Davlat va nodavlat moliyaviy muassasalarning iqtisodiyotda tutgan o’rni

KURS ISHI
Mavzu:  Davlat va nodavlat moliyaviy muassasalarning iqtisodiyotda
tutgan o’rni .
Bajardi:                                                         ____________________   
Qabul qildi:                                                                _____________________
                                                
                                   
\ MUNDARIJA
KIRISH... ...............................................................................................................3
I BOB.  DAVLAT VA NODAVLAT MOLIYAVIY MUASSASALARNING 
IQTISODIYOTDA TUTGAN O’RNI.
1.1.   Markaziy banklar va ularning asosiy funksiyalari.........................................5
1.2. Moliya munosabatlari va uning mohiyati…………......................................15
II   BOB.   IXTISOSLASHTIRILGAN   MOLIYAVIY   VOSITACHILARNING
O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI VA VAZIFALARI.
2.1.   Ixtisoslashgan   moliyaviy   vositachilar   ………………………………………19
2.2. Mintaqaviy va butun dunyoviy moliyaviy tashkilotlar…...............................23
XULOSA ...............................................................................................................30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .............................................................31
                                                                                                           KIRISH
          Mavzuning   dolzarbligi.   O'zbekiston   Respublikasida   iqtisodiyotni
modernizatsiyalash   sharoitida   davlat   moliyasi   mamlakat   moliya   tizimida   alohida
o'rin egallaydi. Davlat moliyasi orqali davlatning qator ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy,
ekologik   va   boshqa   funksiyalarini   amalga   oshirishning   moddiy-moliyaviy   asosi
yaratiladi,   davlat   moliyasi   mamlakat   moliya   tizimining   barcha   bo'g'inlari   bilan
byudjet-moliya   qonunchiligi   bilan   tartibga   solinadigan   muayyan   munosabatlarga
kirishadi.   O'zbekiston   Respublikasini   rivojlantirishning   ustuvor   vazifalarini
bajarish,   iqtisodiyotni   barqaror   va   mutanosib   rivojlantirish,   jahon   bozorlarida
mustahkam   o'rin   egallash,   shular   asosida   izchil   iqtisodiy   o'sishni   ta'minlash,
aholining   hayot   darajasi   va   farovonligini   yanada   oshirish   borasidagi   vazifalarni
to'liq   va   samarali   amalga   oshirish   sharoitida   davlat   moliyasining   amal   qilish
mexanizmlarini puxta o'rganish har qachongidan ham dolzarbdir. Davlat moliyasi
tizimida   faoliyat   yurituvchichi   mutaxassislardan   davlat   moliyaviy   munosabatini
to'g'ri  va samarali  tashkil  etish mexanizmlarini  puxta bilish va amaliyotda  qo'llay
olish   talab   etiladi.   Shu   sababli   bakalavriatning   bir   qator   ta'lim   yo'nalishlari   o'quv
rejasiga   "Davlat   moliyasi"   nomli   fan   kiritilgan   bo'lib,   ushbu   fan   dasturida   davlat
moliyasining   mohiyati,   iqtisodiyotni   tartibga   solish   va   ijtimoiy   aiyosatni   amalga
oshirishdagi ahamiyati, davlat  moliyasining tarkibi, davlat moliyasining tashkiliy-
huquqiy   asoslarini,   davlat   moliya   siyosatining   asosiy   yo'nalishlari,   davlat
moliyasini boshqarishda davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining vakolatlari,
byudjetdan   tashqari   jamg'armalar   faoliyatini   tashkil   etish   mexanizmlari,   davlat
krediti   va   davlat   qarzlarini   boshqarish   masalalari,   ijtimoiy-iqtisodiy   sohalar
taraqqiyotida   davlat   moliyasining   ahamiyatini   oshirish   kabi   masalalar   qamrab
olingan.   Davlat   moliyasining   mazmuni   bevosita   davlatning   ijtimoiy-iqtisodiy
funksiya va majburiyatlaridan kelib chiqadi. Davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosati
tadbirlarini,  ijtimoiy  soha  va  tarmoqlarni  moliyaviy  mablag'lar  bilan  ta'minlashda davlat   moliyaviy   resurslari   asosiy   moliyaviy   manba   bo'lib   xizmat   qiladi.   Davlat
moliyasini boshqarish va taribga solishda, ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashda, har
bir   davrning   ustuvor   taraqqiyot   vazifalarini   muvaffaqiyatli   bajarishda   davlatning
boshqa   iqtisodiy   dastaklari   qatori,   davlat   moliyasi   ham   muhim   ahamiyat   kasb
etadi,   bu   vazifalarning   samarali   ijrosi   davlat   moliyasi   amal   qilishining   tegishli
mexanizmlarini   ishlab   chiqish   va   amalda   qo'llash   bilan   ta'minlanadi.   Moliyaviy
tizim   "davlat   moliyasi   va   mahalliy   moliya"   sohasining   alohida   bo'g'ini   sifatida
davlat   byudjeti   o'z   ichiga   quyidagilarni   oladi:   •   respublika   byudjeti;   •
Qoraqalpog'iston   Respublikasi   byudjeti   va   mahalliy   byudjetlar.   O'z   navbatida,
Qoraqalpog'iston   Respublikasi   byudjeti   Qoraqalpog'iston   Respublikasining
respublika byudjeti hamda Qoraqalpog'iston Respublikasiga bo'ysunuvchi tumanlar
va   shaharlar   byudjetlaridan   tarkib   topadi.   Viloyatning   byudjeti   esa   viloyat
byudjetini va viloyatga bo'ysunuvchi tumanlar va shaharlar byudjetlarini o'z ichiga
oladi. Shuningdek, tumanlarga bo'linadigan shaharning byudjeti shahar byudjeti va
shahar   tarkibiga   kiruvchi   tumanlar   byudjetlaridan   iborat.   Va   nihoyat,   tumanga
bo'ysunadigan shaharlari bo'lgan tumanning byudjeti tuman byudjetidan va tuman
bo'ysunuvidagi shaharlar byudjetidan tashkil topadi. Iqtisodiy islohotlarning yangi
bosqichida   davlat   byudjeti   o'z   oldida   turgan   quyidagi   muammolarni   hal   etishi
kerak: 
• daromadlar asosini mustahkamlash;
 • byudjet daromadlari va xarajatlari ochiq va shaffof bo'lishini ta'minlash; 
•   modernizatsiya   qilish   va   zarur   tarkibiy   o'zgarishlarni   amalga   oshirish   negizida
davlat xarajatlari tarkibida iqtisodiyotni innovatsion usulda rivojlanish xarajatlariga
ustuvorlik berish; 
• soliqlarni umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo'lish tartibini qayta ko'rib chiqish
negizida mahalliy byudjetlar daromad bazasini kengaytirish; 
• byudjet defitsiti darajasini kamaytirish;
 • byudjet yordamida tartibga solish mexanizmini tako- millashtirish;  •   G'aznachilik   tizimi   ishini   takomillashtirish,   byudjet   mablag'laridan   samarali
foydalanish   ustidan   nazoratni   kuchaytirish   va   h.k.   Byudjetdan   tashqari   davlat
maqsadli   fondlari   (davlat   maqsadli   fondlari)   oldindan   belgilangan   ma'lum
muddatlarda   tuzilishi   yoki   doimiy   ravishda   mavjud   bo'lishi   mumkin.   Bu
fondlarning   vujudga   kelishi   davlat   byudjetining   qabul   qilinishi   yoki   qabul
qilinmasligidan   qat'iy   nazar   mablag'lar   maqsadli   manbaining   zarurligi   bilan
belgilanadi.   Birinchi   navbatda,   bu   ijtimoiy   ta'minot,   sog'liqni   saqlash,   ishsizlikni
kamaytirish   va   boshqa   xuddi   shunday   bir   qancha   muhim   ijtimoiy   ehtiyojlarni
qondirishga   tegishlidir.   Bu   fondlar   mablag'larini   shakllantirish   va   ulardan
foydalanish   davlat   tomonidan   o'ziga   xos   bo'lgan   shakllar   va   metodlar   yordamida
amalga oshiriladi. Shuning uchun ham ularni moliyaviy tizimning "davlat moliyasi
va   mahalliy   moliya"   sohasining   alohida   bo'g'ini   sifatida   ajratilishi   maqsadga
muvofiqdir.   Mablag'lardan   foydalanishning   maqsadli   yo'naltirilganligi   belgisi
bo'yicha   byudjetdan   tashqari   davlat   maxsus   fondlarini   quyidagi   ikki   guruhga
bo'lish   mumkin:   •   ijtimoiy   mo'ljallangan   (yo'nalishga   ega   bo'lgan)   davlat   maxsus
fondlari; • tarmoqlararo va tarmoq xarakteriga ega bo'lgan davlat maxsus fondlari.
Ayrim   hollarda   hududiy   yo'naltirilgan   (mo'ljallangan)   davlat   maqsadli   fondlari
tashkil qilinishi  mumkin. "Davlat moliyasi" fanini o'zlashtirish uchun o'qitishning
ilg'or   va   zamona¬viy   usullaridan   foydalanish,   yangi   axborot-pedagogik
texnologiyalarni tatbiq qilish muhim ahamiyatga ega. Fanni o'zlashtirishda darslik,
o'quv   va   uslubiy   qo'llanmalar,   ma'ruza   matnlari,   tarqatma   materiallar,   elektron
materiallar,   keyslardan   foydalaniladi.   Ma'ruza   va   amaliy   mashg'ulotlarda
o'qitishning   interaktiv   usullari(vizual,   muammoli,   mualliflik   ma'ruzalari,   ikki
tomonlama   tahlil,   insert,   klasster,   "Venn   diagrammasi"   va   boshqalar)dan
foydalaniladi.   Fan   o'qituvchisi   tomonidan   peda¬gogik   va   modulli   texnologiya
tamoyillari   asosida   "Davlat   moliyasi"   fani   o'quv   mashg'ulotlarining   loyihalari
ishlab chiqiladi. Amaliy mashg'ulotlarda muammoni jamoaviy tarzda hal etishning
usullari   va   vositalari:   aqliy   hujum,   bahs,   muzoka¬ralar,   pinbord   texnikasi,   keys- stadi   (muammoli   vaziyat   hosil   qilib,   uni   yechishni   o'rganish)   kabi   usullar
qo'llaniladi. Shuningdek, fanning amaliy mashgulotlarida kompyuter dasturlaridan
(Microsoft   Excel,   Microsoft   PowerPoint,   UzASBO),   slaydlardan,   multimedia
ta'lim   vositalaridan,   Internet   sahifalari   va   tizimlaridan   hamda   davlat   moliyasini
boshqarish   tizimida   qo'llaniladigan   dasturiy   mahsulotlardan   foydalanish   tavsiya
etiladi.   Ushbu   fanni   o'zlashtirishda   talabalarga   mavjud   o'quv   adabiyotlaridan,
elektron darslik, testlar majmuasi va boshqa manbalardan foydalanish ham tavsiya
etiladi.   "Davlat   moliyasi"   fanining   predmetini   davlatning   markazlashgan   pul
fondlari   va   boshqa   markazlashgan   moliyaviy   resurslarining   shakllanishi,
taqsimlanishi   va   ishlatilishi   bilan   bog'liq   bo'lgan   tashkiliy,   huquqiy,   iqtisodiy   va
moliyaviy munosabatlar tashkil qiladi. Fanni o'qitishdan maqsad- kelgusida yuqori
malakali   iqtisodchi-mutaxassislar   bo'lib   yetishadigan   talabalarda   davlat   moliya
tizimining   tuzilishi   va   faoliyati   yuzasidan   nazariy   va   amaliy   bilimlarni
shakllantirish va ularni amaliyotga tatbiq etishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish
uchun   fan   talabalarni   nazariy   bilimlar,   amaliy   ko'nikmalar,   iqtisodiy   hodisa   va
jarayonlarga   uslubiy   yondashuv   hamda   ilmiy   dunyoqarashini   shakllantirish
vazifalarini   bajaradi.   Fan   bo'yicha   talabalarning   bilim,   ko'nikma   va   malakalariga
quyidagi  talablar   qo'yiladi. Talaba:   davlat  moliyasining  mohiyati, uning  zarurligi,
davlat   moliyasi   tizimi,   davlat   moliyasi   nazariyalari,   davlat   moliya   siyosatining
mazmuni, vazifalari, rivojlanish bosqichlari, davlat moliyasi tizimini boshqarish va
tartibga   solish   asoslari,   davlat   byudjetini,   davlat   maqsadli   jamg'armalarini
shakllantirish,   ular   mablag'laridan   foydalanishni   tashkil   etish   shakllari   haqida
tasavvurga   ega   bo'lishi;   davlat   moliyasi   rivojlanishining   qonuniyatlarini,   davlat
moliyasi holatini baholash va tahlil qilishni, davlat moliyasi rivojlanishi istiqbolini
belgilash  asoslarini,  O'zbekiston   Respublikasining  moliya  qonunchiligi  asoslarini,
davlat   moliyasining   asosini   tashkil   etuvchi   barcha   darajadagi   byudjetlar   ijrosini
tashkil etish nazariyasi va amaliyotini, davlat moliyasini tashkil etish tamoyillarini
bilishi   va   ulardan   foydalana   olishi;   davlat   moliyasi   ko'rsatkichlarining   prognoz hisob-kitobini tuzish, ularni tahlil etish, davlat moliyaviy nazorati, davlat kreditini
boshqarish,   mahalliy   moliyani   tashkil   etish,   byudjet   tizimi   byudjetlari   faoliyatini
tartibga   solish,   ijtimoiy-iqtisodiy   sohalarni   davlat   tomonidan   moliyalashtirish   va
ijro   ko'rsatkichlarini   tahlil   etish   bo'yicha   ko'nikmalarga   ega   bo'lishi;   davlat
moliyasi tizimidagi hisobotlarni tuzish va tahlil etish, ijro natijalarini hisob- kitob
qilish,   davlat   moliyasi   tizimida   axborot   tizimlaridan   foydalanish,   davlat   moliyasi
amaliyotiga   oid   huquqiy-me'yoriy   hujjatlardan   maqsadga   muvofiq   foydalanish,
davlat   moliyasining   rivojlanish   qonuniyatlarini   aniqlash   maqsadida   ilmiy
tadqiqotlarni o'tkazish bo'yicha malakalarga ega bo'lishi kerak. Faoliyat jarayonida
turli pul fondlari(dan) shakllanadigan va foydalaniladigan moliyaviy munosabatlar
turli   sohalarining   majmui   moliyaviy   tizim   deyiladi.   Unga   boshqacha   ham   ta'rif
berish mumkin: davlat va korxonalarning pul fondlarini shakllantirish, taqsimlash
va   foydalanish   borasidagi   shakl   va   metodlar   tizimiga   moliyaviy   tizim   deyiladi.
Unga yana quyida ta'rifni ham berish mumkin: xo'jalik subyektlari, uy xo'jaliklari,
davlat   va   maxsus   moliya   institutlarining   pul   mablag'larini   taqsimlaydigan   va
ishlatadigan moliya munosabatlarining bir- biri bilan bog'liq va birgalikda harakat
qiladigan   kategoriyalari,   bo'g'inlari   va   sohalarining   yig'indisi   moliyaviy   tizim
deyiladi".
  Kurs   ishining   maqsadi.   Davlat   moliyasi   tizimi,   uning   tarkibi   va   tuzilishini
rivojlantirish;
Kurs ishning vazifalari:   
—   Davlat va nodavlat moliyaviy muassasalarning iqtisodiyotda tutgan o’rni ni  taxli
etish; 
—   Davlat va nodavlat moliyaviy muassasalarning iqtisodiyotda tutgan o’rni haqida
ma’lumotlarga    ega bo’lish; Kurs   ishining   obyekti.   Davlat   moliyasi   va   moliya   tizimi   zaxiralarining   asosiy
manbaini o’rganish jarayoni;
Kurs ishining predmeti.  Moliya tizimi va moliyaviy siyosatni o’rganishda 
zamonaviy pedagogik texnologiyalar.
Kurs ishi tuzilishi : Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar 
ro’yxati va ilovadan iborat.   
I BOB.  DAVLAT VA NODAVLAT MOLIYAVIY MUASSASALARNING
IQTISODIYOTDA TUTGAN O’RNI.
1.1. Markaziy banklar va ularning asosiy funksiyalari
         Insoniyat hayot kechirishi uchun oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy va ijtimoiy
sohani   doimiy   ravishda   takror   ishlab   chiqarishi   taqozo   etiladi.   Planetamiz   aholisi
sonining   o’sishi   va   uning   urbanizatsiyalashuv   darajasining   ortishi,   mamlakatlar
ichidagi   va   ular   o’rtasidagi   qarama-qarshiliklarning   kuchayishi,   ilmiy-texnika
taraqqiyotining   rivojlanishi   qator   omillar   ta’siri   sharoitida   “hayot   kechirish”ni
takror   ishlab   chiqarish   ayrim   davlatlar   mustaqil   yashay   olishining   muhim   sharti
bo’lib   qolmoqda.   Ma’lumki,   xalqaro   mehnat   taqsimotining   foydali   tomonlaridan
tashqari zararli jihatlari ham mavjud. Uning salbiy tomonlari yuqori texnologiyali
ishlab   chiqarishlarning   notekis   taqsimlanishiga,   eng   boy-badavlat   sanalgan
mamlakatlarda moliyaviy kapitalning tobora ko’proq to’planishiga olib kelmoqda.
Kambag’al va rivojlanish darajasi past bo’lgan mamlakatlar esa hamon xomashyo
qazib chiqarish va qishloq  xo’jalik mahsulotlari  yetishtirish  bilan  shug’ullanishga
majbur   etilmoqda.   Shunday   bo’lishiga   qaramasdan,   har   qanday   sharoitda   ham
takror   ishlab   chiqarish   jarayonining   mazmuni   o’zgarmasdan   qolayotir.   Moliya,
bank   va   baho   mexanizmlari   orqali   foydaning   asosiy   qismi   eng   rivojlangan
mamlakatlarda   yig’ilmoqda   va   ularga   kelgusida   ham   taqsimlashni   o’zlari foydalariga   hal   qilishga   imkon   berayapti.   Tarixiy   taraqqiyotning   aynan   shunday
sharoitlarida   takror   ishlab   chiqarish   jarayonida   moliyaning   o’rni   va   ahamiyatini
chuqur tasavvur qilish O’zbekistonning bo’lajak moliyachi mutaxassisi uchun o’ta
zarur   sifat   hisoblanadi.   Takror   ishlab   chiqarish   jarayoni   o’z   ichiga   quyidagi
bosqichlarni oladi: 
• ishlab chiqarish;
 • almashuv;
 • taqsimlash;
 • iste’mol. 
     Takror ishlab chiqarish uchun bu bosqichlar, albatta, majburiy yoki shart bo’lib,
ulardan hatto bittasi ishtirok etmasa, takror ishlab chiqarish jarayoni uzilib qoladi.
Uning har bir bosqichlariga bir yoki bir necha iqtisodiy kategoriyalar xizmat qiladi.
Kategoriyalarning   takror   ishlab   chiqarish   jarayonida   ishtirok   etishi   bevosita   va
bilvosita   shakllarda   bo’lishi   mumkin.   Masalan,   baho   kategoriyasi   tovar
kategoriyasi  singari  almashuv  bosqichida  markaziy o’rinni  egallaydi.  Biroq, baho
kategoriyasining   ta’siri,   takror   ishlab   chiqarishning   bu   bosqichida   boshqa
kategoriyalar xizmat qilishiga qaramasdan, iste’mol bosqichida bevosita namoyon
bo’ladi.   O’zbekiston   sharoitida   davlat   moliyasining   ijtimoiy   mo’ljallanganlik
darajasi   yuqori   ekanligidan   kelib   chiqiladigan   bo’lsa,   taqsimlash   bosqichida
ularning roli nisbatan kattaroq ekanligi yaqqol ko’rinadi.   
        Takror   ishlab   chiqarish   jarayonining   bu   bosqichida   (taqsimlashda)   barcha
ijtimoiy   manfaatlar   va   shunga   muvofiq   ravishda,   jamiyatning   barcha   qarama-
qarshiliklari   namoyon   bo’ladi.   Iste’molga   ketadigan   jami   ijtimoiy   mahsulot
(JIM)dan,   birinchi   navbatda,   takror   ishlab   chiqarishning   oldingi   (o’tgan)   siklida
foydalanilgan   mehnat   qurollari   va   predmetlari   qiymatini   tiklash   uchun mo’ljallangan   qismi   ajratiladi.   Bu   qism   takror   ishlab   chiqarishning   yangi   siklida
ham   uning   shu   hajmda   takrorlanishini   ta’minlaydi.   Qolgan   qism   mablag’larning
egasi   va   ishchilar   o’rtasida   taqsimlanadi.   Taqsimlash   nisbatlari   asrlar   davomida
shakllanib,   unda   ishtirokchilarning   har   biri   o’ziga   tegishli   bo’lgan   qismni
ko’paytirish   maqsadida   bir-birlari   bilan   doimiy   qaramaqarshilikda   bo’ladilar.
Shunday   qilib,   jamiyatda   yangidan   yaratilgan   qiymat   birinchi   taqsimlash
bosqichini va undan so’ng esa almashuv va iste’mol bosqichlarini bosib o’tadi.    
        Takror   ishlab   chiqarish   jarayonining   har   bir   ishtirokchisi   o’ziga   tegishli
bo’lgan   daromadni   quyidagi   ikki   qismga   bo’ladi:   •   iste’mol   fondi;   •   jamg’arish
fondi.   Lekin   bu   bosqichga   qadar   taqsimlash   jarayoniga   davlat   aralashib,   soliqlar,
qarzlar, sug’urta to’lovlari kabi iqtisodiy vositalardan foydalangan holda individual
va jamoa daromadlaridan o’zining hissasini (o’ziga tegishli bo’lgan qismni) ajratib
oladi.   Qayd   etish   joizki,   daromadlar   qancha   qismini   olishning   chegarasini
aniqlashda jamiyat ishtirok etadi. U jamoatchilik tashkilotlari, partiyalar va shunga
o’xshashlar   orqali,   qonunchilik   va   ijroiya   hokimiyatini   shakllantirish   yo’li   bilan
davlat   faoliyatining   chegarasini   aniqlashga   harakat   qiladi.   O’z   navbatida,   davlat
ham   o’zining   harakat   doirasini   (sohasini)   kengaytirishga   harakat   qiladi.   Uning
funksiyalari   qancha   keng   bo’lsa,   jamiyat   a’zolari   daromadlarining   shuncha   katta
summalariga   davlat   da’vogarlik   qiladi.   Shu   munosabat   bilan   iste’mol
proporsiyalari   (nisbatlari)   ham   o’zgaradi.   Masalan,   agar   davlat   maorif,   sog’liqni
saqlash,   ijtimoiy   ta’minot   xarajatlarining   kattaroq   qismini   o’z   zimmasiga   etmoq
lozim.   Chunki   bunga   faqat   birja   va   bank   sohalarining   o’ziga   xos   xususiyatlari
emas,   balki   transmilliy   kompaniyalarning   keng   rivojlanishi   ham   o’z   ta’sirini
ko’rsatadi.   Taqsimlash   jarayonida   moliyaning   roli   va   o’rnini   ko’rsatish   uchun
JIMning   o’rniga   YaIMdan   foydalanish   mumkin.   Bunda   har   ikki   ko’rsatkichlar
o’zlarining   afzalliklari   va   kamchiliklariga   ega   ekanligini   e’tiborga   olish   lozim
bo’ladi. Masalan, YaIM tarkibiga mahsulotni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan moddiy xarajatlar kiritilmaydi. Bir vaqtning o’zida esa, JIMning tarkibiga noishlab
chiqarish   xizmatlari   kiritilmaydi,   holbuki,   ularning   salmog’i   yuqori   darajada
taraqqiy   etgan   jamiyatlarda   jamiyat   xarajatlarining   1/3   qismini   tashkil   etishi
mumkin.   Biroq   taqsimlashning   ko’pqadamli   ekanligi   inobatga   olinadigan   bo’lsa,
JIM ko’rsatkichi yuqoridagi maqsadlar uchun ma’lum bir afzalliklarga ega ekanligi
ma’lum   bo’ladi.   Chunki   u   takror   ishlab   chiqarishning   muhim   sohasi   bo’lgan
moddiy   ishlab   chiqarish   sohasini   o’zida   to’liqroq   aks   ettiradi.   JIM   quyidagi   ikki
asosiy qismdan iborat:
 • mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan ishlab chiqarish vositalarining qiymati
(mehnat qurollari va mehnat predmetlari); 
• milliy daromad (ishchi kuchi va qo’shimcha mahsulotning qiymati). 
    Ishlab   chiqarishni   tashkil   etish   uchun   o’z   mablag’lari   yetarli   bo’lmagan
sharoitda   davlat   subsidiyalaridan   yoki   bank   kreditidan   foydalanish   mumkin.
Ularning   har   ikkalasi   ham   moddiy   ishlab   chiqarish   sohasidan   chetda   shakllanadi.
JIMning   qiymatidan   sarflangan   ishlab   chiqarish   vositalarini   tiklashni
(amortizatsiya   ajratmalari,   materiallar,   xomashyo,   yarim   tayyor   mahsulotlar   sotib
olish,   yoqilg’i,   elektroenergiyani   xarid   qilish   ko’rinishlarida   va   h.k.)   taqsimlash
jarayonlariga   kiritish   mumkin   emas.   Bu   tiklanish   takror   ishlab   chiqarishning
uzluksiz zarurligi bilan belgilanadi. Agar moddiy ishlab chiqarish sohasini yagona
tizim   sifatida   qabul   qilinsa,   u   holda   keyingi   qayta   taqsimlash   MDdan   faqat
soliqlarni to’lashga borib tugar edi. Biroq taqsimlashning real sohasida faqat davlat
(soliq   tizimi   orqali)   ishtirok   etibgina   qolmasdan,   balki   xizmat   ko’rsatish   sohasi,
maorif,   sog’liqni   saqlash,   bank   tizimi   va   h.k.lar   ham   qatnashadi.   Davlat   o’z
daromadlarini   shakllantirib,   ular   hisobidan,   xususan,   byudjet   sohasining
xodimlariga ish haqi to’laydi. 1.2. Moliya munosabatlari va uning mohiyati.
             Moliyaviy munosabatlarning ilk shakllari insoniyat taraqqiyotining quldorlik
jamiyati bosqichida jamiyatning sinflarga bo’linishi va davlatning vujudga kelishi
bilan bog’liq ravishda  paydo  bo’ldi.  Muayyan  hududda  boshqaruv organi   sifatida
davlatning vujudga kelishi uning hokimiyat apparatini moddiy jihatdan ta’minlash,
jamoat tartibini saqlash, mamlakatni himoya qilish, urush harakatlarini olib borish,
ijtimoiy   obyektlar   va   yo’llar   qurish   kabi   vazifalarni   bajarishi   uchun   ma’lum
darajada  pul   mablag’lari  ham  bo’lishini  taqozo  eta   boshladi.  Xuddi  shu   holat   o’z
navbatida   jamiyatda   moliya   paydo   bo’lishini   iqtisodiy   zaruriyatga   aylantirdi.
Demak,   davlatchilik   tizimining   vujudga   kelishi   moliyaning   paydo   bo’lishi   uchun
asosiy   sabab   bo’lib   xizmat   qildi.   Moliya   haqida   so’z   borar   ekan,   eng   avvalo,   bu
atama qanday paydo bo’lgan, degan haqli savol tug’ilishi tabiiy. “Moliya” arabcha so’z   bo’lib,   o’zbek   tilida   eng   umumiy   tarzda   “pul   mablag’lari”   ma’nosini
anglatadi. Bu so’z ona tilimizda ishlatilishining quyidagi ko’rinishlari mavjud: 
•   maqsadli   pul   fondlarini   hosil   etish,   jamlash,   taqsimlash   va   ishlatish   yuzasidan
paydo bo’ladigan iqtisodiy munosabatlar majmui; pul mablag’larini shakllantirish,
taqsimlash,   ularni   sarf   qilish   tizimi   (masalan,   moliya   yili,   moliya   kapitali,
moliyaviy tizim); 
•   biror   shaxs,   oila,   jamoa,   muassasa,   tashkilot   yoki   davlat   tasarrufidagi   pul
mablag’lari (masalan, korxona moliyasi); 
• moliya ishlari bilan shug’ullanuvchi davlat organi (so’zlashuv tilida)[ 2] .
Arab   tilidagi   “mol”,   ya’ni   “boylik,   mulk;   pul   jamg’armasi”,   shuningdek,
“moliyat”,   ya’ni   “pul   mablag’lari;   soliq”   so’zlari   ham   moliyaga   daxldordir[3]   .
Lekin  jahon  iqtisodiy   adabiyotida  lug’aviy  ma’nosi   jihatidan   o’zbekcha   “moliya”
iborasining   fransuzcha   “finance”,   lotincha   “financia”   va   ruscha   “finansi”   kabi
ekvivalentlari   yoki   ma’lum   ma’noda,   sinonimlari   [4]   qachon   va   qayerda   paydo
bo’lganligi   haqida   aniq   ma’lumot   yo’q[5]   .   Ayrim   olimlar   “financia”   (“finance”,
“finansi”   va   h.k.   shakllarda)   tushunchasi   aynan   shu   shaklda   XIII-XIV   asrlarda
Italiyaning   savdo   shaharlarida   paydo   bo’lgan   va   dastlab   “pul   to’lovi”   ma’nosini
anglatgan,   degan   fikrlarni   olg’a   surishadi.   Xalqaro   savdo-sotiq   ishlarining
rivojlanishi mazkur iboraning Italiyadan boshqa davlatlarga ham tarqalishiga sabab
bo’lgan.   XY   asrda   “financia”   tushunchasi   Fransiyada   “davlat   daromadlari”,   “pul
summalari”   ma’nosida   ishlatila   boshlangan.   Boshqa   tadqiqotchilar   bu   atama
muomalada   ilk   bor   fransuz   olimi   J.Boden   tomonidan   1755-yilda   nashr   etilgan
“Respublika  xususida olti kitob” nomli asarida ishlatilgan va shu tariqa bu atama
Yevropa   davlatlari   hayotiga   kirib   kelgan,   deb   hisoblashadi6   .   Yaratilayotgan
moddiy ne’matlarni taqsimlash va qayta taqsimlash bo’yicha oliy hokimiyat organi
sifatida   davlat   va   takror   ishlab   chiqarish   jarayonining   boshqa   ishtirokchilari o’rtasida   yuzaga   chiqadigan   ma’lum   bir   iqtisodiy   munosabatlarni   Yevropa
davlatlarida   o’rta   asrlardan   boshlab   “moliya”   tushunchasi   orqali   ifodalay
boshlashgan.   Natural   munosabatlar   ustunlik   qilgan   jamiyatlarda   taqsimlash   va
qayta   taqsimlash   jarayonlari   natural   soliqlar   va   turli   ko’rinishdagi   shaxsiy
to’lanmalar   xarakteriga   ega   bo’lgan.   Tovarpul   munosabatlarining   rivojlanishi
taqsimlash va qayta taqsimlash munosabatlari shakllarining o’zgarishiga olib keldi
–   ular   ko’proq   ravishda   pul   xarakteriga   ega   bo’ldi.   Biroq   bu   munosabatlarning
mazmun   va   mohiyati   prinsipial   jihatdan   o’zgarmay   qolaverdi.   Zamonaviy
tasavvurdagi   “moliya”   tushunchasi   podsholar   xazinasidan   davlat   xazinasi   ajralib
chiqishi bilan paydo bo’lgan. Bir paytning o’zida shuni alohida qayd etish kerakki,
jamiyatda   pul,   tovar-pul   munosabatlari   va   davlatning   paydo   bo’lishi   o’zo’zidan
darhol moliyaning ham vujudga kelganligini bildirmaydi. Ular hammasi bir paytda,
ya’ni   birdaniga   paydo   bo’lgan   emas.   Bir   vaqtning   o’zida,   ularning   har   biri
amaldagi   huquqiy   normalar   yoki   ishbilarmonlik   aylanmasining   tartibiga   muvofiq
ishlab   chiqarilgan   mahsulotdan   o’z   hissalarini   olishga   da’vo   qiladilarki,   bu
moliyaviy   munosabatlarning   sohasidir.   Shunday   qilib,   moliyaning   ijtimoiy-
iqtisodiy   mohiyati,   taraqqiyot   qonuniyatlari,   tovar-pul   munosabatlarining   qamrab
olish   sohasi   va   ijtimoiy   takror   ishlab   chiqarishdagi   roli   jamiyatning   iqtisodiy
tuzumi,   davlatning   tabiati   va   funksiyalari   bilan   belgilanadi.   Tarixiy   kategoriya
sifatida   ham   moliyaning   vujudga   kelishi   jamiyatning   sinflarga   bo’linishi   va
davlatning   paydo   bo’lishi   bilan   bog’liq.   Kengaytirilgan   takror   ishlab   chiqarish
uchun   sharoitlarni   ta’minlash   hamda   davlatning   funksiyalari   va   vazifalarini
bajarish   maqsadida   markazlashtirilgan   va   markazlashtirilmagan   pul   mablag’lari
fondlarini shakllantirish, taqsimlash va foydalanish bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy
(moliyaviy)   munosabatlar   moliya   deyiladi.   Moliyaviy   munosabatlarning   boshqa
iqtisodiy   munosabatlardan   farqlanuvchi   xarakterli   belgilaridan   biri   shundaki,   ular
yordamida   amalga   oshiriladigan   YaIMni   qayta   taqsimlash   jarayonida   oldindan
ma’lum   maqsadlarga   mo’ljallangan   turli   pul   mablag’lari   jamg’armalari   (fondlari) yaratiladi.   Davlat   va   mahalliy   o’zini   o’zi   boshqarish   organlari   darajasida
tuziladigan pul mablag’lari fondlari markazlashtirilgan fondlar, xo’jalik subyektlari
darajasida   tuzilgan   pul   fondlari   esa   markazlashtirilmagan   pul   fondlari   deyiladi.
Xo’jalik subyektlarining turli faoliyatlaridan olingan daromadlar hisobidan maxsus
pul   mablag’lari   fondlari   shakllantiriladi.   Ularni   shakllantirish   qat’iy   ravishda
reglamentatsiya   qilinish   (tartibga   solinish)   xarakteriga   egaki,   bu   narsa   moliyaviy
munosabatlarning   yana   bir   farqlanuvchi   xarakterli   belgisi   hisoblanadi.   YaIMni
taqsimlashda   aholi   ham  ishtirok  etib,  ish  haqi,  tadbirkorlik  daromadi,  dividendlar
va   qayta   taqsimlashning   boshqa   shakllari   ko’rinishidagi   o’z   hissalarini   oladi.
Bundan tashqari majburiylik xarakteriga ega bo’lgan soliqlar va boshqa to’lovlarni
to’lash   orqali   aholi   markazlashtirilgan   pul   mablag’lari   fondini   shakllantirishda
ishtirok etadi. Aholi daromadlari va xarajatlarini shakllantirish va foydalanish bilan
bog’liq bo’lgan pul munosabatlarining bu tizimi ham moliyaviy munosabatlarning
alohida sohasini  tashkil etadi.   Pul daromadlari va fondlarining eng asosiy moddiy
manbai   bo’lib   mamlakatning   MD   hisoblanadi.   MDning   hajmi   umumdavlat
ehtiyojlarini   qondirish   va   ijtimoiy   ishlab   chiqarishni   kengaytirish   imkoniyatlarini
aniqlab   beradi.   Aynan   MD   va   uning   alohida   qismlarining   –   iste’mol   fondi   va
jamg’arish   fondining   –   hajmini   hisobga   olgan   holda   iqtisodiyotning   rivojlanish
proporsiyalari   (nisbatlari)   va   tarkibiy   tuzilmasi   aniqlanadi.   Xuddi   shuning   uchun
ham   MD   statistikasiga   alohida   e’tibor   beriladi.   Moliyaning   ishtirokisiz   MDni
taqsimlab   bo’lmaydi.   Moliya   MDni   yaratish   va   undan   foydalanishning   ajratib
bo’lmaydigan bog’lovchi bo’g’ini hisoblanadi. Moliya ishlab chiqarish, taqsimlash
va   iste’molga   ta’sir   etib,   obyektiv   xaraktyerga   ega.   U   ishlab   chiqarish
munosabatlarining ma’lum bir sohasini ifoda etib, bazis kategoriyasiga mansubdir.
Zamonaviy   iqtisodiyot   davlat   moliyasi   ishtirokisiz   faoliyat   ko’rsata   olmaydi.
Tarixiy   taraqqiyotning   ma’lum   bir   bosqichiga   qadar   jamiyatning   ba’zi   bir
ehtiyojlari   faqat   davlat   tomonidan   moliyalashtirilishi   mumkin.   Atom   sanoati,
kosmik   tadqiqotlar,   iqtisodiyotning   yangi   va   ustuvor   tarmoqlari,   jamiyat   uchun zarur   bo’lgan   sohalar   (pochta,   telegraf   va   boshqalar)   ana   shular   jumlasidandir.
Moliya   alohida   olingan   mamlakatlarda   ishlab   chiqarish   kuchlari   taraqqiyotining
darajasini   va   ularning   xo’jalik   hayotidagi   makroiqtisodiy   jarayonlarga   ta’sir   etish
imkoniyatlarini   ifodalaydi.   Mamlakat   iqtisodiyotining   ahvoli   moliyaning   holatini
belgilab beradi. Doimiy ravishdagi  iqtisodiy o’sish, YaIM  va MD  miqdorlarining
oshib   borishi   sharoitida   moliya   o’zining   muntazamliligi   va   barqarorligi   bilan
xarakterlanadi.   Xalqaro   tiklanish   va   taraqqiyot   banki   (XTTB)   Bretton-Vud
konferensiyasi  qaroriga asosan  1944 yilda tashkil  etilgan bank.   Global rivojlanish
tashkiloti   bo’lib,   Jahon   banki   guruhining   missiyasini   qo’llab-quvvatlaydigan,
o’rtacha   daromadli   va   eng   past   darajadagi   daromadli   mamlakatlarga   kreditlar,
kafolatlar,   xatarlarni   boshqarish   bo’yicha   mahsulotlar   va   maslahat   xizmatlarini
taqdim   etuvchi   eng   yirik   bank   hisoblanadi .   Xalqaro   rivojlanish   assosiasiyasi
(XRA)ga   1956   yil   asos   solingan   bo’lib,   dunyodagi   eng   qashshoq   mamlakatlarga
foizsiz kreditlar va grantlar taqdim etadi. YaIMning qiymati aholi jon boshiga 835
AQSh dollardan oshmaydigan mamlakatlargina XRA dan qarz olish huquqqa ega.
XRA   30-40   yillik   muddatga   va   dastlabki   o’n   yillik   imtiyozli   davr   (belgilangan
muddatning   asosiy   qarzini   to’lamaslik   imtiyozi)   bilan   foizsiz   kreditlar   taqdim
etadi .   Investisiyalarni   kafolatlash   bo’yicha   ko’p   tarmoqli   agentlik   (IKKA)   o’z
faoliyatini 1988 yilda boshlagan   va rivojlanayotgan mamlakatlar to’g’ridan-to’g’ri
xorijiy   investisiyalarni   jalb   qilish,   siyosiy   xatarlardan   sug’urtalash   va   xususiy
investorlarga   kafolatlar   berish,   shuningdek   maslahat   va   axborot   xizmatlarini
ko’rsatish uchun tashkil etilgan.   IKKA kafolati investorlarni mablag’lar harakatini
cheklashdan,   musodara   qilinishidan,   harbiy   va   fuqaroviy   tartibsizliklardan   va
shartnoma shartlarini buzish xavflaridan himoya qiladi.
Investisiyaviy   nizolarni   hal   qilish   xalqaro   markazi   (INHXM)ga   1966   yilda   asos
solingan   bo’lib,   davlatlar   va   xususiy   investorlar   o’rtasidagi   nizolarni   hal   qilish
bo’yicha xalqaro arbitraj tashkiloti (xalqaro investisiyaviy arbitraj) hisoblanadi. Yevropa   tiklanish   va   taraqqiyot   banki   (ETTB)   1991   yildan   buyon   faoliyat
yuritib,   ochiq  bozorga  yo’naltirilgan  iqtisodiyotga  o’tishni,  shuningdek,   Markaziy
va   Sharqiy   Yevropa   davlatlarida   xususiy   va   tadbirkorlik   tashabbuslarini
rivojlantirishni   qo’llab-quvvatlovchi   institutdir.   Xususiy   bank   sektor   bilan
hamkorlikka e'tibor qaratgan holda, loyihalarga sarmoyalar kiritadi, davlat siyosati
masalalari bo’yicha muloqot olib boradi va innovasiyalarni rivojlantirish, barqaror
va ochiq bozor iqtisodiyotini barpo etish uchun texnik yordam ko’rsatadi.
     Osiyo Taraqqiyot Banki (OTB) 1966 yilda tashkil etilgan bo’lib,   u mintaqalarga
to’g’ridan-to’g’ri   kreditlar   va   texnik   yordamlar   ko’rsatish   orqali   Osiyoning
iqtisodiy o’sishini rag’batlantirish maqsadida tashkil etilgan.   OTB rivojlanayotgan
a'zo mamlakatlardagi xususiy korxonalarga kapital qo’yilmalar va kreditlar ajratish
orqali   to’g’ridan-to’g’ri   yordam   beradi.   OTB   tegishli   mamlakatning   iqtisodiy   va
ijtimoiy   rivojlanishiga   samarali   hissa   qo’shadigan   va   mamlakat   strategiyasiga
muvofiq   qashshoqlikni   kamaytirishga   eng   katta   ta'sir   ko’rsatadigan   loyihalarni
moliyalashtiradi.
        Osiyo   infratuzilma   investisiya   banki   (OIIB)   Osiyodagi   murakkab   infratuzilma
ehtiyojlarini   qondirish   maqsadida   davlatlarni   birlashtirish   uchun   tashkil   etilgan
ko’p   tomonli   moliyaviy   institutdir.   U   o’z   faoliyatini   2014   yil   yanvar   oyida
boshlagan va xozirgi  paytda unga 57ta mamlakat a'zo.  OIIB elektr  va energetika,
transport   va   telekommunikasiya,   qishloq   infratuzilmasi   va   qishloq   xo’jaligini
rivojlantirish, suv  ta'minoti  va kanalizasiya,  atrof-muhitni  muhofaza qilish  hamda
shaharlar   va   logistikani   rivojlantirish   sohalarida   ishonchli   va   barqaror   loyihalarni
moliyalashtirishni taklif etadi.
       2008 yilda tashkil topgan Moliyaviy ommaboplik al'yansining (MOA)   maqsadi
moliyaviy   ommaboplik   bo’yicha   samarali   siyosatni   amalga   oshirish   orqali
moliyaviy   resurslardan   foydalana   olmaydiganlar   uchun   tegishli   moliyaviy
xizmatlar   sifatini   va   ulardan   foydalanish   imkoniyatini   oshirishdan   iborat.
Dunyoning   95   rivojlanayotgan   mamlakatlarining   tartibga   soluvchi   moliyaviy tashkilotlarini   birlashtiradi.   Al'yans   davlat   moliyaviy   tizimining   iqtisodiy
rivojlanishiga   hissa   qo’shadigan   muhim   siyosiy   sohalarda   a'zo   mamlakatlarga
grantlar va texnik yordam ko’rsatadi.
      Islom   taraqqiyot   banki   (ITB)     -   islomiy   moliyalashtirishga   yo’naltirilgan   ko’p
tomonlama   rivojlanish   banki   1975   yilda   tashkil   topgan.   U   a'zo   mamlakatlarning
iqtisodiy   va   ijtimoiy   rivojlanish   loyihalarini   moliyalashtiradi.   Bank   shariat
qonunlari   va   tamoyillariga   asoslanib,   a'zo   davlatlar   va   butun   dunyo   musulmon
jamoalarida   ijtimoiy   va   iqtisodiy   rivojlanishni   qo’llab-quvvatlash   orqali   o’z
faoliyatini amalga oshiradi.  II BOB. IXTISOSLASHTIRILGAN MOLIYAVIY VOSITACHILARNING
O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI VA VAZIFALARI.
2.1.  Ixtisoslashgan moliyaviy vositachilar
                  Ixtisoslashgan   moliyaviy   vositachilar .   Bu   guruh
tashkilotlar   iqtisodiy   faoliyatning   o’ziga   xos     turlarini   rag’batlantirish   maqsadida
tuzilgan   kompaniyalarni   o’z   ichiga   oladi.   Ushbu   kompaniyalar   faoliyati   moli-
yalashtirish   jarayonini   yengillashtiradi   yoki   ular   muayyan     guruhdagi   mijozlarga   har
xil   turdagi qarzga oid instrument     (vosita)larni   taqdim etadilar.   Bunga misol   tariqasida
fermerlar,   talabalar ,   kichik   korxonalar,   yangi   uylarni   sotib   oluvchilar   va   boshqalarga
qarz   beruvchi   yoki   qarzni   kafolatlov chi   davlat   agentliklarini   ko’rsatish   mumkin.    
Davlat   tashkilotlarining   boshqa   guruhi   bank   omonatlarining   sug’urtasi   uchun
tashkil   etilgan   agentliklar   sifatida   namoyon   bo’ladi.   Ularning   asosiy   funksiyasi
moliyaviy   tizimning   barcha   qismida   yoxud   uningqaysidir   bir   qismida   iqtisodiy   inqirozl
arning   oldini   olish   orqali   iqtisodiy   barqarorlikka   ko’maklashishdan   iborat.   Bu   rejada
eng   yomon   ssenariy   bank   sarosimasi   hisoblanadi.   Omonatchilar,   agar
pullarining   ishonchli   joyda   tur ganligi   va   istagan   paytda
ularni   qaytarib   olishlariga   ishonishsa,   o’z   omonatlarini   banklarda   saqlashga
rozi   bo’ladilar.   Shu   bilan  birga   banklarda   nolikvid  va   riskli   aktivlar   mavjudligi   va  bu
aktivlar   bankning   omonatchilar   oldidagi  
majburiyatlarini   ta’minlash   uchun   xizmat   qilishi   ham   ular ga   ma’lum.   Agar
omonatchilar   qaysidir   paytda   o’z   omonatlarini   to’liq   miqdorda   qaytarib
olishlariga   ishonishmasa,   ular   sarosimaga   tushib ,   bankka   qarab   yugurishadi   va
birinchi   bo’lib   navbatga   turishga   va   imkon   qadar   tezroq   o’z  
pullarini   qaytarib   olishga   urinishadi.   Bu   kabi   holat   bankni   o’z   riskli   aktivlarining   bir
qismini   pulga sotishga majbur qiladi. Agar omonatlarni ta’minlovchi aktivlar   nolikvid
bo’lsa,   ularni   tezroq   sotish   zaruriyati     talqin   qilayapmiz?
Hamma   vaqt   ham   unga   tayyor   turibmizmi   va   uni   sog’lom   holat   sifatida   qabul   qilayapmizmi?   Ilmiy   tadqiqotlarimizni   amalga   oshira  
borib   Markaziy   banklar   faoliyatini   takomillashtirishga   bag’ishlangan   tavsi-
yalarimizga   muammoning   bu   jihatlariga   e’tibor   berayapmizmi?   “Taklif-tav-
siya”larimiz,   ayrim   hollarda ,   teskari   yo’nalishga   ega   emasmi?   Va   h.k.   ndekslash   deb
investitsiya   stretegiyasini   atashadi ,   uning   maqsadi   investitsiya   kapitalining
daromadliligi   o’zgarishini   mo’ljal   sifatida   tanlangan   birja   indeksiga   bog’lab
qo’yishdir.   Asosiy   funksiyasi   mijozlarni   ular   moliya   bozorida   bevosita   opera-
tsiyalaridan olishlari  mumkin bo’lgan moliyaviy mahsulotlar  va xizmatlarga nisbatan
yuqori   samarali   moliyaviy   mahsulotlar   va   xizmatlar   bilan   ta’minlashdan   iborat
firmalarga   moliyaviy   vositachilar   deyiladi.   Moliyaviy   vositachilarning   asosiy   turlari
ichida   banklar ,   investitsiya   va   sug’urta   kompaniyalarini   keltirish   mumkin.   Ularning
moliyaviy   mahsulotlari:   chek   hisobvaraqlari ,   kreditlar ,   ipotekalar,   o’zaro
jamg’armalarning   qimmatli   qog’ozlari   va   sug’urta   shartnomalarining   keng   diapazoni
kabilarni   o’z   ichiga   oladi.
         AQSh Markaziy banki (Federal Reserve System  –   Federal zahira tizimi)
davlatga nisbatan yuqori  darajadagi mustaqillikka ega. Uning tarkibiga 7 a’zodan
iborat   bo’lgan   va   Kolumbiya   shtatidagi   Vashington   shahrida   joylashgan
boshqaruvchilar   kengashidan   tarkib   topgan   12ta   mintaqaviy   bank   kiradi.
Biroq,   shuni ham qayd etish joizki , boshqaruvchilar kengashining barcha 7 a’zolari
AQSh   Prezidenti   tomonidan   tayinlanadi   va   mamlakatning   Senati   tomonidan
tasdiqlanadi.   Modomiki, davlat qonun yaratuvchi  va ularning bajarilishini  nazorat
qiluvchi organ hisoblanar ekan, u moliyaviy tizimni tartibga solish bo’yicha to’liq
javobgardir. Dunyoning eng taraqqiy etgan mamlakatlaridan biri bo’lgan AQSHda
ham,   boshqa   davlatlarda   ham   moliyaviy   tizimni   tartibga   solish   bo’yicha   bahzi
masalalarni   bajarish   mahlum   bir   moliyaviy   sektor   qatnashchilari   assotsiatsiyasi
yoki   fond   birjalariga   o’xshash   xususiy   sektor   muassasalarining   vakolatiga
o’tkaziladi.   Davlat   moliyaviy   tizimni   tartibga   soluvchi   organ   rolini   o’ynagani   bilan   bir
qatorda,   u   mazkur   tizimdan   o’z   siyosatining   boshqa   maqsadlariga   erishish   uchun
foydalanadi. 
Misol   tariqasida   hukumatning   pul-kredit   siyosatini   iqtisodiy   o’sish   yoki
bandlik sohasidagi turli umummilliy vazifalarning bajarilishi uchun foydalanishini
keltirish   mumkin.   Keyingi   o’rinlarda   biz   u   yoki   bu   moliyaviy   tizim   sohasini
tartibga   soluvchi   yoxud   boshqa   iqtisodiy   maqsadlarga   yetishish   uchun   ushbu
tizimni asosiy instrument (vosita) tariqasida ishlatadigan bahzi davlat tashkilotlari
to’g’risida so’z yuritamiz.  
Markaziy   banklar   –   bu   asosiy   funksiyasi   moliyaviy   bozorning   mahlum
parametrlariga,   masalan,   muhmaladagi   pul   miqdoriga   tahsir   etish   orqali   davlat
siyosati vazifalarini amalga oshirishga ko’maklashishdan iborat bo’lgan moliyaviy
vositachilardir.   Markaziy   banklar   faoliyati   bahzi   davlatlarda   davlat   ijroiya
organlarining   bevosita   nazorati   ostida   bo’lsa,   boshqa   davlatlarda   ular   mahlum
darajada avtonomlik (mustaqillik)ka egadirlar.
Bank   mahlum   bir   davlatning   markaziy   banki   ekanligini   ko’pincha   uning
nomiga qarab bilib olish mumkin: Bank of England, Bank of Japan, Bank Rossii va
hokazo. Biroq, masalan, markaziy bank AQSHda Federal Reserve System (Federal
zahira tizimi), Germaniyada esa Bundesbank deb ataladi. 
Markaziy   bank   odatda   davlat   to’lov   tizimining   yuragi   hisoblanadi.   U
davlatni milliy valyuta bilan tahminlaydi va banklararo hisob-kitoblar tizimi uning
boshqaruvida   bo’ladi.   To’lov   tizimi   samarali   bo’lishi   uchun   inflyatsiya   darajasi
kamida o’rtacha bo’lishi va buni markaziy banklar o’zlarining asosiy vazifasi deb
ko’rishlari shart. Biroq, ko’p davlatlarda ulardan aholining to’liq bandligini hamda
davlat   iqtisodiy   o’sishini   tahminlash   kabi   maqsadlarga   erishishga   yo’naltirilgan
harakatlarni   kutishadi.   Bunday   davlatlarda   markaziy   banklarga   ko’pincha   bir-biri bilan  nizoli   maqsadlarni  balans   (muvozanat)ga  keltirish:  narxlar   barqarorligini  va
aholining   to’liq   bandligini   tahminlash   yuzasidan   barcha   choralarni   ko’rishiga
to’g’ri keladi.
Moliyaviy   tizim   moliyaviy   xizmatlar   ko’rsatuvchi   bozorlar,   vosita-chilar,
firmalar   va   boshqa   institutlarni   o’z   ichiga   oladi.   Ular   yordamida   uy   xo’jaliklari,
xususiy   kompaniya   va   hukumat   tashkilotlari   o’zlari   qabul   qilgan   moliyaviy
qarorlarini   amalga   oshiradilar.   Moliyaviy   tizim   tarkibiga   aksiyalar,   obligatsiyalar
va   boshqa   qimmatbaho   qog’ozlar   sotiluvchi   bozorlar,   shuningdek,   banklar   va
sug’urta   kompaniyalari   kabi   moliyaviy   vositachilar   kiradi.   Pul   mablag’lari
moliyaviy   tizim   tuzilmasining   turli   elementlari   orqali   ortiqcha   moliyaviy
mablag’larga   ega   bo’lgan   kompaniyalardan   mablag’   yetishmaydigan
kompaniyalarga   oqib   o’tadi.   Ko’pgina   hollarda   moliyaviy   oqim   moliyaviy vositachilar   orqali   o’tadi.
2.2. Mintaqaviy va butun dunyoviy moliyaviy tashkilotlar.
       Mamlakatimizda iqtisodiyotdagi bugungi kunning muhim vazifalaridan biri bu
moliya   bozorini   rivojlantirish   va   xalqaro   moliyaviy   munosabatlarni   yo'lga
qo'yishdir.   Moliya   bozori   iqtisodiyotni   rivojlantirish,   yalpi   ichki   mahsulotlarni
oshirish,   kapital   jalb   qilish,   investitsion   jozibadorlikni   oshirishga   xizmat   qilishini
ko'rishimiz   mumkin.   Jamiyat   taraqqiyotida   moliyaviy   munosabatlarning   o'rni   esa
beqiyosdir, zero, ular moliyaviy resurslarining harakati shakllanishi, taqsimlanishi
va   xalqaro   moliya   bozori   institutlari   hamda   moliyaviy   institutlar   va   tashkilotlar tomonidan   ishlatilishiga   asoslangan   tarkib   bo'yicha   murakkab   bo'lgan
munosabatlar   tizimidir.     Shu   sababli,   hozirgi   vaqtda   kelib,   O’zbekiston   bilan
ko’plab moliya tashkilotlar iqtisodiy munosabatlar keng yo'lga qo'yilib va samarali
hamkorlik   aloqalarini   o’rnatib   kelmoqda.   Bu   xalqaro   moliya   tashkilotlari
O’zbekistonning   ijtimoiy   va  iqtisodiy   sohalariga   bir   qator   investitsiyalar   kiritgan.
Investitsion   loyihalar   soni   ko’p   va   hamkorlik   aloqalarini   mustamkamlash   doimiy
ravishda   e’tibor   qaratilishi   lozim.   Sababi   shundaki,   xalqaro   bozorga   chiqish,
davlatning   eksport   salohiyatini   oshirish,   aholining   ijtimoiy   qo’llab   quvvatlash,
hamda ishlab chiqarish hamda xizmat ko’rsatish infratuzilmasini yaxshilash uchun
xalqaro   moliya   institutlarini   bilan   aloqalarni   rivojlantirish   vazifalardan   biri
hisoblanadi.   Xalqaro   iqtisodiy   munosabatlarining   muhim   ko'rinishlaridan   beri   bu
xalqaro   iqtisodiy   hamkorlikdir.   Milliy   iqtisodiyot   taraqqiyotida   iqtisodiy
hamkorlikning ahamiyati jahon xo’jaligining rivojlanib, globallashuv jarayonining
chuqurlashib   borishi   bilan   ortib   boradi.   Uning   asosiy   sub yektlari   —   davlatlar,ʼ
transmilliy kompaniyalar, mintaqaviy va xalqaro iqtisodiy tashkilotlar hisoblanadi.
            XX   asrning   80-yillaridan   e tiboran,   xalqaro   iqtisodiy   hamkorlik   doirasi	
ʼ
kengayib, iqtisodiy munosabatlarni keng ko lamda qamrab oldi. Tashqi va xalqaro	
ʻ
savdo,   kredit   munosabatlari,   valyuta   va   to lov   —   hisob   kitob   sohasi,   mintaqaviy
ʻ
integratsiya,   migratsiya   va   kapital   chiqarish,   transmilliy   kompaniyalarni   tashkil
etish  va kredit   moliya  instutlarini  shakllantirish,  xalqaro  iqtisodiy  munosabatlarni
tartibga   solib,   ilmiytexnika   va   ishlab   chiqarish   sohalarida   muvaffaqiyatli   amalga
oshirilmoqda.   Shuningdek,   O'zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Sh.   Mirziyoyev
tomonidan   tasdiqlangan   PF-4947-sonli   Farmonidan   ham   ushbu   masalalarga
alohida   to'xtalib   o'tilib,   unda   kapitalni   jalb   qilish   va   korxonalar,   moliyaviy
tashkilotlar   va   xalqaro   munosabatlarni   tashkil   etuvchi   moliya   bozorini
rivojlantirishga qaratilgan O'zbekiston Respublikasi moliya bozorini o'rta muddatli
va   uzoq   muddatli   istiqbolda   rivojlantirish   konsepsiyasini   ishlab   chiqishi   belgilab qo'yilgan.   Chunki   xalqaro   iqtisodiy   hamkorlik   uning   sub yektlari   iqtisodiyʼ
manfaatlarini   milliy  chegaralardan tashqarida  ro yobga  chiqarishning  eng maqbul	
ʻ
yo li   hisoblanadi.   Iqtisodiy   hamkorlik   va   iqtisodiy   integratsiyani   har   qanday	
ʻ
shaklda   amalga   oshiradigan   mintaqaviy   tashkilotlar   muhim   ahamiyatga   ega.
Mintaqaviy fondlar va banklar ularga ma'lum darajada yordam beradi. Mintaqaviy
iqtisodiy hamkorlikning maqsadi rivojlanayotgan mamlakatlarga barqaror iqtisodiy
o'sishni   ta'minlashda,   iqtisodiyotning   eng   muhim   tarmoqlarini   shakllantirishda,
ijtimoiy   rivojlanish   darajasini   oshirishda   va   odamlarning   hayotini   yaxshilashda
yordam berishdir.
                    Moliya   bozorining   muhim   tarkibiy   qismi   bo'lgan   sug'urta   faoliyati   har
qanday   mamlakat   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojida   katta   ahamiyatga   ega.   Bizning
iqtisodiyotimizda ushbu sohaning o'rni qanday?
Bugungi   kunda   respublikamizda   30   ta   sug'urta   kompaniyasi   mavjud   bo'lib,
ularning   24   tasi   umumiy   sug'urta,   6   tasi   hayot   sug'urtasiga   ixtisoslashgan.   Joriy
yilning 1-yanvar holatiga ko'ra, sug'urta kompaniyalarining jami aktivlari 2,5 trln.
so'mni tashkil etib, umumiy ustav kapitali miqdori 534 mlrd. so'mdan iborat.    
       Tahlillar esa sug'urta xizmatlari sifatini yaxshilash, ko'lamini oshirish, turlarini
ko'paytirish   orqali   sohani   tubdan   isloh   qilishni,   sohada   bir   qator   muammolar
to'planib   qolganini   ko'rsatmoqda.   Oliy   Majlis   Senatining   Byudjet   va   iqtisodiy
islohotlar   masalalari   qo'mitasi   tomonidan   “Sug'urta   faoliyati   to'g'risida”gi
qonunning   Moliya   vazirligidagi   ijrosini   o'rganish   natijalari   ham   buni   yaqqol
isbotlagan.   Chunonchi,   qonun   talablari   asosida   vazirlik   tomonidan   olib
borilayotgan   ishlar,   ko'rilayotgan   choralarga   qaramasdan,   bu   sohada   yechimini
kutayotgan   masalalar   hali   ko'p.   Jumladan,   sug'urta   bozorining   hozirgi   holati
amalga   oshirilayotgan   islohotlar   talabiga   mos   kelmay,   aholi   va   tadbirkorlarning
mazkur   xizmatga   bo'lgan   ehtiyojlari   qondirilmasdan   qolmoqda.   Buning   asosiy
sabablaridan  biri   vazirlik  huzuridagi  sug'urta   nazorati   inspeksiyasi  xodimlari   soni chegaralanganligi   bo'lib, ular  asosan  statistik  ma'lumotlarni   yuritishmoqda,  xolos.
Sug'urta   faoliyati   haqidagi   ma'lumotlar   hududlarga   yetarli   darajada
yetkazilmayotgani oqibatida aholining hammasida ham sug'urtaga bo'lgan ishonch
va   u   haqda   tushuncha   to'liq   shakllanmagan.   Bu   esa   sohaning   YIMdagi   ulushi
o'sishiga,   kompaniyalar   moliyaviy   barqarorligiga   salbiy   ta'sir   ko'rsatmoqda.
Bundan   tashqari,   mutaxassislar   tomonidan   sug'urtalash   jarayonida   mijozlarning
haq-huquqlari   to'liq   va   to'g'ri   tushuntirilmayapti.   Natijada   sug'urta   holatlari   sodir
bo'lganidan so'ng kelishmovchiliklar kelib chiqib, ular sud idoralarida ko'rilishiga
to'g'ri kelmoqda. 
        Sug'urtalash   jarayonida   ish   yuritish   tizimining   aksariyat   hollarda   davlat   tilida
olib borilmasligi ham sug'urta shartnomalarini tuzish va uning ijrosini ta'minlashda
muammolarni   keltirib   chiqarmoqda.   O'z   navbatida,   sug'urta   hodisasi   sodir
bo'lganda   to'lovlarni   to'liq   amalga   oshirmaslik   holatlari   qayta   sug'urtalash
imkoniyatlariga to'sqinlik qilish bilan birga, sug'urta tizimiga bo'lgan ishonchning
pasayishiga   olib   kelmoqda.   Shuningdek,   sug'urta   mukofotlari   bilan   sug'urta
to'lovlari   o'rtasidagi   tafovut   yuqori   darajada   saqlanib   qolyapti.   Natijada
mamlakatimizda   aholi   jon   boshiga   to'g'ri   keladigan   sug'urta   mukofotlari   o'rtacha
48,8 ming so'mni (6,0 AQSH dol.) yoki uning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 0,4
foizni   tashkil   etmoqda.   Tahlillarga   qaraganda,   sug'urta   mukofotlarining   YIMdagi
ulushi   G'arbiy   Yevropada   8,4,   Osiyoda   6,1,   Rossiyada   1,3,   Qozog'istonda   0,85
foizdir.   Shu   bilan   birga,   sug'urta   bozorini   rivojlantirish,   iste'molchilarning
sug'urtaga   ishonchini   oshirish,   xorijiy   tajribalar   hamda   axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarining   yutuqlarini   joriy   qilish,   eng   maqbul   va   jozibador   sug'urta
xizmatlarini   yaratish,   sug'urta   sohasiga   qimmatli   qog'ozlar   emissiyasi   orqali
investitsiyalar   jalb   qilish,   xalqaro   standartlar   va   tamoyillar   asosida   korrupsiya   va
sug'urta   firibgarligiga   qarshi   kurashish   kabi   dolzarb   masalalarga   yetarli   e'tibor
berilmayapti.   Bundan   15   yil   oldin  qabul   qilingan  “Sug'urta   faoliyati   to'g'risida”gi qonun   bugungi   kun   talablariga   to'liq   javob   bermaydi.   Jumladan,   majburiy
sug'urtalashning   alohida   turlari   hukumat   qarorlari   asosida   joriy   etilgan   bo'lib,
qonun   bilan   tartibga   solinmagan.   Bundan   tashqari,   mamlakat   sug'urta   bozoriga
yirik   xalqaro   sug'urta   va   qayta   sug'urtalovchi   kompaniyalarning   jalb
qilinmayotgani, shuningdek, xalqaro sug'urta nazoratchilari uyushmasining hamda
moliyaviy   hisobot   va   buxgalteriya   hisobining   xalqaro   norma,   standartlari   va
tamoyillari   to'liq   joriy   etilmayotgani   mahalliy   sug'urta   kompaniyalariga   xalqaro
reyting baholarini olishda to'siq bo'lmoqda.
            Tizimdagi   shu   kabi   boshqa   muammolarni   bartaraf   etish   uchun   bir   qator
takliflar   o'rtaga   tashlandi.   Sug'urta   bozorini   tartibga   solish   tizimini   institusional
mustahkamlash,   sug'urta   bozori   barqarorligi   va   ishonchliligini   ta'minlash,   soha
uchun   kadrlarni   tayyorlash,   qayta   tayyorlash   va   malakasini   oshirish,   vakolatli
organ maqomi, mas'uliyati va imkoniyatlarini kuchaytirish, sug'urtalash jarayoniga
zamonaviy   axborot   texnologiyalarini   joriy   qilish,   sug'urta   polislarini   elektron
shaklda   ro'yxatdan   o'tkazish,   raqamli   texnologiyalar   asosida   onlayn   sug'urta
turlarini rivojlantirish shular jumlasidandir.
          Mazkur   bozorning   investitsion   jozibadorligini   oshirish   maqsadida   sug'urta
kompaniyalarini   moliyaviy   hisobot   va   buxgalteriya   hisobining   xalqaro
standartlariga   bosqichma-bosqich   o'tkazilishini   ta'minlash,   bunda   KPMG,   PwC,
Deloitte   va   boshqa   yetakchi   auditorlik   kompaniyalarining   auditorlik   xulosalari,
nufuzli   xalqaro   reyting   agentliklarining   reyting   baholarini   olishga   erishish,
korporativ   boshqaruv,   sug'urta   tavakkalchiliklarini   baholash   va   qaltisliklarni
boshqarish   tizimini   doimo   takomillashtirish,   mijozlar,   ya'ni   iste'molchilarga
sug'urta   mahsulotlari   va   xizmatlarining   narxlari   to'g'risida   to'liq,   erkin,   sifatli   va
taqqoslama   ma'lumotlarni   taqdim   etib   borish   dolzarb   vazifalar   qatoridan   o'rin
olgan.   Asosiy   masalalardan   biri   esa   amaldagi   qonunchilikni   takomillashtirishdan
iborat   bo'lib   turibdi.   Shu   o rinda   Yevropa   mamlakatlari   bilan   savdo-iqtisodiyʻ yo nalishda   hamkorlikni   sezilarli   tarzda   o sib,   rivojlanib   borayotganini   alohidaʻ ʻ
ta kidlab o tish lozim. Jumladan, Davlat statistika qo’mitasi O’zbekistonning 2020
ʼ ʻ
yil 9 oyi davomidagi tashqi savdo aylanmasi bo’yicha statistik ma'lumotlarni e'lon
qildi. Unga ko’ra, joriy yilning o’tgan 9 oyi  davomida O’zbekistonning eng ko’p
tashqi savdo aylanmasi Xitoy bilan bo’lgan – 4,6 mlrd, bunda eksport – 1,4 mlrd,
import   3,2   mlrd   AQSh   dollarini   tashkil   etgan.   Keyingi   o’rinda   Rossiya   turibdi   –
4,1   mlrd,   eksport   –   1,1   mlrd,   import   3   mlrd   AQSh   dollari.   Yuqori   uchlikni
Qozog’iston   yakunlab   beradi   –   2   mlrd.,   eksport   –   646,2   mln,   import   1,3   mlrd
AQSh dollari. Shuningdek, O’zbekistonning quyidagi davlatlar bilan tashqi savdo
aylanmasi yuqori bo’lgan. Koreya – 1 mlrd 599,6 mln, eksport – 34,1 mln, import
1 mlrd 565,5 mln AQSh dollari. Turkiya – 1 mlrd 434,1 mln, eksport – 650,9 mln.,
import   783,2   mln   AQSh   dollari.   Qirg’iziston   –   660,7   mln,   eksport   –   561,1   mln,
import 99,6 mln AQSh dollari. Germaniya – 574 mln, eksport – 51,3 mln, import
522,8 mln AQSh dollari. Afg’oniston – 542,9 mln, eksport – 541,3 mln, import 1,7
mln AQSh dollari. Tojikiston – 358,8 mln, eksport – 289,1 mln, import 69,7 mln
AQSh   dollari.   Turkmaniston   –   323,6   mln,   eksport   –   97,8   mln,   import   225,9   mln
AQSh   dollari.   Dunyoning   yetakchi   davlatlari,   Osiyo-Tinch   okeani   mintaqasidagi
rivojlangan   mamlakatlar,   xususan,   Koreya   Respublikasi   va   Yaponiya,   Yevropa
mamlakatlari va Yevropa Ittifoqi, arab-musulmon hamda turkiy tilli davlatlar bilan
o’zaro   manfaatli,   samarali   va   ko’p   qirrali   hamkorlikni   rivojlantirish   muhim
ahamiyat kasb etadi. XULOSA
                Xalqaro   moliya   —   xalqaro   moliyaviy   resurslar   m   ajm   uini   va   ularning
harakatlanishini  ifodalovchi tushuncha hisoblanadi.  Xalqaro moliya m unosabatlari muayyan   m   aqsadlarni   am   alga   oshirish   uchun   xalqaro   darajada   shakllantirilgan
moliyaviy   resurslarni   taqsim   lash   va   ulardan   foydalanish   jarayonidagi   iqtisodiy
munosabatlarni ifodalaydi. Xalqaro moliya m unosabatlari o’ziga xalqaro valuta m
unosabatlari,   xalqaro   kredit   munosabatlari,   xalqaro   investitsiya   m   unosabatlari,
xalqaro   savdo   munosabatlari,   xalqaro   soliq   munosabatlari,   xalqaro   lizing
munosabatlari, mamlakatlar to’lov balansini boshqarish, xalqaro moliya tashkilotlari
bilan aloqalar kabi m unosabatlarni qam rab oladi. Globallashuv jarayoni — jahon
savdosining   o’sishi,   ishlab   chiqarishning   ixtisoslashuvi   va   kengayishi,   kapitalning
xalqaro oqimi rivojlanishi, xizm atlar va mahsulotlarning xalqaro harakati xalqaro m
oliyaning   rivojlanishiga   zam   in   yaratdi.   Shuningdek,   m   azkur   holat   jahon   moliya
bozorlarining, xalqaro moliyaviy korporatsiyalarning yuzaga kelishiga, davlatlararo
moliyaviy   munosabatlarning   va   xalqaro   moliyaviy   faoliyatning   boshqa   jihatlari
murakkablashuviga   olib   keldi.   Xalqaro   moliya   doimiy   o’zgaruvchan   xalqaro   pul
tizimlarining   holati   va   rivojlanishini,   alohida   mamlakatlar   to’lov   balansining
o’zgarishini,   xalqaro   moliya   bozorlari,   xalqaro   moliyaviy   korporatsiyalar,   xalqaro
bank va investitsion faoliyatni namoyon etadi.   Natural munosabatlar ustunlik qilgan
paytlarda   hatto   nisbatan   rivojlangan   mamlakatlarda   ham   pul   o’zining   barcha
funksiyalarini   bajara   olmagan.   Shunga   mos   ravishda   pul   munosabatlarining   tizimi
sifatida   moliya   ham   jamiyatning   barcha   tarmoqlari   va   sohalari   uchun   umumiylik
kasb   eta   olmagan.   Ibtidoiy-jamoa   tuzumining   xo’jalik   tuzilmasi   to’g’risida   aniq
ma’lumotlar   mavjud   bo’lmaganligi   uchun   faraz   qilish   mumkinki,   doimiy   davlat
apparati yo’q bo’lganligi uchun ana shunday davlatning daromadlari va xarajatlarini
shakllantirish   ham   bo’lmagan.   Davlat   apparatining   shakllanishi,   unga   tegishli
bo’lgan funksiyalarning kengayishi, xususan, doimiy qo’shinlarning tashkil etilishi,
yo’l   qurilishining   joriy   etilishi   bilan   jamiyatda   moliyaning   roli   oshib   borgan.
Quldorlik   davlatlari   daromadlarining   asosiy   manbalari   kontributsiyalar,   harbiy
o’ljalar, natural soliqlar va boshqalar hisoblangan. Ma’lum bir mamlakatda ma’lum
bir   davr   mobaynida   aholining   qandaydir   guruhlari   pul   ko’rinishidagi   soliqlarni to’lagan  bo’lishi  mumkin.  Shunday  bo’lishiga  qaramasdan,   quldorlik  tuzumida pul
ko’rinishdagi   soliqlar   faqat   tasodifiylik   xarakteriga   ega   edi.   Xuddi   shuningdek,
natural   xo’jalik   yuritishga   asoslangan   feodalizmda   ham   pullik   soliqlar   ustuvorlik
kasb   qilgan   emas.   Jamiyatning   tovar-pul   munosabatlariga   o’tishi   munosabati   bilan
iqtisodiy kategoriya sifatida moliya umumiylik xarakteriga ega bo’ladi. Biroq, hatto
ana shunday sharoitda ham davlat ehtiyojlarini qondirishning pulsiz xaraktyerga ega
bo’lgan usullari saqlanib qolishi mumkin. Buning sodda va tushunarli misoli sifatida
yoppasiga   harbiy   majburiyatni   ko’rsatib   o’tish   mumkin.   Moliyaning   tarixiy
xaraktyerga ega ekanligi har qanday davlat o’z funksiyalarini amalga oshirish uchun
zarur   bo’lgan   jamg’armalarni   shakllantirish   va   ulardan   foydalanishning   tizimini
yaratadi,   degan   xulosani   chiqarishga   imkon   beradi.   Iqtisodiy   tuzumlar   bir-biridan
ishlab chiqarish munosabatlari  xususiyatlari  bilan farq qiladi. O’z navbatida, yangi
ishlab   chiqarish   munosabatlari   mavjud   ishlab   chiqarish   kuchlarining   rivojlanish
darajasidan   kelib   chiqadi.   Yangi   ishlab   chiqarish   munosabatlariga   davlat   tuzilmasi
ham mos kelishi kerak. Alohida olingan davlatda o’zgarishlar yuqoridagidek ketma-
ketlikda   va   bog’liqlikda   sodir   bo’lmasligi   mumkin.   Lekin   bu   jarayondagi   umumiy
qonuniyatlar xususiy holatlarga bog’liq bo’lmaydi. Har bir ijtimoiy tuzum va shunga
muvofiq   ravishda,   shu   tuzumdagi   davlatga   ma’lum   bir   moliyaviy   tuzilma   mos
keladi.                    FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Mirziyoyev   Sh.M.   Tanqidiy   tahlil,   qat’iy   tartib-intizom   va   shaxsiy
javobgarlik   –   har   bir   rahbar   faoliyatining   kundalik   qoidasi   bo’lishi   kerak.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil
istiqbollariga bag’ishlangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi  Prezidentining
nutqi. Xalq so’zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11. 
2. Mirziyoyev   Sh.M.   "O’zbekiston   Respublikasini   yanada   rivojlantirish
bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’risida"gi Farmoni. 2017 yil 7-fevral. 
3. Mirziyoyev   Sh.M.   ―2017   —   2021   yillarda   O’zbekiston   Respublikasini
rivojlantirishning   beshta   ustuvor   yo’nalishi   bo’yicha   harakatlar   strategiyasini
kelgusida amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida  F-5024-son Farmoni. 2017‖
yil 15 avgust. 
4. Mirziyoyev   Sh.M.   Erkin   va   farovon,   demokratik   O’zbekiston   davlatini
birgalikda   barpo   etamiz.   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   lavozimiga
kirishish  tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis  palatalarining qo’shma
majlisidagi nutqi. - Toshkent:O’zbekiston,2016.-56 b. 
5. 2017-2021   yillarda   O’zbekiston   Respublikasini   rivojlantirishning   beshta
ustuvor   yo’nalishi   bo’yicha   Harakatlar   strategiyasi,   ―Xalq   bilan   muloqot   va
inson   manfaatlari   yili da   amalga   oshirishga   oid   Davlat   dasturini   o’rganish	
‖
bo’yicha ilmiy-uslubiy risola.Toshkent davlat iqtisosodiyot universiteti, Toshkent,
Ma’naviyat.2017,-415 b. 
6.   O'zbekiston   Respublikasining   "Byujet   kodeksi".   T:   "O'zbekiston"
2014.01.01
7. O'zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Sh.Mirzeyoyevning   "O'zbekiston
Respublikasini   rivojlantirish   bo'yicha   harakatlar   strategiyasi   to'grisida"gi   PF-
4947-sonli Farmoni. 17.02.2017. Https://lex.uz/docs/-310736  8.   "J.   X.   Ataniyazov,   E.   D.   Alim   ardonoy   xalqaro   moliya   munosabatlari"
https://fayllar.org/j-xataniyazov-e-d-alim-ardonoy-xalqaro-moliya-
munosabatlari.html
9. A.V. Vaxabov, D.A. Xadjibayeva, Sh.X.Xajibakiyev ―Jahon iqtisodiyoti va
xalqaro iqtisodiy munosabatlari .Toshkent, 2015 y. ‖
10. 7   Bail   McCulloch,   International   business,   The   challenge   of   global
competition. 7 edition, Mcgraw Hilll, 1999 y. 
11. Paul   R.   Krugman,   Maurice   Obstfeld,   Marc   J.   Melitz.   International
Economics, Theory & Policy, Addison-Wesley, 
12. edition, 2012, ISBN 10: 0-13-214665-7 ISBN 13: 978-0-13-214665-4 9 Paul
R.   Krugman   and   Maurice   Obstfeld.   Developing   Countries:   Growth,   Crisis,   and
Reform. 2003 Pearson Education, Inc. 22 Chapter. 
13. 2018 International Business Festival. access global opportunities. Liverpool,
UK 12-28 june 2018, 
14.   Klaus   Schwab,   Xavier   Sala-i-Martín,   The   Global   Competitiveness   Report
2017–2018.   World   Economic   Forum   Editor   Professor   Columbia   University,
Chief   Advisor   of   The   Global   Competitiveness   Report,   World   Economic   Forum
Geneva, 2018. 
15. Булатова   А.С.,   Волков   А.М.,   Габарта   А.А.,   Галишева   Н.В.,   Мировая
экономика и международные экономические отношения. Полный М64 курс:
учебник/коллектив   авторов;   под   ред.–   3-еизд.,   стер.   –   Москва:   КНОКУР,
2017. – 916 с. – (Бакалавриат).
16. XORIJIY   MAMLAKATLAR   IQTISODIYOTI   -   979   -   Авторский
коллектив   8   Пашковская   М.В.,   ГоспорадикЮ.П.,   Мировая   экономика   ,   4-е
изд.,   перераб.   и   доп.   -   М:   Университет   ―Синергия ,   2017.   –   768   с.	
‖
(Университетская   серия)   Авторский   коллектив   9   Хасбулатов   Р.И.,
Международные   экономические   отношения:   учебник   для   бакалавров/–   М.: Издательство   Юрайт,   2017.   –   910   с.   Серия:   Бакалавр.   Углубле?нный   курс.
Рецензенты: Паньков В.С., Кулаков М.В. 
17.   Савина   С.   А.,   Дугина   Т.   А.,   Высочкина   С.   А.,   Внешнеэкономическая
деятельность:   учебно   –   методическое   пособие   для   подготовки   бакалавров
направления   100800.62   «Товароведение»   /–   Волгоград:   ФГБОУ   ВПО
Волгоградский ГАУ, 2014.
18. Галина Маховика, Елена Павлова. Внешнеэкономическая деятельность:
учебный   курс.   –   М.:   ЭКСМО,   2017.   12   Прокушев   Е.   Ф.,   Костин   А.   А.,
Внешнеэкономическая деятельность: учебник и практикум для прикладного
бакалавриата / под ред. Е. Ф. Прокушева. – 9 - е изд., перераб. и доп. – М.:
Издательство Юрайт, 2015.  Серия: Бакалавр. Прикладной курс. ILOVALAR