Davlatning tuzilish shakllari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	116.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

12 Sotish

Davlatning tuzilish shakllari

Sotib olish

”DAVLATNING TUZILISH SHAKLLARI: UNITAR,
FEDERATIV VA KONFEDERATIV”
mavzusidagi
K URS ISHI
1

M U N D A R I J A :KIRISH………………………………….……………………………….…3
I BOB DAVLAT SHAKLLARI HAQIDA TUSHUNCHA…………….....5
1.1. “Davlat shakllari” tushunchasi …………………………………………5
1. 2. Davlat tuzilishi shakli tushunchasi va uning mohiyati ……………………….7
II BOB.DAVLATNING TUZILISH SHAKLLARI: UNITAR, FEDERATIV,
KONFEDERATIV HAQIDA TUSHUNCHA………….........................................9
2.1. Unitar davlat ………………………………………………………………….9
2.2. Federativ davlat …………………………………………….……………….10
2.3. Konfederatsiya davlati …………………………………………….................20
XULOSA…………………………………………………………………............23
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI…………………...............25

2

KIRISHRespublikamizda demokratik huquqiy davlat barpo etish va adolatli
fuqarolik jamiyatini qaror toptirish jarayoni ayni vaqtda jadallik bilan
amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda yuz berayotgan jamiyatimizdagi
o‘zgarishlar bizni ko‘pchilik tushunchalar, atamalarni qaytadan idrok
etishimizga va hatto qadriyatlarni qayta baxolash bilan shug‘ullanishga
undamoqda. Boshqacha bo‘lishi ham mumkin emas. Zero, davlat va
huquq nazariyasi sobiq ittifoq sharoitida ma’muriy buyruqbozlik
tizimining g‘oyaviy asosi va ximoyachisi vazifasini bajarganligi sababli,
u albatta, qayta idrok etilishiga muxtojdir. Bundan tashqari, bugungi
kundagi jamiyatimiz taraqqiyotiga xos yangiliklar, davlat va huquq
tushunchasi, ularning moxiyati, tasnifi, vazifalarini yangicha talqinda
tubdan qayta ko‘rib chiqishni zamon taqozo etmoqda. O‘zbekiston
Respublikasi chuqur ijtimoiy-siyosiy isloxotlar davrini boshidan
kechirmoqda: mamlakat iqtisodiyoti bozor munosabatlariga o‘tmoqda;
jamiyatda umuminsoniy qadriyatlar borgan sari ko‘proq, qaror topmoqda;
shaxs huquqlari va erkinliklarini, sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilish
davlatning burchiga aylanmoqda.
Har bir talaba davlat va huquq nazariyasi fanini to‘la va chuqur o‘rganib
olsa, uning umumiy darajasi, huquqiy ongi, atrofda kechayotgan siyosiy
jarayonlarni tushunish layoqati talab darajasida bo’ladi. Chunki bu fan,
talabaga nafaqat yuridik bilimlar beribgina qolmay, balki uning huquqiy
madaniyati, huquqiy ongini xamda huquqiy tafakkurini shakllantirishga
ilmiy informatik baza bo‘lib hisoblanadi. Bundan tashqari davlat va huquq
nazariyasi fanining asosiy tushunchalarini yaxshi o‘zlashtirish asosida
talabada siyosiy madaniyat, siyosiy ong va siyosiy tafakkur shakllanishi xam
shubxasizdir, chunki davlat-huquqiy hodisalar ayni paytda siyosiy-ijtimoiy
hodisalardir. Oddiyroq qilib aytadigan bo‘lsak, davlat-huquqiy hodisalar
siyosat bilan bog‘liqdir. Bo‘lajak yurist uchun esa huquqiy va siyosiy
madaniyat, tafakkurning kasbiy shakllanishida bag‘oyat katta ahamiyat kasb
etadi. Mana shu yuqorida aytilgan fikrlar mening kurs ishi yozishimga sabab
3

bo‘ldi. Davlat va huquq nazariyasi o‘quv kursi mavzulari ichidan men
“Davlatning tuzilish shakli” mavzusini tanladim. Chunki, davlatni tushunishda
tuzilish shakli alohida ahamiyatga ega. Zero, tuzilish shakli davlat yo’li bilan
uyushgan jamiyatda davlat qanday xajmda ekanligini aniqlashtirib beradi.
Davlat tuzilish shakli insoniyatni qadimdan qiziqtirib kelgan muammolardan
biri hisoblanadi. Ushbu muammolar umuman davlat shakllari, jumladan, davlat
tuzilish shakli masalasi meni juda qiziqtiradi. Yurtboshimiz aytganlaridek :
«Har bir davlat - betakror ijtimoiy hodisadir. U har qaysi xalq tarixiy
va ma’naviy taraqqiyotining xosilasidir...» har bir davlat shaklida shu
davlatning tarixi, an’anlari, mentaliteti o‘zining ifodasini topadi. Ayni
paytda har bir kishilik jamiyati taraqqiyotidagi ijtimoiy - iqtisodiy
bosqichlar o‘ziga xos davlat shakllarini maydonga chiqaradi. Shu
sababli davlat shakllari, jumladan tuzilish shakli, ya’ni unitar,
federativ, konfederativ – shakllarining har biri uziga xos xususiyatga
ega bo‘lib, ularni o‘rganish taqqoslash qiziqarli jarayondir.
Davlat demokratiya sharoitida ijtimoiy qarama – qarshiliklarni
zo‘ravonlik va bostirish yo‘li bilan emas, balki ijtimoiy kelishish yo‘li
bilan hal etish, fuqarolik jamiyatini shakllantirishdagi eng asosiy ustun
vazifasini o‘tovchi vositaga aylanib bormoqda. Zero, davlatimizda
adolatli fuqarolik jamiyatini qaror toptirish maqsadi e’lon qilingan.
“Biz uchun fuqarolik jamiyati – ijtimoiy makon. Bu makonda
qonun ustuvor bo‘lib, u insonning o‘z – o‘zini kamol toptirishga
mone’lik qilmaydi, aksincha yordam beradi. Shaxs manfaatlari, uning
huquq va erkinliklari to‘la darajada ro‘yobga chiqishiga
ko‘maklashadi».4

I BOB DAVLAT SHAKLLARI HAQIDA TUSHUNCHA
1.1. “Davlat shakllari” tushunchasi
«Davlat shakllari» tushunchasi davlat va huquq, nazariyasining eng
muxim masalalaridan biridir. «Davlat shakllari» tushunchasi «davlat
moxiyati» tushunchasi bilan bevosita bog‘liq. Davlat shakli murakkab
ijtimoiy hodisa bulgan davlat moxiyatini bilishda muhim ahamiyatga ega.
Davlat shakli uning mazmun-mohiyati bilan ajralmas. Har kanday davlat
shakli uzining mazmuni bilan «juft» falsafiy kategoriyalardek boglanib
ketgan. Mazmun davlat hokimiyatining, subyektining taalluqliligini belgilash
imkonini beradi va uni kim amalga oshiradi, degan savolga javob qiladi.
Shaklni tushunish esa davlat hokimiyati qanday uyushtirilganligi, qaysi
idoralar orkali namoyon bulishi, ushbu idoralarning tashkil etilish tartibi
kanday bulishi, ulardagi vakolatlarning muhlati, davlat hokimiyatini amalga
oshirish usullarini tushunishga yordam beradi.
Davlat jamiyatning maxsus tarkibiy hududiy tashkiloti sifatida kanday
muayyan shakllarda namoyon buladi? Davlat har xil shakllarga ega bulishi
mumkin. Huquqiy adabiyotlarda davlat shakli tushunchasiga turlicha ta’rif
beriladi..
Ba’zi huquqshunoslar davlat shakli deganda davlat boshqaruvi va davlat
tuzilishi shaklida uz ifodasini topadigan davlat organlari strukturasi va
tashkilotini tushunadi. Bunda davlat shakli tushunchasiga siyosiy rejimni
kushmaydilar.
Demak, davlat shakli tushunchasiga turlicha yondashiladi. Ayrim
huquqshunos olimlar davlat shaklini tor ma’noda talqin etadilar. Ularning
fikricha, mazkur tushuncha faqat boshqaruv shaklidir. Boshkalar esa unga
keng ma’no, ya’ni boshqaruv va davlat tuzilishi shakllarini kiritadilar.
Ba’zi mualliflar davlatning ichki va tashki shakllarini ajratadilar.
Davlatning ichki shakli deganda demokratiyani, tashki shakli deganda esa
siyosiy hokimiyatning muayyan uyushtirilishi tushuniladi.
D.A.Kerimovning fikricha1, demokratiya siyosiy idora usulining turi
bulganligi bois uni davlatning ichki shakli deb tushunish mumkin,5

boshkaruv shakllari va davlat tuzilishi esa davlatning tashki shaklini tashkil
etadi.
Yana bir guruh huquqshunoslar davlat shakliga quyidagicha ta’rif
beradilar: davlat shakli – davlat organlarining paydo bo‘lish tartibi,
ularning strukturasi, xususan, davlatning oliy organlari strukturasi, ular
urtasidagi o‘zaro munosabat, xususan davlatning markaziy organlari
bilan tarkibiy kismi organlari va mahalliy organlari o‘rtasidagi o‘zaro
munosabat, shuningdek, ularning jamiyatga raxbarlik qilish shakli.
Bu ta’rif uzun bo‘lsa ham, unda davlat shakli tushunchasining
mazmunini ochib berishga harakat qilingan. Qisqacha so‘z bilan
aytganda, davlat shakli – davlat hokimiyatining tuzilish shaklidir.
Davlat shakliga, shuningdek, mamlakatning taraqqiyot darajasi, uning
madaniyati mamlakatda tarkib topgan tarixiy an’analar, urf-odatlar ham
ta’sir kursatadi. Masalan, Angliyada davlat shakllari o‘rta asrlarda tarkib
topgan bo‘lib, ular hozirgi kunga qadar hurmat qilinmoqda.
Tabiiyki, gap davlat hokimiyatining tuzilish shakllari xakida borar
ekan, bunda ham boshqaruv shakli, ham davlat tuzilishi shakli, ham siyosiy
rejim tushuniladi. Siyosiy rejimni davlat shaklining asosiy, ichki tomoni
deyish mumkin.
Davlatning siyosiy rejimi bilan uning shakli boshqa-boshqa narsa.
Yuridik adabiyotlarda siyosiy rejim deganda asosan hokimiyatning amalga
oshirish usullari va metodlarining yig‘indisi tushuniladi. Masalan,
demokratik rejim, fashistik rejim va hokazo.
Bayon etilgan muloxazalar huquqiy adabiyotlarda davlat shakli xaqida
yagona tushunchaning ishlab chikilmaganligidan dalolat beradi. Shu bilan
birga, davlat shakli tushunchasining an’anaviy hisoblangan ta’rifi mavjud
bo‘lib, u aksariyat mualliflar tomonidan qabul qilingan.
Bu ta’rif quyidagicha: «Davlat shakli» deganda davlatdagi siyosiy
hokimiyatni uyushtirishning uch asosiy elementlari tushuniladi.
Bular: birinchidan, boshqarish shakli, ya’ni davlat hokimiyati va
boshqaruvini tuzish va tashkil etishning muayyan tartibi;6

ikkinchidan, davlat tuzilishi, ya’ni davlatlarning hududiy tuzilishi,
markaziy, mintaqaviy va mahalliy hokimiyatlarning o‘zaro munosabati;
uchinchidan , siyosiy rejim (davlat) idora usuli yaxlitligidir.
Shunday qilib, davlat shakli deganda uch tarkibiy qismi - boshqaruv
shakli, davlat tuzilishi shakli, siyosiy rejim: ya’ni davlat idora usuli
birlikda olingan siyosiy hokimiyat tashkiloti tushuniladi.
Boshqaruv shakli – davlat hokimiyati va boshqaruvi oliy
idoralarining tashkil etilishi va uyushtirilishining muayyan tartibidir.
Davlatning tuzilishi shakli – davlatning ma’muriy-hududiy tuzilishi,
markaziy, mintakaviy va maxalliy hokimiyatlar o‘zaro munosabatlarining
muayyan tartibidir.
Siyosiy rejim (davlat idora usuli) – siyosiy (davlat) hokimiyatini amalga
oshirishning usul va metodlaridir.1. 2. Davlat tuzilishi shakli tushunchasi va uning mohiyati
Fuqarolar soni va hudud ko‘lami muayyan chegaraga yetganda mamlakat
hududini okruglar, viloyatlar, o‘lkalar, shtatlar, kantonlar, guberniyalar, tuman
singari hududlarga bo‘lish hamda shu hududiy tuzilmalarda hokimiyatning
mahalliy (hududiy) organlarini tuzish zarurati tug‘ilaladi. Har qanday davlat
muayyan hududda joylashgan. Uning fuqarolari ham xuddi shu hududda istiqomat
qilishadi. O‘zining ijtimoiy funksiyalarini bajarish - fuqarolarning iqtisodiy
turmushi va himoyasini tashkil etish, sug‘urta zahiralarini yaratish va hokazolar
uchun davlat turli xil faoliyatni amalga oshiradi. Ammo aholining soni ancha ko‘p,
hududiy o‘lchami katta bo‘lgan sharoitlarda bir markazdan turib bu faoliyatni
amalga oshirish - qariyb uddalab bo‘lmaydigan vazifadir.
Shu tariqa hokimiyat va boshqaruvning markaziy hamda mahalliy organlari
o‘rtasida vakolatlarni bo‘lish ehtiyoji ham paydo bo‘ladi. Bu davlat (hududiy)
tuzilishi zaruratini keltirib chiqaradigan birinchi sababdir.
Ikkinchi sabab u yoki bu davlat aholisining ko‘p millatliligi bilan bog‘liq.
Har bir xalq, millatning o‘z an’analari, davlatchilik bo‘yicha tarixiy tajribasi
mavjud, madaniy, til va boshqa ma’naviy ehtiyojlarga ega. Bularning hammasini
davlat tuzilishi chog‘ida nazarda tutish kerak.
7

Uchinchi sabab subyektiv va hatto tasodifiy omillar - o‘zlashtirib olish,
mustamlakachilik ta’siri, siyosiy manfaatlar va boshqa ko‘pgana holatlardan iborat
bo‘lishi mumkin. Boshqaruv shakli singari hududiy tuzilish ildizlari ham juda
qadim zamonlarga borib taqaladi. Qadimgi Sharq despotik imperiyalariyoq
viloyatlar, shaharlar, satrapiyalar, zabt etilgan hududlarga bo‘lingan. Ular o‘z
hududiy tuzilmalari hamda o‘z hokimiyat va boshqaruv organlariga ega bo‘lishgan.
Albatta, davlat o‘z hududiy tuzilmalarining oddiy yigandisidan iborat emas. Lekin
bu tuzilmalarsiz davlat mavjud bo‘la olmaydi.
Davlatshunos olimlar tomonidan davlat tuzilishi tushunchasiga ko‘plab
ta’riflar berilgan. Lekin ular bir-birlaridan unchalik katta farq qilmaydi.
Ularning qariyb barchasi davlat tuzilishi shakli deganda davlat
hokimiyatining ma’muriy-hududiy tashkil etilishi, davlat bilan uni tashkil
etuvchi qismlar o‘rtasidagi, davlatning alohida qismlari o‘rtasidagi, markaziy va
mahalliy organlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar xarakterini tushunish kerak,
deb hisoblashadi.
Tuzilish tarkibiga ko‘ra davlatlar oddiy - unitar hamda murakkab - federativ
va konfederativ davlatlarga bo‘linadi. Davlat tuzilishi shakli nafaqat ommaviy
hokimiyat bilan, balki davlatning yana bir muhim xususiyati - aholining hududiy
tashkiloti bilan ham chambarchas bog‘likdir.
8

II BOB.DAVLATNING TUZILISH SHAKLLARI:
UNITAR,,FEDERATIV, KONFEDERATIV HAQIDA TUSHUNCHA
2.1. Unitar davlat
Unitar (yagona, lot. «unus» - «bir» so‘zidan olingan) davlat oddiy tuzilishga
ega yaxlit davlat bo‘lib, to‘la siyosiy birligi bilan boshqalardan farq qiladi. Unitar
davlatlarning aksariyati muayyan ma’muriy-hududiy bo‘linish (tumanlar,
viloyatlar, kantonlar)ga ega. Biroq mazkur mustaqil qismlar davlat suvereniteti
alomatlariga ega emas. Bunday davlatda oliy organlarning yagona tizimi hamda
yagona qonunchilik mavjud bo‘ladi. Unitar davlatning yaxshi tomoni shundaki,
uning tuzilishi sodda bo‘lib, oliy hokimiyat to‘laligacha uning tasarrufida bo‘ladi.
Unitar davlat belgilari:
 butun mamlakat miqyosda bir xil bo‘lgan vakillik, ijroiya va sud
organlari mavjud;
 bitta konstitutsiya;
 yagona qonunchilik tizimi;
 yagona fuqarolik;
 yagona pul birligi;
 barcha ma’muriy hududiy birliklar uchun umumiy bo‘lgan soliq va kredit
siyosati;
 unitar davlatlar tarkibiy qismlari severenitetga ega emas (ya’ni tom
ma’nodagi davlatlar emas);
 yagona armiya;1
Barcha unitar davlatlarga xos bo‘lgan markazlashtirish turli shakllarda va
turli darajada namoyon bo‘lishi mumkin. Ba’zi mamlakatlarda mahalliy organlar
umuman bo‘lmaydi va ma’muriy-hududiy bo‘linmalar markaziy hokimiyat
vakillari tomonidan boshqariladi.
Boshqa davlatlarda mahalliy organlar tashkil etiladi-yu, lekin ular (bevosita
yoki bilvosita) markaziy hokimiyat nazorati ostida bo‘ladi. Markaziy hokimiyat
mahalliy organlar ustidan nazoratning qanday turini amalga oshirishiga qarab,
unitar davlatlar markazlashgan va markazlashmaganga bo‘linadi.
9

Bundan tashqari, ba’zi unitar davlatlarda bir yoki bir necha hududiy
bo‘linmalarga boshqalardan imtiyozliroq huquqiy maqom berilishi mumkin.
Bunday unitar davlat nisbiy ma’muriy mustaqil muxtoriyat (avtonomiya)ga ega
bo‘ladi.
Avtonomiya - yunoncha “o‘zim qonun” ma’nosini anglatadi. Bu davlatning
shunday bir bo‘lagiki, o‘z ichki masalalarini o‘zi hal qilish huquqiga ega, u bir
davlat tarkibida yashovchi xalqlarning soni va iqtisodiy rivojlanishdagi notekislik
oqibatida yuzaga keladi.
Biroq avtonom tuzilmalarda o‘zini – o‘zi boshqarish huquqi boshqa aholiga
nisbatan kengroq bo‘lsada, ularning mustaqilligi mrkaziy hokimiyat belgilagan
doiradagina mavjud bo‘ladi.
Unitar davlatdagi avtonomiya bilan federatsiya tarkibidagi avtonomiyani
farqi bor. Unitar davlatdagi avtonomiyada vakolat markazdan quyiga berilsa,
federatsiyada aksincha, subyektlardan federatsiyaga beriladi.
Davlat tuzilishining yuqoridagi shakli hududiy bo‘linmalarning maxsus
manfaatlarini hisobga olish zarur bo‘lgan joylarda qo‘llaniladi. Biroq,
muxtoriyatlar mustaqilligiga markaziy hokimiyat belgalagan doiradagina yo‘l
qo‘yiladi.
Yana bir jihatni hisobga olish kerak. Unitarizm yer egaliklari, knyazlik va
boshqalarga bo‘linib ketgan feodal tarqoqligiga nisbatan o‘z davri uchun ilg‘or
hodisa bo‘lgan. Zero, u yagona bozorning vujudga kelishi, burjua iqtisodiy
munosabatlarining rivojiga yo‘l ochib bergan. Lekin kapitalizmning rivojlanib
borishi, fan-texnika taraqqiyoti bilan, yangi iqtisodiy muammolarning paydo
bo‘lishi va boshqa omillar tufayli integratsiya jarayonlari boshlanib ketadi. Bular
esa, murakkab davlatlar va ularning tuzilmalari - federatsiya, konfederatsiya,
hamdo‘stlik va hokazolarni yuzaga keltiradi.
2.2. Federativ davlat
Federativ davlat (lot. «feodus» - ittifoq, shartnoma) - murakkab davlat.
Davlat va huquq fanida davlatlarning shartnoma va qonuniy tartibga solingan
birlashuvini ta’sis etishga asoslangan ittifoqi federatsiya deb ataladi. Demak,
10

o‘zaro birlashishga intiluvchi bir qancha mustaqil davlatlar mavjud bo‘lgan
joydagina federatsiya tashkil etilishi mumkin.
Rejalashtirilayotgan Rossiya va Belorussiya ittifoqi munosabati bilan hozirgi
vaqtda federatsiya haqida juda ko‘p gapirilayotgani diqqatga sazovor. Bunda
ajablanarli joyi shundaki, ko‘pchilik (siyosatchilar, yuristlar, jamoat arboblari ham)
federatsiya nima ekanligi haqida juda mavhum tasavvurga ega ekanlar. Shu
munosabat bilan biz tarixga murojaat etishga qaror qildik.
Federatsiyaning kelib chiqish tarixini taxminan shunday tasavvur etish
mumkin: siyosiy jihatdan shakllanib bo‘lgan bir qancha kichik davlatlar mustaqil
yashashga intilishadi-yu, biroq tashqi xavf-xatar va ichki qiyinchiliklar ulardan
boshqa o‘zlariga o‘xshash davlatlar bilan birlashishni talab qilayotganiga
ishonch hosil qiladilar. Shunday qilib, ular mazkur birlashuv nimalardan iborat
bo‘lishi hamda qanday qonuniy tartibda bu amalga oshirilishi haqida shartnoma
tuzib, yagona davlatni barpo etadilar. Bu birlashuv, odatda, «abadiy» deb e’lon
qilinadi.
Shveytsariyada xuddi shunday voqea sodir bo‘lgan. U yerda kuchli
qo‘shnilarga qarshi kurash davomida dastlab 1321 yili Uri, Shvits, Nidvalden va
Obvalden deb nomlangan kichik davlatlar (kantonlar) strategik jihatidan
birlashishdi va keyinchalik «ittifoq yorlig‘i»ni taqishdi. 1332 yili ular
federatsiyasiga Lyutsern kantoni qo‘shildi. 1352 yili Syurix, Glarus va Sug
federatsiyaga birlashdi. 1353 yili Bern «abadiy» ittifoqqa qo‘shildi. 1415 yili
Aargau kantoni Avstriyadan ajratib olindi va federatsiya tarkibiga kiritildi. Shu
yildan boshlab Shveytsariyada har yili o‘tkaziladigan federal syezdlar o‘z ishini
boshladi.
Ancha keyinroq Amerika Qo‘shma Shtatlari xuddi shunday asosda
birlashdilar. Ular dastlab bir-biridan mustaqil 13 ingliz mustamlakasidan iborat
bo‘lib, ularning har biri o‘zining maxsus siyosiy va konstitutsiyaviy tarixiga ega
edi. 1775 yili bu koloniyalar Angliyaga qarshi kurashda strategik maqsadlarda
birlashishdi. 1781 yili, keyin esa, 1787 yili shtatlar federal konstitutsiyalarini
ishlab chiqishdi, ya’ni ular endi davlatchilik asosida birlashishgandi. Keyin ular
11

safiga Fransiyadan sotib olingan Luiziana ko‘shildi. Rossiyadan Alyaska sotib
olindi. Meksikadan «hududlar», Ispaniyadan Antil orollari tortib olindi.
Yuz yilliklar mobaynida mustaqil siyosiy hayot kechirib kelgan 25 nemis
mustaqil davlati va erkin shahari 1871 yili xuddi shu tarzda birlashishdi. Ular
«abadiy konfederatsiya» sifatida yagona Olmoniyani tashkil etdi.
1867 yilda Shimoliy Amerikadagi uch ingliz viloyati (Kanada, Yangi
Shotlandiya va Yangi Braunshveyg) «Kanada nomli yagona mustaqil davlat»ga
birlashdi.
1885-1886 yillarda ingliz suvereniteti asosida oltita Avstraliya
mustamlakasi, Yangi Zelandiya va Fiji orollari Avstralosiyo federal davlatiga
birlashdi.
Mumtoz ma’nodagi federativ davlatlar pastdan yuqoriga, kichikdan kattaga,
ko‘plikdan birlikka shaklida tipik tarzda paydo bo‘lgan. Bunda federal
konstitutsiyalar siyosiy jihatdan o‘sib-chatishib ketadigan kichik davlatlar aynan
nimalarda o‘z mustaqilliklarini saqlab qoladi-yu, nimalarda yo‘qotishlarini belgilab
beradi. Odatda, ularning har biri uchun alohida taallukli bo‘lgan hamda
hamdo‘stlik birligiga xavf solmaydigan hamma narsada ularga mustaqillik beriladi.
Agar, mabodo, ittifoq davlati o‘z vakolatini suiiste’mol qilib, mahalliy
ishlarga aralashadigan bo‘lsa, mahalliy mustaqillik tarafdorlari federal
konstitutsiyaga ishora qilib: «Biz - federalchilarmiz! Bizning davlatimiz unitar
emas, federativ davlatdir», deyishadi. Shunday qilib, I.Ilin asosli ravishda
ta’kidlaganidek, «federalizm» g‘oyasi o‘zining bosh, birlashtiruvchi,
markazlashtiruvchi ahamiyatidan tashqari aks ta’sir holatlarini ham o‘z ichiga
oladiki, bular qismlarning so‘nmas o‘ziga xosligi, ularning qonun doiralaridagi
mustaqilligi, katta ittifoq qa’ridagi jonli tashabbuskorliklaridan iborat. Muhimi,
shuni ta’kidlash joizki, bu aks ta’sir holatlari yuridik emas, siyosiy ma’noga ega,
zero, u konstitutsiyaviy normalarga emas, balki ularni hayotda qo‘llash va amalga
oshirishga taalluqli»1.
Shuningdek, federatsiya kichik davlatlarning bir-biri bilan chatishib
ketishining hech ham birdan-bir va buning ustiga eng yaxshi usuli emasligani
nazarda tutish kerak. Tarixning shohidlik berishicha, federatsiya asoslarida emas,
12

balki unitar davlatga singib, to‘la chatishib ketish asosida yaxlit bir butunlikka
aylanish hollariga ko‘plab misollar keltirish mumkin. Masalan, Fransiyani olaylik.
U hozirgi holatdagi birlikka uch-to‘rt asr davomida erishgan. Vaholanki, dastlab
Fransiya bir qirollik, bir kurfyurstlik, 26 gersoglik, olti knyazlik, bir markgraflik,
bir erkin graflik, 77 graflik, 19 vitsegraflik, 14 «mulk», bir «mar-kizlik», bir
«kaptalat» va 13 vaqf yerlari (ularning ba’zilari keyinchalik Germaniya va
Shveytsariyaga o‘tib ketgan)dan tashkil topgan. XIX asr boshlariga kelib,
shunchalik ko‘p davlatlarning izi ham qolmadi.
Italiya, Ispaniya, Angliya ham xuddi shunday holatni boshdan kechirdi. Shu
holatlarning hammasida kichik davlatlar federatsiyaga kirish yo‘li bilan emas,
balki bittasiga singib ketish yoki qo‘shilish orqali birlashgan. Millatlar aralashib,
xalqlarning unitar siyosiy shakl doirasida siyosiy farqlanish jarayoni nihoyasiga
yeta boshlagandi.
Shunday qilib, tarixda yirik davlatlar vujudga kelishining ikki yo‘li mavjud.
Har ikki yo‘l bir nechta yoki ko‘pchilik alohida-alohida davlatlardan boshlanadi.
Birinchi yo‘l - shartnomaviy birlashuv (federatsiya) yo‘li; ikkinchisi - unitar
davlatga iqtisodiy va madaniy chatishib ke-tishning siyosiy qo‘shilish yo‘li.
Federativ tuzum o‘z asoslariga ega ekanligani ta’kidlash zarur. Bu
asoslarsiz u yo «qog‘ozda» qolib ketadi yoki «soxta federatsiya»ga aylanib,
mamlakatni parchalanish, zaiflashuvga olib keladi hamda adoqsiz ichki nizolar,
to‘ntarishlar, fuqarolik urushlari va fitnalarga yo‘l ochadi.
Federativ tuzumning birinchi asosi - ikki yoki bir necha mustaqil
davlatning mavjud bo‘lishi dan iborat. Agar bular bo‘lmasa, hech qanaqangi
federatsiya haqida gap ham bo‘lishi mumkin emas. Federatsiyaga kiruvchi har bir
davlat yo butunlay mustaqil bo‘lishi yoki jilla bo‘lmaganda o‘z mustaqilligini e’lon
qilib, uni amalga oshirish uchun kurashni boshlashi kerak. I.Ilin to‘g‘ri
ta’kidlaganidek, «ularning har biri o‘z ichida mustahkam hokimiyat, birlik va
huquq-tartibotga ega bo‘lgan jipslashgan davlat jamoasi bo‘lmog‘i darkor. Siyosiy
beqiyofalar, ko‘chmanchi qum sahrolari, qalbaki «davlat sifatlar», (hushi joyiga
kelmaydigan jinnilardek) hamisha ezilgan, darg‘azab holatdagi jamoalar
federatsiyani tashkil etolmaydi: zero, ular shakl-shamoyilsiz, mas’uliyatsiz, hushi
13

joyiga kelmaydigan, davlat shartnomasini tuzishni ham, unga rioya qilishni ham
uddalay olmaydigan mavhum mubham narsalardir»1.
Ikkinchi asos - davlatlar nisbatan uncha katta bo‘lmasligi kerak. YA’ni
yangi tashkil topgan davlat hayotiy-siyosiy ma’noga ega bo‘lsin. Jahonda ma’lum
bo‘lgan federatsiyalar ichida kichkina Shveytsariya uchun federatsiyaga birlashish
eng oson kechgandi, ulkan Qo‘shma Shtatlar uchun bu jarayon mashaqqatli
kechgan. Lekin, shunga qaramay, hatto Shveytsariya ham yangi «kantonlar»ni
qabul qilishdan qat’iyan bosh tortib kelmoqda. Qo‘shma Shtatlar esa, o‘z tarkibiga
Kanadaning kirishiga hech rozi bo‘lmayapti. «Shunday hududiy etnik va xo‘jalik
miqyoslari mavjudki, - deb yozadi I.Ilin, - bunday miqyoslarda federativ shakl
butunlay foydasiz: u tartibni, hayot va xo‘jalik xavfsizligini yengallashtirish
o‘rniga uni bema’nilarcha qiyinlashtiradi. Aynan shuning uchun ham bironta jiddiy
va tajribali siyosatchi SHo‘rolarning go‘yo «federativ tuzum»ni amalga
oshirayotganiga hech qachon ishona olmagan. Shuning uchun ham «butun jahon
sovet ittifoqi» so‘zlari bir vaqtning o‘zida ham yuridik ahmoqlik, ham siyosiy
aldamchilik bo‘lib yangraydi».
Uchinchi asos shundan iboratki, shartlashayotgan davlatlar bir-birlariga
haqiqatan ham strategik, ham xo‘jalik, ham siyosiy jihatdan aniq ehtiyoj sezishi
zarur. Aks holda federatsiya tarkib topmaydi ham, o‘zini saqlab qololmaydi ham.
Umuman, federatsiya o‘ylab topilmaydi. O‘zidan-o‘zi paydo bo‘lib qolmaydi - u
jonli mavjudot singari o‘sib-ulgayadi. Lekin bu ham kam - xalqaro bu ehtiyojni
tushunib yetishlari, uning foydasini e’tirof etishlari va shu birlashuvni ixtiyor
qilishlari darkor.
Kichik davlatlar bir-birlarisiz yashay olmagan, lekin ularning buni tan
olishni istamaganligi, birlashishni uddalay olmay, fuqarolik urushlari yoxud
istilolardan halokatga uchragan misollar tarixda ko‘p topiladi (Rus knyazliklari).
Shuningdek, boshqalar bilan shartnoma asosida birlashishga yo‘l topolmay, qirilib
ketgan xalqlar haqida ham tarix shohidlik beradi.
Federativ tuzumning to‘rtinchi asosi shundaki, xalqda o‘z burchini anglash
hissi tarbiyalangan, majburiyatlar va shartnomalarga xolis va sadoqat bilan qarash,
o‘z sha’ni va qadr-qimmatini bilish, davlat sifatida o‘zini o‘zi boshqara olish
14

qobiliyati shu xalqqa xos fazilatlar bo‘lgan joydagana bunday federatsiyani tuzish
mumkin. Davlatlar ittifoqi sadoqatga asoslanib, abadiyatga tuziladi. Bu ittifoq
«ixtiyoriy chiqib ketishlar», xiyonatni tan olmaydi, siyosiy shuhratparastlik,
buyuklik vasvasasi hamda boshqa xalqlarga nafrat bilan qarash kasalligiga mubtalo
bo‘lgan xalqlar o‘rtasida bunday ittifoqning bo‘lishi mumkin emas. Davlatlarning
shu tarzdagi ittifoqi uzoq yashay olmaydi - u yo unitar davlat shakliga almashadi
yoki o‘zining barcha ishtirokchilarini xarob qilib, o‘zi ham halokatga uchraydi.
Nihoyat, xalqqa (yoki xalqdarga) kelishish sanati yoki siyosiy murosa
iste’dodi hadya etilgan joyda federatsiya vujudga kelishi mumkin.
Kelishish san’ati iroda intizomini, umumiy ish uchun vatanparvarlik
sadoqatini talab qiladi. Siyosiy murosa qobiliyati ikir-chikirlarni orqaga surib,
asosiy masalalarda birlashishga erishishdan iborat. Xalqda bunday fazilatlar asrlar
davomida tarbiyalanib boradi. Federatsiya asoslari shulardan iborat. Faqat ularni
chuqur bilib va anglab olgandan keyingina, bizning fikrimizcha, federatsiya singari
murakkab siyosiy hodisa haqida bahs yuritish mumkin.
Shunday qilib, federatsiya o‘z tarkibidagi subyektlari davlat mustaqilligiga
ega bo‘lgan murakkab davlatdir. Hozirgi vaqtda yuridik adabiyotlarda ittifoq va
muxtoriyat ko‘rinishlari tilga olinishini ham qayd etish joiz.
Federatsiyada hokimiyat idoralarining ikkk tizimi amal qiladi: federal
darajada va federatsiya subyektlari darajasida. Federal darajada
prezident,parlament, hukumat bo‘lishi mumkin, federatsiya subyektlari darajasida
ham shunday bo‘lishi mumkin.
Federativ davlat belgilari:
 federatsiya hududi uning subyektlari hududidan tashkil topadi;
 oliy qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati federal davlat
organlariga tegishli bo‘ladi;
 federatsiya subyektlari va federatsiyaning o‘zi o‘rtasidagi vakolatlar ittifoq
konstitutsiyasi bilan ajratiladi;
 federatsiya subyektlari o‘z konstitutsiyasi, o‘zlarining qonun chiqaruvchi,
ijro etuvchi va sud organlariga ega;
15

 federatsiyaning oliy qonun chiqaruvchi (vakillik) idorasi ikki palatali tuzilishga
ega (federatsiya a’zolarining manfaatlarini ifoda e tuvchi palata mavjud );
 ikki foqarolilik (ittifoq va federatsiya subyektlari fuqarosi);
Federatsiya milliy va hududiy turlarga bo‘linadi:
Milliy federatsiyaning xususiyatlari :
a) subyektlari – milliy davlatlar va milliy davlat tuzilmalari;
b) federatsiya subyektlari ixtiyoriylik prinsipiga muvofiq birlashadilar;
c) katta va kichik millatlar suvereniteti kafolatlanadi;
d) oliy davlat idoralari federatsiya subyektlarining vakillaridan tashkil topadi;
e) millatlar o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqiga ega bo‘ladi.
Hududiy federatsiya xususiyatlari :
a) federatsiyaning ushbu turini tashkil etuvchi davlat tuzilmalari suveren
davlat bo‘lmaydi;
b) subyektlar xalqaro munosabatlarda bevosita ishtirok etish huquqidan
konstitutsiya bilan mahrum etilgan;
c) ittifoqdan bir tomonlama chiqish ta’qiqlangan;
d) qurolli kuchlarni ittifoq idorasi boshqaradi.
Hozirgi kunda jahonda 20 tadan sal ko‘proq federatsiyalar mavjud.
Ittifoq federatsiyasi hududi uning subyektlari hududlaridan tashkil topgani
uchun federatsiyaning har bir subyekti fuqarosi bir vaqtning o‘zida butun
mamlakat fuqarosi hisoblanadi. Bunday davlat yagona federal Qurolli Kuchlariga,
moliyaviy, soliq va pul tizimlariga ega bo‘ladi. Federatsiya subyektlari o‘z harbiy
qismlariga ega bo‘lishlari mumkin bo‘lsada, asosiy tashqi siyosiy faoliyatni ham
federal organlar olib boradi.
Federal davlatda davlat hokimiyatining umumfederal (qonun chiqaruvchi,
ijroiya va sudlov) organlari bo‘ladi. Ularning qarorlari federatsiya vakolatlarida
qay darajada belgalangan bo‘lsa, o‘sha darajada uning subyektlari uchun majburiy
hisoblanadi. Oliy federal organlar bilan bir qatorda federatsiya a’zolari, qismlari,
subyektlarining ham davlat hokimiyati oliy organlari bo‘ladi.
Shu tariqa federatsiya tarkibida davlat mahkamasining ikki darajasi - federal
(ittifoq) hamda respublika (kanton, shtat, yer va hokazolar darajasi) miqyosidagi
16

mahkamalar mavjud. Davlatning federativ mohiyati oliy darajada qo‘sh palatali
ittifoq parlamentini tuzishda o‘z ifodasini topadi. Mazkur palatalardan biri (yuqori
palata) federatsiya subyektlari manfaatlarini ifodalaydi. Uni shakllantirishda
aholisining sonidan qat’i nazar, teng vakillik tamoyilidan foydalaniladi. Ikkinchi
palata davlatning barcha aholisi manfaatlarini ifodalash uchun tuziladi. Qo‘sh
fuqarolik federatsiya rasmiy belgalaridan biri bo‘lib, bu har bir fuqaro ayni vaqtda
ham federatsiyaning, ham tegashli davlat tuzilmasi (masalan, respublika)ning
fuqarosi hisoblanishini bildiradi.
Federativ davlatda garchi uning subyektlari o‘z huquqiy tizimlarini
tuzishlari, o‘z konstitutsiyalariga ega bo‘lishlari mumkin bo‘lsa-da, yagona
markazlashtirish tamoyili asosidaga huquqiy tizim amal qiladi. Biroq bu,
konstitutsiya ham, qonunlar ham federal konstitutsiya va qonunlarga to‘la muvofiq
kelishi va ularga zid bo‘lmasligi shart bo‘lgan subordinatsiya va qonunlar
iyerarxiyasi doirasida amal qiladi.
Federatsiya subyekti konstitutsiyada ko‘rsatilgan o‘z sudlov va huquqni
muhofaza qiluvchi organlariga ega bo‘lish huquqidan foydalanadi. Oliy sud
pog‘onasi (instansiya), odatda, federatsiya subyektlari sudlari qarorlari yuzasidan
shikoyatlarni qarab chiqmaydi yoki qonunda alohida ko‘rsatilgan holatlardagana
ularni ko‘rib chiqishi mumkin.
Federatsiyada soliqlarning ikki yo‘nalishli tizimi: federal soliqlar hamda
federatsiya subyekti solig‘idan foydalaniladi. Yig‘ilgan soliqlar umumfederal
g‘aznaga tushadi, keyin ularning bir qismi (budjet orqali) federatsiya subyektlariga
jo‘natiladi. Shu bilan bir vaqtda davlat tuzishmalari (respublikalar) daromadlari
yetarli bo‘lmay, ular yordam puli va dotatsiyalarga ehtiyoj sezadi. Moliyaviy
qaramlik konstitutsiyaviy mexanizmga qo‘shimcha muhim omillardan biri bo‘lib
qoladi. Buning o‘z zaminlari mavjud. Federatsiya subyektlari o‘rtasidagi
munosabatlar juda murakkab, ya’ni ularda xo‘jalik munosabatlarining shirkati
(kooperatsiyasi) bo‘lib, federatsiyaning bir subyektidan ikkinchisiga moliyaviy
mablag‘larning oqib o‘tishi yuz berib turadi. Shu bois federatsiya subyektlarining
biri ushbu ittifoqdan chiqishni ixtiyor etsa, federatsiya boshqa a’zolariga bu narsa
ma’qul bo‘lmaydi. Binobarin, buning uchun federatsiya barcha a’zolarining
17

roziligi kerak bo‘ladi. Boshqacha aytganda, millatlarning o‘z taqdirlarini o‘zlari
belgilash tamoyili davlat yaxlitligiga putur yetkazmasligi lozim.
Hozirgi sharoitlarda federativ davlatda millatlarning o‘z taqdirlarini o‘zlari
belgalash huquqini amalga oshirish shunchalik murakkabki (xo‘jalik
munosabatlarining uzilishi, etnik jihatdan ozchilikni tashkil etganlarning
muammolari, to‘qnashuvlar, jumladan, qurolli to‘qnashuvlar, qochoqlar, inson
huquqlarining buzilishi, ishlab chiqarishning pasayib ketish), federatsiyadan
chiqish uchun qilingan har bir da’vatning xalq, millat uchun qanchalik qimmatga
tushishini yaxshilab mulohaza qilish zarur.
Albatta, hayot g‘oyat murakkab, yuz berishi mumkin bo‘lgan har bir noxush
hodisani oldindan ko‘rish qiyin. Prezidentimiz aytganidek, har bir millat o‘z
taraqqiyot yo‘liga ega bo‘lishi lozim. Muhimi - ushbu yo‘l boshi berk ko‘chaga
eltmasligi kerak. Axir shunday holatlar ham bo‘ladiki, muayyan federatsiyaga
kirish hodisasi millat, xalq uchun o‘lim bilan baravardir. Zero, bunday
federatsiyada millatning an’analari, tili, boringki qadr-qimmatini maxsus ishlab
chiqilgan rejalar asosida yo‘q qilish hollari ham yuz berishi mumkin-ku! Biroq,
bunday davlatni aksariyat hollarda federativ davlat deb atash qiyin. Aslida u unitar
avtoritar, totalitar davlatga ko‘proq o‘xshaydi.
Har qanday federatsiyaning bosh masalasi ittifoq bilan federatsiya subyekti
o‘rtasidagi vakolatlar chegaralarini aniqlashdan iborat. Davlat tuzilmalarining
ahvoli va ular munosabatlarining mazmun-mohiyati aynan shunga bog‘likdir.
Qoidaga ko‘ra, u federatsiya konstitutsiyasi yoxud federativ shartnomada belgalab
qo‘yiladi.
Ma’lumki, federativ va mahalliy organlar vakolatlari masalasi uch tamoyil
asosida hal etiladi:
birinchisi - beistisno federatsiya vakolati tamoyili , faqat federatsiya qaror
qabul qilishi va me’yoriy hujjatlar chiqarishi mumkin bo‘lgan masalalarni aniq
belgilashdan iborat. Qolgan barcha masalalarni hal etish federatsiya subyektlari
vakolatiga kiradi;
18

ikkinchi tamoyil - ham federatsiya, ham federatsiya subyektlari hamkorlikda
hal etadigan, ya’ni bir xil vakolatga ega bo‘lgan masalalar ro‘yxatini belgilash
tamoyili;
uchinchisi -uch sohaviy vakolatlar tamoyili . U (federatsiya subyektlari)
shtatlar, respublikalar, yerlar, kantonlar bo‘yicha federal vakolatlarni hamda
federatsiyaning o‘zi va federatsiya subyektlarining birgalikda hal qilish huquqini
beruvchi vakolatlarni belgalashni ko‘zda tutadi.
Ba’zi federativ davlatlar (masalan, Rossiya) amaliyotida vakolatlarni
taqsimlashning shu vakolatlarni ixtiyoriy topshirish usuli ham paydo bo‘lganligiga
e’tiboringizni qaratishni istardik. Bu qoida federatsiya subyektining markazga
qat’iy tobeligi masalasini ancha yumshatadi hamda vakolatlarni taqsimlash
tamoyilining ixtiyoriyligadan dalolat beradi. Bu o‘z navbatida an’anaviy
federatsiya subyektlaridan ko‘proq mustaqilliga bilan, vakolatlarning
markazlashtirilgan taqsimoti o‘rniga ularning ixtiyoriy taqdim etilishi bilan ajralib
turadigan «birlashgan a’zolik» tushunchasini dunyoga keltirdi.
Millatning o‘z taqdirini o‘zi belgalash, ya’ni federatsiya tarkibidan chiqish
huquqi federatsiyaning eng murakkab masalalaridan biridir. Turli federatsiyalar
konstitutsiyalari tahlili ularning birontasida ushbu tamoyil qonuniy mustahkamlab
qo‘yilmaganini ko‘rsatdi. Faqat sobiq SSSR Konstitutsiyasi bundan mustasno
bo‘lib, u ham aslida quruq bayonotdan nariga o‘tmagandi. Zero, unda mazkur
huquqni amalga oshirish omillari ko‘rsatib berilmagandi.
Bunday qilinishining o‘z asoslari bor. Federatsiya subyektlari o‘rtasidagi
munosabatlar odatda chambarchas bog‘lanib ketgan bo‘ladi. Xo‘jalik aloqalarining
kooperatsiyalashuvi, moliyaviy mablaglarning federatsiyaning bir subyektidan
ikkinchisiga oqib o‘tishi odatiy bo‘lib qoladi. Shuning uchun ham federatsiya
subyektining bir tomonlama ittifokdan chiqish haqidaga xohish-irodasi boshqa
barcha a’zolarga ma’kul kelmasligi mumkin. Binobarin, butun federatsiyadan
to‘liq ruxsat olishga to‘g‘ri keladi. Boshqacha aytganda, millatlarning o‘z
taqdirlarini o‘zlari belgalashlari huquqi tamoyili davlatning bir butunligiga rahna
solmasligi kerak.
19

Yuqorida ittifoq yoki muxtoriy (avtonom) federatsiyalar bo‘lishi
mumkinligini eslatgandik. Endi ular o‘rtasidaga farqlarni asoslashga harakat
qilamiz. Buni «sho‘ro» federatsiyasi misolida yaqqol kuzatish mumkin. Sobiq
Ittifoq tarkibi federatsiyaning ikki turi - ittifokdosh respublikalarni birlashtirgan
(ya’ni ittifoq) federatsiya hamda muxtoriyatga asoslangan (ya’ni muxtoriy)
federatsiyadan iborat bo‘lganligi ma’lum. Ularning birinchisiga suveren (aslida
qog‘ozda) davlatlardan tashkil topgan Sovet Ittifoqi misol bo‘la oladi. Ikkinchisiga
esa, RSFSR misol bo‘lib, uning tarkibiga 16 muxtor reyepublika, 5 muxtor viloyat
va 10 muxtor okrug kirgan. Lekin ittifoq federatsiyasining muxtoriyatdan farqi shu
bilan cheklanib qolmasdi. SHo‘ro federatsiyasining ikki turi o‘rtasidagi farq,
shuningdek, ular davlat hokimiyati organlarining tuzilishidagi o‘ziga xos
xususiyatlarda ham o‘z ifodasini topgan. Chunonchi, SSSR Oliy Kengashi ikki
palatadan iborat edi. RSFSR Oliy Kengashi muxtoriyatga asoslangan
federatsiyaning oliy organi sifatida yolg‘iz bir palatadan iborat qilib tuzilgandi.
Bundan tashkdri, ittifoqdosh respublika federatsiyadan chiqish huquqiga ega
bo‘lib, na muxtor respublika va na muxtor viloyat bunday huquqqa ega emasdi.
Hozirgi vaqtda Rossiya, AQSH, Braziliya, Hindiston federativ davlatlar
sifatida mavjud. Odatda, federatsiya normativ shartnoma asosida (1922 yili
SSSRning tashkil topishi) yoxud konstitutsiya qabul qilinishi asosida vujudga
keladi (AQSH, 1787 yil)1.
2.3.Konfederatsiya davlati.
Konfederatsiya davlatlarning shunday ittifoqidan iboratki, u qat’iy
muayyan maqsadlar (siyosiy, harbiy, iqtisodiy maqsadlar) yo‘lida shartnoma yoki
bitim asosida tuziladi hamda muvaqqat xarakterga ega bo‘ladi. Konfederatsiya
keyinchalik yo federatsiyaga (AQSH, Shveytsariya singari) o‘sib, birlashadi yoxud
(Avstro-Vengriya kabi) tarqalib ketadi.
Konfederatsiyada yagona hudud, yagona fuqarolik bo‘lmaydi. Har bir
davlat – xalqaro huquqning teng huquqli subyektidir.
Konfederatsiya belgilari quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
 konfederatsiya – muayyan maqsadlarga erishish uchun birlashgan
mustaqil davlatlar ittifoqidir;
20

 konfederatsiya – mustahkam bo‘lmagan tuzilma;
 yagona hududning yo‘qligi (konfederatsiya uning a’zolari bo‘lgan
davlatlar hududidan tashkil topadi);
 yagona fuqarolikning bo‘lmasligi;
 konfederatsiya subyektlari undan erkin chiqish huquqiga egadirlar;
 konfederatsiya subyektlari ittifoq hokimiyati qonun xujjatlarini
nullifikatsiya (e’tirof etmaslik yoki qo‘llamaslik) huquqiga egadirlar;
 konfederatsiya vakolatiga uncha ko‘p bo‘lmagan (urush va tinchlik,
xalqaro siyosat va h. k.) masalalarin hal etish kiradi;
 konfederatsiya budjeti uning a’zolarining ixtiyoriy badallaridan tashkil
topadi.
Konfederatsiya misoli sifatida 1848 yilgacha bo‘lgan Shveytsariyani, hozir esa
Yevropaning 15 davlatini birlashtirgan Yevropa ittifoqini keltirish mumkin.
Konfederatsiyani tashkil etuvchi davlatlar xalqaro huquqiy munosabatlar
subyektlari sifatida sakdanib qolib, o‘z fuqaroliklari bo‘lishida, hokimiyat
organlari tizimini boshqarishda, sudlov organlariga egalik qilishda davom etadilar.
Ular hokimiyatni mustaqil boshqarib, o‘z konstitutsiyalariga ega bo‘ladilar.
Shuning uchun konfederatsiya darajasida qabul qilinadigan xujjatlar shu
konfederatsiyaga kiruvchi davlatlar oliy organlari tomonidan ma’kullanishi shart.
Konfederatsiya a’zolari o‘z mustaqyl daromad manbalariga ega bo‘lib, uning bir
qismini konfederatsiya budjetiga o‘tkazishlari mumkin. Konfederatsiya armiyasi
mazkur konfederatsiya a’zolari bo‘lgan davlatlar harbiy qismlaridan tashkil topadi
va ularning qarorlari asosida konfederatsiya qo‘mondonligi ixtiyoriga yuboriladi.
Umuman, ta’kidlash lozimki, davlat hokimiyati tuzilishi biz yuqorida
ko‘rsatib o‘tgan shakllardangina iborat, deb o‘ylash noto‘g‘ri bo‘lurdi. Dunyo
davlatlararo birlashish va oshkora xukuqiy ittifoqlarning ko‘plab shakllari (shaxsiy
va haqiqiy uniya1, vassallik, syuzerenitet2, millatlar va davlatlar hamdo‘stligi,
davlatlar hamjamiyati)ni, dominionlar va metropoliyalar, savdo ittifoqlari, harbiy
bloklar munosabatlari va hokazolarni ko‘p ko‘rgan. Biroq, bular endi davlatlararo
birlashmalarga kiradi.
21

Bundan tashqari tantanali ravishda e’lon qilingan federatsiya aslida unitar
davlat bo‘lib chiqqan holatlar ma’lum. «SHo‘ro xalqlari milliy sotsialistik
davlatchiliganing oliy shakli»16 hisoblangan sho‘ro federatsiyasi bilan xuddi
shunday bo‘lgandi.
SHo‘ro sotsialistik ittifoqdosh respublikalari SSSR Konstitutsiyasida
mustahkamlangan ixtiyoriy birlashuv asosida yagona ittifoq davlati sifatida
SSSRga kiradilar, deb hisoblanardi. SSSR Ittifoqini tuzish haqidagi shartnoma
(1922 yil) bu birlashuvning huquqiy asosi bo‘lgandi. Biroq, bu faqat qog‘ozdagina
shunday, ya’ni yuristlar tili bilan aytganda, de jure bo‘lib, amaldagi siyosat - de
jure markazdan turib amalga oshirilishi davom etavergan. Shunga o‘xshash holatni
Rossiyada hozir ham kuzatish mumkin. Chunonchi, bu yerda ijroiya hokimiyati
rahbarlarini saylash - shahar va viloyatlar ma’muriyatlari boshliqlarini mamlakat
prezidenti tomonidan tayinlanishi bilan qo‘shib olib boriladi. Lekin joylardagi oliy
mansabdor shaxslarni poytaxtdan turib tayinlash va ularning vakolatlarini belgilab
berish federatsiya emas, unitar davlatning alomatidir. Bundan tashqari Rossiya
oldingi xatolarining ham jazosini tortmokda. Axir sobiq Ittifoq davlat-hududiy
chegaralanishi davrida millatlar manfaatlari hisobga olinmay yaratilgandi. O‘sha
vaqtlarda boshqacha bo‘lishi ham mumkin emasdi. Zero, millatga mansublik
qandaydir ikkinchi darajali, asta-sekin barham topib ketadigan tushuncha deb
qaralardi. Faqat birgana «millat» - yagona sho‘ro xalqigina yashashga haqli edi.
Biroq, tarix hamma narsani joy-joyiga qo‘yishi yana bir bor o‘z isbotini topdi:
bunday davlat, to‘g‘rirog‘i, davlat tuzilishining bu shakli o‘limga mahkum
bo‘ldi.
Insoniyat uchun eng muxim sabokdardan biri shundan iboratki, davlat
tuzilishining har qanday shaklida ham markaz bilan hududiy joylar o‘rtasida
vakolatlar har qanday milliy-etnik mojarolarning kelib chiqish ehtimolini qariyb
yo‘q darajaga olib boradigan omillarni yaratish imkonini beradigan tarzda
taqsimlanishi darkor. Buni albatta yodda tutish lozim. Chechenistondagi voqealar
buning yorqin dalilidir
22

X UL OSADavlat tuzilish shakli tushunchasi davlatshunoslikning eng muhim, sermazmun
xususiyatlaridan biridir. Huquqshunos Ivan Ilin shu munosabat bilan quyidagilarni
ta’kidlagandi: «Bu murakkab va g‘oyat mas’uliyatli masalani ehtiyotkorlik va
mutlaqo xolis fikr bilan o‘rtaga qo‘yish zarur.
Eng avvalo, davlat tuzilish shakli xalqlar hayotiga befarq qaraydigan «mavhum
tushuncha» ham, «siyosiy chizgi» ham emas, balki hayot tarzi va xalqning jonli
tashkilotidir. Xalq o‘z hayot tarzini tushunishi, aynan «shunday» tashkillanishini
uddalashi; shu tuzum qonunlarini hurmat qilishi hamda shu tashkilotga ixtiyoriy
hissasini qo‘shishi zarur. Boshqacha aytganda, aynan xalqning jonli xuquqiy ongi
davlat shaklini ro‘yobga chiqaradi, unga hayot, kuch baxshida etadi; binobarin,
davlat shakli eng avvalo xalq xuquqiy ongi darajasiga, xalq tomonidan to‘plangan
tarixiy siyosiy tajribaga, uning iroda kuchi va milliy xarakteriga bog‘liq».
I.Ilvin ning bu fikriga qo‘shilmaslikning iloji yo‘q. Haqiqatan ham mabodo
biron kishi o‘yin qoidalarini bilmasa, o‘yin rejasini taqdim eta olmasa va umuman
o‘ynashni xoxlamasa, bunday odamni shaxmat o‘ynashga majbur qilish hech
kimning hayoliga ham kelmaydi-ku.
Bir jamoada birga o‘ynamagan o‘yinchilardan tuzilgan futbol komandasi
o‘yinni boy berishi turgan gap.
Tarixchilarning shohidlik berishicha, buyuk sarkarda Amir
Temur bo‘lajak jang qanday borishi kerakligi, uning mazmun-mohiyatini batafsil
tushuntirar, shuning uchun hech qachon mag‘lubiyat alamini totmagan ekan.
Siyosiy hayotda ham shunday: jonli odamlar tomonidan ularning
vatanparvarlik muhabbati bilan, ularning davlat tushunchasi bilan, ularning
burchga sadoqati, tashkiliy ko‘nikmalari bilan, ularning qonunga xurmatlari bilan
yaratiladi. Bularning hammasini insonda tarbiyalash kerak. Binobarin, davlat
23

shakli haqida faqat xalq huquqiy ongi darajasini va olingan ko‘nikmani hisobga
olgan holdagina gapirish zarur.
Davlat va huquq nazariyasi tushunchalari tizimida «davlat
shakli» kategoriyasi bilan «davlat moxiyati» kategoriyasi bevosita bog‘likdir.
Xulosa qilib aytganda davlat tuzilish shakli har bir davlatning siyosiy va
ma’muriy hududiy tuzilishini birlashtiradi. Masalan, O‘zbekiston
Respublikasining hududida yashovchi barcha xalqning tarixiy va milliy
xususiyatlari hisobga olingan uning ma’muriy hududiy tuzilishi viloyatlar,
tumanlar, shaharlar, shaharchalar, qishloqlar, ovullar va Qoraqalpogiston
Respublikasidan iborat.Davlat demokratiya sharoitida ijtimoiy qarama – qarshiliklarni
zo‘ravonlik va bostirish yo‘li bilan emas, balki ijtimoiy kelishish yo‘li
bilan hal etish, fuqarolik jamiyatini shakllantirishdagi eng asosiy ustun
vazifasini o‘tovchi vositaga aylanib bormoqda. Zero, davlatimizda
adolatli fuqarolik jamiyatini qaror toptirish maqsadi e’lon qilingan.
24

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I. SIYOSIY ADABIYOTLAR
1. O‘zbekiston Respublikasi vazirlar Mahkamasining qarorlari. №290
2.Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-
tom. Toshkent, «O‘zbekiston», 1996.
II. ILMIY-NAZARIY ADABIYOTLAR
3. Huquqshunoslik, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi O.Karimovaning
umumiy tahriri ostida. Toshkent: TDIU, 2009. Toshkent,
4. Davlat va huquq nasariyasi: Darslik X.T. Odilqoriev, I.T.Tulteyev va boshq.;
prof. X.T.Odilqoriev tahriri ostida. –Toshkent: “Sharq”, 2009.
5. Mualliflar jamoasi. Davlat va huquq nazariyasi. TDYUI, Toshkent,
2000 yil
6. Z.Islomov. «Davlat va huquq: umumnazariy masalalar», Toshkent,
«Adolat».
7.
A.Saidov, U.Tojixonov. Davlat va huquq nazariyasi. IIVA, Toshkent,
«Adolat», 2001.
8. A.Saidov, U.Tojixonov, X.Odilqoriyev. «Davlat va huquq asoslari».
IIVA, Toshkent, «Sharq» nashriyoti, 2002.
9. Saburov H. Davlat va xukuk, nazariyasi (savollar, ta’riflar, tushuncha va
atamalar). - T.: TDYuI, 2005. - 95 b.
10. Saburov N., Najimov M. Davlat va xukuk, nazariyasi. Nazorat shakllari
buyicha sinovga tayyorgarlik kurish uchun ukuv-uslubiy k,ullanma. - T.:
TDYuI, 2009. - 150 b.
11. Saidov A., Tojixonov U. Davlat va xukuk, nazariyasi. I jild. - T.: Adolat, 2001.
- 336 b.
12. Saidov A., Tojixonov U. Davlat va xukuk, nazariyasi. II jild. - T.: Adolat, 2001.
- 560 b
25

III. JURNAL VA GAZETADAGI MAQOLALAR
IV. INTERNET MANBALAR
13. http://www.tsul.uz
14. http://www.norma.uz
15. http://www.gov.uz
16. http://www.lex.uz
1.Ikromova R, G’ulova X, Yo’ldoshev Sh. “Ona tili” Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 4-sinfi uchun
darslik.Toshkent.”O’qituvchi” nashriyot 2020-yil.
2.G‘afforovaT ,ShodmonovE, G‘ulomova X “Ona tili” Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 1-sinfi uchun
darslik.Toshkent.”Sharq” nashriyot 2019-yil.ona tili
26

Davlatning tuzilish shakllari

Sotib olish