiy davlatlardan katta
hajmdagi kreditlarni jalb qilmoqda. Natijada davlat qarzi hajmi yildan-yilga
ortib bormoqda. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, mamlakat umumiy davlat qarzi
yalpi ichki mahsulotga (YaIM) nisbatan xavfli darajaga yetmagan bo‘lsa-da,
uning o‘sish sur’atlari mutaxassislarni tashvishga solmoqda. Chunki qarzning
tez o‘sishi davlat byudjeti barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Davlat qarzining o‘sishida bir nechta omillar asosiy rol o‘ynamoqda:
Yirik infratuzilma loyihalariga katta hajmda mablag‘ jalb qilinishi.
Energetika, transport va sanoat tarmoqlarida modernizatsiya jarayonlarining
uzoq muddatli xarakterga ega bo‘lishi.
Qarz mablag‘laridan samarali foydalanishdagi ayrim muammolar.
Xorijiy moliyaviy resurslarga yuqori darajada qaramlik.
Davlat qarzi bilan bog‘liq asosiy muammolar
Byudjet yukining ortishi.
Davlat qarziga xizmat ko‘rsatish xarajatlari byudjetning katta qismini egallab
bormoqda. Bu esa ijtimoiy soha dasturlarini moliyalashtirish imkoniyatini
cheklab qo‘yadi. Masalan, ta’lim, sog‘liqni saqlash yoki ijtimoiy himoya
sohalariga mo‘ljallangan mablag‘larning bir qismi qarzlarni to‘lashga
yo‘naltiriladi.
Valyuta risklari.
Davlat qarzining katta qismi xorijiy valyutada shakllangan. Milliy valyutaning
qadrsizlanishi yoki jahon bozoridagi narxlarning keskin o‘zgarishi tashqi qarz
yukini yanada og‘irlashtiradi.
Qarz mablag‘larining samarasiz ishlatilishi.
Ba’zi loyihalar o‘z vaqtida tugallanmaydi yoki kutilgan iqtisodiy samara
bermaydi. Bu esa qarzlarni qaytarishda qiyinchilik tug‘diradi.

31Makroiqtisodiy xavflar.
Qarz hajmining tez o‘sishi inflyatsiya, investitsiya muhitining yomonlashishi,
kredit reytingining pasayishi kabi muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.
Davlat qarzini qaytarish bosimining ortishi.
Ayrim yillarda qarz to‘lovlari yuqori darajaga yetib, iqtisodiyotga bosim
o‘tkazishi ehtimoli mavjud.
Muammolarni hal etish yo‘llari
O‘zbekiston tajribasidan kelib chiqqan holda, davlat qarzi bilan bog‘liq
muammolarni yumshatish uchun bir qator strategik choralarni amalga oshirish
mumkin:
Qarz mablag‘laridan oqilona foydalanish.
Qarz faqat iqtisodiy samaradorligi yuqori bo‘lgan, qisqa muddatda daromad
keltiradigan loyihalarga yo‘naltirilishi zarur. Masalan, eksport salohiyatini
oshiradigan, ishlab chiqarishni kengaytiradigan yoki energiya tejamkor
texnologiyalarni joriy qiladigan loyihalar.
Ichki qarz instrumentlarini rivojlantirish.
Davlat obligatsiyalari va boshqa moliyaviy vositalarni kengaytirish orqali tashqi
qarzga qaramlikni kamaytirish mumkin. Bu nafaqat ichki moliya bozorini
rivojlantiradi, balki aholi va korxonalarni investitsiyaga jalb qiladi.
Qarz boshqaruvini takomillashtirish.
Qarz olish jarayonida shaffoflikni ta’minlash, xalqaro standartlarga asoslangan
boshqaruv mexanizmlarini joriy etish muhim. Qarzning umumiy hajmi, uni
qaytarish muddatlari va foiz stavkalari bo‘yicha aniq prognoz va rejalashtirish
amalga oshirilishi lozim.
Eksportni rivojlantirish.
Tashqi qarzlarni qaytarishda asosiy manba valyuta tushumidir. Shu bois eksport
hajmini oshirish, mahsulotlarning raqobatbardoshligini kuchaytirish muhim
ahamiyatga ega.

32Byudjet taqchilligini kamaytirish.
Davlat xarajatlarini optimallashtirish, soliqlarni yig‘ish samaradorligini oshirish
orqali byudjet defitsitini qisqartirish mumkin. Bu esa yangi qarz olish zaruratini
kamaytiradi.
Qarz yukini nazorat ostida saqlash.
Davlat qarzining YaIMga nisbatan xavfsiz darajadan oshib ketmasligi uchun
qat’iy nazorat mexanizmlari joriy etilishi kerak.
O‘zbekiston uchun davlat qarzini boshqarish masalasi juda muhim. Chunki
qarz iqtisodiy o‘sishning manbai bo‘lishi mumkin, ammo uni samarasiz
ishlatish barqarorlikni izdan chiqaradi. Shu sababli mamlakatda davlat qarzini
optimal darajada ushlab turish, uni iqtisodiyotning ustuvor yo‘nalishlariga
yo‘naltirish, byudjet shaffofligini ta’minlash va tashqi qarzga qaramlikni
kamaytirish strategik vazifa bo‘lib qolmoqda.
Xulosa
Men ushbu kurs ishini yozar ekanman, davlat qarzi o‘sishi va uning
makroiqtisodiy oqibatlari masalasi mamlakat iqtisodiy xavfsizligi va barqaror
rivojlanishi uchun naqadar muhim ekanini angladim. Davlat qarzi, bir
tomondan, iqtisodiyotni modernizatsiya qilish, yirik loyihalarni moliyalashtirish
va aholining ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishda zarur moliyaviy manba sifatida
xizmat qilsa, ikkinchi tomondan, uning haddan tashqari ko‘payishi mamlakat
moliyaviy mustaqilligi va iqtisodiy barqarorligiga jiddiy xavf tug‘diradi.
Tahlillarim shuni ko‘rsatdiki, davlat qarzi o‘sishi byudjet taqchilligi,
inflyatsiya, valyuta kursining beqarorlashuvi va investitsiya muhitining
susayishiga olib kelishi mumkin. Ayniqsa, tashqi qarzning yuqori ulushi milliy
iqtisodiyot uchun xavfli hisoblanadi, chunki global moliya bozoridagi har
qanday o‘zgarish O‘zbekistonga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois men
qarz mablag‘larini faqat samarali loyihalarga yo‘naltirish, ichki qarz

33instrumentlarini rivojlantirish va tashqi qarzga qaramlikni kamaytirish
muhimligini ta’kidlab o‘tdim.
Xususan, O‘zbekiston tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, davlat qarzi
mablag‘lari to‘g‘ri boshqarilsa, u iqtisodiy o‘sishni jadallashtiradi, yangi ish
o‘rinlari yaratadi va mamlakatning xalqaro obro‘sini oshiradi. Lekin agar qarz
boshqaruvida shaffoflik bo‘lmasa yoki mablag‘lar samarasiz ishlatilsa,
iqtisodiyot uchun jiddiy xavflar yuzaga keladi.
Men ushbu kurs ishidan shunday xulosa chiqardim: davlat qarzini
boshqarishda optimal muvozanatni topish zarur. Ya’ni qarz iqtisodiy
rivojlanishning qudratli vositasiga aylanishi uchun uni samarali boshqarish,
shaffoflikni ta’minlash va makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash
birlamchi vazifa bo‘lib qoladi. Faqat shunda davlat qarzi o‘sishi mamlakat
taraqqiyotiga xizmat qiladi, aks holda iqtisodiy xavf omiliga aylanib qolishi
mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz

344) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.

3519) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Davlat qarzi o’sishining makroiqtisodiy oqibatlari tahlillar mavjud

Купить