Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 311.2KB
Xaridlar 11
Yuklab olingan sana 25 Avgust 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Davlatning pul kredit siyosati, uni amalga oshirish vositalari va uning dastaklari

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTET “________________________________________________________” KAFEDRASI “ _______________________________________________________________ ” fanidan KURS ISHI МАVZU: Davlatning pul kredit siyosati, uni amalga oshirish vositalari va uning dastaklari Bajardi:_________________________ Qabul qildi:____________________ RO‘YXATGA OLINDI “ ____ ” _______20 23 y. №_________ Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya qilingan sana “____” _______20 23 y. Ilmiy rahbar __ ________ Imzo _______________ Kurs ishi himoya qilingan sana «____» _______202 3 y . Baho « _____ » _________ ___________ ( imzo ) _ _ _________ ( imzo ) ___________ ( imzo ) Komissiya a’zolari : __________________ _________________ _ _________________ Mundarija Kirish ……………………………………………………………………… 3 1. Davlatning pul kredit siyosati tushunchasi, ularning shakllari va asosiy ishtirokchilari……………………………………………………………… 5 2. Xalqaro pul- kredit, uning mohiyati. Xalqaro kredit munosabatlari……… 10 3. Xalqaro pul- kreditning tamoyillari, shakllari va turlari………………….. 17 4. O’zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda davlatning pul-kredit munosabatlarining o’rni…………………………………………………... 23 Xulosa ……………………………………………………………………... 26 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………….. 28 2 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi . O’zbekistonning xalqaro iqtisodiy maydondagi nufuzi va mavqeyi sezilarli darajada va muntazam oshib bormoqda. Hozirgi davrda dunyo mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti o’zining ma’no-mazmuni jihatidan oldingi bosqichlardan keskin farq qiladi. Bunda eng asosiy va muhim jihat – milliy iqtisodiyotlarning tobora integratsiyalashuvi va globallashuvining kuchayib borishidir. Ayni paytda bu jarayonlar xalqaro miqyosda moliya, kredit va valuta munosabatlariga o’z ta’sirini ko’rsatmoqda. Xalqaro valuta-kredit munosabatlari – bozor iqtisodiyotining tarkibiy qismi va eng murakkab jarayonlaridan biridir. Ko’plab omillar ta’sirida xalqaro valuta- kredit munosabatlari murakkablashmoqda va hozirgi sharoitda o’zining o’ta beqarorligi bilan ahamiyatlidir. Bugungi kunda davlat va xo’jalik yurituvchi subyektlarning tashqi iqtisodiy aloqalarini pul bozori yoki valuta bozori, undagi valuta operatsiyalarining rivojisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Shu sababli xorijiy valutalar bilan bog’liq jahon tajribasini o’rganish O’zbekiston va Markaziy Osiyoning boshqa davlatlarida shakllanayotgan bozor iqtisodiyoti uchun katta ahamiyat kasb etadi. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlarinign rivojlanishi o’z navbatida investitsiyalar hajmining o’sishiga, mamlakatning toboro integratsiyalashuvini oshishiga olib keladi. Mamlakatimizda ham xalqaro valyuta-kredit munosabatlari tobora rivojlanib bormoqda. Bu to’g’risida davlatimiz rahbari Sh.M. Mirziyoyev ham “Xalqimizning fidokorona mehnati bilan 2022-yil – “Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili”da salmoqli natijalarga erishdik. Barcha sohalardagi ijobiy natijalar qatorida investitsiyalar hajmi ham sezilarli darajada oshdi. Ayniqsa, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar 4,2 milliard dollarni tashkil etib, 018-yilga nisbatan – mana shu raqamga e tiboringizni qaratmoqchiman – 3,1ʼ milliard dollarga yoki 3,7 barobar o’sdi. Investitsiyalarning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 37 foizga yetdi. 3 Mamlakatimiz ilk bor xalqaro kredit reytingini oldi va jahon moliya bozorida 1 milliard dollarlik obligatsiyalarini muvaffaqiyatli joylashtirdi. Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti tomonidan O’zbekistonning kreditga doir tavakkalchilik reytingi oxirgi 10 yilda birinchi marta yaxshilandi” deya ta’kidlaganlar 1 . Yuqorida bildirilgan fikrlar mazkur kurs ishining dolzarbligini asoslab beradi. Kurs ishining maqsadi xalqar-valyuta kredit munosabatlarini tartibga solinishini, uni mamlakatimizda tobor rivojlantirilishi bo’yicha ilmiy-amaliy tavsiya va takliflar ishlab chiqishdan iborat. Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: - xalqaro valyuta-kredit munosabatlari mazmun-mohiyatini, ularning shakllarini ochib berish; - xalqaro valyuta-kredit munosabatlari bo’yicha mavjud qarashlarni tadqiq etish; - xalqaro kredit tamoyillari, ularning shakllari va turlarini o’rganish; - O’zbekistonda iqtisodiyoti rivojlanishida xalqaro valyuta-kredit munosabatlarini tutgan o’rnini tahlil qilish; Kurs ishining obyekti xalqaro valyuta kredit munosabatlari va O’zbekistonning xalqaro valyuta kredit munosabatlaridagi o’rni hisoblanadi. Kurs ishining predmeti mamlakatimizda xalqaro valyuta-kredit munosabatlarini rivojlantirish bo’yicha amalga oshirilayotgan ishlarni o’z ichiga oladi. Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslarini xorijlik yetakchi olimlarning xalqaro valyuta-kredit munosabatlarini tartibga solinishi, uning zaruriyati va ahamiyati borasidagi amaliy ishlanmalari, ilmiy maqola va konseptual nazariyalari tashkil etadi. Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’xati va o’zaro mazmunan bog’langan 4 ta rejadan iborat bo’lib 4 umumiy hajmda 29 betni tashkil etadi. 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. 2022 yil 24 yanvar. https://president.uz/oz/lists/view/3324 5 61. Davlatning pul kredit siyosati tushunchasi, ularning shakllari va asosiy ishtirokchilari Xalqaro valuta munosabatlari – valutaning jahon xo’jaligida amal qilishi borasida shakllanadigan va milliy xo’jaliklar faoliyati natijalarining o’zaro almashuviga xizmat ko’rsatadigan ijtimoiy munosabatlar yig’indisidir 2 . Yoki davlatlar, jahon valuta bozorining subyektlari, muayyan davlatning rezident yoki norezident shaxslari orasida valutalarni sotish, sotib olish, majburiyatlarni bajarish va boshqa shu kabi jarayonlarda vujudga keladigan munosabatlardir 3 . Davlatning pul kredit siyosati munosabatlarining paydo bo’lishi, o’zgartirilishi yoki tugatilishining huquqiy asoslari xalqaro kelishuvlar hamda davlatning ichki qonun va qoidalari hisoblanadi. Davlatning pul kredit siyosati munosabatlari nisbatan mustaqil munosabatlar bo’lgani holda to’lov balansi, valuta kursi, hisob-kitob operatsiyalari orqali Jahon iqtisodiyotiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Davlatning pul kredit siyosati munosabatlarining holati quyidagilarga bog’liq bo’ladi: – milliy va jahon iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasi; – siyosiy ahvol; – jahon bozorida davlatlararo munosabatlar borasidagi muammolar va ularning rivojlanish tendensiyalari. Valuta munosabatlarining asosiy ishtirokchilari sifatida xalqaro moliyaviy tashkilotlar, davlatlar, davlatlarning rezident va norezident shaxslari maydonga chiqadi. Rezident shaxslar – bu muayyan davlat hududida yashayotgan va faoliyat ko’rsatayotgan hamda shu davlatning fuqarosi bo’lgan yuridik va jismoniy shaxslardir. Norezident shaxslar – bu muayyan davlat hududida yashayotgan va faoliyat ko’rsatayotgan, lekin shu davlatning fuqarosi bo’lmagan yuridik va jismoniy 2 Красавина Л.Н.Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. —М.: «ФиС». 2001 г. С. 1. 3 Платонова И.Н. Валютный рынок и валютное регулирование. -М.: «ФиС». 2004. С. 67. 7shaxslardir. Masalan, elchixonalar, vakolatxonalar, chet el firma va kompaniyalarining filiallari va shu kabilar. Shu bilan birga, bu yerda shuni ta’kidlab o’tmoq lozimki, valuta munosabatlarining faol ishtirokchilaridan biri bu – tijorat banklaridir. Tijorat banklari milliy, hududiy va jahon valuta bozorlarida nafaqat o’z manfaatlari, balki o’z mijozlari manfaatlarining himoyachisidir. Jahonning yirik tijorat banklari o’z mijozlarining topshiriqlarini yaxshi bajarish, ularning moliyaviy manfaatlarini himoya qilish va o’z tijorat maqsadlari uchun jahon moliya bozorining yirik markazlarida o’z filiallarini ochgan. Tijorat banklarida va mijozlarida turli sabablarga ko’ra hamda turli maqsadlarda xorijiy valutaga ehtiyoj paydo bo’ladi. Masalan, agar tijorat bankining mijozi eksportyor bo’lsa, u xorijiy valutada tushum oladi va valuta kursining tebranishi oqibatidagi risklarni hisobga olgan holda, unda shu xorijiy valutada olingan tushumni himoyalash zaruriyati tug’iladi. Shu sababli, u mazkur eksport tushumini sug’urtalash maqsadida o’z bankiga murojaat etadi. Yoki bank mijozi importyor bo’lsa, kontragenti bilan tuzgan o’zaro shartnoma shartlariga muvofiq, belgilangan muddatda eksportyor bilan hisob-kitob qilish uchun unga muayyan miqdorda xorijiy valuta zarur bo’ladi. Shunga muvofiq, mijoz o’z bankiga xorijiy valuta sotib olish maqsadida murojaat qiladi. Yuqoridagilardan tashqari tijorat bankining xorijiy valutaga bo’lgan o’z zaruriy ehtiyojlari mavjud. Bularga masalan, jahon valuta bozorida oldi-sotdi baholarining farqi sifatida foyda olish maqsadida xorijiy valutalarni sotib olish va sotish, valuta kursining tebranishi oqibatida vujudga keladigan valuta risklarining oldini olish maqsadida xejerlash bilan bog’liq turli valuta operatsiyalarini amalga oshirish kabi harakatlarni keltirish mumkin. Har qanday davlatda valuta munosabatlari davlat tomonidan tartibga solinadi. Bunda tartibga solish turli qonunlar yordamida amalga oshadi. Masalan, O’zbekiston Respublikasi hududida valuta munosabatlarini tartibga solish maqsadida 1993-yil 7-mayda «O’zbekiston Respublikasi hududida valuta munosabatlarini tartibga solish to’g’risida»gi Qonun qabul qilingan. 003-yil 8dekabrda ushbu qonun qayta qabul qilingan. Bundan tashqari, mazkur qonunlar harakatidan kelib chiqqan holda, tijorat banklari, jismoniy shaxslar va xo’jalik yurituvchi subyektlarning tashqi iqtisodiy faoliyatini tartibga soluvchi O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qator me’yoriy hujjatlari va yo’riqnomalari mavjud. Zamonaviy sharoitda valuta jarayonlarini tartibga solish valuta cheklovlari va soliqlarni hisobga olmagan holda valuta kurslarini tartibga solish bilan bog’liq. Bunday tartibga solishning amaliy instrumentlari davlatda unchalik ko’p emas, ular rasmiy intervensiya deb atalmish valuta bozori mexanizmiga to’g’ridan to’g’ri aralashuv va pul-kredit munosabatlarini tartibga solishning an’anaviy uslublaridan iborat. Valuta jarayonining muvozanatsizligi, valuta kurslarining nazoratsiz ko’tarilishi va pasayishi iqtisodiyotga tobora kuchayib boruvchi salbiy ta’sir ko’rsatadi. Jumladan: – birlamchi ehtiyoj mollari bahosining oshishiga va mehnatkashlar iqtisodiy ahvolining yomonlashuviga olib keluvchi import qilinayotgan inflyatsiya; – milliy valuta kursining nisbatan o’sganligi oqibatida mamlakat tashqi raqobatdoshligining pasayishi; – valuta zararlari oqibatida banklar va kompaniyalar moliyaviy holatining muvozanatsizligi; – rasmiy iqtisodiy siyosat samaradorligining pasayishi va shu kabilar. Valuta muvozanatsizligini davlat tomonidan cheklash bilan bog’liq harakatlari amaliyotda qator qiyinchiliklarga duch keladi: barcha iqtisodiy jarayonlar o’zaro chambarchas bog’liq va hamma vaqt u bilan bog’liq qo’shimcha salbiy oqibatlar bo’lish ehtimoli mavjud – davlat ma’lum bir jarayonlarni tartibga solgan holda boshqa jarayonlarga salbiy ta’sir etishi mumkin. Valuta bozorida davlat vakillari sifatida ko’p hollarda zimmasiga mamlakatda pul-kredit siyosatini amalga oshirish vazifasi yuklatilgan Markaziy bank maydonga chiqadi. Markaziy banklar hukumat organlariga valuta operatsiyalari bilan bog’liq xizmatlarni ko’rsatishi mumkin yoki milliy valutaga 9bo’lgan talab va taklif balansini 1 0o’zgartirish maqsadida xorijiy valutalarning oldisotdi operatsiyalari bilan ham shug’ullanishi mumkin. Hozirgi sharoitda rasmiy valuta intervensiyasi deganda davlatning valuta bozoridagi valutaga bo’lgan talab va taklifni hamda kurslar nisbatini o’zgartira oladigan, bir maqsadga yo’naltirilgan faoliyati tushuniladi. Biroq amaliyotda valuta intervensiyasi tushunchasi xorijiy valutaning milliy valutaga nisbatan oldi- sotdisi bilan bog’liq rasmiy shartnomalardan iborat (shu jumladan, davlat tashkilotlariga xizmat ko’rsatish, Xalqaro Valuta Fondi bilan munosabatlar, valuta zaxiralari bo’yicha foiz to’lovlari, xorijiy valutada olingan qarzlar va shu kabilar). Har qanday intervensiyaning hozirgi paytdagi yakuniy maqsadi – valuta bozorida muvozanatli sharoitni ta’minlash, valuta kurslarining keskin tebranishi ehtimolini bartaraf qilishdir. O’z navbatida, valuta bozorining barqarorligi mamlakatning tashqi iqtisodiy faoliyati va yalpi iqtisodiyotining rivojlanishini ta’minlashi lozim. Har qanday davlat o’z iqtisodiyotining konkret xususiyatlaridan, tashqi iqtisodiy aloqalarda ishtirok etishi uchun uning ochiqlik darajasidan kelib chiqqan holda o’z valuta intervensiyasining vazifalarini belgilaydi. Amaliyot shuni ko’rsatib turibdiki, hozirgi sharoitda davlatlar valuta bozoridagi o’z faoliyatida qisqa va uzoq muddatli maqsadlarni ko’zlamoqda. Shu bilan birga, ular tomonidan valuta bozoridagi kursning harakat tendensiyasini o’zgartirishga urinishlar qilinmoqda. Markaziy bank tomonidan mamlakat valuta zaxiralari bilan operatsiyalar o’tkazishda ko’plab davlatlarning ehtiyotkorligi ko’zga tashlanmoqda. Valuta tizimi – milliy qonunchilik yoki davlatlararo kelishuvlar bilan mustahkamlangan valuta munosabatlarini tashkil etish va muvofiqlashtirish shaklidir 4 . Valuta tizimi – davlatlararo shartnomalar va kelishuvlar bilan belgilanadigan, xalqaro valuta munosabatlarini tashkil etishning davlat-huquqiy shaklidir 5 . 1 14 Красавина Л.H. Международные валютно-кредитные отношения. -М.: «ФиС». 2001 г. С. 39. 5 Бержанов С.А. Валютная система, валютный рынок и валютные операции. - Нукус. 1996 г. С. 53. 1 2Valuta tizimi – xo’jalik aloqalarining baynalmilallashuvi asosida tarixan shakllangan, valuta amali bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir. Valuta tizimini valuta, valuta munosabatlari, valuta munosabatlarini amalga oshiruvchi va ularni tartibga soluvchi hamda muvofiqlashtiruvchi organlar yig’indisi sifatida ham tasavvur qilish mumkin. Valuta tizimining mohiyati, tashkil etilish shakllari va o’rni jamiyat iqtisodiy tizimi bilan belgilanadi. Valuta qonunchiligi – mamlakat ichki valuta qiymatliklari bilan, bir mamlakat tashkilotlari va fuqarolari hamda boshqa mamlakat tashkilotlari va fuqarolari o’rtasidagi shartnomalarni hamda mamlakat ichkarisidan xorijga va xorijdan mamlakat ichkarisiga milliy va xorijiy valutalar hamda boshqa valuta qiymatliklarini olib kirish, olib chiqish, o’tkazish yo’li bilan amalga oshirilishini tartibga soluvchi qonuniy me’yorlar yig’indisidir. 1-rasm. Valuta tizimining asosiy shakllari 6 Valuta tizimi davlatlararo bitim yoki milliy qonunlarga muvofiq valuta munosabatlarini tashkil qilish va boshqarish shakllarini o’z ichiga oladi. Valuta tizimining quyidagi shakllari farqlanadi: milliy, jahon va hududiy valuta tizimlari. Milliy valuta tizimi mamlakat pul tizimining tarkibiy qismi bo’lib, valuta munosabatlarining yig’indisi sifatida maydonga chiqmaydi, balki ushbu munosabatlarning faqat qonunchilik hujjatlari bilan tashkil etilish tartibini belgilaydi. Valuta munosabatlarini tashkil etishning bunday tartibi, birinchi navbatda, valuta tizimi elementlarini belgilashni o’z ichiga oladi. 6 Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari. Kasb-hunar kollejlari uchun o’quv qo’llanma / Mualliflar: Xudoyberdiev Z.Y., Qahhorov, Z.Y., Umarov Z.A., Sohibov O.Q. – T.: “IQTISOD – MOLIYA”, 2013. – 9 b.Hududiy valyuta tizimiJahon valyuta tizimiMilliy valyuta tizimi Valuta tizimi 13Milliy valuta tizimining qonunchilik asosida belgilanadigan elementlariga quyidagilar kiradi: 1) milliy valuta va uning nomi; 2) milliy valuta paritetini belgilash; 3) milliy valutaning konvertatsiya shartlari; 4) milliy valuta kursining rejimi; 5) xalqaro kredit muomala vositalaridan foydalanishni chegaralash (reglamentatsiya); 6) xalqaro zaxira aktivlari tarkibiy qismlari o’rtasidagi nisbatni aniqlash; 7) mamlakat xalqaro hisob-kitoblarini chegaralash (reglamentatsiya); 8) milliy valuta va oltin bozorlari faoliyati rejimi; 9) valuta cheklovlarini o’rnatish tartibi; 10) valuta munosabatlariga xizmat ko’rsatuvchi va ularni muvofiqlashtiruvchi milliy organlar maqomi. Yuqorida zikr etilgan elementlar yig’indisi xalqaro valuta-kredit va hisob- kitob munosabatlarini amalga oshirish uchun davlat tomonidan belgilanadigan valuta mexanizmidir. Milliy valuta va uning nomi milliy valuta tizimining asosi hisoblanadi. Milliy valuta paritetini belgilash. Valuta pariteti – ikki valuta orasidagi qonuniy asosda belgilangan nisbat. Monometallizm davrida (oltin yoki kumush) valuta kursining asosi tanga pariteti hisoblanadi. Tanga pariteti – turli mamlakatlar pul birliklarini o’zidagi metall sig’imiga ko’ra o’zaro solishtirishdir. Tanga pariteti tushunchasi valuta pariteti tushunchasi bilan mos keladi. 142. Xalqaro kredit, uning mohiyati. Xalqaro kredit munosabatlari Xalqaro kredit kapitalizm davrida paydo bo’ldi va kapital yig’ishning birinchi qulay dastagi bo’ldi. Uning rivojlanishida ishlab chiqarishning milliy ramkalardan chetga chiqishi, xo’jalik aloqalarining kuchayishi rivojlanishi, xalqaro kapitalning umumiylashi kreditning ob’ektiv asosi bo’ldi. Xalqaro kreditning o’sish tempi ishlab chiqarish va tashqi savdo-sotiq templarini bir necha marta o’sishga ta’sir etadi. Xalqaro kredit bozor sub’ektlarining daromad, foyda olishiga sharoit yaratib, iqtisodiy talab qonunida asosiy muhim rolni o’ynaydi. Xalqaro kredit daromad, narx, pul, valyuta kursi, to’lov balansi va boshqalar kabi iqtisodiy kategoriyalari bilan bog’liqdir. Xalqaro kredit - bu ssuda kapitaliing xalqaro miqyosida harakati bo’lib, bu harakat tovar va valyuta ko’rinishidagi mablag’larni qaytarib berishlik, muddatlilik va xaq to’lashlik asosida berish bilan bog’liqdir. Xalqaro kredit munosabatlarida qatnashuvchi sub’ektlar bo’lib, tijorat banklari, markaziy banklar, davlat organlari, xukumatlar, yirik korporatsiyalar hamda xalqaro va regional moliya-kredit tashkilotlari hisoblanadilar. Garchi xalqaro kredit tashqi oborotda tovarlarning, xizmatlarning, kapitalning harakat qilishni ta’minlasa ham, milliy chagaradan tashqaridagi tovarlarga bo’lgan munosabatlarda ssuda kapitalining harakati aniklanadicha mustaqildir. Xalqaro kredit bir davlat, shu davlat banki, huquqiy shaxsi tomonidan ikkinchi bir davlatga, uning banklariga, boshqa huquqiy shaxslariga muddatlilik va to’lovlilik asosida beriladigan kredit hisoblanadi. Xalqaro kredit davlat va xalqaro institutlar ishtirok etgan munosabatlarda pul (valyuta) shaklida, tashqi savdo faoliyatida esa tovar shaklida bo’lishi mumkin. Xalqaro kredit qo’yidagi xususiyatlari bilan harakterlanadi (2-rasm): - qarz oluvchi va qarz beruvchi sifatida davlat, tashkilot va muassasalar, xuquqiy shaxslar, xalqaro valyuta kredit tashkilotlari qatnashadilar; 15- qarzga olingan mablag’lar qarz oluvchi mamlakat tomonidan daromad keltiruvchi kapital sifatida ishlatiladi; - qarz beruvchi mamlakatga to’lanadigan ssuda foizining manbasi qarz oluvchi mamlakat aholisi tomonidan yaratilgan milliy daromad hisoblanadi. Xalqaro kredit davlat va xalqaro institutlar ishtirok etgan munosabatlarda pul (valyuta) shaklida, tashqi savdo faoliyatida esa tovar shaklida bo’lishi mumkin. Shuningdek, xalqaro kredit chet el obligatsiyalari, chet-el korxonalari aksiyalari va oshqa qimmatli qog’ozlariga foyda olish maqsadlarida kapital qo’yish shaklida ham bo’ladi. 2-rasm. Xalqaro kreditning o’ziga xos xususiyatlari 7 Xalqaro kredit xalqaro iqtisodiy munosabatlarda ssuda kapitalining o’ziga xos harakatini o’zida ifoda etuvchi quyidagi funksiyalarni bajaradi; 1. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarishda ehtijning qondirilishini ta’minlash uchun ssuda kapitallarini mamlakatlararo qayta taqsimlaydi. Xalqaro kreditning mexanizmi orqali ssuda kapitali foydani ta’minlash maqsadlarida yurgan iqtisodiy agentlar afzal ko’radigan sohalarga intiladi. Shu bilan birga kredit milliy daromadni o’rtacha daromadga tenglashtirilga va uning massasini ko’paytirilishiga yordam beradi. Qarz oluvchi va qarz beruvchi sifatida davlat, tashkilot va muassasalar, xuquqiy shaxslar, xalqaro valyuta kredit tashkilotlari qatnashadilar Qarz beruvchi mamlakatga to’lanadigan ssuda foizining manbasi qarz oluvchi mamlakat aholisi tomonidan yaratilgan milliy daromad hisoblanadi Qarzga olingan mablag’lar qarz oluvchi mamlakat tomonidan daromad keltiruvchi kapital sifatida ishlatiladi 162. Muomala harajatlarini tejash sohasida xalqaro hisob-kitob yo’li, hamda naqd pulsiz to’lovlarning rivojlantirilishini va tezlashtirish yo’llari orqali xaqiqiy pullarni (oltin, tushumlarni) kreditga almashtiradi. Yana naqd valyuta oborotini xalqaro kredit operatsiyalariga almashtiradi. Xalqaro kreditning bazasida xalqaro hisob-kitoblarning kredit vositalari, ya’ni veksel, cheklar hamda bank o’tkazmalari, depozit sertifikatlar va x.o. yuzaga keldi. Xalqaro iqtisodiy manosabatlarda ssuda 7 Tojiyev R.R. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari. Darslik. - T.: TDIU, 2009 y. 30 b. kapitalining muomala vaqtini tejalishi ishlab chiqarish kapitalining harakat qilish vaqtini ko’paytiradi va ishlab chiqarish hamda daromadning o’sishini ta’minlaydi. 3. Kapitalning konsentratsiyalashuvini va markazlashuvini tezlashtiradi. Chet el kreditlarini jalb etish tufayli qo’shimcha qiymatni kapitallashtirish jarayoni tezlashtiriladi (tezl), individual jamg’arishning chegaralari olib tashlanadi yoki suriladi, ir mamalkatning tadbirkorlarining kapitallari boshqa mamlakatning (tadbirkorlarini k) vositalarini ularga qo’shilishi hisobiga ko’paytiriladi. Qadimdan xalqaro kredit individual korxonalarning aksionerlik jamiyatiga aylantirilishida va yangi firmalarning yaratilishidan bir omil bo’lib xizmat qiladi. Kredit ayrim xollarda kapitalning boshqa davlatlarning mehnati va mulki sifatida eplab sarf qilinishiga imkon beradi. Imtiyozli xalqaro kreditlar yirik kompaniyalarning va qiyin ahvolda bo’lgan kichik va o’rtacha firmalarning ssud kapitallarini dunyo bozoriga kirishiga va kapitalning bir joyda to’planishini va markazlashuvini kuchaytirishga yordam beradi. Xalqaro kredit funksiyalarining mazmuni bir-biriga teng emas va milliy hamda dunyo xo’jaligining rivojlanishi bilan almashib turadi. Zamonaviy sharoitlarda xalqaro kredit iqtisodiyotini boshqarib ko’rish funksiyasini bajaradi va o’zi boshqarish ob’ekti bo’lib hisoblanadi. Xalqaro valyuta-kredit tashkilotlaridan olingan kreditlar xususiy tijorat banklardan olingan kreditlardan (bu kreditlar bo’yicha o’rtacha foiz stavkasi yiliga 7 - 9 % ni tashkil qiladi) arzon tushadi. Xalqaro kredit aloqalarida foiz stavkasi milliy kredit tizimidagi foiz darajasiga bog’liq holda belgilanadi. Ssuda foiziga t’sir etuvchi omillarning 17xalqaro-valyuta va moliya-kredit munosabatlari bilan bog’liqligi tufayli foiz stavkasining darajasi milliy stavkalardan birmuncha farq qiladi. Jahon bozoridagi raqobatchilik natijasida foiz stavkalarining tez-tez o’zgarishi milliy va mintaqaviy iqtisodiyotda beqarorlik, inflyatsiyaning kuchayishi, valyuta kursining tebranishi kabilar bilan izohlanadi. Xalqaro kredit aloqalarida foiz stavkasiga quyidagi omillar ta’sir qiladi:  qarz oluvchining mamlakatdagi valyuta, moliya-kredit, iqtisodiy va siyosiy ahvol;  loyiha riski harakteri;  kredit manbalari;  kredit qiymatini tartibga solish bo’yicha xalqaro kelishuvlar;  foiz stavkasi turlari (suzib yuruvchi, qat’iy va aralash);  raqobatdagi takliflarning mavjudligi;  kredit muddati;  inflyatsiya sur’ati;  kreditning tijorat operatsiyalariga bog’liqligi;  jahon va milliy bozorda ssuda kapitalining holati;  qarz oluvchi va kreditorning maqomi, nufuzi va moliyaviy holati;  kreditning ta’minot sifati;  kredit bo’yicha sug’urta qoplamasinining mavjudligi;  qarz oluvchining olingan kreditdan kelishilgan muddatda foydalanish majburiyatining mavjudligi;  tijorat bitimlariga nisbatan kredit kelishuvi tuzilgan vaqt;  bitim summasi;  kredit va to’lov valyutasi;  valyuta kursi dinamikasi va boshqalar. Xalqaro kredit o’zaro bog’liq funksiyalarining bajarilishda ikki xil rolni o’ynaydi: ijobiy va salbiy. Xalqaro kreditni ijobiy roli - takror ishlab chiqarish protsessini to’xtovsiz ta’minlash va uni kengaytirish yo’li bilan ishlab chiqarish kuchlarini 18rivojlantirishning tezlashtirishdan iboratdir. Bunda ularning o’zaro bog’liqligi namayon bo’ladi. Xalqaro kredit ta’sir ko’rsatuvchi tashqi iqtisodiy aloqalarda va oxiri hisob-kitobda takror ishlab chiqarishda bog’lovchi qism va uzatma mexanizm rolini o’ynaydi. Quyidagi yo’nalishlarda xalqaro kredit takror ishlab chiqarish protsessini tezlashtirishga yordam beradi. Birinchidan, kredit mamlakatning tashqi iqtisodiy faoliyatini raYobatlantiradi. Shu orqali bozorda kanyukturani quvvati uchun qo’shimcha talab vujudga keladi. Kredit tashqi savdo-sotiq xalqaro normasi bo’lib qoldi, ayniqsa, uzoq tayyorlashi davrini, iste’molni va yuqori qiymatni o’zida mujassamlashtirgan tovarlar uchun bo’ldi. Chet el mamlakatlardagi krxonalarning qurilishi ham import asbob-uskunalardan, ayniqsa texnikaviy va energiyaviylardan foydalanish uchun haq to’lashlari ham kredit hisobiga amalga oshirmoqda. Zamonaviy sharoitlarda kreditlarning kreditor mamlakatlaridan eksportni yetkazib berishi bilan bog’langanligi qaytadan vujudga kelmoqda. Shu bilan birga, xalqaro kredit kreditor mamlakatlari firmalarining raqobatbardoshligini oshirishda vositachi bo’lib ham xizmat qiladi. Ikkinchidan, xalqaro kredit chet el xususiy investitsiyalarga qulay sharoit yaratib beradi, negaki kreditor mamlakatlarning investorlariga imtiyoz berish haqidagi talablari bilan doim bog’lanib turadi; infrastrukturani yaratish uchun qo’llaniladi kerakli korxonalarning ishlab turishi uchun, shu hisobdan chet el va qo’shimcha, xalqaro kapital bilan bog’langan milliy korxonalar, banklarning xolatlarini mustahkamlashga yordam beradi. Uchinchidan, kredit mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarga xizmat qiluvchi xalqaro hisob-kitob va valyuta operatsiyalarning uzluksizligini ta’minlaydi. To’rtinchidan, kredit tashqi savdo-sotiqda va mamlakatning tashqi iqtisodiy faoliyatini boshqa ko’rinishlarida iqtisodiy foydali uni amalga oshiradi. 19Bozor iqtisodiyotining rivojlanishida xalqaro kreditning salbiy roli uni qarama- qarshiligining keskinlashuchidan iboratdir. Xalqaro kredit mamlakatlararo ssuda kapitalini qayta taqsimlab, ishlab chiqarishni ko’paytirish va uning kamayish davridan sakrab o’tishga yordam qilib, tovarlarning ortiqcha ishlab chiqarilishini jadallashtiradi. Xalqaro kredit eng foydali tarmoqlarining rivojlanishini yengillashtirib va chet-el kapitalini jalb etmaydigan tarmoqlarining rivojlanishini sekinlashtirib, umumiy takror ishlab chiqarshning nomutanosibligini kuchaytiradi. Mamalakatlarning kredit siyosatini jaxon bozorlarida kreditor- mamlakatlarining holatini mustahkamlash vositasi bo’lib xizmat qiladi. Birinchidan, xalqaro kredit kreditor mamlakatlarining xolatini kuchaytirib, qarzdor mamlakatlardan tushgan tushumlarni o’tkazish uchun qo’llaniladi. Shu vaqtning o’zida yilda bir bo’ladigan to’lovlar, foiz bilan qaytariladigan ssudalar, jamiyatning sof foydasini kengaytirilishini shiruvchilar, jamg’armani tashkil etish hisobidan ishlab chiqarishni ta’minlovchilarga va qarzdor mamlakatlarda shu jamg’armani tashkil etadigan manbalarga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Ikkinchidan, Xalqaro kredit kreditor mamlakatlarining iqtisodiy-siyosiy rejimlari uchun qarzdor mamlakatlarda qulay ratuvanlikni va mustahkamlanuvchanlikni tashkil etadi. Xalqaro kredit moliyalashtirishning manbalaridan biri bo’lib xizmat qiladi. Xalqaro kredit kapitalning aylanishini hamma bosqichlarida qatnashadi: - pul kapitalining ishlab chiqarish yo’li bilan import asbob-uskunalariga, xom- ashyoga, yoqilg’iga aylanishida; - ishlab chiqarish protsessida tugatilmagan ishlab chiqarish formasini kreditlashda; - dunyo bozorida tovarlarning realizatsiyasida qatnashadi. Xalqaro kreditning manbalari bo’lib, korxonalarning, davlatning pul kapitali, xususiy sektor yoki banklar tomonidan mobilizatsiya qilingan pul kapitallari xizmat qilishadi. Xalqaro kredit ichki davlatlararo ligratsiyasidan farq qilib, shu manbalarning 20boshqa mamlakatlarni jalb etilishi hisobidan kengaytiradi. Takror ishlab chiqarishda xalqaro kreditga ob’ektiv ehtiyoj tug’iladi. Bu quyidagi narsalar bilan bog’liqdir: 1) Xo’jalikda vositalarning aylanishi bilan; 2) ishlab chiqarishning va realizatsiyaning xususiyatlari bilan; 3) tashqi iqtisodiy shartnomalarining muddatini farqlari bilan; 4) ishlab chiqarishning kengaytirish uchun kapital qo’yishning zaruriyligi bilan. Xalqaro kredit deganda, xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasida ssuda kapitalining harakati tushuniladi. Kredit munosabatlarining sub'ektlariga korxonalar, banklar, davlat muassasalari, xalqaro va mintaqaviy valyuta va moliya- kredit tashkilotlari kiradi. Kredit ob'ekti bo’lib esa davlatlararo miqyosda beriladigan kredit hisoblanadi. Xalqaro kreditning vujudga kelishi va amal qilishi jahon miqyosida ishlab chiqarish va ayirboshlashning milliy chegaralardan chiqishi, xo’jalik aloqalarining baynalminallashuvi, kapitalning markazlashuvi bilan chambarchas bog’liq. Butun dunyo xo’jalik aloqalarining intensivlashishi va globallashuvi, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashishi natijasida xalqaro kredit hajmining keskin oshishiga va undan foydalanish sohalarini kengayishiga jiddiy ta'sir ko’rsatdi. Keyingi yillarda xalqaro kreditning ishlab chiqarish va tashqi savdo hajmining ortib borishidan tezroq o’sishi ham bundan dalolat beradi. Xalqaro kredit iqtisodiy kategoriya sifatida bozor iqtisodiyoti qonunlariga muvofiq tarzda hamda foyda, baho, valyuta kursi kabi boshqa kategoriyalar bilan uzviy bog’liq holda amal qiladi. Xalqaro kreditning manbalari bo’lib korxonalarning vaqtincha bo’sh turgan pul mablag’lari, aholi-mablag’lari, davlatning pul jamg’armalari va xalqaro muassasalarning valyuta mablag’lari xizmat qiladi. Tovar ishlab chiqarish jarayonida u yoki bu tarmoq, korxona va xo’jaliklarda valyuta mablag’lariga ehtiyojning yuzaga kelishi xalqaro kreditdan foydalanishni taqozo etadi. Xalqaro kredit vositasida xalqaro miqyosda tovar, xizmat va kapital 21harakatining tashqi muomalasi tezlashadi va kengayadi. 223. Xalqaro kreditning tamoyillari, shakllari va turlari Xalqaro kreditga bo’lgan talab qaysi usulda va muddatda kim tomonidan qondirilishiga, shuningdek, qarz oluvchilarga taklif qilinishiga qarab xalqaro kredit Xalqaro davlat krediti ikki tomonlama kelishuv asosida rivojlangan davlatlar tomonidan rivojlanayotgan davlatlarga tovar yoki valyuta shaklida, foiz to’lash yoki foiz to’lamaslik sharti bilan, uzoq yoki qisqa muddatga beriladi. 1-jadval Xalqaro kredit turlari 8 T/r Turkumlash belgilari Xalqaro kredit turlari 1 Kreditlash harakteri bo’yicha  davlatlararo kreditlar  xususiy kreditlar  firma kreditlari 2 Kreditlash shakli bo’yicha  davlat krediti  bank krediti  tijorat krediti 3 Tashqi savdo tizimida tutgan o’rni bo’yicha  eksportni kreditlash  importni kreditlash 4 Kreditlash muddati bo’yicha  qisqa muddatli (1 yilgacha)  o’rta muddatli (1-5 yilgacha)  uzoq muddatli (5 yildan ortiq) 5 Kreditlash ob’ekti bo’yicha  tovar krediti  valyuta krediti 6 Ta’minlanganlik darajasi bo’yicha  tovar-moddiy boyliklar bilan ta’minlangan kreditlar  hujjatlar bilan ta’minlangan kreditlar Xalqaro bank kreditlarining:  bank eksport kreditlari (xorijiy importyorlarga xususiy tijorat banklari, maxsus tashqi savdo banklari tomonidan beriladigan kredit);  yevrokredit (yirik tijorat banklari tomonidan yevrovalyuta bozori resurslari hisobidan yevrovalyutada, ikki yildan o’n yilgacha bo’lgan muddatda, o’zgaruvchi foiz stavkada kreditlar berish) kabi turlari mavjud (1-jadval). 23Qisqa muddatli xalqaro kreditlarni - xalqaro valyuta fondi, o’rta muddatli kreditlarni - Jahon rivojlanish va taraqqiyot banki, uzoq muddatli (yigirma yilgacha) kreditlarni - Yevropa rivojlanish va taraqqiyot banki berishlari mumkin. Xalqaro kredit umumjahon munosabatlarining maxsus shakli bo’lib, unda davlatlar, transmilliy korporatsiyalar, xalqaro moliya-kredit tashkilotlari va yirik banklar ishtirok etadilar. Xalqaro kreditning mohiyati bir yoki bir necha mamlakatlar, xalqaro moliya- kredit tashkilotlari tomonidan boshqa mamlakatlarga milliy iqtisodiyotning alohida tarmoqlarini rivojlantirish va o’zaro xo’jalik aloqalarini kengaytirish uchun tovarlar yoki pul shaklidagi resurslarni vaqtincha foydalanishga berishdan iboratdir. Xalqaro kredit o’zaro bog’liq funksiyalarni bajarish orqali ikki yoqlama, ya’ni ijobiy va salbiy rol o’ynaydi. Xalqaro kreditning ijobiy roli takror ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlanishi hamda uning kengayishi orqali ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishining tezlashishida o’z aksini topadi. Ushbuda ularning o’zaro aloqasi aks etadi. Xalqaro kredit tashqi iqtisodiy aloqalarga va pirovard oqibatda takror ishlab chiqarishga ta’sir etuvchi bog’lovchi bo’g’in hamda uzatkich mexanizmi rolini o’ynaydi. Ishlab chiqarish o’sishining mahsuli bo’lgani holda xalqaro kredit bir vaqtning o’zida uning zaruriy sharti va katalizatori bo’lib ham hisoblanadi. U ishlab chiqarish va muomala jarayonlarining baynalmilallashuvi, jahon bozorining shakllanishi hamda rivojlanishiga ko’maklashadi va xalqaro mehnat taqsimotini chuqurlashtiradi. Xalqaro kredit takror ishlab chiqarish jarayonini quyidagi yo’nalishlar bo’yicha tezlashishiga ko’maklashadi: Mamlakatlarning kredit siyosati jahon bozorlarida kreditor mamlakat mavqelarini mustahkamlash vositasi bo’lib xizmat qiladi. Birinchidan, xalqaro kredit kreditor mamlakatlar mavqelarini o’stirgan holda olingan foydalarni qarzdor mamlakatlardan o’tkazish uchun ishlatiladi. Shu bilan birgalikda ssudalarni foizlar bilan qaytimining jamiyat sof daromadining ma’lum bir hajmidan oshgan yillik to’lovlari qarzdor mamlakatlarda mazkur 24jamg’armalarning shakllanish manbalariga salbiy ta’sir etadi. 25Ikkinchidan, xalqaro kredit qarzdor mamlakatlarda kreditor mamlakatlar uchun qulay bo’lgan iqtisodiy va siyosiy rejimlarning yaratilishi hamda mustahkamlanishiga ko’maklashadi. Ishlab chiqarish va almashuvning baynalmilallashuvi, jahon xo’jalik aloqalari yangi shakllarining paydo bo’lishi xalqaro kreditning turli shakllari rivojlanishiga ob’ktiv asos bo’lib xizmat qiladi. Xalqaro xususiy kreditlar turli transmilliy korporatsiyalar, firmalar, banklar va vositachi brokerlik kompaniyalari tomonidan berilishi mumkin. Ushbu kreditlar ichida yirik korxona va firmalar tomonidan beriladigan kreditlar salmog’i juda kattadir. Masalan, O’zbekistonda faoliyat ko’rsatayotgan juda ko’p qo’shma korxonalar xorijiy firmalar va korxonalar tomonidan berilgan kreditlar yordamida yaratilgan. Xalqaro davlatlar krediti yoki hukumatlararo kreditlar u yoki bu mamlakat hukumati kredit muassasalari tomonidan boshqa mamlakatning u bu tarmoqlarini ustuvor rivojlantirish maqsadida beriladi. Hukumatlararo kreditlar xususiy kreditlarga nisbatan past foizlarda yoki imtiyozli ravishda yoki umuman foizsiz, ayrim hollarda beg’araz yordam sifatida ham berilishi mumkin. Masalan, 2000 yilda Turkiyada ro’y bergan zilzila oqibatlarini tugatish va iqtisodiyot obektlarini tiklash maqsadida AQSH «Eksimbank»i 50 mlrd. AQSH dollari miqdorida imtiyozli kredit ajratdi. O’zbekistonda kasb-hunar ta’limini rivojlantirish maqsadida Janubiy Koreya hukumati respublikamizga 37 mln. AQSH dollari miqdorida, Yaponiya hukumati tomonidan ham kreditlar berdi. Bunday kreditlar Yevropa mamlakatlari tomonidan ham berilmoqda. Xalqaro va mintaqaviy valyuta-kredit tashkilotlari tomonidan beriladigan kreditlar odatda, rivojlanayotgan mamlakatlarga Uzoq muddatlarga, imtiyozli shartlarda, past foizlarda aniq maqsadlarni amalga oshirish uchun beriladi. Bunday maqsadlar qatoriga makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, milliy valyutani mustahkamlash, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni chuqurlashtirish, kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, raqobatchilik muhitini shakllantirish, kadrlar tayyorlash dasturlari kabilar kiradi. 26Xalqaro va mintakaviy valyuta-kredit tashkilotlari qatoriga Xalqaro valyuta fondi (XVF), Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB yoki Jahon banki), Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK), Osiyo taraqqiyot banki (OTB), Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YETTB) va boshqalar kiradi. O’zbekiston Respublikasining yuqoridagi xalqaro va mintaqaviy valyuta- kredit tashkilotlar bilan xalqaro kredit munosabatlari to’g’risida kelgusi bo’limda batafsil ma’lumot beriladi. Hozirgi paytda rivojlanayotgan va muhtoj mamlakatlarga xalqaro kreditdan tashqari turli jamoat tashkilotlari va fondlar tomonidan beg’araz yordam ko’rsatilmoqda. Bunday yordam asosan sog’liqni saqlash va ta’lim tizimini rivojlantirish, ekologik muammolarni bartaraf etish va boshqa maqsadlarda berilmoqda. Bunday tashkilotlar sifatida Xalqaro «Ekosan» fondi, Xalqaro Qizil Hoch va Qizil Yarim Oy jamiyatlari, TAKIS dasturi, Germaniyaning K.Adenuer va A.Gumbolt, AQShning B.Franklin va G.Soros fondlari va boshqalarni ko’rsatish mumkin. Xalqaro kreditning tamoyillari. Xalqaro kreditning takror ishlab chiqarish bilan aloqasi uning tamoyillarida aks etadi: 1) qaytarishliligi: agarda olingan mablag’lar qaytarilmayotgan bo’lsa, unda ushbu holat kapitalni qaytarmaslik sharti bilan berilishiga, ya’ni moliyalashtirishga aloqadordir; 2) muddatlilik: kredit kelishuvida belgilangan muddatlarda kredit qaytarilishini ta’minlaydi; 3) to’lovlilik: qiymat qonuni harakatini aks ettirgan holda kreditning har bir holatidagi alohida shartlarni amalga oshirish usulidir; 4) moddiy ta’minlanganligi: kredit so’ndirilishining kafolatida o’z aksini topadi; 5) maqsadli yo’nalishi: ssudaning aniq bir ob’ktlarini belgilanishi. Xalqaro kreditning tamoyillari uning bozor iqtisodiy qonunlari bilan aloqalarini ifodalaydi va bozor sub’ktlari hamda davlatning joriy hamda strategik vazifalariga erishish maqsadida ishlatiladi. 27 Qaytarishlilik Muddatlilik To’lovlilik Moddiy ta’minlanganligi Maqsadli yo’nalishi 3-rasm. Xalqaro kreditning tamoyillari 9 Xalqaro kredit xalqaro iqtisodiy munosabatlar jarayonida valyuta va tovar resurslarini qaytarishlik, muddatlilik hamda foiz to’lash shartlari asosida taqdim etilishi bilan bog’liq ssuda kapitalining harakatidir. Kreditorlar va qarz oluvchilar sifatida xususiy korxona (bank, firma)lar, davlat tashkilotlari, hukumatlar, xalqaro hamda hududiy valyuta- kredit va moliyaviy tashkilotlar maydonga chiqadi. Xalqaro kredit kapitalistik ishlab chiqarish usulining dastlabki bosqichlarida vujudga kelgan va kapitalni dastlabki jamg’arishning richaglaridan biri edi. Ishlab chiqarishning milliy chegaralardan tashqariga chiqishi, xo’jalik aloqalari baynalmilallashuvining kuchayishi, kapitalning xalqaro jihatdan ijtimoiylashuvi, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashuvi hamda ilmiy-texnik inqilob uning rivojlanishini ob’ktiv asosi bo’ldi. Xalqaro lizing – bu ijara operatsiyalarining bir ko’rinishi bo’lib, bunda ijaraga beruvchining mulkka egalik huquqi saqlanib qoladi. Ijaraga oluvchi vaqti- vaqti bilan tovardan vaqtincha foydalanganligi uchun haq to’lab turadi. Ëizing jihozlarni maxsus kredit muassasasining kompaniyasi tomonidan oldindan sotib olishni anglatadi. Asosan bunday operatsiyalarning ob’ekti sifatida turli xil jihozlar, transport vositalari, EHM va boshqalar hisoblanadi. Ijara kredit olishning o’ziga xos shakli bo’lib, eksportyor tovarining tashqi bozordagi harakatini yengillashtiradi. Xalqaro kredit tamoyillari 284. O’zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda xalqaro valyuta-kredit munosabatlarining o’rni Bugun O’zbekistondagi ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida o’tkazilayotgan tub o’zgarishlar o’z taraqqiyotining yangi bosqichiga ko’tariladi. O’zbekiston iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlarini jahon andozalari darajasidagi yangi texnika bilan ta’minlash uchun investitsiya mablag’lari ajratayotgan moliya institutlari oldiga katta vazifalar qo’yilmoqda. Bu vazifani moliyalashning nafaqat an’anaiviy usuli bank krediti va boshqa kreditlarga, balkim xorijiy valyuta-kredit munosabatlariga tayangan holda amalga oshirilib kelinmoqda. O’zbekistonda olib borilayotgan har tomonlama asoslangan xalqaro valyuta- kredit munosabatlari mamlakatdagi iqtisodiy, ijtimoiy va investsiya muhitiga ijobiy ta'sir etishi bilan birga investitsiyalar kiritish ob'ektlarini jozibadorligini ham oshirmoqda. Bular, o’z navbatida, ishlab chiqarishni modernizatsiya va diversifikatsiya qilishga barcha moliyalashtirish manbalaridan keladigan invetitsiyalar hajmini o’sib borishini ta'minlamoqda. Xususan, 2021 yilda amalga oshirilgan keng ko’lamli islohotlar natijasida asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi keskin oshib, 2021 yilga nisbatan 133,9 % ni tashkil etdi. 2021 yil yanvar-dekabr oylarida 189,9 trln. so’m asosiy kapitalga investitsiyalar o’zlashtirilib, ularning 70,7 % yoki 134,3 trln. so’m jalb etilgan mablag’lar hisobidan moliyalashtirilgan bo’lsa, korxona, tashkilot va aholining o’z mablag’lari hisobidan 29,3 % yoki 55,6 trln. so’m moliyalashtirildi (3-rasm). Investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari bo’yicha, 2021 yilning yanvar- dekabr oylarida markazlashgan moliyalashtirish manbalari hisobidan moliyalashtirilgan asosiy kapitalga investitsiyalarning ulushi o’tgan yilning mos davridagi ulushiga nibatan 3,1 % punktga kamayib, 26,6 % ni yoki 50686,8 mlrd. so’mni tashkil etdi. 293-rasm. 2021 yilda O’zbekistonda Respublikasida asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar hajmi 10 Joriy davrda ham asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarning aksariyat qismi yangi qurilishga yo‘naltirilgan. Yangi qurilishga yo‘naltirilgan investitsiyalar hajmi 24,324 mlrd so‘mni tashkil etib, jami o‘zlashtirilgan investitsiyalarning 59 foizini tashkil etdi. Iqtisodiyotda mavjud ob’ektlarni kengaytirish, rekonstruksiya qilish, modernizatsiyalash va texnik qayta qurollantirishga yo‘naltirilgan investitsiyalar 9,216 mlrd so‘mni tashkil etdi va Respublikada jami o‘zlashtirilgan investitsiyalarning 22,3 foizini tashkil etdi. Qolgan 18,7 foiz, ya’ni 7,688 mlrd so‘m boshqa xarajatlarga yo‘naltirildi 2021-yil yanvar-dekabr oylarida o’zlashtirilgan to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar hajmi jadal o’sib, 37171,3 mlrd. so’mni tashkil etdi va 2021- yilning 10 O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2021 yil, 1 bet 30mos davridagi jami asosiy kapitaldagi ulushiga nisbatan 12,2 % punktiga ko’payib, 19,6 % ni tashkil etdi (4-rasm). 4-rasm. Asosiy kapitalga investitsiyalarning moliyalashtirish manbalari bo’yicha tarkibi, mlrd. so’m 1 O‘zbekistonda yil boshidan buyon 41,239 mlrd so‘m asosiy kapitalga investitsiyalar o‘zlashtirilib, ularning 53,6 foizi (22,1 trln so‘m) jalb etilgan mablag‘lar hisobidan moliyalashtirilgan bo‘lsa, korxona, tashkilot va aholining o‘z mablag‘lari hisobidan 46,4 foizi (19,1 trln so‘m) moliyalashtirildi. Bu haqda O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasi Investitsiyalar va qurilish statistikasi boshqarmasi xabar qildi . Asosiy kapitalga investitsiyalarning katta qismi, ya’ni jami investitsiyalarning 32,7 foizi korxona va tashkilotlarning o‘z mablag‘lari hisobidan moliyalashtirilgan. Shuningdek, tijorat banklar kreditlari va boshqa qarz mablag‘lari hisobidan 18,8 foiz, to‘g‘ridan-to‘g‘ri va boshqa xorijiy investitsiya va kreditlar 12,1 foiz, aholi mablag‘lari 13,6 foiz, Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi 7,5 foiz, O‘zbekiston kafolati ostida xorijiy kreditlar 8,8 foiz, Respublika byudjeti 3,4 foiz va Davlat maqsadli jamg‘armalari 3,1 foiz, Bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasi hisobidan esa 0,02 foiz asosiy kapitalga investitsiyalar o‘zlashtiriladi. 1 1 O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2021 yil, 4 bet 31Xulosa Xalqaro valuta-kredit munosabatlari – bozor iqtisodiyotining tarkibiy qismi va eng murakkab jarayonlaridan biridir. Ko’plab omillar ta’sirida xalqaro valuta- kredit munosabatlarimurakkablashmoqda va hozirgi sharoitda o’zining o’ta beqarorligi bilan ahamiyatlidir. Pulning jahon xo’jaligida amal qilishi va turli xalqaro iqtisodiy aloqalarga (tashqi savdo, ishchi kuchi va kapital migratsiyasi, daromadlar, qarzlar va subsidiyalar oqimi, ilmiy-texnikaviy mahsulotlarni ayirboshlash, turizm va h.k.) xizmat qilishi bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar xalqaro valyuta-kredit munosabatlari deb ataladi. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari pulning xalqaro to’lov munosabatida amal qilish jarayonida vujudga keladi. Valyuta – bu mamlakatlar pul birligi (masalan, so’m, dollar, funt sterling va h.k.). Har bir milliy bozor o’zining milliy valyuta tizimiga ega bo’ladi. Xalqaro valuta munosabatlari – valutaning jahon xo’jaligida amal qilishi borasida shakllanadigan va milliy xo’jaliklar faoliyati natijalarining o’zaro almashuviga xizmat ko’rsatadigan ijtimoiy munosabatlar yig’indisidir. Xalqaro kredit - bu ssuda kapitaliing xalqaro miqyosida harakati bo’lib, bu harakat tovar va valyuta ko’rinishidagi mablag’larni qaytarib berishlik, muddatlilik va xaq to’lashlik asosida berish bilan bog’liqdir. Mamlakatning ishlab chiqarish salohiyati, iqtisodiy rivojlanish darajalari, moddiy va ma'naviy ishlab chiqarish sifatlari va hajmining o’sishi, ishlab chiqarish infratuzilmasining tarakqiyoti ko’p jihatdan xalqaro valyuta-kredit munosabatlariga bog’liq. Shunigndek, xalqaro valuta-kredit munosabatlari jamiyatda moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish sohalariga maqsadli va asoslangan investitsiyalar jalb etishni o’zida aks ettiradi. U yoki bu davlatning zamonaviy xalqaro valuta-kredit munosabatlari iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, qishloq xo’jaligini ko’tarish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, aholini ish bilan ta'minlash, fan va texnikani rivojlantirish va shuningdek, ekologik muammolarni hal etish bilan ajralib turadi. 32O’zbekistonda islohotlarning hozirgi bosqichida Xalqaro valuta-kredit munosabatlarining bosh maqsadi – iqtisodiyotda tarkibiy o’zgartirishlarni, modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlarini amalga oshirish uchun korxonalar va kompaniyalarning investitsion faolligini yanada kuchaytirish, iqtisodiytoni raqobatbardoshligini ta’minlash, markazlashmagan investitsiyalarni ko’paytirish, iqtisodiyotga ko’proq investitsiyalarni jalb qilishdir. Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, xalqaro valuta-kredit munosabatlarida strategik investorlar ko’p miqdordagi mablag’larni birinchi navbatda iqtisodiyoti o’z ichki imkoniyatlari asosida barqaror va izchil ravishda rivojlanayotgan mamlakatlarga yo’naltiradi. Aynan shunday mamlakatlardagina qo’yilgan mablag’lar saqlanishiga va barqaror foyda olishga mo’ljal qilsa bo’ladi. Ichki va xorijiy investorlarni birinchi navbatda minimal darajadagi soliq imtiyozlari emas, balki biznesdagi keyingi qulay va maqbul istiqbollar qiziqtiradi. Qolaversa, ular eng avvalo mintaqalarning emas, balki mamlakatning xatarlilik darajasini hisobga oladi. 33Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O’zbekiston, 2021 y. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli Farmoni. 2021 yil 7 fevral. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. 2022 yil, 24 yanvar. 4. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti. 04.02.2021. Toshkent. 5. Красавина Л.Н.Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. —М.: «ФиС». 2021 г. 6. Платонова И.Н. Валютный рынок и валютное регулирование. -М.: «ФиС». 2021 г. 7. Бержанов С.А. Валютная система, валютный рынок и валютные операции. - Нукус. 2021 8. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari. Kasb-hunar kollejlari uchun o’quv qo’llanma / Mualliflar: Xudoyberdiev Z.Y., Qahhorov, Z.Y., Umarov Z.A., Sohibov O.Q. – T.: “IQTISOD – MOLIYA”, 2021.

Davlatning pul kredit siyosati, uni amalga oshirish vositalari va uning dastaklari

Sotib olish