Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 1.6MB
Покупки 0
Дата загрузки 01 Август 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Davlat va nodavlat moliyaviy muassasalarning iqtisodiyotda tutgan o’rni

KURS ISHI Mavzu: Davlat va nodavlat moliyaviy muassasalarning iqtisodiyotda tutgan o’rni . Bajardi: ____________________ Qabul qildi: _____________________ \ MUNDARIJA KIRISH... ...............................................................................................................3 I BOB. DAVLAT VA NODAVLAT MOLIYAVIY MUASSASALARNING IQTISODIYOTDA TUTGAN O’RNI. 1.1. Markaziy banklar va ularning asosiy funksiyalari.........................................5 1.2. Moliya munosabatlari va uning mohiyati…………......................................15 II BOB. IXTISOSLASHTIRILGAN MOLIYAVIY VOSITACHILARNING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI VA VAZIFALARI. 2.1. Ixtisoslashgan moliyaviy vositachilar ………………………………………19 2.2. Mintaqaviy va butun dunyoviy moliyaviy tashkilotlar…...............................23 XULOSA ...............................................................................................................30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .............................................................31 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O'zbekiston Respublikasida iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida davlat moliyasi mamlakat moliya tizimida alohida o'rin egallaydi. Davlat moliyasi orqali davlatning qator ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ekologik va boshqa funksiyalarini amalga oshirishning moddiy-moliyaviy asosi yaratiladi, davlat moliyasi mamlakat moliya tizimining barcha bo'g'inlari bilan byudjet-moliya qonunchiligi bilan tartibga solinadigan muayyan munosabatlarga kirishadi. O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning ustuvor vazifalarini bajarish, iqtisodiyotni barqaror va mutanosib rivojlantirish, jahon bozorlarida mustahkam o'rin egallash, shular asosida izchil iqtisodiy o'sishni ta'minlash, aholining hayot darajasi va farovonligini yanada oshirish borasidagi vazifalarni to'liq va samarali amalga oshirish sharoitida davlat moliyasining amal qilish mexanizmlarini puxta o'rganish har qachongidan ham dolzarbdir. Davlat moliyasi tizimida faoliyat yurituvchichi mutaxassislardan davlat moliyaviy munosabatini to'g'ri va samarali tashkil etish mexanizmlarini puxta bilish va amaliyotda qo'llay olish talab etiladi. Shu sababli bakalavriatning bir qator ta'lim yo'nalishlari o'quv rejasiga "Davlat moliyasi" nomli fan kiritilgan bo'lib, ushbu fan dasturida davlat moliyasining mohiyati, iqtisodiyotni tartibga solish va ijtimoiy aiyosatni amalga oshirishdagi ahamiyati, davlat moliyasining tarkibi, davlat moliyasining tashkiliy- huquqiy asoslarini, davlat moliya siyosatining asosiy yo'nalishlari, davlat moliyasini boshqarishda davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining vakolatlari, byudjetdan tashqari jamg'armalar faoliyatini tashkil etish mexanizmlari, davlat krediti va davlat qarzlarini boshqarish masalalari, ijtimoiy-iqtisodiy sohalar taraqqiyotida davlat moliyasining ahamiyatini oshirish kabi masalalar qamrab olingan. Davlat moliyasining mazmuni bevosita davlatning ijtimoiy-iqtisodiy funksiya va majburiyatlaridan kelib chiqadi. Davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosati tadbirlarini, ijtimoiy soha va tarmoqlarni moliyaviy mablag'lar bilan ta'minlashda davlat moliyaviy resurslari asosiy moliyaviy manba bo'lib xizmat qiladi. Davlat moliyasini boshqarish va taribga solishda, ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashda, har bir davrning ustuvor taraqqiyot vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishda davlatning boshqa iqtisodiy dastaklari qatori, davlat moliyasi ham muhim ahamiyat kasb etadi, bu vazifalarning samarali ijrosi davlat moliyasi amal qilishining tegishli mexanizmlarini ishlab chiqish va amalda qo'llash bilan ta'minlanadi. Moliyaviy tizim "davlat moliyasi va mahalliy moliya" sohasining alohida bo'g'ini sifatida davlat byudjeti o'z ichiga quyidagilarni oladi: • respublika byudjeti; • Qoraqalpog'iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlar. O'z navbatida, Qoraqalpog'iston Respublikasi byudjeti Qoraqalpog'iston Respublikasining respublika byudjeti hamda Qoraqalpog'iston Respublikasiga bo'ysunuvchi tumanlar va shaharlar byudjetlaridan tarkib topadi. Viloyatning byudjeti esa viloyat byudjetini va viloyatga bo'ysunuvchi tumanlar va shaharlar byudjetlarini o'z ichiga oladi. Shuningdek, tumanlarga bo'linadigan shaharning byudjeti shahar byudjeti va shahar tarkibiga kiruvchi tumanlar byudjetlaridan iborat. Va nihoyat, tumanga bo'ysunadigan shaharlari bo'lgan tumanning byudjeti tuman byudjetidan va tuman bo'ysunuvidagi shaharlar byudjetidan tashkil topadi. Iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichida davlat byudjeti o'z oldida turgan quyidagi muammolarni hal etishi kerak: • daromadlar asosini mustahkamlash; • byudjet daromadlari va xarajatlari ochiq va shaffof bo'lishini ta'minlash; • modernizatsiya qilish va zarur tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirish negizida davlat xarajatlari tarkibida iqtisodiyotni innovatsion usulda rivojlanish xarajatlariga ustuvorlik berish; • soliqlarni umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo'lish tartibini qayta ko'rib chiqish negizida mahalliy byudjetlar daromad bazasini kengaytirish; • byudjet defitsiti darajasini kamaytirish; • byudjet yordamida tartibga solish mexanizmini tako- millashtirish; • G'aznachilik tizimi ishini takomillashtirish, byudjet mablag'laridan samarali foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirish va h.k. Byudjetdan tashqari davlat maqsadli fondlari (davlat maqsadli fondlari) oldindan belgilangan ma'lum muddatlarda tuzilishi yoki doimiy ravishda mavjud bo'lishi mumkin. Bu fondlarning vujudga kelishi davlat byudjetining qabul qilinishi yoki qabul qilinmasligidan qat'iy nazar mablag'lar maqsadli manbaining zarurligi bilan belgilanadi. Birinchi navbatda, bu ijtimoiy ta'minot, sog'liqni saqlash, ishsizlikni kamaytirish va boshqa xuddi shunday bir qancha muhim ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishga tegishlidir. Bu fondlar mablag'larini shakllantirish va ulardan foydalanish davlat tomonidan o'ziga xos bo'lgan shakllar va metodlar yordamida amalga oshiriladi. Shuning uchun ham ularni moliyaviy tizimning "davlat moliyasi va mahalliy moliya" sohasining alohida bo'g'ini sifatida ajratilishi maqsadga muvofiqdir. Mablag'lardan foydalanishning maqsadli yo'naltirilganligi belgisi bo'yicha byudjetdan tashqari davlat maxsus fondlarini quyidagi ikki guruhga bo'lish mumkin: • ijtimoiy mo'ljallangan (yo'nalishga ega bo'lgan) davlat maxsus fondlari; • tarmoqlararo va tarmoq xarakteriga ega bo'lgan davlat maxsus fondlari. Ayrim hollarda hududiy yo'naltirilgan (mo'ljallangan) davlat maqsadli fondlari tashkil qilinishi mumkin. "Davlat moliyasi" fanini o'zlashtirish uchun o'qitishning ilg'or va zamona¬viy usullaridan foydalanish, yangi axborot-pedagogik texnologiyalarni tatbiq qilish muhim ahamiyatga ega. Fanni o'zlashtirishda darslik, o'quv va uslubiy qo'llanmalar, ma'ruza matnlari, tarqatma materiallar, elektron materiallar, keyslardan foydalaniladi. Ma'ruza va amaliy mashg'ulotlarda o'qitishning interaktiv usullari(vizual, muammoli, mualliflik ma'ruzalari, ikki tomonlama tahlil, insert, klasster, "Venn diagrammasi" va boshqalar)dan foydalaniladi. Fan o'qituvchisi tomonidan peda¬gogik va modulli texnologiya tamoyillari asosida "Davlat moliyasi" fani o'quv mashg'ulotlarining loyihalari ishlab chiqiladi. Amaliy mashg'ulotlarda muammoni jamoaviy tarzda hal etishning usullari va vositalari: aqliy hujum, bahs, muzoka¬ralar, pinbord texnikasi, keys- stadi (muammoli vaziyat hosil qilib, uni yechishni o'rganish) kabi usullar qo'llaniladi. Shuningdek, fanning amaliy mashgulotlarida kompyuter dasturlaridan (Microsoft Excel, Microsoft PowerPoint, UzASBO), slaydlardan, multimedia ta'lim vositalaridan, Internet sahifalari va tizimlaridan hamda davlat moliyasini boshqarish tizimida qo'llaniladigan dasturiy mahsulotlardan foydalanish tavsiya etiladi. Ushbu fanni o'zlashtirishda talabalarga mavjud o'quv adabiyotlaridan, elektron darslik, testlar majmuasi va boshqa manbalardan foydalanish ham tavsiya etiladi. "Davlat moliyasi" fanining predmetini davlatning markazlashgan pul fondlari va boshqa markazlashgan moliyaviy resurslarining shakllanishi, taqsimlanishi va ishlatilishi bilan bog'liq bo'lgan tashkiliy, huquqiy, iqtisodiy va moliyaviy munosabatlar tashkil qiladi. Fanni o'qitishdan maqsad- kelgusida yuqori malakali iqtisodchi-mutaxassislar bo'lib yetishadigan talabalarda davlat moliya tizimining tuzilishi va faoliyati yuzasidan nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirish va ularni amaliyotga tatbiq etishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun fan talabalarni nazariy bilimlar, amaliy ko'nikmalar, iqtisodiy hodisa va jarayonlarga uslubiy yondashuv hamda ilmiy dunyoqarashini shakllantirish vazifalarini bajaradi. Fan bo'yicha talabalarning bilim, ko'nikma va malakalariga quyidagi talablar qo'yiladi. Talaba: davlat moliyasining mohiyati, uning zarurligi, davlat moliyasi tizimi, davlat moliyasi nazariyalari, davlat moliya siyosatining mazmuni, vazifalari, rivojlanish bosqichlari, davlat moliyasi tizimini boshqarish va tartibga solish asoslari, davlat byudjetini, davlat maqsadli jamg'armalarini shakllantirish, ular mablag'laridan foydalanishni tashkil etish shakllari haqida tasavvurga ega bo'lishi; davlat moliyasi rivojlanishining qonuniyatlarini, davlat moliyasi holatini baholash va tahlil qilishni, davlat moliyasi rivojlanishi istiqbolini belgilash asoslarini, O'zbekiston Respublikasining moliya qonunchiligi asoslarini, davlat moliyasining asosini tashkil etuvchi barcha darajadagi byudjetlar ijrosini tashkil etish nazariyasi va amaliyotini, davlat moliyasini tashkil etish tamoyillarini bilishi va ulardan foydalana olishi; davlat moliyasi ko'rsatkichlarining prognoz hisob-kitobini tuzish, ularni tahlil etish, davlat moliyaviy nazorati, davlat kreditini boshqarish, mahalliy moliyani tashkil etish, byudjet tizimi byudjetlari faoliyatini tartibga solish, ijtimoiy-iqtisodiy sohalarni davlat tomonidan moliyalashtirish va ijro ko'rsatkichlarini tahlil etish bo'yicha ko'nikmalarga ega bo'lishi; davlat moliyasi tizimidagi hisobotlarni tuzish va tahlil etish, ijro natijalarini hisob- kitob qilish, davlat moliyasi tizimida axborot tizimlaridan foydalanish, davlat moliyasi amaliyotiga oid huquqiy-me'yoriy hujjatlardan maqsadga muvofiq foydalanish, davlat moliyasining rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash maqsadida ilmiy tadqiqotlarni o'tkazish bo'yicha malakalarga ega bo'lishi kerak. Faoliyat jarayonida turli pul fondlari(dan) shakllanadigan va foydalaniladigan moliyaviy munosabatlar turli sohalarining majmui moliyaviy tizim deyiladi. Unga boshqacha ham ta'rif berish mumkin: davlat va korxonalarning pul fondlarini shakllantirish, taqsimlash va foydalanish borasidagi shakl va metodlar tizimiga moliyaviy tizim deyiladi. Unga yana quyida ta'rifni ham berish mumkin: xo'jalik subyektlari, uy xo'jaliklari, davlat va maxsus moliya institutlarining pul mablag'larini taqsimlaydigan va ishlatadigan moliya munosabatlarining bir- biri bilan bog'liq va birgalikda harakat qiladigan kategoriyalari, bo'g'inlari va sohalarining yig'indisi moliyaviy tizim deyiladi". Kurs ishining maqsadi. Davlat moliyasi tizimi, uning tarkibi va tuzilishini rivojlantirish; Kurs ishning vazifalari: — Davlat va nodavlat moliyaviy muassasalarning iqtisodiyotda tutgan o’rni ni taxli etish; — Davlat va nodavlat moliyaviy muassasalarning iqtisodiyotda tutgan o’rni haqida ma’lumotlarga ega bo’lish; Kurs ishining obyekti. Davlat moliyasi va moliya tizimi zaxiralarining asosiy manbaini o’rganish jarayoni; Kurs ishining predmeti. Moliya tizimi va moliyaviy siyosatni o’rganishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar. Kurs ishi tuzilishi : Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovadan iborat. I BOB. DAVLAT VA NODAVLAT MOLIYAVIY MUASSASALARNING IQTISODIYOTDA TUTGAN O’RNI. 1.1. Markaziy banklar va ularning asosiy funksiyalari Insoniyat hayot kechirishi uchun oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy va ijtimoiy sohani doimiy ravishda takror ishlab chiqarishi taqozo etiladi. Planetamiz aholisi sonining o’sishi va uning urbanizatsiyalashuv darajasining ortishi, mamlakatlar ichidagi va ular o’rtasidagi qarama-qarshiliklarning kuchayishi, ilmiy-texnika taraqqiyotining rivojlanishi qator omillar ta’siri sharoitida “hayot kechirish”ni takror ishlab chiqarish ayrim davlatlar mustaqil yashay olishining muhim sharti bo’lib qolmoqda. Ma’lumki, xalqaro mehnat taqsimotining foydali tomonlaridan tashqari zararli jihatlari ham mavjud. Uning salbiy tomonlari yuqori texnologiyali ishlab chiqarishlarning notekis taqsimlanishiga, eng boy-badavlat sanalgan mamlakatlarda moliyaviy kapitalning tobora ko’proq to’planishiga olib kelmoqda. Kambag’al va rivojlanish darajasi past bo’lgan mamlakatlar esa hamon xomashyo qazib chiqarish va qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirish bilan shug’ullanishga majbur etilmoqda. Shunday bo’lishiga qaramasdan, har qanday sharoitda ham takror ishlab chiqarish jarayonining mazmuni o’zgarmasdan qolayotir. Moliya, bank va baho mexanizmlari orqali foydaning asosiy qismi eng rivojlangan mamlakatlarda yig’ilmoqda va ularga kelgusida ham taqsimlashni o’zlari foydalariga hal qilishga imkon berayapti. Tarixiy taraqqiyotning aynan shunday sharoitlarida takror ishlab chiqarish jarayonida moliyaning o’rni va ahamiyatini chuqur tasavvur qilish O’zbekistonning bo’lajak moliyachi mutaxassisi uchun o’ta zarur sifat hisoblanadi. Takror ishlab chiqarish jarayoni o’z ichiga quyidagi bosqichlarni oladi: • ishlab chiqarish; • almashuv; • taqsimlash; • iste’mol. Takror ishlab chiqarish uchun bu bosqichlar, albatta, majburiy yoki shart bo’lib, ulardan hatto bittasi ishtirok etmasa, takror ishlab chiqarish jarayoni uzilib qoladi. Uning har bir bosqichlariga bir yoki bir necha iqtisodiy kategoriyalar xizmat qiladi. Kategoriyalarning takror ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishi bevosita va bilvosita shakllarda bo’lishi mumkin. Masalan, baho kategoriyasi tovar kategoriyasi singari almashuv bosqichida markaziy o’rinni egallaydi. Biroq, baho kategoriyasining ta’siri, takror ishlab chiqarishning bu bosqichida boshqa kategoriyalar xizmat qilishiga qaramasdan, iste’mol bosqichida bevosita namoyon bo’ladi. O’zbekiston sharoitida davlat moliyasining ijtimoiy mo’ljallanganlik darajasi yuqori ekanligidan kelib chiqiladigan bo’lsa, taqsimlash bosqichida ularning roli nisbatan kattaroq ekanligi yaqqol ko’rinadi. Takror ishlab chiqarish jarayonining bu bosqichida (taqsimlashda) barcha ijtimoiy manfaatlar va shunga muvofiq ravishda, jamiyatning barcha qarama- qarshiliklari namoyon bo’ladi. Iste’molga ketadigan jami ijtimoiy mahsulot (JIM)dan, birinchi navbatda, takror ishlab chiqarishning oldingi (o’tgan) siklida foydalanilgan mehnat qurollari va predmetlari qiymatini tiklash uchun mo’ljallangan qismi ajratiladi. Bu qism takror ishlab chiqarishning yangi siklida ham uning shu hajmda takrorlanishini ta’minlaydi. Qolgan qism mablag’larning egasi va ishchilar o’rtasida taqsimlanadi. Taqsimlash nisbatlari asrlar davomida shakllanib, unda ishtirokchilarning har biri o’ziga tegishli bo’lgan qismni ko’paytirish maqsadida bir-birlari bilan doimiy qaramaqarshilikda bo’ladilar. Shunday qilib, jamiyatda yangidan yaratilgan qiymat birinchi taqsimlash bosqichini va undan so’ng esa almashuv va iste’mol bosqichlarini bosib o’tadi. Takror ishlab chiqarish jarayonining har bir ishtirokchisi o’ziga tegishli bo’lgan daromadni quyidagi ikki qismga bo’ladi: • iste’mol fondi; • jamg’arish fondi. Lekin bu bosqichga qadar taqsimlash jarayoniga davlat aralashib, soliqlar, qarzlar, sug’urta to’lovlari kabi iqtisodiy vositalardan foydalangan holda individual va jamoa daromadlaridan o’zining hissasini (o’ziga tegishli bo’lgan qismni) ajratib oladi. Qayd etish joizki, daromadlar qancha qismini olishning chegarasini aniqlashda jamiyat ishtirok etadi. U jamoatchilik tashkilotlari, partiyalar va shunga o’xshashlar orqali, qonunchilik va ijroiya hokimiyatini shakllantirish yo’li bilan davlat faoliyatining chegarasini aniqlashga harakat qiladi. O’z navbatida, davlat ham o’zining harakat doirasini (sohasini) kengaytirishga harakat qiladi. Uning funksiyalari qancha keng bo’lsa, jamiyat a’zolari daromadlarining shuncha katta summalariga davlat da’vogarlik qiladi. Shu munosabat bilan iste’mol proporsiyalari (nisbatlari) ham o’zgaradi. Masalan, agar davlat maorif, sog’liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot xarajatlarining kattaroq qismini o’z zimmasiga etmoq lozim. Chunki bunga faqat birja va bank sohalarining o’ziga xos xususiyatlari emas, balki transmilliy kompaniyalarning keng rivojlanishi ham o’z ta’sirini ko’rsatadi. Taqsimlash jarayonida moliyaning roli va o’rnini ko’rsatish uchun JIMning o’rniga YaIMdan foydalanish mumkin. Bunda har ikki ko’rsatkichlar o’zlarining afzalliklari va kamchiliklariga ega ekanligini e’tiborga olish lozim bo’ladi. Masalan, YaIM tarkibiga mahsulotni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan moddiy xarajatlar kiritilmaydi. Bir vaqtning o’zida esa, JIMning tarkibiga noishlab chiqarish xizmatlari kiritilmaydi, holbuki, ularning salmog’i yuqori darajada taraqqiy etgan jamiyatlarda jamiyat xarajatlarining 1/3 qismini tashkil etishi mumkin. Biroq taqsimlashning ko’pqadamli ekanligi inobatga olinadigan bo’lsa, JIM ko’rsatkichi yuqoridagi maqsadlar uchun ma’lum bir afzalliklarga ega ekanligi ma’lum bo’ladi. Chunki u takror ishlab chiqarishning muhim sohasi bo’lgan moddiy ishlab chiqarish sohasini o’zida to’liqroq aks ettiradi. JIM quyidagi ikki asosiy qismdan iborat: • mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan ishlab chiqarish vositalarining qiymati (mehnat qurollari va mehnat predmetlari); • milliy daromad (ishchi kuchi va qo’shimcha mahsulotning qiymati). Ishlab chiqarishni tashkil etish uchun o’z mablag’lari yetarli bo’lmagan sharoitda davlat subsidiyalaridan yoki bank kreditidan foydalanish mumkin. Ularning har ikkalasi ham moddiy ishlab chiqarish sohasidan chetda shakllanadi. JIMning qiymatidan sarflangan ishlab chiqarish vositalarini tiklashni (amortizatsiya ajratmalari, materiallar, xomashyo, yarim tayyor mahsulotlar sotib olish, yoqilg’i, elektroenergiyani xarid qilish ko’rinishlarida va h.k.) taqsimlash jarayonlariga kiritish mumkin emas. Bu tiklanish takror ishlab chiqarishning uzluksiz zarurligi bilan belgilanadi. Agar moddiy ishlab chiqarish sohasini yagona tizim sifatida qabul qilinsa, u holda keyingi qayta taqsimlash MDdan faqat soliqlarni to’lashga borib tugar edi. Biroq taqsimlashning real sohasida faqat davlat (soliq tizimi orqali) ishtirok etibgina qolmasdan, balki xizmat ko’rsatish sohasi, maorif, sog’liqni saqlash, bank tizimi va h.k.lar ham qatnashadi. Davlat o’z daromadlarini shakllantirib, ular hisobidan, xususan, byudjet sohasining xodimlariga ish haqi to’laydi. 1.2. Moliya munosabatlari va uning mohiyati. Moliyaviy munosabatlarning ilk shakllari insoniyat taraqqiyotining quldorlik jamiyati bosqichida jamiyatning sinflarga bo’linishi va davlatning vujudga kelishi bilan bog’liq ravishda paydo bo’ldi. Muayyan hududda boshqaruv organi sifatida davlatning vujudga kelishi uning hokimiyat apparatini moddiy jihatdan ta’minlash, jamoat tartibini saqlash, mamlakatni himoya qilish, urush harakatlarini olib borish, ijtimoiy obyektlar va yo’llar qurish kabi vazifalarni bajarishi uchun ma’lum darajada pul mablag’lari ham bo’lishini taqozo eta boshladi. Xuddi shu holat o’z navbatida jamiyatda moliya paydo bo’lishini iqtisodiy zaruriyatga aylantirdi. Demak, davlatchilik tizimining vujudga kelishi moliyaning paydo bo’lishi uchun asosiy sabab bo’lib xizmat qildi. Moliya haqida so’z borar ekan, eng avvalo, bu atama qanday paydo bo’lgan, degan haqli savol tug’ilishi tabiiy. “Moliya” arabcha so’z bo’lib, o’zbek tilida eng umumiy tarzda “pul mablag’lari” ma’nosini anglatadi. Bu so’z ona tilimizda ishlatilishining quyidagi ko’rinishlari mavjud: • maqsadli pul fondlarini hosil etish, jamlash, taqsimlash va ishlatish yuzasidan paydo bo’ladigan iqtisodiy munosabatlar majmui; pul mablag’larini shakllantirish, taqsimlash, ularni sarf qilish tizimi (masalan, moliya yili, moliya kapitali, moliyaviy tizim); • biror shaxs, oila, jamoa, muassasa, tashkilot yoki davlat tasarrufidagi pul mablag’lari (masalan, korxona moliyasi); • moliya ishlari bilan shug’ullanuvchi davlat organi (so’zlashuv tilida)[ 2] . Arab tilidagi “mol”, ya’ni “boylik, mulk; pul jamg’armasi”, shuningdek, “moliyat”, ya’ni “pul mablag’lari; soliq” so’zlari ham moliyaga daxldordir[3] . Lekin jahon iqtisodiy adabiyotida lug’aviy ma’nosi jihatidan o’zbekcha “moliya” iborasining fransuzcha “finance”, lotincha “financia” va ruscha “finansi” kabi ekvivalentlari yoki ma’lum ma’noda, sinonimlari [4] qachon va qayerda paydo bo’lganligi haqida aniq ma’lumot yo’q[5] . Ayrim olimlar “financia” (“finance”, “finansi” va h.k. shakllarda) tushunchasi aynan shu shaklda XIII-XIV asrlarda Italiyaning savdo shaharlarida paydo bo’lgan va dastlab “pul to’lovi” ma’nosini anglatgan, degan fikrlarni olg’a surishadi. Xalqaro savdo-sotiq ishlarining rivojlanishi mazkur iboraning Italiyadan boshqa davlatlarga ham tarqalishiga sabab bo’lgan. XY asrda “financia” tushunchasi Fransiyada “davlat daromadlari”, “pul summalari” ma’nosida ishlatila boshlangan. Boshqa tadqiqotchilar bu atama muomalada ilk bor fransuz olimi J.Boden tomonidan 1755-yilda nashr etilgan “Respublika xususida olti kitob” nomli asarida ishlatilgan va shu tariqa bu atama Yevropa davlatlari hayotiga kirib kelgan, deb hisoblashadi6 . Yaratilayotgan moddiy ne’matlarni taqsimlash va qayta taqsimlash bo’yicha oliy hokimiyat organi sifatida davlat va takror ishlab chiqarish jarayonining boshqa ishtirokchilari o’rtasida yuzaga chiqadigan ma’lum bir iqtisodiy munosabatlarni Yevropa davlatlarida o’rta asrlardan boshlab “moliya” tushunchasi orqali ifodalay boshlashgan. Natural munosabatlar ustunlik qilgan jamiyatlarda taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonlari natural soliqlar va turli ko’rinishdagi shaxsiy to’lanmalar xarakteriga ega bo’lgan. Tovarpul munosabatlarining rivojlanishi taqsimlash va qayta taqsimlash munosabatlari shakllarining o’zgarishiga olib keldi – ular ko’proq ravishda pul xarakteriga ega bo’ldi. Biroq bu munosabatlarning mazmun va mohiyati prinsipial jihatdan o’zgarmay qolaverdi. Zamonaviy tasavvurdagi “moliya” tushunchasi podsholar xazinasidan davlat xazinasi ajralib chiqishi bilan paydo bo’lgan. Bir paytning o’zida shuni alohida qayd etish kerakki, jamiyatda pul, tovar-pul munosabatlari va davlatning paydo bo’lishi o’zo’zidan darhol moliyaning ham vujudga kelganligini bildirmaydi. Ular hammasi bir paytda, ya’ni birdaniga paydo bo’lgan emas. Bir vaqtning o’zida, ularning har biri amaldagi huquqiy normalar yoki ishbilarmonlik aylanmasining tartibiga muvofiq ishlab chiqarilgan mahsulotdan o’z hissalarini olishga da’vo qiladilarki, bu moliyaviy munosabatlarning sohasidir. Shunday qilib, moliyaning ijtimoiy- iqtisodiy mohiyati, taraqqiyot qonuniyatlari, tovar-pul munosabatlarining qamrab olish sohasi va ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi roli jamiyatning iqtisodiy tuzumi, davlatning tabiati va funksiyalari bilan belgilanadi. Tarixiy kategoriya sifatida ham moliyaning vujudga kelishi jamiyatning sinflarga bo’linishi va davlatning paydo bo’lishi bilan bog’liq. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish uchun sharoitlarni ta’minlash hamda davlatning funksiyalari va vazifalarini bajarish maqsadida markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul mablag’lari fondlarini shakllantirish, taqsimlash va foydalanish bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlar moliya deyiladi. Moliyaviy munosabatlarning boshqa iqtisodiy munosabatlardan farqlanuvchi xarakterli belgilaridan biri shundaki, ular yordamida amalga oshiriladigan YaIMni qayta taqsimlash jarayonida oldindan ma’lum maqsadlarga mo’ljallangan turli pul mablag’lari jamg’armalari (fondlari) yaratiladi. Davlat va mahalliy o’zini o’zi boshqarish organlari darajasida tuziladigan pul mablag’lari fondlari markazlashtirilgan fondlar, xo’jalik subyektlari darajasida tuzilgan pul fondlari esa markazlashtirilmagan pul fondlari deyiladi. Xo’jalik subyektlarining turli faoliyatlaridan olingan daromadlar hisobidan maxsus pul mablag’lari fondlari shakllantiriladi. Ularni shakllantirish qat’iy ravishda reglamentatsiya qilinish (tartibga solinish) xarakteriga egaki, bu narsa moliyaviy munosabatlarning yana bir farqlanuvchi xarakterli belgisi hisoblanadi. YaIMni taqsimlashda aholi ham ishtirok etib, ish haqi, tadbirkorlik daromadi, dividendlar va qayta taqsimlashning boshqa shakllari ko’rinishidagi o’z hissalarini oladi. Bundan tashqari majburiylik xarakteriga ega bo’lgan soliqlar va boshqa to’lovlarni to’lash orqali aholi markazlashtirilgan pul mablag’lari fondini shakllantirishda ishtirok etadi. Aholi daromadlari va xarajatlarini shakllantirish va foydalanish bilan bog’liq bo’lgan pul munosabatlarining bu tizimi ham moliyaviy munosabatlarning alohida sohasini tashkil etadi. Pul daromadlari va fondlarining eng asosiy moddiy manbai bo’lib mamlakatning MD hisoblanadi. MDning hajmi umumdavlat ehtiyojlarini qondirish va ijtimoiy ishlab chiqarishni kengaytirish imkoniyatlarini aniqlab beradi. Aynan MD va uning alohida qismlarining – iste’mol fondi va jamg’arish fondining – hajmini hisobga olgan holda iqtisodiyotning rivojlanish proporsiyalari (nisbatlari) va tarkibiy tuzilmasi aniqlanadi. Xuddi shuning uchun ham MD statistikasiga alohida e’tibor beriladi. Moliyaning ishtirokisiz MDni taqsimlab bo’lmaydi. Moliya MDni yaratish va undan foydalanishning ajratib bo’lmaydigan bog’lovchi bo’g’ini hisoblanadi. Moliya ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’molga ta’sir etib, obyektiv xaraktyerga ega. U ishlab chiqarish munosabatlarining ma’lum bir sohasini ifoda etib, bazis kategoriyasiga mansubdir. Zamonaviy iqtisodiyot davlat moliyasi ishtirokisiz faoliyat ko’rsata olmaydi. Tarixiy taraqqiyotning ma’lum bir bosqichiga qadar jamiyatning ba’zi bir ehtiyojlari faqat davlat tomonidan moliyalashtirilishi mumkin. Atom sanoati, kosmik tadqiqotlar, iqtisodiyotning yangi va ustuvor tarmoqlari, jamiyat uchun zarur bo’lgan sohalar (pochta, telegraf va boshqalar) ana shular jumlasidandir. Moliya alohida olingan mamlakatlarda ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyotining darajasini va ularning xo’jalik hayotidagi makroiqtisodiy jarayonlarga ta’sir etish imkoniyatlarini ifodalaydi. Mamlakat iqtisodiyotining ahvoli moliyaning holatini belgilab beradi. Doimiy ravishdagi iqtisodiy o’sish, YaIM va MD miqdorlarining oshib borishi sharoitida moliya o’zining muntazamliligi va barqarorligi bilan xarakterlanadi. Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB) Bretton-Vud konferensiyasi qaroriga asosan 1944 yilda tashkil etilgan bank. Global rivojlanish tashkiloti bo’lib, Jahon banki guruhining missiyasini qo’llab-quvvatlaydigan, o’rtacha daromadli va eng past darajadagi daromadli mamlakatlarga kreditlar, kafolatlar, xatarlarni boshqarish bo’yicha mahsulotlar va maslahat xizmatlarini taqdim etuvchi eng yirik bank hisoblanadi . Xalqaro rivojlanish assosiasiyasi (XRA)ga 1956 yil asos solingan bo’lib, dunyodagi eng qashshoq mamlakatlarga foizsiz kreditlar va grantlar taqdim etadi. YaIMning qiymati aholi jon boshiga 835 AQSh dollardan oshmaydigan mamlakatlargina XRA dan qarz olish huquqqa ega. XRA 30-40 yillik muddatga va dastlabki o’n yillik imtiyozli davr (belgilangan muddatning asosiy qarzini to’lamaslik imtiyozi) bilan foizsiz kreditlar taqdim etadi . Investisiyalarni kafolatlash bo’yicha ko’p tarmoqli agentlik (IKKA) o’z faoliyatini 1988 yilda boshlagan va rivojlanayotgan mamlakatlar to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investisiyalarni jalb qilish, siyosiy xatarlardan sug’urtalash va xususiy investorlarga kafolatlar berish, shuningdek maslahat va axborot xizmatlarini ko’rsatish uchun tashkil etilgan. IKKA kafolati investorlarni mablag’lar harakatini cheklashdan, musodara qilinishidan, harbiy va fuqaroviy tartibsizliklardan va shartnoma shartlarini buzish xavflaridan himoya qiladi. Investisiyaviy nizolarni hal qilish xalqaro markazi (INHXM)ga 1966 yilda asos solingan bo’lib, davlatlar va xususiy investorlar o’rtasidagi nizolarni hal qilish bo’yicha xalqaro arbitraj tashkiloti (xalqaro investisiyaviy arbitraj) hisoblanadi. Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (ETTB) 1991 yildan buyon faoliyat yuritib, ochiq bozorga yo’naltirilgan iqtisodiyotga o’tishni, shuningdek, Markaziy va Sharqiy Yevropa davlatlarida xususiy va tadbirkorlik tashabbuslarini rivojlantirishni qo’llab-quvvatlovchi institutdir. Xususiy bank sektor bilan hamkorlikka e'tibor qaratgan holda, loyihalarga sarmoyalar kiritadi, davlat siyosati masalalari bo’yicha muloqot olib boradi va innovasiyalarni rivojlantirish, barqaror va ochiq bozor iqtisodiyotini barpo etish uchun texnik yordam ko’rsatadi. Osiyo Taraqqiyot Banki (OTB) 1966 yilda tashkil etilgan bo’lib, u mintaqalarga to’g’ridan-to’g’ri kreditlar va texnik yordamlar ko’rsatish orqali Osiyoning iqtisodiy o’sishini rag’batlantirish maqsadida tashkil etilgan. OTB rivojlanayotgan a'zo mamlakatlardagi xususiy korxonalarga kapital qo’yilmalar va kreditlar ajratish orqali to’g’ridan-to’g’ri yordam beradi. OTB tegishli mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishiga samarali hissa qo’shadigan va mamlakat strategiyasiga muvofiq qashshoqlikni kamaytirishga eng katta ta'sir ko’rsatadigan loyihalarni moliyalashtiradi. Osiyo infratuzilma investisiya banki (OIIB) Osiyodagi murakkab infratuzilma ehtiyojlarini qondirish maqsadida davlatlarni birlashtirish uchun tashkil etilgan ko’p tomonli moliyaviy institutdir. U o’z faoliyatini 2014 yil yanvar oyida boshlagan va xozirgi paytda unga 57ta mamlakat a'zo. OIIB elektr va energetika, transport va telekommunikasiya, qishloq infratuzilmasi va qishloq xo’jaligini rivojlantirish, suv ta'minoti va kanalizasiya, atrof-muhitni muhofaza qilish hamda shaharlar va logistikani rivojlantirish sohalarida ishonchli va barqaror loyihalarni moliyalashtirishni taklif etadi. 2008 yilda tashkil topgan Moliyaviy ommaboplik al'yansining (MOA) maqsadi moliyaviy ommaboplik bo’yicha samarali siyosatni amalga oshirish orqali moliyaviy resurslardan foydalana olmaydiganlar uchun tegishli moliyaviy xizmatlar sifatini va ulardan foydalanish imkoniyatini oshirishdan iborat. Dunyoning 95 rivojlanayotgan mamlakatlarining tartibga soluvchi moliyaviy tashkilotlarini birlashtiradi. Al'yans davlat moliyaviy tizimining iqtisodiy rivojlanishiga hissa qo’shadigan muhim siyosiy sohalarda a'zo mamlakatlarga grantlar va texnik yordam ko’rsatadi. Islom taraqqiyot banki (ITB) - islomiy moliyalashtirishga yo’naltirilgan ko’p tomonlama rivojlanish banki 1975 yilda tashkil topgan. U a'zo mamlakatlarning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish loyihalarini moliyalashtiradi. Bank shariat qonunlari va tamoyillariga asoslanib, a'zo davlatlar va butun dunyo musulmon jamoalarida ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishni qo’llab-quvvatlash orqali o’z faoliyatini amalga oshiradi. II BOB. IXTISOSLASHTIRILGAN MOLIYAVIY VOSITACHILARNING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI VA VAZIFALARI. 2.1. Ixtisoslashgan moliyaviy vositachilar   Ixtisoslashgan moliyaviy vositachilar . Bu guruh tashkilotlar iqtisodiy faoliyatning o’ziga xos turlarini rag’batlantirish maqsadida tuzilgan kompaniyalarni o’z ichiga oladi. Ushbu kompaniyalar faoliyati moli- yalashtirish jarayonini yengillashtiradi yoki ular muayyan guruhdagi mijozlarga har xil turdagi qarzga oid instrument (vosita)larni taqdim etadilar. Bunga misol tariqasida fermerlar, talabalar , kichik korxonalar, yangi uylarni sotib oluvchilar va boshqalarga qarz beruvchi yoki qarzni kafolatlov chi davlat agentliklarini ko’rsatish mumkin. Davlat tashkilotlarining boshqa guruhi bank omonatlarining sug’urtasi uchun tashkil etilgan agentliklar sifatida namoyon bo’ladi. Ularning asosiy funksiyasi moliyaviy tizimning barcha qismida yoxud uningqaysidir bir qismida iqtisodiy inqirozl arning oldini olish orqali iqtisodiy barqarorlikka ko’maklashishdan iborat. Bu rejada eng yomon ssenariy bank sarosimasi hisoblanadi. Omonatchilar, agar pullarining ishonchli joyda tur ganligi va istagan paytda ularni qaytarib olishlariga ishonishsa, o’z omonatlarini banklarda saqlashga rozi bo’ladilar. Shu bilan birga banklarda nolikvid va riskli aktivlar mavjudligi va bu aktivlar bankning omonatchilar oldidagi majburiyatlarini ta’minlash uchun xizmat qilishi ham ular ga ma’lum. Agar omonatchilar qaysidir paytda o’z omonatlarini to’liq miqdorda qaytarib olishlariga ishonishmasa, ular sarosimaga tushib , bankka qarab yugurishadi va birinchi bo’lib navbatga turishga va imkon qadar tezroq o’z pullarini qaytarib olishga urinishadi. Bu kabi holat bankni o’z riskli aktivlarining bir qismini pulga sotishga majbur qiladi. Agar omonatlarni ta’minlovchi aktivlar nolikvid bo’lsa, ularni tezroq sotish zaruriyati talqin qilayapmiz? Hamma vaqt ham unga tayyor turibmizmi va uni sog’lom holat sifatida qabul qilayapmizmi? Ilmiy tadqiqotlarimizni amalga oshira borib Markaziy banklar faoliyatini takomillashtirishga bag’ishlangan tavsi- yalarimizga muammoning bu jihatlariga e’tibor berayapmizmi? “Taklif-tav- siya”larimiz, ayrim hollarda , teskari yo’nalishga ega emasmi? Va h.k. ndekslash   deb investitsiya stretegiyasini atashadi , uning maqsadi investitsiya kapitalining daromadliligi o’zgarishini mo’ljal sifatida tanlangan birja indeksiga bog’lab qo’yishdir. Asosiy funksiyasi mijozlarni ular moliya bozorida bevosita opera- tsiyalaridan olishlari mumkin bo’lgan moliyaviy mahsulotlar va xizmatlarga nisbatan yuqori samarali moliyaviy mahsulotlar va xizmatlar bilan ta’minlashdan iborat firmalarga moliyaviy vositachilar deyiladi. Moliyaviy vositachilarning asosiy turlari ichida banklar , investitsiya va sug’urta kompaniyalarini keltirish mumkin. Ularning moliyaviy mahsulotlari: chek hisobvaraqlari , kreditlar , ipotekalar, o’zaro jamg’armalarning qimmatli qog’ozlari va sug’urta shartnomalarining keng diapazoni kabilarni o’z ichiga oladi. AQSh Markaziy banki (Federal Reserve System  –   Federal zahira tizimi) davlatga nisbatan yuqori darajadagi mustaqillikka ega. Uning tarkibiga 7 a’zodan iborat bo’lgan va Kolumbiya shtatidagi Vashington shahrida joylashgan boshqaruvchilar kengashidan tarkib topgan 12ta mintaqaviy bank kiradi. Biroq, shuni ham qayd etish joizki , boshqaruvchilar kengashining barcha 7 a’zolari AQSh Prezidenti tomonidan tayinlanadi va mamlakatning Senati tomonidan tasdiqlanadi. Modomiki, davlat qonun yaratuvchi va ularning bajarilishini nazorat qiluvchi organ hisoblanar ekan, u moliyaviy tizimni tartibga solish bo’yicha to’liq javobgardir. Dunyoning eng taraqqiy etgan mamlakatlaridan biri bo’lgan AQSHda ham, boshqa davlatlarda ham moliyaviy tizimni tartibga solish bo’yicha bahzi masalalarni bajarish mahlum bir moliyaviy sektor qatnashchilari assotsiatsiyasi yoki fond birjalariga o’xshash xususiy sektor muassasalarining vakolatiga o’tkaziladi. Davlat moliyaviy tizimni tartibga soluvchi organ rolini o’ynagani bilan bir qatorda, u mazkur tizimdan o’z siyosatining boshqa maqsadlariga erishish uchun foydalanadi. Misol tariqasida hukumatning pul-kredit siyosatini iqtisodiy o’sish yoki bandlik sohasidagi turli umummilliy vazifalarning bajarilishi uchun foydalanishini keltirish mumkin. Keyingi o’rinlarda biz u yoki bu moliyaviy tizim sohasini tartibga soluvchi yoxud boshqa iqtisodiy maqsadlarga yetishish uchun ushbu tizimni asosiy instrument (vosita) tariqasida ishlatadigan bahzi davlat tashkilotlari to’g’risida so’z yuritamiz. Markaziy banklar – bu asosiy funksiyasi moliyaviy bozorning mahlum parametrlariga, masalan, muhmaladagi pul miqdoriga tahsir etish orqali davlat siyosati vazifalarini amalga oshirishga ko’maklashishdan iborat bo’lgan moliyaviy vositachilardir. Markaziy banklar faoliyati bahzi davlatlarda davlat ijroiya organlarining bevosita nazorati ostida bo’lsa, boshqa davlatlarda ular mahlum darajada avtonomlik (mustaqillik)ka egadirlar. Bank mahlum bir davlatning markaziy banki ekanligini ko’pincha uning nomiga qarab bilib olish mumkin: Bank of England, Bank of Japan, Bank Rossii va hokazo. Biroq, masalan, markaziy bank AQSHda Federal Reserve System (Federal zahira tizimi), Germaniyada esa Bundesbank deb ataladi. Markaziy bank odatda davlat to’lov tizimining yuragi hisoblanadi. U davlatni milliy valyuta bilan tahminlaydi va banklararo hisob-kitoblar tizimi uning boshqaruvida bo’ladi. To’lov tizimi samarali bo’lishi uchun inflyatsiya darajasi kamida o’rtacha bo’lishi va buni markaziy banklar o’zlarining asosiy vazifasi deb ko’rishlari shart. Biroq, ko’p davlatlarda ulardan aholining to’liq bandligini hamda davlat iqtisodiy o’sishini tahminlash kabi maqsadlarga erishishga yo’naltirilgan harakatlarni kutishadi. Bunday davlatlarda markaziy banklarga ko’pincha bir-biri bilan nizoli maqsadlarni balans (muvozanat)ga keltirish: narxlar barqarorligini va aholining to’liq bandligini tahminlash yuzasidan barcha choralarni ko’rishiga to’g’ri keladi. Moliyaviy tizim moliyaviy xizmatlar ko’rsatuvchi bozorlar, vosita-chilar, firmalar va boshqa institutlarni o’z ichiga oladi. Ular yordamida uy xo’jaliklari, xususiy kompaniya va hukumat tashkilotlari o’zlari qabul qilgan moliyaviy qarorlarini amalga oshiradilar. Moliyaviy tizim tarkibiga aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatbaho qog’ozlar sotiluvchi bozorlar, shuningdek, banklar va sug’urta kompaniyalari kabi moliyaviy vositachilar kiradi. Pul mablag’lari moliyaviy tizim tuzilmasining turli elementlari orqali ortiqcha moliyaviy mablag’larga ega bo’lgan kompaniyalardan mablag’ yetishmaydigan kompaniyalarga oqib o’tadi. Ko’pgina hollarda moliyaviy oqim moliyaviy vositachilar orqali o’tadi. 2.2. Mintaqaviy va butun dunyoviy moliyaviy tashkilotlar. Mamlakatimizda iqtisodiyotdagi bugungi kunning muhim vazifalaridan biri bu moliya bozorini rivojlantirish va xalqaro moliyaviy munosabatlarni yo'lga qo'yishdir. Moliya bozori iqtisodiyotni rivojlantirish, yalpi ichki mahsulotlarni oshirish, kapital jalb qilish, investitsion jozibadorlikni oshirishga xizmat qilishini ko'rishimiz mumkin. Jamiyat taraqqiyotida moliyaviy munosabatlarning o'rni esa beqiyosdir, zero, ular moliyaviy resurslarining harakati shakllanishi, taqsimlanishi va xalqaro moliya bozori institutlari hamda moliyaviy institutlar va tashkilotlar tomonidan ishlatilishiga asoslangan tarkib bo'yicha murakkab bo'lgan munosabatlar tizimidir. Shu sababli, hozirgi vaqtda kelib, O’zbekiston bilan ko’plab moliya tashkilotlar iqtisodiy munosabatlar keng yo'lga qo'yilib va samarali hamkorlik aloqalarini o’rnatib kelmoqda. Bu xalqaro moliya tashkilotlari O’zbekistonning ijtimoiy va iqtisodiy sohalariga bir qator investitsiyalar kiritgan. Investitsion loyihalar soni ko’p va hamkorlik aloqalarini mustamkamlash doimiy ravishda e’tibor qaratilishi lozim. Sababi shundaki, xalqaro bozorga chiqish, davlatning eksport salohiyatini oshirish, aholining ijtimoiy qo’llab quvvatlash, hamda ishlab chiqarish hamda xizmat ko’rsatish infratuzilmasini yaxshilash uchun xalqaro moliya institutlarini bilan aloqalarni rivojlantirish vazifalardan biri hisoblanadi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarining muhim ko'rinishlaridan beri bu xalqaro iqtisodiy hamkorlikdir. Milliy iqtisodiyot taraqqiyotida iqtisodiy hamkorlikning ahamiyati jahon xo’jaligining rivojlanib, globallashuv jarayonining chuqurlashib borishi bilan ortib boradi. Uning asosiy sub yektlari — davlatlar,ʼ transmilliy kompaniyalar, mintaqaviy va xalqaro iqtisodiy tashkilotlar hisoblanadi. XX asrning 80-yillaridan e tiboran, xalqaro iqtisodiy hamkorlik doirasi ʼ kengayib, iqtisodiy munosabatlarni keng ko lamda qamrab oldi. Tashqi va xalqaro ʻ savdo, kredit munosabatlari, valyuta va to lov — hisob kitob sohasi, mintaqaviy ʻ integratsiya, migratsiya va kapital chiqarish, transmilliy kompaniyalarni tashkil etish va kredit moliya instutlarini shakllantirish, xalqaro iqtisodiy munosabatlarni tartibga solib, ilmiytexnika va ishlab chiqarish sohalarida muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda. Shuningdek, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev tomonidan tasdiqlangan PF-4947-sonli Farmonidan ham ushbu masalalarga alohida to'xtalib o'tilib, unda kapitalni jalb qilish va korxonalar, moliyaviy tashkilotlar va xalqaro munosabatlarni tashkil etuvchi moliya bozorini rivojlantirishga qaratilgan O'zbekiston Respublikasi moliya bozorini o'rta muddatli va uzoq muddatli istiqbolda rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqishi belgilab qo'yilgan. Chunki xalqaro iqtisodiy hamkorlik uning sub yektlari iqtisodiyʼ manfaatlarini milliy chegaralardan tashqarida ro yobga chiqarishning eng maqbul ʻ yo li hisoblanadi. Iqtisodiy hamkorlik va iqtisodiy integratsiyani har qanday ʻ shaklda amalga oshiradigan mintaqaviy tashkilotlar muhim ahamiyatga ega. Mintaqaviy fondlar va banklar ularga ma'lum darajada yordam beradi. Mintaqaviy iqtisodiy hamkorlikning maqsadi rivojlanayotgan mamlakatlarga barqaror iqtisodiy o'sishni ta'minlashda, iqtisodiyotning eng muhim tarmoqlarini shakllantirishda, ijtimoiy rivojlanish darajasini oshirishda va odamlarning hayotini yaxshilashda yordam berishdir. Moliya bozorining muhim tarkibiy qismi bo'lgan sug'urta faoliyati har qanday mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojida katta ahamiyatga ega. Bizning iqtisodiyotimizda ushbu sohaning o'rni qanday? Bugungi kunda respublikamizda 30 ta sug'urta kompaniyasi mavjud bo'lib, ularning 24 tasi umumiy sug'urta, 6 tasi hayot sug'urtasiga ixtisoslashgan. Joriy yilning 1-yanvar holatiga ko'ra, sug'urta kompaniyalarining jami aktivlari 2,5 trln. so'mni tashkil etib, umumiy ustav kapitali miqdori 534 mlrd. so'mdan iborat. Tahlillar esa sug'urta xizmatlari sifatini yaxshilash, ko'lamini oshirish, turlarini ko'paytirish orqali sohani tubdan isloh qilishni, sohada bir qator muammolar to'planib qolganini ko'rsatmoqda. Oliy Majlis Senatining Byudjet va iqtisodiy islohotlar masalalari qo'mitasi tomonidan “Sug'urta faoliyati to'g'risida”gi qonunning Moliya vazirligidagi ijrosini o'rganish natijalari ham buni yaqqol isbotlagan. Chunonchi, qonun talablari asosida vazirlik tomonidan olib borilayotgan ishlar, ko'rilayotgan choralarga qaramasdan, bu sohada yechimini kutayotgan masalalar hali ko'p. Jumladan, sug'urta bozorining hozirgi holati amalga oshirilayotgan islohotlar talabiga mos kelmay, aholi va tadbirkorlarning mazkur xizmatga bo'lgan ehtiyojlari qondirilmasdan qolmoqda. Buning asosiy sabablaridan biri vazirlik huzuridagi sug'urta nazorati inspeksiyasi xodimlari soni chegaralanganligi bo'lib, ular asosan statistik ma'lumotlarni yuritishmoqda, xolos. Sug'urta faoliyati haqidagi ma'lumotlar hududlarga yetarli darajada yetkazilmayotgani oqibatida aholining hammasida ham sug'urtaga bo'lgan ishonch va u haqda tushuncha to'liq shakllanmagan. Bu esa sohaning YIMdagi ulushi o'sishiga, kompaniyalar moliyaviy barqarorligiga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Bundan tashqari, mutaxassislar tomonidan sug'urtalash jarayonida mijozlarning haq-huquqlari to'liq va to'g'ri tushuntirilmayapti. Natijada sug'urta holatlari sodir bo'lganidan so'ng kelishmovchiliklar kelib chiqib, ular sud idoralarida ko'rilishiga to'g'ri kelmoqda. Sug'urtalash jarayonida ish yuritish tizimining aksariyat hollarda davlat tilida olib borilmasligi ham sug'urta shartnomalarini tuzish va uning ijrosini ta'minlashda muammolarni keltirib chiqarmoqda. O'z navbatida, sug'urta hodisasi sodir bo'lganda to'lovlarni to'liq amalga oshirmaslik holatlari qayta sug'urtalash imkoniyatlariga to'sqinlik qilish bilan birga, sug'urta tizimiga bo'lgan ishonchning pasayishiga olib kelmoqda. Shuningdek, sug'urta mukofotlari bilan sug'urta to'lovlari o'rtasidagi tafovut yuqori darajada saqlanib qolyapti. Natijada mamlakatimizda aholi jon boshiga to'g'ri keladigan sug'urta mukofotlari o'rtacha 48,8 ming so'mni (6,0 AQSH dol.) yoki uning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 0,4 foizni tashkil etmoqda. Tahlillarga qaraganda, sug'urta mukofotlarining YIMdagi ulushi G'arbiy Yevropada 8,4, Osiyoda 6,1, Rossiyada 1,3, Qozog'istonda 0,85 foizdir. Shu bilan birga, sug'urta bozorini rivojlantirish, iste'molchilarning sug'urtaga ishonchini oshirish, xorijiy tajribalar hamda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining yutuqlarini joriy qilish, eng maqbul va jozibador sug'urta xizmatlarini yaratish, sug'urta sohasiga qimmatli qog'ozlar emissiyasi orqali investitsiyalar jalb qilish, xalqaro standartlar va tamoyillar asosida korrupsiya va sug'urta firibgarligiga qarshi kurashish kabi dolzarb masalalarga yetarli e'tibor berilmayapti. Bundan 15 yil oldin qabul qilingan “Sug'urta faoliyati to'g'risida”gi qonun bugungi kun talablariga to'liq javob bermaydi. Jumladan, majburiy sug'urtalashning alohida turlari hukumat qarorlari asosida joriy etilgan bo'lib, qonun bilan tartibga solinmagan. Bundan tashqari, mamlakat sug'urta bozoriga yirik xalqaro sug'urta va qayta sug'urtalovchi kompaniyalarning jalb qilinmayotgani, shuningdek, xalqaro sug'urta nazoratchilari uyushmasining hamda moliyaviy hisobot va buxgalteriya hisobining xalqaro norma, standartlari va tamoyillari to'liq joriy etilmayotgani mahalliy sug'urta kompaniyalariga xalqaro reyting baholarini olishda to'siq bo'lmoqda. Tizimdagi shu kabi boshqa muammolarni bartaraf etish uchun bir qator takliflar o'rtaga tashlandi. Sug'urta bozorini tartibga solish tizimini institusional mustahkamlash, sug'urta bozori barqarorligi va ishonchliligini ta'minlash, soha uchun kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish, vakolatli organ maqomi, mas'uliyati va imkoniyatlarini kuchaytirish, sug'urtalash jarayoniga zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy qilish, sug'urta polislarini elektron shaklda ro'yxatdan o'tkazish, raqamli texnologiyalar asosida onlayn sug'urta turlarini rivojlantirish shular jumlasidandir. Mazkur bozorning investitsion jozibadorligini oshirish maqsadida sug'urta kompaniyalarini moliyaviy hisobot va buxgalteriya hisobining xalqaro standartlariga bosqichma-bosqich o'tkazilishini ta'minlash, bunda KPMG, PwC, Deloitte va boshqa yetakchi auditorlik kompaniyalarining auditorlik xulosalari, nufuzli xalqaro reyting agentliklarining reyting baholarini olishga erishish, korporativ boshqaruv, sug'urta tavakkalchiliklarini baholash va qaltisliklarni boshqarish tizimini doimo takomillashtirish, mijozlar, ya'ni iste'molchilarga sug'urta mahsulotlari va xizmatlarining narxlari to'g'risida to'liq, erkin, sifatli va taqqoslama ma'lumotlarni taqdim etib borish dolzarb vazifalar qatoridan o'rin olgan. Asosiy masalalardan biri esa amaldagi qonunchilikni takomillashtirishdan iborat bo'lib turibdi. Shu o rinda Yevropa mamlakatlari bilan savdo-iqtisodiyʻ yo nalishda hamkorlikni sezilarli tarzda o sib, rivojlanib borayotganini alohidaʻ ʻ ta kidlab o tish lozim. Jumladan, Davlat statistika qo’mitasi O’zbekistonning 2020 ʼ ʻ yil 9 oyi davomidagi tashqi savdo aylanmasi bo’yicha statistik ma'lumotlarni e'lon qildi. Unga ko’ra, joriy yilning o’tgan 9 oyi davomida O’zbekistonning eng ko’p tashqi savdo aylanmasi Xitoy bilan bo’lgan – 4,6 mlrd, bunda eksport – 1,4 mlrd, import 3,2 mlrd AQSh dollarini tashkil etgan. Keyingi o’rinda Rossiya turibdi – 4,1 mlrd, eksport – 1,1 mlrd, import 3 mlrd AQSh dollari. Yuqori uchlikni Qozog’iston yakunlab beradi – 2 mlrd., eksport – 646,2 mln, import 1,3 mlrd AQSh dollari. Shuningdek, O’zbekistonning quyidagi davlatlar bilan tashqi savdo aylanmasi yuqori bo’lgan. Koreya – 1 mlrd 599,6 mln, eksport – 34,1 mln, import 1 mlrd 565,5 mln AQSh dollari. Turkiya – 1 mlrd 434,1 mln, eksport – 650,9 mln., import 783,2 mln AQSh dollari. Qirg’iziston – 660,7 mln, eksport – 561,1 mln, import 99,6 mln AQSh dollari. Germaniya – 574 mln, eksport – 51,3 mln, import 522,8 mln AQSh dollari. Afg’oniston – 542,9 mln, eksport – 541,3 mln, import 1,7 mln AQSh dollari. Tojikiston – 358,8 mln, eksport – 289,1 mln, import 69,7 mln AQSh dollari. Turkmaniston – 323,6 mln, eksport – 97,8 mln, import 225,9 mln AQSh dollari. Dunyoning yetakchi davlatlari, Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi rivojlangan mamlakatlar, xususan, Koreya Respublikasi va Yaponiya, Yevropa mamlakatlari va Yevropa Ittifoqi, arab-musulmon hamda turkiy tilli davlatlar bilan o’zaro manfaatli, samarali va ko’p qirrali hamkorlikni rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. XULOSA Xalqaro moliya — xalqaro moliyaviy resurslar m ajm uini va ularning harakatlanishini ifodalovchi tushuncha hisoblanadi. Xalqaro moliya m unosabatlari muayyan m aqsadlarni am alga oshirish uchun xalqaro darajada shakllantirilgan moliyaviy resurslarni taqsim lash va ulardan foydalanish jarayonidagi iqtisodiy munosabatlarni ifodalaydi. Xalqaro moliya m unosabatlari o’ziga xalqaro valuta m unosabatlari, xalqaro kredit munosabatlari, xalqaro investitsiya m unosabatlari, xalqaro savdo munosabatlari, xalqaro soliq munosabatlari, xalqaro lizing munosabatlari, mamlakatlar to’lov balansini boshqarish, xalqaro moliya tashkilotlari bilan aloqalar kabi m unosabatlarni qam rab oladi. Globallashuv jarayoni — jahon savdosining o’sishi, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kengayishi, kapitalning xalqaro oqimi rivojlanishi, xizm atlar va mahsulotlarning xalqaro harakati xalqaro m oliyaning rivojlanishiga zam in yaratdi. Shuningdek, m azkur holat jahon moliya bozorlarining, xalqaro moliyaviy korporatsiyalarning yuzaga kelishiga, davlatlararo moliyaviy munosabatlarning va xalqaro moliyaviy faoliyatning boshqa jihatlari murakkablashuviga olib keldi. Xalqaro moliya doimiy o’zgaruvchan xalqaro pul tizimlarining holati va rivojlanishini, alohida mamlakatlar to’lov balansining o’zgarishini, xalqaro moliya bozorlari, xalqaro moliyaviy korporatsiyalar, xalqaro bank va investitsion faoliyatni namoyon etadi. Natural munosabatlar ustunlik qilgan paytlarda hatto nisbatan rivojlangan mamlakatlarda ham pul o’zining barcha funksiyalarini bajara olmagan. Shunga mos ravishda pul munosabatlarining tizimi sifatida moliya ham jamiyatning barcha tarmoqlari va sohalari uchun umumiylik kasb eta olmagan. Ibtidoiy-jamoa tuzumining xo’jalik tuzilmasi to’g’risida aniq ma’lumotlar mavjud bo’lmaganligi uchun faraz qilish mumkinki, doimiy davlat apparati yo’q bo’lganligi uchun ana shunday davlatning daromadlari va xarajatlarini shakllantirish ham bo’lmagan. Davlat apparatining shakllanishi, unga tegishli bo’lgan funksiyalarning kengayishi, xususan, doimiy qo’shinlarning tashkil etilishi, yo’l qurilishining joriy etilishi bilan jamiyatda moliyaning roli oshib borgan. Quldorlik davlatlari daromadlarining asosiy manbalari kontributsiyalar, harbiy o’ljalar, natural soliqlar va boshqalar hisoblangan. Ma’lum bir mamlakatda ma’lum bir davr mobaynida aholining qandaydir guruhlari pul ko’rinishidagi soliqlarni to’lagan bo’lishi mumkin. Shunday bo’lishiga qaramasdan, quldorlik tuzumida pul ko’rinishdagi soliqlar faqat tasodifiylik xarakteriga ega edi. Xuddi shuningdek, natural xo’jalik yuritishga asoslangan feodalizmda ham pullik soliqlar ustuvorlik kasb qilgan emas. Jamiyatning tovar-pul munosabatlariga o’tishi munosabati bilan iqtisodiy kategoriya sifatida moliya umumiylik xarakteriga ega bo’ladi. Biroq, hatto ana shunday sharoitda ham davlat ehtiyojlarini qondirishning pulsiz xaraktyerga ega bo’lgan usullari saqlanib qolishi mumkin. Buning sodda va tushunarli misoli sifatida yoppasiga harbiy majburiyatni ko’rsatib o’tish mumkin. Moliyaning tarixiy xaraktyerga ega ekanligi har qanday davlat o’z funksiyalarini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan jamg’armalarni shakllantirish va ulardan foydalanishning tizimini yaratadi, degan xulosani chiqarishga imkon beradi. Iqtisodiy tuzumlar bir-biridan ishlab chiqarish munosabatlari xususiyatlari bilan farq qiladi. O’z navbatida, yangi ishlab chiqarish munosabatlari mavjud ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasidan kelib chiqadi. Yangi ishlab chiqarish munosabatlariga davlat tuzilmasi ham mos kelishi kerak. Alohida olingan davlatda o’zgarishlar yuqoridagidek ketma- ketlikda va bog’liqlikda sodir bo’lmasligi mumkin. Lekin bu jarayondagi umumiy qonuniyatlar xususiy holatlarga bog’liq bo’lmaydi. Har bir ijtimoiy tuzum va shunga muvofiq ravishda, shu tuzumdagi davlatga ma’lum bir moliyaviy tuzilma mos keladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag’ishlangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi. Xalq so’zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11. 2. Mirziyoyev Sh.M. "O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’risida"gi Farmoni. 2017 yil 7-fevral. 3. Mirziyoyev Sh.M. ―2017 — 2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha harakatlar strategiyasini kelgusida amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida F-5024-son Farmoni. 2017‖ yil 15 avgust. 4. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutqi. - Toshkent:O’zbekiston,2016.-56 b. 5. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi, ―Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili da amalga oshirishga oid Davlat dasturini o’rganish ‖ bo’yicha ilmiy-uslubiy risola.Toshkent davlat iqtisosodiyot universiteti, Toshkent, Ma’naviyat.2017,-415 b. 6. O'zbekiston Respublikasining "Byujet kodeksi". T: "O'zbekiston" 2014.01.01 7. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirzeyoyevning "O'zbekiston Respublikasini rivojlantirish bo'yicha harakatlar strategiyasi to'grisida"gi PF- 4947-sonli Farmoni. 17.02.2017. Https://lex.uz/docs/-310736 8. "J. X. Ataniyazov, E. D. Alim ardonoy xalqaro moliya munosabatlari" https://fayllar.org/j-xataniyazov-e-d-alim-ardonoy-xalqaro-moliya- munosabatlari.html 9. A.V. Vaxabov, D.A. Xadjibayeva, Sh.X.Xajibakiyev ―Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlari .Toshkent, 2015 y. ‖ 10. 7 Bail McCulloch, International business, The challenge of global competition. 7 edition, Mcgraw Hilll, 1999 y. 11. Paul R. Krugman, Maurice Obstfeld, Marc J. Melitz. International Economics, Theory & Policy, Addison-Wesley, 12. edition, 2012, ISBN 10: 0-13-214665-7 ISBN 13: 978-0-13-214665-4 9 Paul R. Krugman and Maurice Obstfeld. Developing Countries: Growth, Crisis, and Reform. 2003 Pearson Education, Inc. 22 Chapter. 13. 2018 International Business Festival. access global opportunities. Liverpool, UK 12-28 june 2018, 14. Klaus Schwab, Xavier Sala-i-Martín, The Global Competitiveness Report 2017–2018. World Economic Forum Editor Professor Columbia University, Chief Advisor of The Global Competitiveness Report, World Economic Forum Geneva, 2018. 15. Булатова А.С., Волков А.М., Габарта А.А., Галишева Н.В., Мировая экономика и международные экономические отношения. Полный М64 курс: учебник/коллектив авторов; под ред.– 3-еизд., стер. – Москва: КНОКУР, 2017. – 916 с. – (Бакалавриат). 16. XORIJIY MAMLAKATLAR IQTISODIYOTI - 979 - Авторский коллектив 8 Пашковская М.В., ГоспорадикЮ.П., Мировая экономика , 4-е изд., перераб. и доп. - М: Университет ―Синергия , 2017. – 768 с. ‖ (Университетская серия) Авторский коллектив 9 Хасбулатов Р.И., Международные экономические отношения: учебник для бакалавров/– М.: Издательство Юрайт, 2017. – 910 с. Серия: Бакалавр. Углубле?нный курс. Рецензенты: Паньков В.С., Кулаков М.В. 17. Савина С. А., Дугина Т. А., Высочкина С. А., Внешнеэкономическая деятельность: учебно – методическое пособие для подготовки бакалавров направления 100800.62 «Товароведение» /– Волгоград: ФГБОУ ВПО Волгоградский ГАУ, 2014. 18. Галина Маховика, Елена Павлова. Внешнеэкономическая деятельность: учебный курс. – М.: ЭКСМО, 2017. 12 Прокушев Е. Ф., Костин А. А., Внешнеэкономическая деятельность: учебник и практикум для прикладного бакалавриата / под ред. Е. Ф. Прокушева. – 9 - е изд., перераб. и доп. – М.: Издательство Юрайт, 2015. Серия: Бакалавр. Прикладной курс. ILOVALAR

Davlat va nodavlat moliyaviy muassasalarning iqtisodiyotda tutgan o’rni

Купить