Davlat tushunchasining paydo bo'lishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	64.8KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	22 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

193 Sotish

Davlat tushunchasining paydo bo'lishi

Sotib olish

KIRISH ………………………………………………………………………………………………………………………………… 2-4
I BOB. DAVLAT TUSHUNCHASINING PAYDO BO‘LISHI HAQIDA..5-23
1.1. Davlatning paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi nazariyalar …………………………………………. 5-17
1.2. Davlatning kelib chiqishi va rivojlanishi …………………………………………………………… 18-23
II BOB. DAVLATNING MOHIYATI VA BELGILARI ………………………………… 24-
36
2.1. Davlat tushunchasining mohiyati ………………………………………………………………………… 24-29
2.2. Davlatning belgilari …………………………………………………………………………………………………. 30-36
XULOSA …………………………………………………………………………………………………………………………… 37-38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………………………………… 39
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Har qanday jamiyat hayotida bunday tub,
olamshumul o zgarishlar bosqichma-bosqich, ba’zan bir nʻ е cha o n yilliklar va ʻ
Xatto asrlar davomida amalga oshadi. Shu bois tarixiy o tmish saboqlarini hisobga
ʻ
olmasdan, mintaqamizdagi xalqlarning tarixiy tajribasidagi ijobiy va salbiy
jihatlarni chuqur ilmiy tahlil qilmasdan, shu jumladan, O rta Osiyo davlatchiligi
ʻ
tajribalarini o rganmasdan, bugungi kunda buyuk d
ʻ е b ta’riflash mumkin bo lgan ʻ
hozirgi islohotlarning mohiyati va ahamiyatini to liq tushunish va baholash
ʻ
mumkin emas. O zb
ʻ е kiston R е spublikasi birinchi Pr е zid е nti I.A.Karimov
ta’kidlaganidek: “Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o lkaning, davlatimiz
ʻ
hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash milliy o zlikni anglashni, ta’bir joiz
ʻ
bo lsa milliy iftixorni tiklash va o stirish jarayonida g oyat muhim o rin to tadi”.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2016-yil yakunlarida
ʻ
“eng avvalo yoshlar va aholi o rtasida mamlakatimizning boy tarixi, uning
ʻ
betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini keng targ ib qilish, jahon ilm-fani va
ʻ
adabiyoti yutuqlarini y е tkazish uchun zarur muhit va shart-sharoit yaratish ustuvor
vazifalardan hisoblanadi” 1
, deb ta’kidlab o tdi.
ʻ
Davlat aniq tarixiy hodisadir, chunki u har doim ham mavjud bo‘lmagan va
insoniyat jamiyati rivojlanishining ma'lum bir bosqichida paydo bo‘lgan. Tarixning
paradoksi shundan iboratki, inson bir paytlar umumiy manfaat yo‘lida davlat tuzib,
uning g‘arazli manfaatlari va hamma narsani qamrab oluvchi ta’siri garoviga
aylangan. Kelajakda davlatning hamma narsaga qodirligini cheklab, uni nazorat
ostiga olishga harakat qilgan inson, usiz va undan tashqarida mavjud bo‘lmasligini
tushundi. Nima uchun bu sodir bo‘lmoqda? Buning uchun ushbu kurs ishimizda
davlatning shakllanishiga hissa qo‘shgan sabab va qonuniyatlarni o‘rganamiz va
tahlil qilamiz.
Davlatning mohiyatini, mazmunini, faoliyat maqsadlarini, ijtimoiy maqsadini
belgilovchi tushunchasi, mohiyati, eng muhim va barqaror ichki xususiyatlarini har
tomonlama ochib berish nihoyatda murakkab vazifadir.
1
Мирзиёев Ш. М. Танқидий таҳлил, қатъий-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг
кундалик қоидаси боълиши керак. - Т.: Ў збекистон, 2017. - Б. 47.
2

Mavzuning maqsad va vazifalari. Ushbu mavzuning asosiy maqsadi
davlatning asosiy xususiyatlarini aniqlash va shu bilan uning mohiyatini ochib
berish va uning tushunchasini shakllantirishdan iborat .
Yuqoridagi maqsaddan kelib chiqib quyidagilar vazifa sifatida belgilandi:
 davlatning paydo bo‘lishining asosiy nazariyalarini ko‘rib chiqish;
 davlat tushunchasining vujudga kelish sabablari va shartlarini aniqlash;
 davlat tushunchasi ning kelib chiqishi haqidagi asosiy nazariyalarni
batafsil ko‘rib chiqish;
 davlat tushunchasining mohiyatini ochib berish;
Mavzuning ob’ekti va predmeti. Umuman olganda, ushbu kurs ishining
davlat predmenti tushunchasi va mohiyatidir.
Kurs ishining ob’ekti davlatning ijtimoiy hayot hodisasidir.
Muammoning o rganilganlik darajasi. ʻ Mavzu yuzasidan Ilmiy nashrlarni
tahlil qilishimiz shuni ko‘rsatdiki, davlat olimlar - faylasuflar, sotsiologlar,
siyosatshunoslar, iqtisodchilar, huquqshunoslar, psixologlarning an’anaviy
tadqiqot ob’ekti bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qoladi. Davlat tsuhuhnchasinig
nazariyasi doirasida so‘nggi yillarda ushbu ijtimoiy-siyosiy hodisani o‘rganishga
qiziqish ortib bormoqda. A.P.Butenko 2
, A.B.Vengerova, V.V.Lazareva,
V.A.Chetvernina va boshqalarning asarlaridan kelib chiqib, shunga o‘xshash
xulosa chiqarishimiz mumkin.
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida L.Gumplovich 3
, E.Dyuring, K.Kautskiy va
boshqalar ham ushbu mavzu bo‘yicha tadqiqotlar olib borishgan hamda o‘zlarining
nazariyalarini ilgari surishgan.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta
paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat.
2
Бутенко А.П. Государство: его вчерашние и сегодняшние трактовки // Государство и право. 1993.
3
Гумплович Л. Общее учение о государстве. СПб ., 1910 .
3

I BOB. DAVLAT TUSHUNCHASINING PAYDO BO‘LISHI HAQIDA
1.1. Davlatning paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi nazariyalar
Jamiyatni boshqarishning ibtidoiy tashkil etilishi tartibi barham topib, uning
o‘rnini davlat tashkiloti egallashi insoniyat aqlini qadim zamonlardan to
hozirgacha band etib kelmoqda. Turli xalqlarda davlatning har xil shakllarda paydo
bo‘lganligi fakti ham Davlatning kelib chiqishiga oid ko‘plab nazariyalarning,
ta’limotlarning yaratilishiga sabab ekanligini e’tirof etish joiz. Biroq,
nazariyotchilar, olimlar davlat kelib chiqishining umumiy qonuniyatlari va
xususiyatlarini anglashga intiladilar. Avstriyalik davlatshunos L.Gumplovichning
ta’biricha, basharti davlat tushunchasi, ko‘pincha siyosiy tendensiyalarni ifodalash,
siyosiy dasturlarni tasvirlash va siyosiy maqsadga erishish uchun bayroq sifatida
xizmat qilgan bo‘lsa, davlatning vujudga kelishi to‘g‘risidagi tarixiy masalada ham
xuddi shunday buzilishlarga yo‘l qo‘yilgan. Ko‘p hollarda «oliy g‘oya»lar yo‘lida
u buzilgan tarzda talqin etilgan. Davlatning vujudga kelishi to‘g‘risidagi sof
masala muayyan g‘oya ustida qurildi, ma’lum ehtiyojlardan kelib chiqib izohlandi,
boshqacha aytganda, muayyan amaliy va axloqiy motivlardan kelib chiqib
tushuntirildi. Ularning talqinicha, axloq va inson qadr-qimmatini saqlab turish
uchun davlatning haqiqiy, tabiiy kelib chiqishini yashirish, buning o‘rniga
ko‘pchilikka ma’qul bo‘lgan biron-bir ochiq-oshkora va gumanitar ta’limotni
taqdim etish joiz 4
1.
Davlatning kelib chiqishi jarayonlarini izohlovchi, tushuntiruvchi xilma-xil
nazariyalar yaratilgan. Bunda mualliflar davlatning kelib chiqish sababini,
manbayini xudolardan, insonlar irodasidan, tabiiy va biologik hodisalardan
izlaydilar. Shunday nazariyalarning ba’zi mashhur, e’tiborga molik turlariga
to‘xtalib o‘tamiz.
Diniy (teologik) nazariya. Davlatning kelib chiqishi haqidagi ushbu
nazariyaning asoschilaridan biri o‘rta asr sxolastikasining yirik namoyondasi Foma
4
Гумплович Л. Общее учение о государстве. СПб ., 1910. – В .47.
4

Akvinskiy edi. Keyinchalik bu neotomistik nazariyani J.Mariten, F.Lebyuff,
D.Eyve, Kost-Flore va boshqalar davom ettirdilar.
Sharq mutafakkirlaridan Al-Mavardi (X-XI asrlar), Ibn Rushd (1126-1198),
Ibn Xaldun (1332-1406) va boshqalar ham teologik nazariya tarafdorlari
bo‘lganlar.
Teologiya - Xudo haqidagi ta’limotdir. Bu ta’limotga ko‘ra barcha narsaning,
shuningdek Davlatning ibtidosi xudo demakdir. Nazariyotchilar davlat xudoning
amri-irodasi bilan paydo bo‘lgan, ularning yaratilishini insonlarning ruhiyatiga
«taqdiri azal»ning o‘zi jo etgan deb da’vo qiladilar. Bu bilan davlat
muqaddaslashtiriladi. Davlatning ilohiylashtirilishi hamda daxlsizlashtirilishi
hamda ekspluatatorlarning, shu jumladan, burjuaziyaning manfaatlariga mos
tushadi. Davlat hokimiyati hamisha mavjud bo‘lgan va hamisha mavjud bo‘ladi,
uning irodasiga so‘zsiz itoat etish, lozim deb targ‘ib qilinadi.
Qadimgi Misr mifologiyasiga ko‘ra, davlat hokimiyati azaldan odamlar
orasida yashagan xudolarga, keyinchalik fir’avnlarga tegishli hisoblangan.
Masalan, Maat ma’budasi qonunlar, odil sudlov, adolat timsoli deb qaralgan.
Qadimgi Bobilda mashhur bo‘lgan Xammurapi qonunlarida xudolar
«qoraboshlilar» ustidan hukmdorlik qilish uchun Xammurapini tanlaganligini
uqtiriladi. Ushbu manbada quyidagi satrlar bor: Anunnaklar 5
podshosi baland
Anum 6
hamda osmon va yer hukmdori, mamlakat taqdirini belgilovchi Ellil Eaning
birinchi o‘g‘li Marduqqa barcha insonlar ustidan hukmronlikni belgilaganida, uni
igiglar orasida buyuk qildilar. Bobilni uning buyuk nomi bilan atadilar, dunyo
qismlari orasida uni qudratli qildilar va unda boqiy podsholikni tasdiqladilar, uning
asosini yer va osmon kabi mustahkam qildilar. Shunda meni - g‘amxo‘r
hukmdorni, xudodan qo‘rquvchi Xammurapini mamlakatda adolat nur sochishi
uchun, jinoyatchilik va yovuzlikni yo‘qotish uchun, kuchli zaifni ezmasligi uchun,
Shamash singari qora boshlilar ustidan ko‘tarilish va mamlakatni yoritish uchun,
aholiga farovonlik ulashish uchun - Anum va Ellil meni chaqirdilar 7
.
5
*
А nunnaklar - barcha х udolarni anglatuvchi so‘z, ayrim hollarda yer va yer osti х udolarini anglatadi.
6
*
А num - osmon х udosi, х udolar «otasi» va boshlig‘i, shumer-akkad panteonining maqom jihatidan oliy х udosi.
7
Qadimgi huquqiy yodgorliklar. Х ammurapi qonunlari. Tarjima asar. Mas’ul muharrir prof. Х .T. О dilqoriyev. - T.:
Adolat, 2016. – В .21.
5

Qadimgi Xitoyda imperator osmonning o‘g‘li deb qabul qilingan.
Xristianlik dinida ham hokimiyatning ilohiy xususiyatga egaligi ta’kidlanadi.
Masalan, avliyo Pavelning rimliklarga murojaatida «Har bir ruh Oliy hokimiyatga
itoat etadi, zero Xudodan boshqa hokimiyat yo‘q, (Yer yuzidagi) mavjud
hokimiyatlar Xudo tomonidan o‘rnatilgandir», deyiladi.
O‘rta asrlar diniy mafkurasi vakili F.Akvinskiy o‘zining «Hukmdorlarning
hukmdorligi to‘g‘risida»gi va boshqa asarlarida davlat, siyosat, qonunlar xususida
fikr-mulohazalar bildirgan. U davlat hokimiyatining uch unsuri: 1) mohiyati, 2)
paydo bo‘lish shakli, 3) amalga oshirilishini farqlaydi va ularni sharhlab beradi.
Masalan, davlatning mohiyati Alloh nomidan boshqaruvchilar va ularga itoat
etuvchilar o‘rtasidagi munosabatdan iborat. Yuqori tabaqadagilarning erklari quyi
tabaqadagilarni boshqaradi. Bu qoida abadiy, qat’iy, Alloh tomonidan
o‘rnatilgandir. Uning shakli turlicha, ba’zan yomon bo‘lishi mumkin. Davlat
hokimiyatining amalga oshirilishida ham mansabni suiiste’mol qilishlar uchrashi
mumkin. Bunday hollarda, odamlar xristian dini ta’limotlariga, uning Cherkoviga
ergashishlari kerak, kabi mulohazalarni ilgari surgan.
Bizning mamlakatimizda diniy ta’limotlardan islom, islomga qadar
zardushtiylik (Avesto) ko‘p asrlar davomida odamlarning ijtimoiy-siyosiy
dunyoqarashlarini shakllantirgan dinlardir. Qadimgi Turon va Eron zaminida
(arablar ularning har ikkalasini Ajam davlati deb hisoblaganlar, ya’ni arabdan
tashqari degan ma’noda) eng qadimgi yirik din zardushtiylik dini bo‘ldi. Uning
ta’limotlari «Avesto» kitobida bayon etilgan. Uning asoschisi Zardusht taxminan
miloddan avvalgi 630-553-yillarda yashagan. U turkiy tilda gapiruvchi xalqlar
vakili bo‘lgan, masalan, Beruniy uni ozarbayjonlik deb hisoblagan. Zardushtiylik
qonunlarida haqiqat, adolatlilik uch axloqiy-huquqiy tayanchga asoslanadi: ezgu
fikr (g‘oya), ezgu kalom (so‘z), ezgu amal (ish). «Men yaxshi fikr, yaxshi so‘z,
yaxshi ishga shon-shavkat baxsh etaman. Men yaxshilikdan iborat Axura Mazda
qonuniga shon-shavkat baxsh etaman» («Yasna», 14). «Inson qalbi chirog‘ini
yoqishda ikki qarama-qarshi kuch: Voxu Mana («Ezgu fikr») va Ako Mana
(«Yovuz fikr») ta’sir ko‘rsatadi. Barcha fikr, g‘oya, va so‘zlar zaminida ezgulik va
6

yovuzlik yotadi» («Yasna», 30). Ezgulikka asoslangan so‘z, g‘oya, harakat -
tinchlik, g‘amxo‘rlik kabilardir. Va aksincha, hasadgo‘ylik, yomonlik, urush va
janjallar yovuzlikdan darak beradi. «Avesto»da tinchlik, do‘stlik, yaxshilik, adolat
g‘oyalari bilan birga jinoyat va jazo, tabiatni muhofaza qilishga tegishli ko‘pdan-
ko‘p, bugun ham ibratli qoida(norma)lar mavjuddir. Islom ta’limotiga kelganda
shuni aytish kerakki, bu din yosh din bo‘lganligi sababli uning qonun va qoidalari
(Qur’on, Hadis) falsafiy, huquqiy fikrlar ilohiy ta’limotlar asosida inson hayotining
turli sohalari va qirralarini tartibga soladi.
Insonning paydo bo‘lishi va uning yashash, turmush qoidalari; inson va
Alloh, inson va payg‘ambar, inson va tabiat o‘rtasidagi munosabatlar; inson bilan
inson o‘rtasidagi munosabat ibratli tarzda izohlanadi. Jamiyat hayotida davlat
tartibining o‘rnatilishi, ayniqsa qonunchilikka rioya qilish to‘g‘risidagi juda ko‘p
fikr va mulohazalar bitilgan 8
.
Bu ta’limotda Oliy hokimiyat egasi Alloh ekanligi ham sunniy va ham shialik
mazhabida yakdillik bilan tan olingan. Insonlar orasida hokimiyat kimga
topshirilishi to‘g‘risida mazhablar turlicha yondashadilar. Sunniylik mazhabiga
ko‘ra, islom davlatida hokimiyat jamoaga berilgan. Yerda Alloh nomidan oliy
hokimiyat jamoa tomonidan amalga oshiriladi va u Allohning Oliy va tanho
hukmronligi ifodasi sifatida ro‘yobga chiqadi. Jamoaning suveren huquqlari
hukmdorni saylab qo‘yishida namoyon bo‘ladi va hukmdor jamoa nomidan
hokimiyatni amalga oshiradi. Shialik mazhabi ta’limotida esa, suverenitet faqat
Allohga tegishli ekanligi va uning nomidan imom yakkaboshchilik asosida davlat
hokimiyatini amalga oshirishi hamda jamoa irodasi bilan hech qanday bog‘liq
emasligi ta’kidlanadi. Imom mutloq, ilohiy hokimiyatga ega bo‘lib, u jamoadan
ustun turadi. Uning shaxsi muqaddas hisoblanadi.
Patriarxal nazariya. Bu nazariya qadimgi Sharqda ham, Yevropada ham o‘z
targ‘ibotchilari va asoschilariga ega edi. Xitoyda - Konfutsiy (er.av. VI-V asrlar),
Qadimgi Yunonistonda - Aflotun, Arastu (er.av. 384-322) va boshqalar.
8
Davlat va huquq nazariyasi. Professorlar H. Boboyev va Х . О dilqoriyevlarning tahriri ostida. - T.:2000. - B.60-61.
7

Aflotun «Davlat» nomli asarida davlat oiladan o‘sib chiqqanini asoslashga
urinadi. Arastuning ta’kidlashicha, davlat hokimiyati - ibtidoiy oiladagi ota
hukmronligining davomi. Oilalar sonining o‘sib borishi natijasida davlat tuzilmasi
paydo bo‘ladi; ijtimoiy mavjudod bo‘lgan odamlar birlashishga intilib, patriarxal
oilani tashkil etadi, deydi. Demak, davlat hamda huquq oila hukmdori - otaning
irodasi namoyishidir.
O‘rta asrlarda Angliyada absolyutizm mustahkamlanishini yoqlab chiqqan
R.Filmer o‘zining «Patriarxiya, yoki qirollarning tabiiy hukmdorlik huquqini
himoyalash» (1642-y.) nomli asarida patriarxal nazariyaga tayanib, dastlab Xudo
insoniyat naslining otasi va uning hukmdori - Odam Atoga qirollik hokimiyatini
hadya qilganini isbotlashga harakat qiladi. Davlat hokimiyatining sohibi fuqarolar
tomonidan tayinlanmaydi, saylanmaydi va taxtdan mahrum etilishi mumkin emas.
Zero, barcha fuqarolar hukmdor - otaning farzandlaridir.
Rossiya muhitida ham patriarxal nazariya yaxshi kurtak otdi. Rus sotsiologi
N.Mixaylovskiyning ta’kidlashicha, ibtidoiy jamiyatda millatlar va milliy
munosabatlar tarkib topib, urug‘chilik tuzumini yemirgan hamda Davlatning paydo
bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Uning yozishicha, davlat - urug‘chilik oilasining
rivojlanishi oqibati. Shu bilan birga, patriarxal nazariya din bilan ham aloqasini
uzmaydi. «Ota rozi - Xudo rozi» zaylida ish ko‘radi. Monopolistik tuzum
mafkurachilari davlatni xalq ommasining «g‘amxo‘ri» qilib ko‘rsatadilar.
Patriarxal nazariyani ko‘pchilik tanqid qiladi. Jumladan, J.Lokk shunday deb
yozgan edi: bu ta’limot matnlarida ilmiy yondashuv o‘rniga «bolalarga
cho‘pchak»ni uchratamiz. Mazkur ta’limot davlatdek murakkab hodisani
g‘ayriilmiy biologiyalashtirib, «hikoyalar to‘plami»ga aylanib qolgandek tuyuladi.
Shartnoma nazariyasi. Davlatning shartnomali kelib chiqishi nazariyasining
namoyandalari Gugo Grotsiy va Spinoza (Gollandiya), Lokk va Gobbs (Angliya),
Jan Jak Russo (Fransiya), Radishchev (Rossiya) bo‘lgan.
Bu nazariya XVII - XVIII asrlarda paydo bo‘ldi va keng tarqaldi. Chunki
o‘sha vaqtlarda tovar xo‘jaligi rivojlanib kelmoqda edi. Tovar egalari bir-
birlarining xususiy mulk egasi ekanligini e’tirof etmasdan turib, o‘z tovarlarini
8

ayirbosh qila olmas edilar. Kapitalist bilan ishchi rasman ozod va teng shaxs
sifatida shartnomaga kirishar edi. Shartnoma kishilar irodasining ifodasi sifatida
qabul qilinardi. Bu narsa burjua mafkurasiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi.
«Shartnoma nazariyasi»ga muvofiq, davlat hokimiyati kishilarning o‘zaro
birlashib ixtiyoriy shartlashganligining ifodasidir. Bu nazariya bir jihatdan
progressiv edi, u davlat kelib chiqishini ilohiy zamindan yulib oldi. Davlatga
kishilik jamiyatining mahsuli sifatida qaradi. Ba’zi nazariyotchilarining fikricha,
insonlar o‘zlarining tabiiy huquqlarini cheklab, bir qismini davlat hokimiyatiga
beradilar, shunga ko‘ra davlat jamiyat nomidan xususiy mulkni va o‘z fuqarolarini
himoya qilishga majbur bo‘lar emish.
J.Russo o‘zining «Ijtimoiy shartnoma» deb atalgan kitobida aytishicha,
shartnomali davlat qonuniy hokimiyat asosida vujudga keladi va xususiy
shaxslargagina taalluqli bo‘lmasdan, balki butun xalqqa taalluqlidir. Xalq, - deydi
Russo, - agar hokimlar shartnomani buzsa, ularni ag‘darib tashlashi mumkin.
Xalqning qo‘zg‘olonlar qilish huquqini A.N.Radishchev ham isbotlashga uringan.
Tomass Gobbs ijtimoiy shartnomani shunday akt deb tasvirlaydiki, unda
odamlar monarxning foydasiga o‘z tabiiy erkinliklaridan kechadilar va o‘zlari
ustidan cheklanmagan hokimiyatni tan oladilar. Davlat paydo bo‘lguncha esa kishi
kishiga qarshi (hamma hammaga qarshi urug‘ holatida) turgan. Bunday qarama-
qarshilik holatida uzoq yashash mumkin bo‘lmaganligi uchun odamlar ijtimoiy
shartnoma tuzganlar va davlatni vujudga keltirganlar. «Shartnoma nazariyasi»
burjuaziyaning feodal davlatchiligiga qarshi kurashida mustahkam g‘oyaviy qurol
bo‘ldi.
Zo‘ravonlik (bosqinchilik) nazariyasi. Davlatning kelib chiqishi haqidagi bu
nazariyaning namoyandalari K.Kautskiy, L.Gumplovich, Е .Dyuring va
boshqalardir. Bu nazariyaning asosiy g‘oyasi shunday: davlat va sinflar bir
qabilaning ikkinchi qabila tomonidan urushib, zo‘rlik ishlatib, bosib olishi
natijasida vujudga keladi. Davlat mag‘lub bo‘lgan qabilani bostirish, majburlash
apparatidir. Kuchsizlarni kuchlilarning bosib olishi va bo‘ysundirishi tabiat qonuni
emish.
9

Bu nazariya keng tarqatilishining sababi, u davlat abadiy bor, davlatni
kuchlilar boshqaradi, degan g‘oyani kishilar ongiga singdirishga urinishdir.
Shuningdek, bu nazariya mustamlakachilik siyosatini oqlash uchun ham qo‘l
keladi.
Zo‘ravonlik nazariyasi asosiy qoidalarini shakllantirib, uni rivojlantirgan olim
L.Gumplovichdir. U «bir sinfning ikkinchi sinf tomonidan bo‘ysundirilishi
natijasida davlat vujudga keladi, deb xulosa chiqaradi. Uning fikricha, davlat
zo‘rlik yordamida emas, boshqacha tarzda vujudga kelganligini isbotlovchi birorta
ham misolni tarix taqdim eta olmaydi. Bundan tashqari, bu har doim bir qabilaning
boshqa qabila ustidan zo‘rligi bo‘lib, u kuchli qabilalar tomonidan kuchsizroq,
o‘troq aholini bosib olish va qul qilishda ifodalanadi. Davlat ijtimoiy shartnoma,
ilohiy kuch, oliy g‘oya asosida emas, balki zo‘ravonlik natijasida vujudga keladi.
Jamiyat rivojlanib borgan sari qabila davlat, sinf davlatga o‘sib o‘tgan. Sinf
davlatning asosi bo‘lib, mulk egalarining iqtisodiy hukmronligi bo‘lgan.
L.Gumplovich fikricha, qabilalarning sinf va tabaqalarga aylanish jarayoni bilan
shuningdek, davlatning evolyutsiyasi bilan ongning rivojlanishi jarayoni amalga
oshadi. «Davlat shakllanishi bilan qabilaviy ongning ma’lum qismi yo‘qolib borib,
qolgan qismi qabilalarning sinf va tabaqalarga aylanib borishi orqali, sinf va tabaqa
ongiga aylanib boradi». Zo‘rlik va bosqinchilik davlatning vujudga kelish
jarayonini to‘xtatish yoki jadallashtirishi mumkin, lekin aslo asosiy va tub sabab
bo‘lolmaydi. Fan davlatni keltirib chiqaruvchi bosh sabab ishlab chiqarish
munosabatlari, jamiyatning iqtisodiy taraqqiyoti va bazisi ekanligini rad etib
bo‘lmas darajada isbotlab berdi.
Davlat kelib chiqishining psixologik nazariyasi ham bor. Uning asoschisi
sotsiolog Gabriel Garddir. Rus olimi Korkunov, professor Petrajitskiylar ham shu
konsepsiya tarafdorlaridirlar. Mazkur nazariyaning asosiy g‘oyasi - insonlar o‘z
tabiatiga, biologik instinkt xususiyatlariga ko‘ra boshqarilish, itoat etishga intilar
emishlar. Ulardagi bu ehtiyoj faqat davlat mavjud bo‘lgan taqdirdagina
qondirilarmish. Bu nazariya xalq ommasini avom va passiv qilib tasvir etadi.
Xalqni politsiya qamchisi ostiga qo‘yishdan boshqa narsa emas, deydi.
10

Davlat kelib chiqishining psixologik nazariyotchisi o‘ng sotsialistik Rudolf
Pamperiyen davlat kelib chiqishini kishilardagi hokimiyat instinktining mavjudligi
bilan izohlaydi. Yuqorida aytib o‘tilgan davlatning kelib chiqishi haqidagi burjua
qarashlari huquqning kelib chiqishiga ham taalluqlidir.
Tabiiy huquq nazariyasi. Uning asosiy g‘oyasi - inson tabiati abadiy,
o‘zgarmas va tarixdan tashqari turadi, deyishdan iborat. Tabiiy huquq nazariyasi
tarafdorlari D.Lokk, T.Gobbs, G.Grotsiy, B.Spinoza va boshqalardir.
Tabiiy huquq nazariyasi individni ikki toifaga ajratadi: inson va fuqaro.
Shunga muvofiq inson huquqlari va grajdanin huquqlari deb tabiiy huquqni va
pozitiv huquqni farqlaydi. Bunday qilish huquqiy dualizm pozitsiyasida turish
demakdir.
Organik nazariya. Mazkur ta’limotning asoschilari - ingliz sotsiologi
G.Spenser, shveysariyalik huquqshunos I.Blyunchli, fransiyalik jamiyatshunos
M.Forms va boshqalar. Bu ta’limot tarafdorlari biologik organizm bilan ijtimoiy
(jamiyat) organizmni bir-biriga o‘xshatishadi. Shu jumladan, davlatni tirik
organizm deb qaraydilar. Ular jamiyat va davlatning paydo bo‘lishi va
rivojlanishiga biologik hayot qonuniyatlarini joriy qilishga intiladilar. Davlat
insonlarning birlashuvi asosida hosil bo‘ladigan organizm. Hukumat davlatning
miyasi funksiyasini bajaradi va butun organizmni boshqaradi.
Gerbert Spenserning fikricha, davlat odamlarning paydo bo‘lishi bilan
vujudga keladi, u organizm sifatida odamlardan tashkil topadi. Va, davlat ham
biologik organizmga o‘xshash o‘sadi, rivojlanadi, kengayadi, ixtisoslashadi va
vaqti kelib o‘ladi. Davlat hokimiyati insoniy maqsadlarga erishishning vositasidir 9
.
Organik hayot bilan ijtimoiy hayot o‘rtasida o‘xshashliklar bo‘lsa-da, bu
ta’limot ilmiylikka da’vo qilaolmaydi. Taniqli rus huquqshunosi Е .N.Trubeskiy
ta’kidlaganidek, sotsiologlar insonlarni tirik hujayra bilan qiyoslaydilar, ammo u
mustaqil holda yaxlitlikni tashkil etolmaydi, balki bitta organizmning qismi
bo‘ladi, xolos. Bu bilan u bitta funksiyani bajaradi. Inson esa, jamiyatdan ajrala
oladi, bir necha ijtimoiy organizmlar(tashkilotlar)ning a’zosi bo‘la oladi va bir
9
Спенсер Г. Основание социологии. - СПб., 1908. – Б.17-20.
11

vaqtning o‘zida bir qancha vazifalarni bajara oladi (masalan, oilada - ota,
ishxonada - mutaxassis, avval student, keyin professor, advokat, prokuror, sudya
va h.k.) 10
. Jamiyat, davlatni o‘rganishda biologik qonuniyatlarni ham inobatga
olish lozim, lekin ularni mutlaqlashtirish to‘g‘ri emas.
Tarixiy - materialistik nazariya. Ushbu ta’limotning dastlabki asoschilari
L.Morgan, K.Marks, F.Engels va boshqalar. Davlat ibtidoiy jamiyatning tabiiy
rivojlanishi, evolyutsiyasi oqibatida kelib chiqishini asoslashga intilish mavjud.
Darhaqiqat, davlatchilikning dastlabki kurtaklari, hokimiyatning siyosiylashuvi
asoslari, avvalo, ibtidoiy tuzum qa’rida, uning obyektiv rivojlanishi sharoitida
paydo bo‘lgan. Ibtidoiy jamiyatning iqtisodiy o‘sishi nafaqat davlat paydo
bo‘lishining moddiy asosini, balki uning sotsial asoslarini ham ta’minladi.
Mazkur nazariya davlatning kelib chiqishini izohlashda ikki yondashuvni
o‘zida mujassam etadi:
birinchi yondashuv: davlat ibtidoiy jamiyat o‘zlashtiruvchi jamoadan ishlab
chiqaruvchi jamiyatga aylanishi, iqtisodiyotning malakalashuvi va ixtisoslashishi,
yirik ijtimoiy mehnat taqsimotining yuz berishi, moddiy ne’matlar to‘planib
mulkchilik munosabatlarining paydo bo‘lishi, taqsimot muomalalarining va
jamiyatni boshqarishning murakkablashuvi, oqibatida jamiyat a’zolarining sotsial
tabaqalashuvi, jamiyatning «umumiy ishlari»ni boshqarish ehtiyoji va boshqalar bu
yondashuvning asosiy nuqtalari hisoblanadi. Sanab o‘tilgan omillar davlat
shakllanishiga turtki bergan, uni keltirib chiqargan obyektiv sabablardir;
ikkinchi yondashuv: jamiyatda xususiy mulk va uning asosida mulkchilik
(egalik) munosabatlarining qaror topishi va mustahkamlanishi mulkdorlar va
mulksizlar sinfini vujudga keltiradi. Ularning manfaatlari ziddiyatli bo‘lib, o‘zaro
kelishtirilishi qiyin kechadi, hatto ba’zan murosasiz munosabatlar tizimiga
aylanadi. Iqtisodiy hukmronlikka erishgan sinf jamiyatning boshqa qatlamlari
ustidan siyosiy hukmronlikni ham qo‘lga kiritadi. Davlat shunday hukmronlikning
vositasi sifatida paydo bo‘ladi. Davlatning shu tarzda paydo bo‘lganligiga tarixda
isbotlovchi dalillar bor.
10
Трубецкий Е.Н. Лекции по энциклопедии права. - М.: 1917. – Б.212-226.
12

Huquqning paydo bo‘lishiga oid nazariyalar. Bu boradagi nazariyalarning
o‘ziga xos alohida xususiyatlari bo‘lsa-da, ular davlatning kelib chiqishi
to‘g‘risidagi konsepsiyalar bilan uzviy bog‘liq. Aksariyat hollarda huquqning
yaratilishi huquqning tabiati, mohiyati, ijtimoiy vazifasi va huquqiy tartibga solish
muammolari bilan bog‘liq holda tahlil etiladi.
Huquq kelib chiqishining teologik talqini. Bu nazariya huquqning manbayini
abadiy bo‘lgan xudoda, uning irodasi va oliy ongi, azmu-ixtiyorida deb hisoblaydi.
Ayni vaqtda, huquqda tabiiylik va insoniylikka oid jihatlar ham mavjudligini inkor
etmaydi. Din mutafakkirlarining fikricha, huquq - Xudo tomonidan berilgan
ezgulik va adolat san’atidir. Teologik ta’limot birinchilardan bo‘lib huquqni
yaxshilik va adolat bilan bog‘ladi. Biroq, bu ta’limot ilmiy dalillarga emas, balki
ishonch va e’tiqod mezonlariga tayanib ish ko‘radi.
Tabiiy huquq nazariyasi. Mazkur nazariyaning alohida qoidalari miloddan
avvalgi V-IV asrlarda Qadimgi Yunonistonda faoliyat yuritgan sofistlar tomonidan
rivojlantirilgan. Sofistlarning fikricha, insonlar paydo bo‘lishlari bilan hech qanday
qoidaga rioya qilmasdan yashaganlar, ammo keyinchalik o‘zlarining
xavfsizliklarini ta’minlash, o‘zaro birlashib yashash uchun turli xil qoidalarni
ishlab chiqishga majbur bo‘lganlar.
Qadimgi yunon faylasuflari Suqrot, Aflotun va Arastularning nuqtayi
nazariga ko‘ra hamma qonunlar ham insonlar tomonidan qat’iy ravishda yaratilgan
emas. Insonlar tomonidan yaratilgan qonunlardan tashqari «insonlar qalbida
joylashgan ilohiy qonunlar ham mavjud». Boshqacha qilib aytganda, inson
irodasiga bog‘liq ravishda yaratilgan qonunlar, ya’ni davlat tomonidan chiqarilgan
qonunlardan tashqari, inson xohish-irodasiga bog‘liq bo‘lmagan qonunlar ham
mavjud bo‘lib, ular tabiiy huquqdan iboratdir. Bu qonunlar asosida boqiy, ajralmas
ilohiy tartib hukmron bo‘lib, ular nafaqat insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni, balki
«butun dunyoni yaratilishini tartibga soladi».
Qadimgi Yunon faylasufi Epikur (er.av. 341-270) tabiiy huquq nazariyasini
yoqlab chiqadi. Uning fikricha, tabiat xudoning aralashuvisiz, o‘z qonunlariga
13

binoan rivojlanadi. Adolat, tabiatan bo‘lib, foyda to‘g‘risida, bir-biriga zarar
yetkazmaslik va zarar ko‘rmaslik maqsadida tuzilgan shartnomadir.
Qadimgi rim huquqshunoslari va faylasuflari asarlarida tabiiy huquqiy
ta’limotlar o‘z aksini topgan. Rim huquqshunoslarining fikricha, rim huquqi ius
civil (faqat rim fuqarolari o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi, qadimiy
rim huquqi), ius gentum (rim fuqarolari bilan boshqa xalqlarning o‘rtasidagi
mulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquq) va ius natural-tabiiy huquqdan
iboratdir. Qadimgi yunonlar kabi rimliklar ham huquqni ijobiy huquq, tabiiy
huquq, ilohiy huquqqa bo‘ladilar.
Rim huquqi rivojlanishining barcha bosqichlarida rim huquqshunoslarining
fikricha, tabiiy huquq mohiyati va uning barcha xalqlar uchun umumiy bo‘lgan
munosabatlarida farq mavjud bo‘lgan. Ba’zi rim huquqshunoslari ularni bir-biridan
ajratishgan. Ba’zilari ularning teng ko‘rishgan. Ammo deyarli barcha rim
huquqshunoslari qadimgi yunon huquqshunoslari va faylasuflaridan farqli
ravishda, o‘z diqqat e’tiborlarini bir qator holatlarda ijobiy huquq tabiiy huquqqa
zid kelishiga qaratganlar. Tabiiy huquq bilan ijobiy huquq o‘rtasidagi
ziddiyatlardan biri shuki, tabiiy huquqda barcha kishilar huquqda tengdirlar, ular
o‘rtasida sinfiy va boshqa ijtimoiy belgilariga ko‘ra farq bo‘lishi kerak emas degan
g‘oya yotsa, ijobiy huquq esa, aynan o‘sha farqlar asosida shakllanadi.
Stoitsizmning asoschisi bo‘lgan Zenon (er.av. 336-264) ta’limotiga ko‘ra,
tabiiy huquq ilohiydir hamda haqiqatni buyuruvchi va nohaqni taqiqlovchi kuchga
egadir. Stoiklar fuqarolik hamjamiyati asosida insonlarni bir-biriga nisbatan tabiiy
intilishi, ularning o‘zaro tabiiy aloqalari yotishini ta’kidlaydilar. Shunga ko‘ra,
davlat sun’iy, shartli, shartnoma asosida vujudga kelgan uyushma bo‘lmasdan,
balki tabiiy birlashmadir.
Rim stoiklarining ilohiy va insonlar dunyosining yagonaligi g‘oyasidan kelib
chiqib, rim faylasufi, davlat arbobi Seneka, insonlarni o‘zaro qon-qarindoshligini,
yagona tananing qismlari deb hisoblaydi. Uning fikricha, tabiat barcha odamlarni
bir xil moddadan bir xil maqsad uchun yaratgan. Oliy ne’mat inson tanasiga
joylashtirilgan ilohiy ruh bo‘lgan ong hisoblanadi. Onglilik insonni xudoga
14

monand qiladi. Tabiat insonga ongdan tashqari, inson urug‘ining yagonaligi
asosida yotuvchi hamjamiyatga uyushish layoqatini ham bergan. Ong va o‘zaro
muloqot tufayli insonlar yashash uchun kurashda hayvonlardan ustun keldilar,
tabiat hodisalarini bo‘ysundirdilar va yaqin hamjamiyat bo‘lib yashay boshladilar.
Koinot, Senekaning fikricha, o‘zining tabiiy huquqi bilan tabiiy davlatdir, uni
tan olish zaruriy va ongli ish. Tabiat qonuni bo‘yicha ushbu davlatning a’zolari
bo‘lib, uni tan olishi yoki olmasligidan qat’i nazar, barcha insonlar hisoblanadi.
Alohida davlat tuzilmalari esa, ular tasodifiy yoki butun insoniyat uchun emas,
faqat cheklangan doiradagi insonlar uchun ahamiyatga ega.
Tabiiy huquq nazariyasi o‘rta asrlarda bir qator o‘zgarishlarni boshidan
kechirgan. Inson tabiatining umrboqiyligi va o‘zgarmasligi haqidagi ta’limot
o‘zgarmagan holda, endi tabiiy huquqning kelib chiqishi tabiat bilan
bog‘lanmasdan, ilohiy kuchlarga bog‘lab qo‘yildi. Gollandiyada Gugo Grotsiy va
Spinoza, Angliyada Tomas Gobbs va Jon Lokk, Fransiyada Jan Jak Russo, Pol
Golbax, Rossiyada Aleksandr Radishev va boshqalar tabiiy huquq nazariyasining
rivojlanishiga o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shdilar. Tabiiy huquq
maktabining asoschilaridan biri Gugo Grotsiyning fikricha, inson tabiati tabiiy
huquqning onasi hisoblanadi. Tabiiy huquq, bu insonlarga allaqachon tegishli
bo‘lgan narsalarni berish va ularga nisbatan yuklatilgan majburiyatlarni bajarish
demakdir. Haqiqat (adolat) tabiiy huquq normalariga muvofiqlikdir. Tabiiy huquq
hech kimning irodasi mahsuli bo‘lmaganligi uchun ham, hech kimga bog‘liq emas.
Jan Jak Russo (1712-1778) tabiiy huquq haqidagi ta’limotni mantiqiy
nihoyasiga yetkazdi. Russo tabiiy huquq nazariyasini atrof-muhitdagi voqelik bilan
solishtirib, o‘sha davrdagi tuzumni qattiq qoraladi.
Shunday qilib tabiiy huquq, har qanday huquqning, shu bilan birga, huquqiy
tartibotning, ijobiy huquqning, axloqiy huquqning, siyosiy huquqning va shu
kabilarning boshlang‘ich asosidir 11
.
Huquqning tarixiy maktabi. Bu ta’limotning Germaniyadagi asoschilari (G.
Gugo, F. Savini, G. Puxta) XVIII-XIX asrlarda huquq til (nutq) kabi tarixan kelib
11
Davlat va huquq nazariyasi Prof . Х. T . О dilqoriyev tahriri ostida - T .: 2009. – В.47-50.
15

chiqadi va rivojlanadi, aslo qonun chiqaruvchi tomonidan e’lon etilmaydi, deb
isbotlashga urindilar. U «milliy» ongdan, «xalq» ongidan kelib chiqadi. Tarixiy
maktab vakillari diniy ta’limotga ham yondashib ketadi. Masalan, G.Puxta:
«Huquq Xudodan boshlanadi. U millat tabiatiga huquqni yaratish qudratini jo
etgan», deb ta’kidladi. Huquqning normativ nazariyasini yaratuvchilaridan biri
Gans Kelzen huquqni huquqning o‘zidan keltirib chiqaradi. Uning ta’kidlashicha,
huquq sababiy bog‘lanish tamoyiliga bo‘ysunmaydi, o‘z kuchi va harakatini
o‘zidan oladi. Kelzen uchun huquqni keltirib chiqaruvchi sabablar masalasi kun
tartibida turmagan.
Huquqning psixologik (ruhiy) nazariyasi (L. Petrajitskiy va boshqalar).
Mazkur ta’limot vakillari huquqning kelib chiqishi sababini insonlarning
ruhiyatidan, huquqiy hayajon, ehtiros va kechinmalarning imperativ
xususiyatlaridan izlaydilar. Huquq - bu o‘ziga xos «murakkab emotsional-aqliy
ruhiy jarayon bo‘lib, u individning ruhiy sohasida namoyon bo‘ladi» 12
.
To‘g‘ri, huquqning kelib chiqishida ruhiy (psixologik) omilni to‘la inkor etish
mumkin emas, ammo, ruhiy hayajon va kechinmalarni huquqni yaratuvchi asosiy
manba deb hisoblash ham to‘g‘ri emas.
Huquq kelib chiqishining marksistik konsepsiyasi. Bu nazariya asoschilari
huquqning kelib chiqish va amal qilishning bosh manbayi iqtisodiy tuzum
(bazis)da ekanligini ishonchli isbotladilar. Shu bois huquq jamiyatning iqtisodiy
tuzumidan ustun bo‘la olmaydi. Shu bilan birga, marksizm huquqning genezisini
sinflar va sinfiy munosabatlar bilan chambarchas bog‘laydi. Huquqda iqtisodiy
hukmron sinfning irodasini ko‘radi. Biroq, huquqning ildizlari anchagina
chuqurroq, uning paydo bo‘lishiga sinflardan ko‘ra, boshqa umumsotsial omillar
ko‘proq ta’sir ko‘rsatadi.
12
Петражицкий Л.И. Теория права и государства в связи с теорией нравственности. - СПб.: 1909. - 1 tom. –
В.84.
16

1.2. Davlatning kelib chiqishi va rivojlanishi
Davlatning kelib chiqish nazariyasida davlatning mohiyati masalasi markaziy
o‘rinni egallaydi. Binobarin, fanning boshqa barcha muammolarini hal etish
«davlat nima» degan savolga beriladigan javobning ma’nosiga bog‘liq. Davlat
masalasi eng murakkab, eng qiyin muammo bo‘lganligi bois insoniyatning
aqlpeshalari bu to‘g‘rida xilma-xil va serqirra fikrlar bildirganlar.
Davlatshunos olimlardan biri A. Parshin shunday deb yozgan edi:
«Davlatning tabiatini va mohiyatini teran va har tomonlama anglamay turib,
davlatni oqilona va malakali boshqarib bo‘lmaydi». Falsafa kategoriyalaridan biri
bo‘lmish mohiyat - narsa, hodisa, buyum va jarayonlarning muhim, asosiy, zaruriy,
barqaror jihatlarini, ichki aloqalarini, o‘zaro munosabatlarini, qonuniyatlarini
ifodalovchi belgilarining yig‘indisidir. Davlatning mohiyati borasida izlanganda,
uning muhim belgilarini, barcha jihatlarini tavsiflovchi xususiyatlarini, faoliyati va
namoyon bo‘lish qonuniyatlarini ochishga intilamiz. Davlatning mohiyati uning
ijtimoiy hayotda bajaradigan vazifasini (ijtimoiy munosabatlarni boshqarish, ularni
tartibga solish va boshqa muhim vazifalarini) aniqlashni ham qamrab oladi.
Davlat murakkab ijtimoiy hodisa bo‘lganligi bois, uning mohiyati va ta’rifi
xususida qadimdan turli-tuman mulohazalar bildirib kelinadi. Jumladan, davlatning
mohiyati haqidagi dastlabki tasavvur va qarashlar zardushtiylik dinining muqaddas
kitobi - «Avesto»da ham bayon etilgan. «Davlatmi? U nima o‘zi?», - deydi
Zardusht va o‘zi javob beradi: «Sovuq maxluqlar ichida hammadan ham
sovuqrog‘i davlat deb ataladi. U sovuq yolg‘onlar to‘qiydi. Uning nomidan «Men
davlatman, ya’ni xalqman» degan yolg‘on o‘rmalab yuradi». Qadimgi rim
faylasufi va siyosiy arbobi Mark Tulliy Sitseron (mil.av. 106-43) «davlat nima»
degan savolga javob izlab, shunday deb yozgan: «Davlat - bu umumiy huquqiy
tartibotdir; davlat - bu xalq ishi, faoliyati, xalqqa taalluqli ishdir» 13
. Alloma olim
xalq deganda kishilarning har qanday jamoasini emas, balki ko‘pchilik aholining
huquq masalalaridagi o‘zaro kelishuvi va manfaatlar umumiyligi asosidagi
birlashuvini tushungan1.
13
X . T . Odilqoriyev . Davlat va huquq nazariyasi . Darslik . – Т.: Adolat , 2018. – B .64.
17

Uyg‘onish davrining buyuk donishmandi N.Makiavelli davlat timsolida
jamiyatning siyosiy holatini ko‘rgan. U o‘zining «Hukmdor» nomli asarida
«insonlar ustidan hukmronlik qilgan va hukmronlik qiluvchi barcha davlatlar
mohiyatan yo respublika, yoki tanho boshqariluvchi tuzilmalar bo‘lgan», - deb
yozgan edi. Bu o‘rinda davlat hokimiyatni amalga oshirish vositasi ekanligiga
urg‘u berilgan.
Davlatning mohiyatini anglashda «hokimiyat», aniqrog‘i «siyosiy hokimiyat»
hodisasi alohida ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, siyosiy yoki davlat hokimiyati
ijtimoiy hokimiyatning yagona turi emas.
Hokimiyat kishilarning muayyan maqsad yo‘lida uyushgan va barqaror
xususiyatga ega bo‘lgan jamoasiga xosdir. Hokimiyat - kishilik jamiyati paydo
bo‘lganidan buyon mavjud va hozirgacha o‘zining qudratli «joziba»si bilan
insonlar aqlini tortib kelayotgan nihoyatda murakkab ijtimoiy hodisadir. Bugungi
kunda aksariyat olimlar e’tirof etgan nuqtayi nazarga ko‘ra, hokimiyat - muayyan
shaxs (guruh)ning u yoki bu kishi (guruh) ustidan boshqaruvni amalga oshirish
(hukmronlik qilish), u yoki bu narsaning taqdirini hal etish huquq-imkoniyatidir.
Hokimiyatning muhim sifati uning kishilar o‘rtasidagi irodaviy munosabat
ekanligida ifodalanadi. Hokimiyat bu shunday ijtimoiy irodaviy munosabatki,
bunda hukmron irodaning ustunligi, belgilovchi roli ta’minlanadi. Hokimiyat
amalga oshgan joyda muayyan irodaviy akt (munosabat) bor va shuning natijasida
ro‘y beradigan boshqaruv va boshqarilish mavjud. Boshqaruv esa o‘ziga nisbatan
ma’lum bo‘ysunishni, tobelikni talab etadi. Demak, hokimiyat bo‘ysunish va zarur
bo‘lganda majburlash elementlari orqali amalga oshiriladi. Ma’lum obro‘
(avtoritet) va bo‘ysunishsiz boshqarish mumkin emas.
Avtoritet (hokimiyat vakolatlari tufayli erishiladigan mavqe) itoat
etuvchilarga hukmron irodaning o‘tkazilishidir. Ikkinchi tomondan, avtoritet itoat
etilishini nazarda tutadi4 . Hukmronlikka erishishda majburlash, zo‘rlik ishlatish,
ishontirish, rag‘batlantirish, tarbiya kabi turli usul va vositalardan foydalaniladi.
Hokimiyatning alohida ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga ega bo‘lgan turi davlat
hokimiyatidir. Davlat hokimiyati ommaviy-siyosiy xususiyatga ega bo‘lib, asosiy
18

ijtimoiy vazifasi jamiyatni uyushtirish va boshqarishdan iborat 14
. U muayyan
tashkiliy shakllarda namoyon bo‘ladi, maxsus usullar va vositalar bilan amalga
oshiriladi.
Hozirgi zamon demokratik jamiyatlarida davlat hokimiyati huquq vositasida,
konstitutsiya tarzidagi qonunlarda institutsional ko‘rinishda rasmiylashtiriladi.
Hokimiyat har qanday ijtimoiy birlikning faoliyat ko‘rsatish sharti
(vositasi)dir. Bunda hokimiyat ushbu hamjamiyatga mansub shaxslarning undagi
yagona rahbariy irodaga bo‘ysinuvi munosabatlari tarzida namoyon bo‘ladi. Bayon
qilingan mulohazalar asosida hokimiyatning quyidagi ta’rifini taklif etish mumkin.
Hokimiyat - ijtimoiy hayotning tegishli darajasi va tabiatiga mutanosib bo‘lgan har
qanday ijtimoiy jamoaning faoliyat ko‘rsatish usuli (vositasi) bo‘lib, u ayrim
shaxslar va ular birlashmasining hamjamiyatdagi yagona rahbariy irodaga itoat
etishi munosabatlari tarzida ifodalanadi.
Adabiyotlarda siyosiy hokimiyat bilan davlat hokimiyatining bir-biridan farq
qilishini isbotlovchi fikrlar mavjud. Ushbu bahsga berilmagan holda quyidagi
umumiy ta’rifni bayon etamiz. Demak, siyosiy yoki davlat hokimiyati - ijtimoiy
hokimiyatning shunday turiki, bunda boshqaruv bevosita davlat tomonidan, yoki u
vakolat bergan subyektlar tomonidan, uning nomidan, uning topshirig‘iga binoan
va uning qo‘llab-quvvatlashi asosida amalga oshiriladi.
Ommaviy-siyosiy hokimiyat (ya’ni, davlat hokimiyati) - birinchidan,
muayyan hududga nisbatan joriy etiladi; ikkinchidan, tegishli hududda joylashgan
va shu yerda yashaydigan aholiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi; uchinchidan, maxsus
apparat vositasida amalga oshiriladi; to‘rtinchidan, davlat hokimiyati suverenitetga
ega bo‘lib, u jamiyatning boshqa ijtimoiy guruhlari (siyosiy partiyalar, ijtimoiy-
siyosiy tashkilotlar, ijtimoiy harakatlar, uyushmalar va h.k.) dan to‘la mustaqildir;
beshinchidan, butun jamiyat nomidan ish yuritadi va boshqaradi.
Davlat tarix sahnasiga kelgan davrdan boshlab, davlatning mohiyati haqidagi
g‘oyalar vujudga keldi.
14
X . T . Odilqoriyev . Davlat va huquq nazariyasi . Darslik . – Т.: Adolat , 2018. – B .65.
19

Xo‘sh, davlat nima degani? Maxsus ijtimoiy-gumanitar, siyosiy, falsafiy,
yuridik bilimga ega bo‘lmagan odam «davlat» deganda alohida davlat
organlarining nomini, «parlament», «hukumat», «prezident» kabilarni tasavvur
etadi. Yana savol tug‘iladi: davlat o‘zi nima uchun zarur? Juda ko‘p sonli davlat
organlari, mansabdor shaxslardan iborat ulkan apparat davlat tuzilmasi bo‘lib,
nihoyatda murakkab tashkiliy birlik - kishilik jamiyatini boshqarish uchun zarurdir.
Sanoat kapitalizmi davrida «davlat - kishilar ittifoqi, hudud va hokimiyat kabi
uch tarkibning uyg‘unlashuvi mahsuli», degan ta’riflar keng tarqaldi. Xususan,
nemis faylasufi va huquqshunosi L. Dyugi davlatni quyidagi to‘rtta elementdan
iborat deydi. Uning fikricha davlat: 1) insonlar (individlar) jamoasi; 2) muayyan
hudud; 3) suveren hokimiyat; 4) hukumatdan tashkil topgan 15
. G.F.Shershenevich
muayyan hududda o‘troq hayot kechiruvchi va yagona hokimiyatga itoat etuvchi
kishilar ittifoqini davlat deb ataydi.
«Davlat, - deydi mashhur rus olimi N.M. Korkunov, - erkin kishilarning
ijtimoiy ittifoqi bo‘lib, muayyan vakolatlar (majburlov) yordamida
ta’minlanadigan osoyishta tartibotdir». Shunga o‘xshash fikr G. Grotsiy asarlarida
ham uchraydi. U davlatni «huquqqa rioya etish va umummanfaati yo‘lida tuzilgan
erkin kishilarning mukammal ittifoqi», deb ta’riflaydi.
J.Lokkning talqinida: «davlat demokratiya yoki boshqaruvning u yoki bu
shakli emas, balki lotincha «civitas» so‘zi bilan ifodalanadigan har qanday
mustaqil uyushmadir, ushbu so‘zga «davlat» («commbwealth») so‘zi mos keladi».
Nemis falsafasining yorqin namoyandasi Immanuil Kant ham davlatning
mohiyati borasida tahlil yuritib, shunday deb yozadi: «Davlat o‘zi joylashgan
yerning xuddi o‘zidek mulk emas, balki kishilarning o‘zi xo‘jayinlik qilib, o‘zini
o‘zi boshqaradigan jamiyatdir». Mutafakkir boshqa bir asarida «Davlat huquqiy
qonunlar himoyasida bo‘lgan ko‘pchilik odamlarning birlashmasidir», deydi.
Davlatning mohiyatini tushunish bobida fransuz mutafakkir Jan Boden o‘z
o‘tmishdoshlari va zamondoshlaridan ancha ilgarilab ketdi. U davlatni «suveren
hokimiyat orqali ko‘plab oilalar va ularga tegishli narsalar ustidan adolatli
15
X . T . Odilqoriyev . Davlat va huquq nazariyasi . Darslik . – Т.: Adolat , 2018. – B .66.
20

hukmronlik vositasi» sifatida tushunishni ilgari suradi. Davlat, - deydi J.Boden -
suveren hokimiyatning odamlar ustidan amalga oshiradigan rahbarligidir. Uning
ta’biricha, suverenitet davlatning doimiy va mutlaq hokimiyatidir.
Suverenitet g‘oyasini T.Gobbs ham yoqlab chiqadi. Uning talqini
quyidagicha: «Odamlarni qo‘rquvda ushlab, ular harakatini ezgulikka
yo‘naltirishga faqat barcha imtiyoz va kuchlarni bir odam yoki bir necha kishilik
jamoa izmida jamlash orqaligina erishish mumkin. Agar ko‘pchilik odamlarning
birlashuvi (va boshqarilishi) shu tariqa ro‘y bersa, bu davlat deb ataladi.
«Suverenitetning sohibi aynan davlatning o‘zidir, uning zimmasiga tinchlik-
osoyishtalik va xavfsizlikni ta’minlash yuklatiladi» 16
.
Rossiyalik davlatshunos olim F.Kokoshkin davlat hokimiyatining
majburlovga tayanganligini inkor etib, quyidagi mulohazani bildiradi: «Davlat
ma’lum toifa insonlarning jamoasi emas, balki kishilar o‘rtasidagi munosabatdir,
ularning umumiy turmush kechirish shakli, ular o‘rtasidagi muayyan ruhiy
aloqadorlikdir».
Davlat va uning mohiyati masalasiga Ivan Ilinning qarashlari ham g‘oyat
qiziqarli. «Uzoq tajriba, og‘ir mashaqqatlardan aziyat chekkan insoniyat uyushgan
majburlov tartibidan tashqaridagi hayotni sinab ko‘rib, o‘rta asrlarning xususiy
huquqiy tizimi va ijtimoiy-huquqiy besaranjomliklarini boshdan kechirib, insoniyat
nihoyat endilikda erkin va ixtiyoriy ittifoqqa asoslangan hayotni yakka
hukmronlikka, majburlovga tayangan davlatdagi hayot bilan birga qo‘shish
mumkinligiga ishonch hosil qildi. Davlatning majburlov kuchi va uning serqirra va
xilma-xil faoliyati to‘g‘ri tashkil etilgan taqdirda, insonning erkin ma’naviy
hayotiga tazyiq o‘tkazmay, balki uning uchun qulay sharoitlar yaratib beriladi».
Yuqoridagi fikrlardan shunday xulosaga kelish mumkin: «Davlat - huquq
asosida uyushgan, yagona hudud ustidan hukmronlik qilish va yagona hokimiyatga
bo‘ysunish asosida birlashgan odamlarning umumiy ittifoqidir».
«Davlat» iborasining to‘la ma’nosi quyidagi ijtimoiy hodisalarning uyg‘unligi
va bir butunligida namoyon bo‘ladi: a) hokimiyat va bo‘ysunish munosabatlarining
16
X . T . Odilqoriyev . Davlat va huquq nazariyasi . Darslik . – Т.: Adolat , 2018. – B .67.
21

mavjudligi; b) hokimiyat majburlov choralarini qo‘llashda tanho (suveren)
huquqqa ega bo‘lishi; v) yuridik mazmun va tartibning mavjudligi; g) boshqaruv
va u tufayli nisbiy barqarorlikning ta’minlanishi; d) tashkiliy uyushganlik.
Shunday qilib, davlat - jamiyatdan alohida mustaqil tuzilma emas, balki
muayyan makon va zamonda mavjud huquqiy tartibga solinadigan ijtimoiy xulq-
atvorning aniq shakli. Davlat - sezgi organlari yordamida aniqlash mumkin bo‘lgan
moddiy hodisa emas, balki jamiyat a’zolarining yuridik jihatdan tartibga solingan
o‘zaro bo‘ysunish va boshqarilishini ifodalaydigan aloqalarini nazarda tutuvchi
ijtimoiy voqelik. Davlat to‘g‘risida so‘z yuritganda, biz vakolatli organlar
tomonidan odamlar o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlarning huquqiy tartibga
solinishini nazarda tutamiz. Demak, davlat odamlar xulq-atvorini qat’iy huquqiy
normalar yordamida majburiy tartibga solishdan iborat funksiyani bajaruvchi
murakkab ijtimoiy hodisa(tashkilot)dir 17
.
17
X . T . Odilqoriyev . Davlat va huquq nazariyasi . Darslik . – Т.: Adolat , 2018. – B .68.
22

II BOB. DAVLATNING MOHIYATI VA BELGILARI
2.1. Davlat tushunchasining mohiyati
Davlatning mohiyatini aniqlash deganda, uning ma’no-mantig‘i, ichki tabiati,
asl mazmuni, jamiyat hayotida o‘ynaydigan roli va ijtimoiy vazifasini ochish, shu
xususiyatlarini anglab yetish tushuniladi. «Davlat» degan ijtimoiy hodisaning
asosiy mantig‘ini, o‘zagini hokimiyat tashkil etadi. Shuningdek, davlat jamiyatga
tegishli siyosiy tashkilotdir. Boshqacha aytganda, davlatning mohiyati masalasi -
davlat hokimiyati kimga tegishli, uni kim va qaysi manfaat yo‘lida amalga
oshiradi, degan savolga javob berish orqali yoritiladi. Xuddi shu bois bu muammo
o‘ta munozarali, bahsli nazariy masala hisoblanadi.
Davlatning mohiyati - uning eng muhim, barqaror belgi va xususiyatlari, ichki
aloqalari yig‘indisi. Mohiyat - qonuniyatni, qonuniy munosabatlarni, eng muhim
tavsiflovchi jihatlarni anglashdir, ularning namoyon bo‘lishidir. Davlatning barcha
belgi va xususiyatlari uning ijtimoiy vazifalari, bajaradigan funksiyalarida
namoyon bo‘ladi. Davlatning asosiy ijtimoiy vazifasi insonlar o‘rtasidagi ijtimoiy
munosabatlarni tartibga solish, jamiyatni boshqarishdan iborat. Hokimiyatning
alohida tashkiliy shakli bo‘lgan davlat jamiyat oldida turgan vazifalarni bajarish
bilan bog‘liq jarayonlarni boshqaradi. Davlat boshqaruvi - ijtimoiy munosabatlarni
tartibga solish va rivojlantirish maqsadida ularga qat’iy ta’sir o‘tkazishdir. Shu
orqali davlat ijtimoiy taraqqiyotni yo‘naltirib turadi.
Davlat mohiyatida ikki jihatni nazarda tutish lozim. Birinchi holatda davlat
boshqaruvi butun jamiyat manfaati yo‘lida amalga oshirilishi mumkin; ikkinchi
holatda esa, u alohida ijtimoiy guruh yoki alohida shaxs manfaati uchun amalga
oshirilishi mumkin. Shunga ko‘ra, davlat yoki jamiyat irodasini ifoda etadi yoxud
ayrim shaxs (ayrim guruh) irodasini aks ettiradi. Demokratik yo‘nalishda
rivojlanayotgan jamiyat o‘zining serqirra obyektiv ehtiyojlari davlatning diqqat
markazida bo‘lishiga muhtojdir. Bu davlatning umumiy ijtimoiy funksiyalari
kengayishi va rivojlanishiga olib keladi.
Yuqoridagi mulohazalarga xulosa qilib, davlatning hozirgi zamonaviy ta’rifini
ifoda etishga harakat qilamiz. Davlat ommaviy-siyosiy hokimiyatning suveren-
23

siyosiy tarzda hududiy tashkillashtirilganligi bo‘lib, u maxsus apparat vositasida
o‘z azmu irodasini butun mamlakat uchun majburiy e’tirof ettira oladi.
Davlat - jamiyatning yagonaligi va yaxlitligini ta’minlaydigan siyosiy
tashkilot bo‘lib, maxsus mexanizm (apparat) vositasida jamiyat ishlarini
boshqaruvchi suveren ommaviy-siyosiy hokimiyat sifatida huquqqa umumiy
majburiy xususiyat baxsh etadi, fuqarolarning huquq va erkinliklarini, qonuniylik
va huquqiy tartibotni kafolatlaydi.
Davlatning mohiyati xususida bir qancha ta’limotlar va yondashuvlar mavjud:
elitar nazariya, texnokratik nazariya, markscha nazariya, umumfarovonlik davlati
nazariyasi, demokratik (huquqiy) davlat nazariyasi. Ushbu yondashuvlarni alohida
ko‘rib chiqaylik.
Elitar nazariya. Bu nazariya XX asrda keng tarqaldi. Uning tarafdorlari
fikricha, keng xalq ommasi davlat hokimiyatini amalga oshirish va jamiyatni
boshqarishga qodir emas, shu bois davlat hokimiyati jamiyatning yuqori qismiga -
elitaga tegishli bo‘lishi lozim. Va har safar hokimiyat tepasida bir elita ikkinchi
elitani almashtirib turadi.
Elitalar turli belgilari (kelib chiqishi, ma’lumoti, tajribasi, qobiliyati
kabilar)ga qarab aniqlanadi. Bunda elita saflari xalq ommasi hisobiga, ularning eng
qobiliyatli vakillari bilan to‘ldirib borilishi mumkinligi ham nazarda tutiladi.
Buning ustiga mazkur nazariyaning hozirgi tarafdorlari bir qancha elitalar mavjud
bo‘lib, ular hokimiyat uchun kurash olib borishi, biroq, xalq o‘z saylov huquqidan
foydalanib, ular faoliyatini nazorat qilishi mumkin, deb ta’kidlaydilar.
Shubhasiz, ushbu nazariyaning nuqsonlari ham mavjud. Chunonchi, aholini
hokimiyat ishlaridan chetlashtirishni targ‘ib qiladi, hokimiyatning sinfiy tabiati
butunlay inkor etiladi. Lekin ushbu nazariyaning ijobiy tomonlari ham yo‘q emas.
Haqiqatan ham, hokimiyat ishlarini olib borish amalda kishilarning g‘oyat
cheklangan doirasi - deputatlar, davlat mahkamasi xodimlari tomonidan bajariladi.
Muhimi, mazkur kishilar chindan ham xalq, turli ijtimoiy guruhlar va qatlamlar
manfaatlarini ifoda etishlari kerak. Shu jihatdan xalq saylagan va o‘z nomidan
24

vakil qilgan kishilarning elita xarakterini, ular faoliyati ustidan ta’sirchan nazoratni
ta’minlash zaruratini tushunish mumkin.
Texnokratik nazariya. Mazkur nazariya XX asrning 20-yillarida vujudga
kelib, 60-70-yillarda ancha keng tarqaldi. Uning tarafdorlari orasida T.Veblen,
D.Barnxeym, G.Saymon, D.Bell va boshqalar bor edi. Umuman ushbu nazariya
elitar nazariyasiga juda o‘xshab ketsa-da, zamonaviy voqelikni hisobga olishi bilan
ajralib turadi. Bu nazariyaga ko‘ra, jamiyatni mutaxassis-boshqaruvchilar,
menejerlar idora etishlari lozim (ko‘pincha amalda ham shular boshqaradilar).
Aynan ular jamiyatning haqiqiy ehtiyojlarini, uning eng maqbul rivojlanish
yo‘llarini, buning uchun zarur vositalarni aniqlashga qodir. Bu boshqarishni ilmiy
asosda olib borish imkonini beradi hamda jamiyatning ildam rivojlanishini
ta’minlaydi. Mazkur ta’limot g‘oyalaridan nafaqat davlatning mohiyati balki uning
boshqa jihatlariga tegishli bo‘lgan boshqa nazariyalarda ham foydalanilmoqda.
Markscha nazariya, aniqrog‘i tarixiy - materialistik nazariya davlatning
mohiyati masalasiga sinfiy yondashuvni taklif etadi. Uning asosida tarixiy
materializm va sinfiy kurash g‘oyasi yotadi. Mazkur ta’limot namoyondalarining
isbotlashicha, davlat (siyosiy) hokimiyati iqtisodiy jihatdan hukmron bo‘lgan
sinfga tegishli bo‘lib, faqat uning manfaati yo‘lida amalga oshiriladi. Shu sababli,
davlat mohiyati sinfiy nuqtayi nazardan ta’riflanib, davlat iqtisodiy hukmron
sinfning siyosiy hokimiyatini ta’minlab, mazlum sinf ustidan amalga oshiriladi,
uning qarshiligini bostirish quroli (diktatura) hisoblanadi. Diktatura - bu hech
qanday qonun bilan cheklanmagan va zo‘ravonlikka, majburlashga, kuchga
tayanadigan hokimiyatdir.
Sinfiy yondashuv tarixda ro‘y bergan, yashab o‘tgan quldorlik, feodal,
kapitalistik, sotsialistik davlat tiplarining mohiyatini ta’riflash uchun qo‘llanilishi
mumkin. Uni hozirgi demokratik yo‘nalishdagi davlatlar mohiyatini izohlash
uchun qo‘llab bo‘lmaydi. Demokratik rivojlangan mamlakatlarda davlat ijtimoiy
qarama-qarshiliklarni kelishtiruv asosida hal etish quroli - vositasiga aylanib
bormoqda. Zamonaviy davlatlarni ta’riflab, O‘zbekiston Respublikasining Birinchi
Prezidenti I. A. Karimov shunday degan edi: «Demokratiya sharoitida davlat
25

ijtimoiy qarama-qarshiliklarni zo‘rlik va bostirish yo‘li bilan emas, balki ijtimoiy
kelishuv, xalq ta’biri bilan aytganda, murosai madora bilan bartaraf etish vositasiga
aylanadi»1 .
Umumfarovonlik davlati nazariyasi. Bunday nazariya ikkinchi jahon
urushidan keyin vujudga kelgan bo‘lib, davlatning ijtimoiy hayotga
aralashmasligiga oid oldindan mavjud ta’limotga qarshi chiqadi. Bunda
huquqbuzarlik holatlari istisno etiladi («Davlat - tungi qorovul» nazariyasi). Uning
mohiyati 30-yillarda D. Keyns tomonidan ta’riflab berilgandi. D.Myurdal, A.Sigu,
K.Boulding, V. Mund va boshqalarning asarlarida bu nazariya yanada
rivojlantirilgan.
Mazkur nazariyaning bosh g‘oyasi shundan iboratki, unda davlat barcha
sinflardan ustun turib, aholi barcha qatlamlari manfaatlarini ifodalaydi,
umumfarovonlikni ta’minlaydi. Rivojlangan mamlakatlarning aholi turmush
darajasini yuksaltirish, ijtimoiy, madaniy va boshqa sohalarda yirik davlat
dasturlarini amalga oshirishdagi ulkan muvaffaqiyatlari ushbu nazariyaning yuzaga
kelishiga sabab bo‘ldi. Mazkur nazariya davlat faoliyatining asosiga inson
manfaatlarini qo‘yish bilan har bir shaxsning qadr-qimmatiga e’tiborni jalb etadi.
Bizning nazarimizda, ushbu nazariyaning ijobiy jihatlari umuminsoniy
qadriyatlar, inson manfaatlari va huquqlari ustuvorligi uning asosiga qo‘yilganligi
bilan belgilanadi. Uning kamchiligi esa, nimalar va kimlar evaziga bunga erishish
mumkinligini ko‘rsatib bera olmaganidadir 18
. Mabodo, ekspluatatsiya markazini
yarim mustamlaka va rivojlanayotgan mamlakatlarga ko‘chirish nazarda
tutiladigan bo‘lsa, bunday «farovonlik» nazariyasining e’tiborni tortishi amri
mahol1 .
Davlatning normativistik nazariyasi. Mazkur ta’limotning yorqin
namoyondalaridan biri avstriyalik mutafakkir Gans Kelzen (ayni vaqtda legistik
yondashuv vakili) davlat tushunchasini quyidagi ma’nolarda tavsiflaydi:
Birinchidan, davlat avvalo sof yuridik yondashuv nuqtayi nazaridan ko‘rib
chiqilmog‘i lozim. U yuridik shaxs, «huquqiy fenomen», o‘ziga xos korporatsiya
18
X . T . Odilqoriyev . Davlat va huquq nazariyasi . Darslik . – Т.: Adolat , 2018. – B .71.
26

sifatida namoyon bo‘lishi mumkin. Davlat millat miqyosidagi huquqiy tartibdir.
Yuridik fenomen sifatidagi davlat bilan huquq o‘rtasidagi munosabatga xuddi
huquq bilan individum o‘rtasidagi munosabat tarzida qaralmog‘i kerak.
Kelzenning fikricha, davlat huquqni o‘rnatishi yoki sanksiyalashdan qati nazar,
xuddi individdek bo‘lishi, ya’ni o‘z xatti-harakatida huquq bilan bog‘liq bo‘lishi
lozim.
Ikkinchidan, davlat tushunchasi sotsiologik ma’noda xam ishlatilishi mumkin.
Bu tarzda davlatga kandaydir «sotsiologik birlik», huquqiy tartib va huquqiy
reallikdan mustaqil mavjud bo‘lgan «sotsial reallik» sifatida ham qaralishi
mumkin. Sotsiologik nuqtayi nazardan qaraganda davlat uchun xos bo‘lgan jihat -
uning jamiyatni boshqarish yuzasidan vakolatlarining bir qancha organlarga
berilganligi, bir qator organlar qo‘lida to‘planganligidir. Shu bois jamiyatda
hokimiyat vakolatiga ega bo‘lgan bir necha tuzilmalar mavjud.
Uchinchidan, davlat tushunchasi jonli, tabiiy organizm sifatida ham
belgilanishi mumkin. Bu yondoshuvga asoslangan holda, davlat «sotsial biologik
shakl» sifatida namoyon bo‘ladi. Kelzenning bu qarashlari davlatning paydo
bo‘lishi to‘g‘risidagi organik nazariya tarafdorlari tomonidan qo‘llanilgan.
To‘rtinchidan, Kelzen va uning tarafdorlari davlatni «normalar tizimi»,
«normativ tartib», «siyosiy tashkillashgan jamiyat» «davlat-hokimiyat» deb
belgilashgan, ta’riflashgan. Kelzenning fikricha, davlat siyosiy xususiyatga ega, va
u avvalo siyosiy tashkilot sifatida namoyon bo‘ladi, chunki u «majburlov, kuch
ishlatish tartibini» belgilaydi, zero u «kuch ishlatishga bo‘lgan monopol huquqqa
ega»2 .
Yana bir yondashuv - «huquqiy davlat» nazariyasiga alohida bobda mufassal
to‘xtalamiz.
Shunday qilib, davlatning ijtimoiy hodisa sifatida murakkabligi, uning turfa
talqini, uning tushunchasining turlichaligini belgilaydi. Shu bois turli davrlarda
davlatni turlicha tushunish mavjud bo‘lgan 19
. Davlatni sobiq sovet tuzumi davrida
19
X . T . Odilqoriyev . Davlat va huquq nazariyasi . Darslik . – Т.: Adolat , 2018. – B .72.
27

sinfiylik nuqtayi nazaridan ta’riflangan. U «sinfiy jamiyatning siyosiy tashkiloti»
sifatida talqin etilgan.
O‘tgan asr 80-yillarining o‘rtalaridan boshlab, davlatni ta’riflashda
umumijtimoiy jihatni ko‘rsatish tomon siljish boshlandi va sinfiylikka berilgan
urg‘u asta-sekin umum-ijtimoiy jihat tomonga surila bordi.
28

2.2. Davlatning asosiy belgilari
Yurisprudensiyada davlat belgilari masalasi huquqshunos olimlarning doimiy
tadqiqot obyekti bo‘lib kelgan. Zero, davlat jamiyatning siyosiy tizimiga kiruvchi
boshqa tashkilotlardan o‘ziga xos bir qator belgilari bilan farq qiladi. Olimlarning
davlat belgilari xususidagi fikrmulohazalari, dunyoqarashlari va yondashuvlari
turlichadir.
«Oila, xususiy mulk va davlatning kelib chiqishi» nomli asar muallifi -
F.Engels davlatning asosiy belgilari sifatida aholining hududiy bo‘linishi,
ommaviy-siyosiy hokimiyat hamda soliqlar tizimining joriy etilishini ko‘rsatib
o‘tgan. G.F. Shershenevich ham shunga o‘xshash uch belgi: «a) odamlarning
birlashuvi; b) ular ustidan hukmronlik qiluvchi hokimiyat; v) shu hokimiyat ta’sir
doirasidagi hudud»ni sanab o‘tgan.
Z.M.Islomov o‘z asarlarida davlatning umume’tirof etilgan belgilari sifatida
fuqarolik, suveren hokimiyat, yuridik kuchga ega bo‘lgan qonunlar, davlat
funksiyasini bajarish uchun lozim bo‘lgan moddiy vositalar, mamlakatda
qonuniylik va huquqiy-tartibotni o‘rnatuvchi huquqni muhofaza qiluvchi organlar
(sud, prokuratura, politsiya va h.k), hududiy yaxlitlikni ta’minlovchi qurolli
kuchlarni sanab o‘tadi1 .
Ba’zi ilmiy adabiyot va darsliklarda davlatning asosiy belgilari sifatida davlat
suvereniteti, davlatning nomi, bayrog‘i, gerbi, poytaxti va konstitutsiyasining
mavjudligi ham qayd etilgan. Biroq, bunday fikrlarni quvvatlab bo‘lmaydi. Davlat
bayrog‘i, gerbi, madhiyasi belgi-xususiyat emas, balki davlatning ramzlaridir.
Davlatning nomi uning mavjudligi va mohiyatini belgilaydigan omil emas.
Davlatning poytaxti ham o‘zgarib turishi mumkin. Va nihoyat, konstitutsiya ham
davlatning mavjudlik sharti emas. Masalan, Buyuk Britaniyaning konstitutsiyasi
yo‘q, ammo u davlatlik sifatlarini yo‘qotgan emas. Konstitutsiyalar paydo
bo‘lgunga qadar ham davlatlar mavjud bo‘lgan.
Davlat belgilari xususida huquqshunos olimlarning fikr va mulohazalari,
yondashuvlari turli-tumanligi fanni boyitishga va bu sohadagi bilimlarni
29

rivojlantirishga xizmat qiladi 20
. Zero, fandagi ilmiy yangiliklar o‘zaro ilmiy bahs
va munozaralar natijasida shakllanadi.
Davlatning asosiy belgilari, uning jamiyatdagi turli nodavlat tashkilotlar,
ijtimoiy-siyosiy tizimning boshqa qismlaridan farqlarini ochishga imkon beruvchi
jihatlari hisoblanadi. Davlatning belgilari sifatida kishilik jamiyati uyushgan davlat
tashkilotining barqaror, qat’iy umurtqasini ifodalovchi jihatlari maydonga chiqadi.
Ular jamiyat rivoji bilan hamohang tarzda mazmunan boyib boradi, eski
funksiyalar barham topib, yangi idoraviy tuzilmalar va funksiyalar vujudga
kelaveradi.
Davlatni boshqa jamoat tashkilotlaridan ajratib turuvchi asosiy belgilari
hudud, fuqarolar, ommaviy hokimiyat, yagona soliq tizimi kabilar bo‘lib, mazkur
belgilarsiz davlat muayyan mavjudlik kasb eta olmaydi.
Aholining hududiy uyushishi va shu xudud chegaralarida ommaviy
hokimiyatning amalga oshirilishi. Davlat tuzumigacha bo‘lgan kishilik jamiyatida
individning u yoki bu uruqqa mansubligi qon-qarindoshlik asosida aniqlanardi.
Buning ustiga, qat’iy belgilangan hududiga ega bo‘lmagan urug‘ jamoasi u yerdan-
bu yerga ko‘chib yurardi. Davlatga uyushgan jamiyatda esa, aholining urug‘chilik
asosida uyushishi o‘z ahamiyatini yuqotdi. Uning o‘rnini hududiy asosda uyushish
prinsipi egalladi. Davlat qat’iy chegaralangan hududga ega bo‘lib, uning suveren
hokimiyati faqat shu hududga tatbiq etiladi, unda yashaydigan aholi esa, yuzaga
kelgan davlatning fuqarosiga aylanadi. Shunday qilib, yangi huquqiy institut -
fuqarolik tobeligi paydo bo‘ladigan davlatning makondagi sarhadlari suveren
hudud hisoblanadi. Ko‘rinib turibdiki, «Davlat - jamiyatning siyosiy-hududiy
tashkilotidir.
Davlat hududi - muayyan davlat suvereniteti ostida bo‘lgan, tarixiy voqelik,
xalqaro bitimlarga muvofiq o‘rnatiladigan va mustahkamlanadigan hududdir 21
»1 .
Davlat hududi - uning yurisdiksiyasi tarqaladigan makon. Davlat o‘zining tegishli
hududida suveren hokimiyatini amalga oshiradi va ularni boshqa davlatlar va
20
X . T . Odilqoriyev . Davlat va huquq nazariyasi . Darslik . – Т.: Adolat , 2018. – B .73.
21
Раянов Ф.М. Проблемы теории государства и права (юриспруденции). – М.:Право и государство. 2003. –
C .112.
30

ayrim guruhlarning hujumidan himoya qilish huquqiga ega. Muayyan davlatning
tegishli qonunlari faqat o‘sha davlatning belgilangan hududida amal qiladi, boshqa
davlatlar esa, undan mustasno hisoblanadi. Zero, qonunlarni makonda amal qilishi
prinsipining mohiyati va mazmuni ham shundadir.
Hudud, odatda, ma’muriy hududiy deb ataladigan maxsus bo‘linishga ega
bo‘ladi. Masalan, 1991-yil 20-noyabrda Oliy Kengash tomonidan qabul qilingan
«O‘zbekiston Respublikasi ma’muriy-hududiy tuzilishi masalalarini hal etish
tartibi to‘g‘risida»gi Qonunga muvofiq, Qoraqalpog‘iston Respublikasidan
tashqari, viloyatlar, tumanlar, shaharlar, shaharlardagi tumanlar, qishloqlar ovullar
va shaharchalar ham O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy-hududiy qismlari
hisoblanadi 22
. O‘zbekiston o‘z yurisdiksiyasini mazkur hududlarda amalga
oshiradi. Davlat aholini ma’muriy-hududiy birliklarga ajratib, o‘z hokimiyatini
ma’muriy-hududiy prinsip asosida amalga oshiradi.
Respublikamiz Markaziy Osiyoda, Amudaryo bilan Sirdaryo oralig‘ida
joylashgan bo‘lib, uning hududi shimoliy-g‘arbda Turon past tekstligini, janubiy-
sharqda Tyanshan va Oloy tog‘ tizimlarini, janubiy-g‘arbda Qizilqum cho‘llarining
bir qismini egallaydi. Maydonining umumiy uzunligi 2355 kilometrni tashkil etadi.
O‘zbekiston tarkibiga Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Toshkent shahri, 12 ta
ma’muriy viloyat, 157 ta qishloq tumani, 123 shahar va 104 shahar tipidagi
qo‘rg‘on kiradi. Davlatning ma’lum hududga egalik qilishi uning birinchi
belgisidir. Davlat hududi yer, yer osti boyliklari, havo bo‘shlig‘i va hududiy
suvlarni o‘z ichiga oladi va u faqat «qattiq yer»gagina bog‘lanishi mumkin emas.
Davlat hududida istiqomat qiluvchi va uning hokimiyatiga bo‘ysunuvchi
odamlar uning fuqarolari hisoblanadi. Fuqarolar xalq vakili, jamiyat a’zolari
sifatida umumiy madaniy jihatlari va tarixiy ongiga ko‘ra davlatga mansublik
tuyg‘usiga ega bo‘lgan, nisbatan keng ijtimoiy guruh tarzida tavsiflanishi mumkin.
Aholisiz davlat bo‘lmaydi, chunki muayyan hudud davlat deb tan olinsada, lekin
bu davlat tomonidan qabul qilinadigan qonunlar ijrosini ta’minlovchi aholining
22
X . T . Odilqoriyev . Davlat va huquq nazariyasi . Darslik . – Т.: Adolat , 2018. – B .74.
31

bo‘lmasligi, uning go‘yo bir materik yoki qit’a singari hududiy birlik sifatida
namoyon bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
Davlat aholisi uning tuzulishiga ko‘ra bir millatdan tashkil topishi yoki ko‘p
millatli bo‘lishi mumkin. O‘zbekistonda 130 dan ortiq millat vakillari yashaydi,
ular ijtimoiy mavqei, tili, dini, urf-odatidan qat’i nazar, O‘zbekiston
Respublikasining fuqarolari bo‘lib, hudud miqyosida birlashganlar. Bir davlat
hududida mavjud turli milliy guruhlarga nisbatan yagona siyosiy hokimiyat tatbiq
etiladi.
Mazkur borada davlatning fuqaroligi masalasi alohida ahamiyat kasb etadi.
Fuqarolik - o‘zaro huquq va majburiyatlar hamda javobgarlikning mavjudligida
ifodalanadigan, davlat hududida yashovchi shaxslarning davlat bilan barqaror
huquqiy aloqasi hisoblanadi. Bu shaxsning muayyan davlat ixtiyorida bo‘lishi,
mamlakat ichida ham, uning tashqarisida ham davlatga mansub ekanligida
namoyon bo‘ladi. Ushbu mansublik huquqiy hujjatlar (pasport) yordamida
tasdiqlanadi. Fuqarolik deganda, insonni siyosiy-huquqiy tomondan davlat
hududida va uning tashqarisida himoyalanishi, qonuniy muhofazalanishi
tushuniladi.
Fuqarolik tushunchasi qadimiy Yunoniston va Rimda mavjud bo‘lsada,
asosan, feodalizm inqirozga uchrab, jamiyatdagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy
hayot demokratiya va bozor munosabatlariga o‘tayotgan bir bosqichda, hozirgi
shaklda namoyon bo‘la boshladi. Ilk bor «shaharlik» so‘zi (fransuzcha «sutuayn»,
inglizcha «sitizen», ruscha «gorojanin-grajdanin» va hokazo) mustabid feodal
munosabatlardan ozod degan ma’noni bildirgan. Mustaqillik e’lon qilinganidan
so‘ng o‘zbek tilida o‘tmishdagi «grajdanlik» so‘zi o‘rniga «fuqarolik» degan atama
qabul qilindi.
Davlatning yana bir muhim belgisi - ommaviy-siyosiy hokimiyatning ta’sis
etilganligi. Ya’ni, siyosiy elita va jamiyatning qolgan qismi o‘rtasida mavjud
hukmronlik va bo‘ysunish (hokimlik va tobelik) munosabatlarining mavjudligi.
Jamiyatda hokimiyatning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy kabi turlaridan farqli
o‘laroq davlat hokimiyati alohida mavqega ega. Davlat hokimiyati faqat ma’lum
32

hududgagina tatbiq etiladi. Ibtidoiy jamoa tuzumidagi ijtimoiy hokimiyat esa,
hududga bog‘liq bo‘lmay, faqat urug‘, qabila a’zolarigagina tatbiq etilar edi. Bu
davlatning butun jamiyatni muayyan yo‘sinda boshqarish va majburlash
qobiliyatini anglatadi.
Ommaviy-siyosiy hokimiyat irodasiga u ta’sir etuvchi hududdagi barcha itoat
qilishi shart bo‘ladi. Ommaviy-siyosiy hokimiyat jamiyatning rivoji va ravnaqi
manfaatlaridan kelib chiqib, uni boshqarishni amalga oshiradi. Ommaviy-siyosiy
hokimiyat maxsus davlat apparati timsolida moddiylashadi, institutsiyalashadi.
Uning ijtimoiyligi, ommaviyligi shundaki, davlat hokimiyati butun jamiyatga
daxldor, davlat butun jamiyat (xalq) irodasini ifodalab, uning nomidan ish yurita
oladi.
Ommaviy-siyosiy hokimiyat apparati, odatda, jamiyat hamda xalq manfaatiga
xizmat qilishga safarbar etilgan. Ushbu apparatga qonun chiqaruvchi idora,
hukumat, moliya organlari, boshqaruv organlari, sud idoralari, huquqni muhofaza
etuvchi idoralar, qurolli kuchlarni boshqarish apparati, turma va jazoni ijro etish
muassasalari kabilar kiradi. Davlat apparati davlat majburlovini qo‘llashda mutlaq
huquqqa ega.
Davlatning muhim xususiyatlaridan biri uning suverenitetga egaligidir.
Suverenitet - mamlakat ichkarisida va undan tashqarida (xalqaro maydonda) davlat
hokimiyatining oliyligi, ustunligidir. Suveren hokimiyat - bu oliy, mustaqil,
bo‘linmas, umumiy va uzviy, ya’ni ajralmas, begonalashtirib bo‘lmas
hokimiyatdir. Davlat hokimiyatining suverenligi - uning mamlakat hududidagi
barcha tashkilotlar, muassasalar, uyushmalar, partiyalardan ustunligi va ulardan
mustaqilligidir. Davlat suvereniteti quyidagilarda ifodalanadi:
- ichki va tashqi siyosat masalalarida mustaqil qaror qabul qila olishi;
- davlat hokimiyatining mamlakat butun hududiga tatbiq etilishi va davlat
organlarining barcha aholi uchun umumiy majburiy qarorlar qabul qilishi;
- boshqa ijtimoiy-tashkiliy hokimiyatlar (partiyalar, jamoat birlashmalari,
diniy tashkilotlar va boshqalar) ning qarorlarini bekor qila olishi.
33

Shu bois suveren davlat hokimiyati barcha fuqarolar uchun majburiy qonunlar
qabul qiladi; qonun doirasida majburlov choralarini qo‘llaydi.
Shunday qilib, davlat - majburlov choralarini qo‘llashda qonuniy huquqqa ega
bo‘lgan, tashkiliy rasmiylashgan hokimiyatni amalga oshiruvchi ijtimoiy qatlam
tomonidan o‘rnatilgan yuridik tartib amal qiladigan muayyan hududda
yashaydigan aholini o‘z qamroviga olgan siyosiy tashkilot.
Davlat - muayyan hududda oliy hokimiyatga ega bo‘lgan ommaviy-siyosiy
tashkilot. Davlat hokimiyatining mohiyati jamiyat a’zolari irodasining hukmron
ijtimoiy qatlam (sinf) irodasiga bo‘ysundirilishidadir. Davlat hokimiyati - ijtimoiy
hokimiyatning bir turi bo‘lib, davlat-huquqiy tashkilotlar(organlar)da
mujassamlashadi va jamiyat ustidan boshqaruvni amalga oshiradi. Davlat davlat
hokimiyatini rasmiylashtiruvchi, amalga oshirilishini ta’minlovchi ijtimoiy
institutlardir.
Soliqlarning joriy etilganligi - davlatning asosiy belgilaridan biri bo‘lib, u
aholidan davlat apparatini saqlab turish, faoliyatini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan
moddiy mablag‘larni undirib olishda ifodalanadi. Mamlakatning davlat budjeti
aholidan, turli xil xo‘jalik subyektlaridan olinadigan soliqlar va yig‘imlardan kelib
tushadigan daromadlar hisobiga to‘ldiriladi hamda ushbu moliyaviy mablag‘lar
jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy hayot sohasini ta’minlash uchun maqsadli sarf
etiladi.
Davlatning soliq siyosati natijasida to‘plangan mablag‘lar hisobidan nafaqat
davlat apparatining faoliyati jarayonida, balki mamlakatning ijtimoiy, iqtisodiy,
siyosiy va madaniy hayot sohalarini rivojlantirishda ham keng foydalaniladi.
Tabiiyki, davlat tegishli moliyaviy vositalarsiz jamiyatning biron-bir sohasini
boshqara olishi yoki muayyan islohotlarni amalga oshirishini tasavvur etish qiyin.
Chunki, mamlakatdagi mavjud tashkilotlar o‘z faoliyatlarida moliyaviy resurs
sifatida davlat budjetiga (davlat organlari) yoki xo‘jalik hisobidan tushgan
daromadga tayangan holda ish yuritadilar va shu hisobidan davlat xizmatchilariga,
ishchi va xodimlarga haq to‘laydilar. Ma’lumki, davlat xizmatchilari (deputatlar,
sudya, prokuror, hokimlar va boshqalar) moddiy ishlab chiqarish bilan
34

shug‘ullanmay, balki o‘z faoliyatida asosan boshqaruvni amalga oshiradilar.
Shuning uchun mazkur doiradagi shaxslarga ish haqi, ularning pensiya ta’minoti
va boshqa moddiy resurslar mamlakatning budjetidan ajratiladi. Bundan tashqari,
davlat organlarining xizmat faoliyati uchun zarur bo‘lgan texnika, aloqa vositalari,
kiyim-kechak va boshqa ashyolar davlatning budjeti hisobidan ajratiladi 23
.
Xo‘jalik hisobidan moliyaviy ta’minlanuvchi shaxslar guruhi esa, o‘z
faoliyatlarida asosan moddiy ishlab chiqarish bilan shug‘ullanadilar hamda o‘z
daromadlarining umumiy foizidan kelib chiqqan holda ish haqi oladilar. Jumladan
zavod, fabrika ishchilari, fermer xo‘jaligi a’zolari, xususiy tadbirkorlar va
boshqalar shular toifasidandir.
Mamlakatda amalga oshirilayotgan soliq siyosati va uning natijasida yig‘ilgan
moliyaviy manbalar davlatni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishga qaratiladi, har
yili davlat budjeti daromadlari va sarf-xarajatlari hisob-kitob qilinadi hamda bu
haqda xalqqa hisobot beriladi.
Demak, davlatning soliqlarni joriy etishi uning ajralmas belgisi hisoblanadi,
soliq yig‘ishni amalga oshirmasdan yoki davlat budjetini moliyaviy mablag‘lar
bilan to‘ldirmasdan, davlat-siyosiy ahamiyatga molik biron-bir tadbirni amalga
oshirib bo‘lmaydi.
23
X . T . Odilqoriyev . Davlat va huquq nazariyasi . Darslik. – Т.:Adolat, 2018. – B. 77 .
35

XULOSA
Yuqoridagilarni umumlashtirib aytish mumkinki, jamiyat kishilarning
muayyan aloqalar tizimi bilan o‘zaro bog‘langan uyushmasi bo‘lib, davlatdan oldin
vujudga kelgan. Davlat murakkab ijtimoiy-siyosiy hodisa sifatida uzoq taraqqiyot
yo‘lini bosib o‘tgan. Davlatning vujudga kelishi, shakllanishi va taraqqiyoti turli
yondashuvlar asosida yoritilgan. Bunda u yoki bu yondashuvni mutlaqlashtirmay,
ularning ham ijobiy, ham salbiy tomonlarini o‘rganish muhim ahamiyatga ega.
Davlatning kelib chiqishi borasidagi ma’lum nazariyalarning hech biri oxirgi
haqiqatga da’vo qilolmaydi. Ammo, har bir ta’limot davlat paydo bo‘lishi
xususidagi ilmiy haqiqatni anglashda bir bosqich bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Davlat sinfiy jamiyat siyosiy tizimining asosiy instituti bo‘lib, uning
monopoliyalarini himoya qiladi, lekin ayni paytda uning iqtisodiy va ijtimoiy
tuzilishini himoya qiladi. Davlat ichki va tashqi siyosatni butun jamiyat nomidan
amalga oshirishda monopoliyaga ega, butun aholi uchun majburiy bo‘lgan
qonunlar va normativ hujjatlar chiqarishga mutlaq huquq, soliqlar va yig‘imlar
undirish huquqiga ega.
Haqiqatda davlat har doim ijtimoiy taraqqiyotning ma'lum bir bosqichida
joylashgan o‘ziga xos davlatdir. U rivojlanishning oldingi yoki keyingi
bosqichlarida bo‘lgan davlatlardan farq qiladi.
Bundan tashqari, har bir alohida davlat uni boshqa barcha davlatlardan
ajratib turadigan ko‘plab o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Biroq, tarix va
zamonaviylikdagi barcha davlatlar davlatni jamiyatning oddiy tashkilotidan va
jamiyat siyosiy tizimining boshqa elementlaridan ajratib ko‘rsatishga imkon
beradigan umumiy xususiyatlarga ega. Bu belgilar orasida: aholining hududiy
tashkil etilishi va siyosiy hokimiyat, davlat hokimiyati va uning apparatining
mavjudligi, qonunning mavjudligi, davlat suvereniteti va xazinaning mavjudligi
(soliq).
Davlat ijtimoiy institut sifatida olimlarning diqqat markazida bo‘lgan va
shunday bo‘lib qoladi. Ular davlatning mohiyatini ochib berishga, uning
jamiyatdagi maqsadini aniqlashga harakat qildilar.
36

Davlatning mohiyati muammosi davlatlarning eng muhim, eng chuqur
belgilarining ta'riflariga taalluqlidir. Davlatning mohiyati ancha barqaror
kategoriyadir. Biroq, turli omillar ta'sirida u o‘zgarishi, yangi tarkib bilan
to‘ldirilishi mumkin.
Hozirgi vaqtda davlatning ijtimoiy mohiyatini tushunishning ikkita asosiy
yondashuvini ajratib ko‘rsatish odatiy holdir: sinfiy yondashuv, unga ko‘ra davlat,
birinchi navbatda, iqtisodiy jihatdan ustun bo‘lgan sinf manfaatlarini va umumiy
ijtimoiy (umumiy) manfaatlarini ifodalaydi. Unga ko‘ra davlat butun jamiyat
manfaatlarini ifodalaydi va ijtimoiy kelishuvga erishish vositasi sifatida ishlaydi.
Ushbu yondashuvlarning qarama-qarshiligiga qaramay, ular bir-birini istisno
qilmaydi.
Bu mavzuning muhim yo‘nalishlaridan biri davlatni uning faoliyat
ko‘rsatishi nuqtai nazaridan o‘rganishdir. Davlatni o`rganishga funksional
yondashish uning mohiyati va ijtimoiy maqsadini chuqurroq anglash imkonini
beradi.
37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Rahbariy adabiyotlar:
1. Мирзиёев Ш . М . Танқидий таҳлил , қатъий - интизом ва шахсий
жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси боълиши
керак . - Т .: Ў збекистон , 2017.
Asosiy adabiyotlar:
1. X.T. Odilqoriyev. Davlat va huquq nazariyasi. Darslik . – Т.: Adolat , 2018.
2. Davlat va huquq nazariyasi Prof. Х .T. О dilqoriyev tahriri ostida - T.: 2009.
3. Davlat va huquq nazariyasi. Professorlar H. Boboyev va Х . О dilqoriyevlarning
tahriri ostida. - T.:2000.
4. Qadimgi huquqiy yodgorliklar. Х ammurapi qonunlari. Tarjima asar. Mas’ul
muharrir prof. Х .T. О dilqoriyev. - T.: Adolat, 2016.
5. Гумплович Л. Общее учение о государстве. СПб ., 1910.
6. Петражицкий Л.И. Теория права и государства в связи с теорией
нравственности. - СПб.: 1909. - 1 tom.
7. Раянов Ф.М. Проблемы теории государства и права (юриспруденции). –
М.: Право и государство. 2003.
8. Спенсер Г. Основание социологии. - СПб.: 1908.
9. Трубецкий Е.Н. Лекции по энциклопедии права. - М.: 1917.
38

DAVLAT TUSHUNCHASINING PAYDO BO‘LISHI

Sotib olish