Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 398.5KB
Покупки 7
Дата загрузки 14 Декабрь 2024
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Temurbek

Дата регистрации 14 Декабрь 2024

7 Продаж

Davr harajatlar hisobi

Купить
                      DAVR  XARAJATLARI  TEKSHIRISH
                              MUDARIJA
KIRISH…………………………………………………………….………….2
I.BOB   Xarajatlar maqsadi, mazmuni
1.1 Xarajatlar maqsadi, mazmuni va vazifalari………………………………..3
1.2 Davr xarajatlarini tekshirishva uni turlari…………………………………7
1.3 O`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlari…………………………….…….. 9
II.BOB   Xarajatlarni umumiy hajmi va ularni baholash
2.1Xarajatlarni umumiy hajmi va ularni asosiy elementlari bo`yicha baholash.
…………………………………………………………………..….. 12
2.3 Moddiy, mehnat haqi, asosiy vositalarni saqlash va ishlatish xarajatlari …16
III.BOB Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxi
3.1 Mahsulot (ish, xizmat)larning xarajat sig`imini …………………………..21
3.2 Xarajatlarni maqbullashtirish va samaradorlikni oshirish yo`llari………....32
XULOSA……………………………………………………………………….34
FOYDALANILGANADABIYOTLAR………………………………………..35                                                    Kirish
Davr xarajatlari — bu korxonaning faoliyatini amalga oshirishda ma’lum bir davr
davomida   yuzaga   keladigan,   shu   davrda   hisobga   olinishi   kerak   bo‘lgan
xarajatlardir. Ular, odatda, ishlab chiqarish jarayoniga bevosita bog‘liq bo‘lmagan,
lekin   ishlab   chiqarishni   qo‘llab-quvvatlash   uchun   zarur   bo‘lgan   xarajatlar
hisoblanadi.   Davr   xarajatlari   korxonaning   o‘z   faoliyatini   davom   ettirishiga,
mahsulot   ishlab   chiqarishga   yoki   xizmat   ko‘rsatishga   yordam   beradi,   ammo
mahsulotning   narxiga   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   ta’sir   qilmaydi.   Ushbu   xarajatlar
kompaniyaning   moliyaviy   natijalarini   hisoblashda   katta   ahamiyatga   ega   bo‘lib,
ular   yillik   hisob-kitoblarda   daromad   va   xarajatlar   o‘rtasidagi   farqni   aniqlashga
yordam beradi.
Davr   xarajatlarini   tahlil   qilishda   ular   ikki   katta   guruhga   bo‘linadi:   umumiy   davr
xarajatlari   va   maxsus   davr   xarajatlari.   Umumiy   davr   xarajatlari   keng   qamrovli
bo‘lib,   ular   kompaniyaning   umumiy   faoliyatiga   ta’sir   qiladi,   masalan,   ma’muriy
xarajatlar, marketing, yuridik xizmatlar va boshqalar. Maxsus  davr xarajatlari esa
aynan biror muayyan ishlab chiqarish yoki loyiha bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar
bo‘lishi mumkin.
Davr xarajatlariga misollar:
Ma'muriy   xarajatlar   —   bu   xodimlar   maoshi,   ofisning   ijarasi,   kutubxona,   dasturiy
ta’minot, kommunikatsiya va boshqalar.
Marketing xarajatlari — reklama, brend yaratish, mijozlar bilan aloqalar, targ‘ibot
va boshqa marketing faoliyatlariga sarflanadigan mablag‘lar.
Boshqa xizmatlar — masalan, konsultatsiyalar, yuridik xizmatlar, auditi va shunga
o‘xshash harajatlar.
Davr   xarajatlari   moliyaviy  hisobotlarning   "xarajatlar"  bo‘limida  aks   etadi   va   ular
doimiy   ravishda   nazorat   qilinishi   kerak.   Ularning   kamayishi   yoki   samarali
boshqarilishi kompaniyaning rentabelligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Shu
sababli,   korxona   rahbariyatining   asosiy   maqsadi   —   davr   xarajatlarini
optimallashtirish va mahsulot yoki xizmatlarning narxiga ta’sir etmasdan samarali
boshqarishdir.
Korporatsiyalar uchun davr xarajatlari samarali boshqarilishi, resurslarni tejash va
uzoq   muddatda   iqtisodiy   foyda   olish   uchun   muhim   ahamiyatga   ega.   Bu
xarajatlarning   aniqligi   va   ularga   bo‘lgan   ehtiyojlarni   o‘rganish,   shu   bilan   birga
xarajatlarni   tahlil   qilish   orqali   kompaniya   o‘z   strategiyasini   to‘g‘ri   belgilab,
raqobatbardoshligini oshirishi mumkin.
Shu   tarzda,   davr   xarajatlari   kompaniyaning   kundalik   faoliyatini   qo‘llab-
quvvatlashda   muhim   o‘rin   tutadi   va   ularni   samarali   boshqarish   moliyaviy
muvaffaqiyatga erishishning asosiy omillaridan biridir.
                          
2                            I.BOB   Xarajatlar maqsadi, mazmuni
           1.1Xarajatlar tahlili maqsadi, mazmuni va vazifalari
  Xarajatlar   va   ularning   tasnifi.   Korxona   faoliyatining   muhim   va   unga   baho
beradigan   mezon   ko`rsatkichlaridan   biri   foyda   va   rentabellikdir.   Foydaga   ta`sir
etuvchi omil bu tannarxdir. 
Tannarx   tahlili   orqali   har   bir   xo`jalik   yurituvchi   subyektni   ishlab   chiqarish,   ish
bajarish, xizmat ko`rsatish yuzasidan qilingan xarajatlarini maqsadga muvofiqligi,
samaradorligi va natijaviyligi baholanadi.
Xarajatlar   –   hisobot   davrida   aktivlarning   kamayishi   yoxud   majburiyatlarning
ko`payishidir. 
Xarajatlar   –   muayyan   davr   oralig`ida   sarflangan   resurslarning   pul   o`lchovidagi
qiymatidir.
Xarajat – hisobot davrida iqtisodiy foydani aktivlarning chiqib ketishi yoki ulardan
foydalanish   shaklida   kamayishi,   shuningdek,   qatnashchilar   o`rtasida   kapitalning
kamayishiga olib keluvchi majburiyatlarning yuzaga kelishidir.
Mahsulot   tannarxi   ishlab   chiqarish   yoki   qayta   ishlash   jarayonida   ishlatilgan
tabiiy   resurslar,   xomashyo,   materiallar,   yoqilg`i,   energiya,   asosiy   vositalar
(amortizatsiya),   mehnat   resurslari   va   boshqa   ishlab   chiqarish   bilan   bog`liq
xarajatlarning qiymat ko`rinishini ifodasidir. 
Mahsulot   ishlab   chiqarish   tannarxi   xarajatlarini   hisobga   olish   va   nazorat
qilish,   mahsulot   bahosini   shakllanishi   va   korxonaning   foyda   va   rentabelligini
aniqlash,   korxonaning   boshqaruv   va   investitsiya   faoliyatlari   bo`yicha   qarorlarni
qabul   qilish,   resurslardan   foydalanish,   yangi   texnika   va   texnologiyalarni   joriy
etish,   ishlab   chiqarishni   boshqarish   va   tashkil   etish   tizimini   takomillashtirishdan
ko`rilgan samaradorlikni ifodalaydi.
Moliya-xo`jalik   faoliyati   bilan   bog`liq   xarajatlar   tarkibi   xo`jalik   yurituvchi
subyekt faoliyatining rentabelligini va bozor raqobatbardoshliligini aniqlash uchun
mahsulot   (ishlar,   xizmatlar)   ni   ishlab   chiqarish   va   sotish   davomida   xo`jalik
yurituvchi  subyektda  paydo bo`ladigan barcha xarajatlar to`g`risida to`liq va aniq
3 axborot   shakllantirilishi,   soliq   solinadigan   bazani   to`g`ri   aniqlash   maqsadida
belgilanadi.
Moliya-xo`jalik   faoliyati   bilan   bog`liq   barcha   xarajatlar   quyidagilarga
guruhlanadi:
1. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar:
a) bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar;
b) bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari;
v)   boshqa   bevosita   va   bilvosita   xarajatlar,   shu   jumladan   ishlab   chiqarish
xususiyatiga ega bo`lgan ustama xarajatlar.
2.   Ishlab   chiqarish   tannarxiga   kiritilmaydigan,   biroq   asosiy   faoliyatdan
olingan   foydada   hisobga   olinadigan   hamda   davr   xarajatlariga   kiritiladigan
xarajatlar:
a) sotish xarajatlari;
b) boshqarish xarajatlari (ma`muriy sarf-xarajatlar);
v) boshqa operatsion xarajatlar va zararlar.
3.   Xo`jalik   yurituvchi   subyektning   umumxo`jalik   faoliyatidan   olingan   foyda
yoki   zararlarni   hisoblab   chiqishda   hisobga   olinadigan   xo`jalik   yurituvchi
subyektning moliyaviy faoliyati bo`yicha xarajatlari:
a) foizlar bo`yicha xarajatlar;
b) xorijiy valyuta bilan operatsiya bo`yicha salbiy kurs tafovutlari;
v) qimmatli qog`ozlarga qo`yilgan mablag`larni qayta baholash;
g) moliyaviy faoliyat bo`yicha boshqa xarajatlar.
4. Favqulodda zararlar, u foydadan olinadigan soliq to`langunga qadar foyda
yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadi.
Mahsulot   (ishlar,   xizmatlar)   ishlab   chiqarish   tannarxiga   bevosita   mahsulot
(ishlar,   xizmatlar)ni   ishlab   chiqarish   bilan   bog`liq   bo`lgan,   ishlab   chiqarish
texnologiyasi   va   uni   tashkil   etish   bilan   shartlangan   xarajatlar   kiritiladi.   Ularga
quyidagilar   tegishli   bo`ladi:   bevosita   va   bilvosita   moddiy   xarajatlar,   bevosita   va
4 bilvosita mehnat xarajatlari, boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan
ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan ustama xarajatlar.
Mahsulot   (ishlar,   xizmatlar)ning   ishlab   chiqarish   tannarxini   hosil   qiluvchi
xarajatlar   ularning   iqtisodiy   mazmuniga   ko`ra   quyidagi   elementlar   bilan
guruhlarga ajratiladi:
1.   Ishlab   chiqarish   moddiy   xarajatlar   (qaytariladigan   chiqitlar   qiymati
chiqarib tashlangan holda);
2. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan mehnatga haq to`lash xarajatlari;
3. Ishlab chiqarishga tegishli bo`lgan ijtimoiy sug`urtaga ajratmalar;
4.   Asosiy   fondlar   va   ishlab   chiqarish   ahamiyatiga   ega   bo`lgan   nomoddiy
aktivlar amortizatsiyasi;
5. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo`lgan boshqa xarajatlar.
1.  Moddiy  xarajatlar   xarajatlarning  eng  muhim  va  asosiy  qatori  hisoblanadi.
Ularning   jami   xarajatlar   tarkibidagi   salmog`i   ishlab   chiqarish,   faoliyat
xususiyatlaridan kelib chiqadi. Sanoat bo`g`inida moddiy xarajatlar salmog`i 60-70
foizgacha tashkil etadi. 
Ishlab   chiqarish   bilan   bog`liq   bo`lgan   moddiy   xarajatlar   tarkibiga   quyidagi
xarajatlar kiritiladi. 
Moddiy xarajatlar tarkibi
Ishlab chiqariladigan mahsulotning asosini tashkil etib uning tarkibiga kiradigan yoki
mahsulot tayyorlashda (ishlarni bajarishda, xizmatlar ko`rsatishda) zarur tarkibiy qism
hisoblangan chetdan sotib olinadigan xomashyo va materiallar.
Normal texnologiya jarayonini ta`minlash va mahsulotlarni o`rash uchun mahsulot (ishlar,
xizmatlar) yoki boshqa ishlab chiqarish ehtiyojlariga sarflanadigan (asbob-uskunalar,
binolar, inshootlar va boshqa asosiy vositalar sinovini o`tkazish, nazorat qilish, saqlash,
tuzatish va ulardan foydalanish) uchun ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan xarid
qilinadigan materiallar, shuningdek‚ asbob-uskunalarni tuzatish uchun ehtiyot qismlar,
inventarlarning, xo`jalik buyumlarini va asosiy vositalarga kirmaydigan boshqa mehnat
vositalarini qiymati
Sotib olinadigan, kelgusida ushbu xo`jalik yurituvchi subyektda montaj qilinadigan yoki
qo`shimcha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar
5 Tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek‚ xo`jalik yurituvchi subyektning ichki
tarkibiy bo`linmalari tomonidan bajariladigan faoliyatning asosiy turiga tegishli bo`lmagan
ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan ishlar va xizmatlar
Tabiiy xomashyo (yer rekultivatsiyasiga ajratmalar, ixtisoslashtirilgan yuridik shaxslar
tomonidan amalga oshiriladigan yerni rekultivatsiya qilish ishlariga haq to`lash), ildizi
bilan beriladigan daraxtga haq to`lash, korxonalar tomonidan suv xo`jaligi tizimlaridan
beriladigan iste`mol qilinadigan suv uchun haq to`lash. Sanoatning xomashyo tarmoqlari
uchun — yog`och, taxta materiallaridan yoki foydali qazilmalardan (rudadan)
foydalanishga huquqlarning amortizatsiya qilinadigan qiymati yoki atrof-muhitni tiklash
xarajatlari
Texnologik maqsadlarga, energiyaning barcha turlarini ishlab chiqarishga, binolarni
isitishga sarflanadigan yonilg`ining chetdan sotib olinadigan barcha turlari, xo`jalik
yurituvchi subyektlarning transporti tomonidan bajariladigan ishlab chiqarishga xizmat
ko`rsatish bo`yicha transport ishlari
Xo`jalik yurituvchi subyektning texnologik, transport va boshqa ishlab chiqarish va
xo`jalik ehtiyojlariga sarflanadigan barcha turdagi xarid qilinadigan energiya. (Xo`jalik
yurituvchi subyektning o`zi tomonidan ishlab chiqariladigan elektr energiyasiga va
energiyaning boshqa turlariga, shuningdek‚ xarid qilinadigan energiyani iste`mol joyigacha
transformatsiya qilish va uzatish xarajatlari xarajatlarning tegishli elementlariga kiritiladi)
Ishlab chiqarish sohasida moddiy boyliklarning yaroqsizlanishi va kam chiqishi
Xo`jalik yurituvchi subyektning transporti va xodimlari tomonidan moddiy resurslarni
yetkazish bilan bog`liq xarajatlar (yuklash va tushirish ishlari ham shu jumlaga kiradi)
ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga kirishi kerak (mehnatga haq to`lash
xarajatlari, asosiy fondlar amortizatsiyasi, moddiy xarajatlar va boshqalar)
Xo`jalik yurituvchi subyektlar tomonidan moddiy resurslarni yetkazib beruvchilardan
olinadigan idishlar ham moddiy resurslar qiymatiga kiritiladi
Mahsulot tannarxiga kiritiladigan moddiy resurslar xarajatlaridan qaytariladigan chiqitlar
qiymati‚ idish va o`rash-joylash materiallari qiymati ularning amalda sotilishi,
foydalanilishi yoki omborga kirim qilinishi narxi bo`yicha chiqarib tashlanadi
«Moddiy xarajatlar» elementi bo`yicha aks ettiriladigan moddiy resurslar qiymati sotib
olish narxidan, shu jumladan barter bitishuvlarida, qo`shimcha narx (ustama)dan, ta`minot,
tashqi iqtisodiy tashkilotlar tomonidan to`lanadigan vositachilik taqdirlashlaridan, tovar 
                     1.2 Davr xarajatlarini tekshirishva uni turlari
6   Davr   xarajatlari   —   bu   tashkilotning   ma'lum   bir   davr   davomida   amalga   oshirgan
xarajatlarini   ifodalovchi   moliyaviy   ko'rsatkichlardir.   Ular   kompaniya   yoki
tashkilotning   operatsion   faoliyati   bilan   bog'liq   bo'lib,   har   bir   moliyaviy   davrda
hisoblanadi.   Davr   xarajatlarini   tekshirish,   tashkilotning   moliyaviy   holatini   va
samaradorligini baholashda muhim ahamiyatga ega.
Davr   xarajatlarini   tekshirish,   tashkilotning   daromad   va   xarajatlarining   samarali
boshqarilishini,   iqtisodiy   resurslarning   maqsadga   muvofiq   taqsimlanishini
ta'minlash  uchun  zarurdir.   Bu  jarayon,  ko'pincha  quyidagi   turdagi   xarajatlarni   o'z
ichiga oladi:
1. Ish haqi va mehnat xarajatlari   – xodimlar uchun to'lovlar, bonuslar, soliqlar
va boshqa mehnatga oid xarajatlar.
2. Tovarlar   va   xizmatlarni   sotib   olish   –   mahsulot   yoki   xizmatlarni   ishlab
chiqarish uchun zarur bo'lgan materiallar, xom ashyo va boshqa xarajatlar.
3. Ijaraga   olish   va   ofis   xarajatlari   –   binolarni   ijaraga   olish,   elektr,   suv   va
boshqa xizmatlar uchun to'lovlar.
4. Reklama   va   marketing   xarajatlari   –   brendni   rivojlantirish,   mijozlar   bilan
aloqalar o'rnatish uchun sarflangan mablag'lar.
5. Boshqa   operatsion   xarajatlar   –   harajatlar   va   xizmatlar   bilan   bog'liq   boshqa
harajatlar, masalan, ma'lumotlar bazasi saqlash yoki xizmat ko'rsatish.
Davr xarajatlarini tekshirish jarayonida quyidagi asosiy vazifalar bajariladi:
 Xarajatlar tarkibini tahlil qilish : Xarajatlar qanday sarflanayotganini va ular
moliyaviy rejalarga mos kelishini tekshirish.
 Xarajatlar   bo'yicha   hisobotlar   tuzish :   Xarajatlar   haqida   to'liq   va   aniq
hisobotlar tayyorlash, ular orqali tashkilotning iqtisodiy holatini aniqlash.
 Xarajatlar   samaradorligini   baholash :   Xarajatlar   samaradorligini   tekshirish,
foyda va zararni tahlil qilish.
Shunday qilib, davr xarajatlarini tekshirish orqali tashkilotning moliyaviy holati va
samaradorligini baholashga yordam beradi, bu esa kelajakda yaxshilangan qarorlar
qabul qilishga imkon yaratadi.
Davr xarajatlari — bu kompaniya yoki tashkilotning ma'lum bir moliyaviy davrda
(odatda oylik, choraklik yoki yillik) o'z faoliyatini amalga oshirish uchun sarflagan
xarajatlaridir.   Bular   operatsion   xarajatlar   bo'lib,   mahsulot   yoki   xizmat   ishlab
chiqarish,   sotish,   va   boshqa   kundalik   faoliyatlarga   bog'liq   xarajatlarni   o'z   ichiga
oladi.
7 Davr xarajatlarini tekshirish muhim jarayon bo'lib, tashkilotning moliyaviy holatini
yaxshilash va resurslarni samarali boshqarish uchun zarurdir. Xarajatlarni noto'g'ri
boshqarish   tashkilotning   foydasiz   ishlashiga,   rentabellikning   pasayishiga   yoki
moliyaviy   muammolarni   yuzaga   kelishiga   olib   kelishi   mumkin.   Shuning   uchun,
davr   xarajatlarini   doimiy   ravishda   tekshirish   va   tahlil   qilish   tashkilotning
muvaffaqiyatli ishlashida katta ahamiyatga ega.
Davr Xarajatlarining Turlari:
1. Ish haqi va Mehnat Xarajatlari
Bu kategoriya tashkilotdagi xodimlarga to'lanadigan ish haqi, bonuslar, 
ijtimoiy to'lovlar, pensiya fondiga to'lovlar va boshqa mehnat xarajatlarini 
o'z ichiga oladi.
2. Xom Ashyo va Tovar Sotib Olish Xarajatlari
Ishlab chiqarish yoki xizmat ko'rsatish jarayonlarida zarur bo'ladigan 
materiallar, xom ashyo, asbob-uskunalar va boshqa resurslar uchun 
sarflanadigan xarajatlar.
3. Ijaraga Olish va Boshqa Ofis Xarajatlari
Ofis ijarasi, ofis jihozlari, aloqa xizmatlari, elektr va suv xizmatlari kabi 
xarajatlar.
4. Reklama va Marketing Xarajatlari
Kompaniyaning brendi va xizmatlarini reklama qilish, yangi mijozlar jalb 
etish va mavjud mijozlar bilan aloqalarni mustahkamlash uchun 
sarflanadigan xarajatlar.
5. Sog'liqni Saqlash va Boshqa Xizmatlar Xarajatlari
Tashkilot tomonidan taqdim etiladigan sog'liqni saqlash, trening, maslahat 
va boshqa xizmatlar uchun sarflanadigan mablag'lar.
6. Boshqa Operatsion Xarajatlar
Bular tashkiliy yoki yuridik xarajatlar, transport xarajatlari, bank to'lovlari, 
kommunal to'lovlar va boshqa turli xizmatlar uchun sarflanadigan 
mablag'larni o'z ichiga oladi.
Davr Xarajatlarini Tekshirishning Maqsadi:
Xarajatlarni  b oshqarish
Xarajatlarni doimiy ravishda nazorat qilish va tekshirish tashkilotga o'z resurslarini
samarali taqsimlash imkonini beradi. Bu orqali keraksiz yoki haddan tashqari 
xarajatlarni aniqlash va ularni kamaytirish mumkin.
8 Moliyaviy Hisobotlarni Tayyorlash
Davr xarajatlari tahlili moliyaviy hisobotlarning aniq va ishonchli bo'lishini 
ta'minlaydi. Bu hisobotlar orqali yuqori rahbariyat va investorlar kompaniyaning 
moliyaviy holatini baholash imkoniyatiga ega bo'lad
                          1.3 O`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlar 
Xalqaro   amaliyotda   ishlab   chiqarish   xarajatlari   ikkita   toifaga   bo`linadi.   Ya`ni,
o`zgaruvchan   va   o`zgarmas   xarajatlar.   O`zgaruvchan   xarajatlar   mahsulot   ishlab
chiqarish   hajmiga   mos   ravishda   o`zgarib   boradi.   O`zgarmas   xarajatlar   mahsulot
ishlab   chiqarish   hajmiga   bog`liq   bo`lmagan   holda   barqaror   qoladi.   Ushbu
tarkiblash, xarajatlarni boshqarish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning
zaruriy   sharti   hisoblanadi.   O`zgaruvchan   xarajatlarni   hisoblash   metodologiyasini
bilish   biznesning   daromadli   bo`lishiga   erishish   maqsadida   ishlab   chiqarish
birligiga   sarflangan   xarajatlarni   kamaytirishga   yordam   beradi.   O`zgaruvchan
xarajatlarni   tarkiblash   va   ularni   hisobga   olish   birinchi   bor   AQShda   ishlatilgan
bo`lib,   uning   nomi   “direkt-kost”,   Yevropada   esa   “marjinal-kost”   deb   nomlangan.
Ularning   farqi   shundaki,   ular   to`g`ri   va   o`zgaruvchan   xarajatlar   kalkulyatsiyasi
sifatida nomlanishidadir. 
Moliyaviy   hisobotning   xalqaro   standartlari   bo`yicha   o`zgaruvchan
xarajatlarning   to`g`ri   va   egri   turlari   tarkiblanadi.   Shuningdek,   o`zgaruvchan
xarajatlarning   proporsional,   degressiv,   progressiv   turlari   guruhlanadi.   Ularning
o`zgaruvchanligini quyidagi chizmalarda tavsiflash mumkin.
Proporsional Degressiv Progressiv
1-rasm. Proporsional, degressiv, progressiv o`zgaruvchan xarajatlar
9 Ishlab   chiqarish   xarajatlarini   o`zgaruvchan   va   o`zgarmas   xarajatlarga   to`g`ri
tarkiblash va hisoblash tahlil natijasiga muhim ta`sir ko`rsatadi. Shu sababli ularni
tarkiblashda ya`ni turkumlashda aniqligiga muhim e`tibor qaratish lozim. 
O`zgarmas   xarajatlar   mahsulot   ishlab   chiqarilmagan   hollarda   ham
majburiyatlarni   yuzaga   keltirishini   hisobga   olsak,   bu   tarkiblash   juda   muhim
hisoblanadi.   Yalpi   natijaga   ta`sir   etmagan   birlik   oxir-oqibatda   xarajatlarni
boshqarish va ishlab chiqarish samaradorligini to`g`ri baholamaslikka olib keladi.
Ishlab  chiqarish  xarajatlarining  o`zgaruvchan  va   o`zgarmas   xarajatlar  tarkibi
va ularning mahsulot birligiga nisbatan o`zgarishi
                                                                                                           1-jadval
Mahsulot
ishlab
chiqarish
miqdori,
dona Doimiy
xarajatlar,
ming so`m O`zgaruvc
han
xarajatlar,
ming so`m Jami
xarajatlar,
ming so`m Mahsulot
birligiga
to`g`ri
keladigan
o`zgaruvcha
n xarajat,
ming so`m Maxsulot
birligiga
to`g`ri
keladigan
o`zgarmas
xarajat,
ming
so`m Bir birlikka
jami
xarajatlar,
ming so`m
10000 125000 361200 486200 36,12 12,50 48,620
11000 125000 414920 539920 37,72 11,36 49,083
12000 125000 477360 602360 39,78 10,41 50,196
13000 125000 533260 658260 41,02 9,615 50,635
14000 125000 600600 725600 42,90 8,928 51,828
15000 125000 675300 800300 45,02 8,333 53,353
16000 125000 769600 894600 48,10 7,812 55,912
Yuqoridagi   jadval   ma`lumotlaridan   mahsulot   birligiga   to`g`ri   keladigan
o`zgaruvchan   xarajatlar   ishlab   chiqarish   miqdorining   o`zgarishiga   mos   ravishda
oshib   borganligini,   o`zgarmas   xarajatlarning   esa   tushib   borganligini   ko`rish
10 mumkin.Bir birlik mahsulotga to`g`ri keladigan xarajat o`zgarishiga ta`sir etuvchi
omillarni tahlil qilish xarajatlarini boshqarishda eng muhim usul hisoblanadi. 
Mahsulot birligiga to`g`ri keladigan jami xarajatlar o` zgarishining tahlili
Ko`rsatkichlar O`lchov
birligi Reja Haqiqatda
Rejadan farqi
1. Ishlab chiqarish hajmi dona 16 000 15 478
-522
2. Doimiy xarajatlar
ming so`m 255 000.0 269 600.0 +14 600,0
3. O`zgaruvchan xarajatlar ming so`m 718 400.0 845 098,8 +126 698,8
4. Jami ishlab chiqarish xarajatlari
ming so`m 973 400.0
1 114 698,8 +141 298,8
5. Mahsulot birligiga o`zgaruvchan
xarajatlar ming so`m 44,90 54,60 +9,70
6. Mahsulot birligiga doimiy
xarajatlar ming so`m 15,94 17,42 +1,48
7. Mahsulot birligining jami tannarxi
ming so`m 60,84 72,02 +11,18
Bir birlik mahsulot tannarxi rejaga nisbatan 11,18 (72,02-60,84) ming so`mga
                                                                                                            2-jadval
Ssh1 = (Fr/Qx)+Vr=(255000/15478)+(973400/16000)=16,47+44,90=61,37
Ssh2 = (Fx/Qx)+Vr=(269600/15478)+(973400/16000)=17,42+44,90=62,32
Sx = (Fx/Qx)+Vx=(269600/15478)+(845098/15478)=17,42+54,60=72,02
Omillar ta`siri:
1. Ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi ta`siri = 61,37-60,84=0,54 ming so`m.
2. Doimiy xarajatlar o`zgarishi ta`siri = 62,32-61,32=0,94 ming 
so`m
3. O`zgaruvchan xarajatlar o`zgarishi ta`siri = 72,02-62,32=9,70 ming so`m
Jami o`zgarish = 0,54+0,94+9,70=11,18 ming so`m
11          II.BOB   Xarajatlarni umumiy hajmi va ularni baholash
2.1Xarajatlarni umumiy hajmi va ularni asosiy elementlari bo`yicha
baholash.
Ishlab   chiqarish   xarajatlarining   analitik   va   sintetik   hisobida   analiz   va   sintez
qoidasiga   asoslaniladi.   Shu   sababli   ham   “analitika”,   “sintetika”   so`zlari
buxgalteriya   hisobining   muhim   tushunchalariga   aylangan.   Ularning   mazmuniga
e`tibor qaratsangiz “analitika” – butunni bo`laklarga bo`lish, “sintetika” bo`laklarni
birlashtirish,   umumlashtirish   ma`nosini   anglatadi   va   bu   analitik   va   sintetik
hisobning to`liq mazmunini ifoda etadi.
Xarajatlarni   umumiy   hajmda   o`rganish   moliyaviy   hisob   obyektiga   kiradi.
Uning   birlik   elementlari,   kalkulyatsiya   moddalari   bo`yicha   o`rganish   boshqaruv
hisobi obyektiga kiradi.
Xarajatlarning   umumiy   hajmi   bo`yicha   o`rganishda   quyidagi   muhim
jihatlarga ahamiyat qaratiladi:
- jami xarajatlarning umumiy o`zgarishlari tahliliga;
- jami xarajat o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar tahliliga;
- bir so`mlik ishlab chiqarilgan, sotilgan mahsulotga to`g`ri keladigan xarajat
tahliliga.
Jami   xarajatlarning   umumiy   o`zgarishi   rejaga   va   o`tgan   yillarga   nisbatan
mutlaq va nisbiy o`zgarishlarni aniqlash orqali baholanadi.
Jami   ishlab   chiqarish   xarajatlarining   o`zgarishiga   ta`sir   etuvchi   omillar
sifatida   doimiy   xarajatlarning   o`zgarishi,   mahsulot   birligiga   o`zgaruvchan
xarajatlarning   o`zgarishi   ta`siri,   mahsulot   ishlab   chiqarish   miqdorining   o`zgarishi
ta`sir etadi. Xarajatlar o`zgarishiga albatta ichki birliklar sifatida sarf normalari va
12 baholarining   o`zgarishi   ham   tarkiblanadi.   Bu   kabi   omillar   xarajat   elementlari
bo`yicha farq qiladi.
Jami ishlab chiqarish xarajatlari va ularning omilli tahlili
                                                                                                            3-jadval
Ko`rsatkichlar O`tgan yil Hisobot yili
Farqi (+/-),
ming so`m O`sish
darajasi, %summasi,
ming
so`m. tarkibi,
% summasi,
ming so`m. tarkibi,
%
1.Ishlab
chiqarish
xarajatlari jami
shu jumladan: 541 131 100,00 686 079 100,00 +144 948 126,79
1.1.
O`zgaruvchan
xarajatlar 464 070 85,76
579 800 84,51 +115 730 124,94
1.2. O`zgarmas
xarajatlar 77 061
14,24 106 279 15,49 +29 218 137,92
2. Ishlab
chiqarish hajmi 572 661 - 717 416 - +144 755 125,30
Mahsulot   ishlab   chiqarish   tannarxini   o`zgarishiga   ta`sir   etuvchi   omillar
ta`sirini quyidagi hisob-kitoblarda ko`rib o`tish mumkin.
Ishlab chiqarish xarajatlarining jami o`zgarishi: 
686 079–541 131=+144 948 ming so`m (o`sish).
Joriy davr mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini qayta hisoblash:
a) o`zgaruvchan xarajatlar:
464 070*1,253=581 479,7 ming so`m. (mahsulot hajmining o`zgarishiga mos
o`zgaradi);
b) o`zgarmas xarajatlar:
77 061 ming so`m (bazaviy miqdorda qoladi).
Jami: 581 479,7+77 061=658 540,7 ming so`m
13 Joriy   davr   mahsulot   hajmining   o`tgan   davr   bahosi   va   ta`rifi   bo`yicha   hisob-
kitobi:
541 131/572 661*717416=677 916 ming so`m
Omillar ta`siri:
a) Ishlab chiqarish hajmi:
658 540,7–541 131=+117 409,7 ming so`m (o`sish)
yoki 581 479,7–464070=+117 409,7 ming so`m (o`sish)
b) Baho va ta`riflar o`zgarishi:
686 079–677 916=+8 163 ming so`m (o`sish)
v) tarkib va jami xarajatlar summasi:
677   916–658 540,7=+19 375,3 ming so`m (o`sish)
Jami o`zgarish: 117 409,7+8 163+19 375,3=+144 948 ming so`m
Mahsulot   (ishlar,   xizmatlar)ning   ishlab   chiqarish   tannarxini   hosil   qiluvchi
xarajatlar  ularning  iqtisodiy  mazmuniga  ko`ra:   ishlab  chiqarish  moddiy  xarajatlar
(qaytariladigan   chiqitlar   qiymati   chiqarib   tashlangan   holda);   ishlab   chiqarish
xususiyatiga   ega   bo`lgan   mehnatga   haq   to`lash   xarajatlari;   ishlab   chiqarishga
tegishli   bo`lgan   ijtimoiy   sug`urtaga   ajratmalar;   asosiy   fondlar   va   ishlab   chiqarish
ahamiyatiga   ega   bo`lgan   nomoddiy   aktivlar   amortizatsiyasi;   ishlab   chiqarish
ahamiyatiga ega bo`lgan boshqa xarajatlar.
Ishlab   chiqarish   xarajatlarini   turi,   tarkibi,   dinamikasi   bo`yicha   tahlil
qilish‚ ularni nazorat qilish, maqsadli boshqarish imkonini beradi. Tahlil natijalari
shuni   ko`rsatadiki,  korxonada ishlab  chiqarish  xarajatlarining jami  o`zgarishi   144
948 ming so`mga yoki 26,79%ga o`sganligini ko`rish mumkin.
Eng yuqori o`zgarishlar moddiy xarajatlar (10 548 ming so`m yoki 24,29%),
mehnat   haqi   xarajatlari   (16   486   ming   so`m   yoki   26,16%)   qatoriga   to`g`ri   keladi.
14 Albatta   ish   haqidan   ajratmalar   qatoriga   ham   mehnat   haqi   o`zgarishiga   mos
ravishda oshib boradi.
Ishlab   chiqarish   xarajatlarining   vertikal   tahlilidan   ko`rinadiki,   jami   ishlab
chiqarish xarajatlari tarkibida moddiy xarajatlar salmog`i eng yuqori o`rinni tashkil
etgan.
Iqtisodiy elementlari bo`yicha ishlab chiqarish xarajatlari tahlili 
                                                                                                             4-jadval
Ko`rsatkichlar O`tgan yil Hisobot yili
O`sish
darajasi,
% Farqi (+ , -)
summa
, ming
so`m. tarkibi,
% summa
, ming
so`m tarkibi,
% summa,
ming
so`m. tarkibi,
%
Moddiy
xarajatlar 434
236 80,25 539
694 78,66
124,29 +105
458 -1,59
Mehnat haqi
xarajatlari 63 014 11,64 79 500 11,59 126,16 +16 486 -0,05
Yagona ijtimoiy
to`lov 22 641 4,18 28 012 4,08 123,72 +5 371 -0,10
Amortizatsiya 7 194 1,33 9 214 1,34
128,08 +2 020 +0,01
Boshqa xarajatlar 14 046 2,60 29 659 4,33
211,16 +15 613 +1,73
Jami xarajatlar 541
131 100,00 686
079 100,00 126,79 +144
948 -
Ishlab
chiqarish
hajmi 572
668 - 717
416 - 125,30 +144
748 -
Bir so`mlik
mahsulotga,
(sotilgan
mahsulotga)
to`g`ri keladigan
ishlab chiqarish
xarajatlari 0,9449 -
0,9563 - 101,2 +0,0114
-
15 2.2Xarajatlarni faoliyat turlari, javobgarlik markazlari kalkulyatsiya
moddalari
Faoliyat turlari bo`yicha xarajatlar quyidagi turlarga ajratiladi:
- ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko`rsatish) xarajatlari;
- tijorat xarajatlari;
- boshqaruv xarajatlari.
Asosiy faoliyat turi sifatida mahsulot ishlab chiqarish va tushumning eng 
yuqori ulushiga ega bo`lgan faoliyat turi belgilanadi.
              Ishlab chiqarish xarajatlarini faoliyat turlari bo`yicha tahlili
                                                                                                         5-jadval
Ko`rsatkichlar O`tgan yil Hisobot yili
Farqi (+/-),
ming so`m O`sish
darajasi,
%summasi,
ming
so`m. tarkibi,
% summasi,
ming so`m tarkibi,
%
Umumxo`jalik
faoliyati bo`yicha jami
xarajatlar Shu
jumladan: 752016
100,00 988669 100 236653 131.46
1. Jami ishlab
chiqarish xarajatlari 541131 71.95 686079 69.39 +144948 126.78
2. Tijorat xarajatlari,
ming so`m 125640 16.72 186540 18.87 +60900 148.47
3. Boshqaruv
xarajatlari, ming so`m 85245 11.33 116050 11.74 +30805 136.13
2. Sotilgan mahsulot
hajmi, ming so`m 572661 - 717416 - +141755 125.27
4. Bir so`mlik sotilgan
mahsulotga to`g`ri
keladigan ishlab
chiqarish xarajatlari 0.9449 - 0.9563 - +0.0114 101.2
5. Bir so`mlik sotilgan
mahsulotga to`g`ri 0.2193 - 0.2600 - +0.0407 118.5
16 keladigan tijorat
xarajatlari
Javobgarlik markazlari bo`yicha xarajatlar tahlili. Javobgarlik markazlarining
odatda foydaga, xarajatga va investitsiyaga nisbatan turlari tarkiblanadi. 
Foyda bo`yicha  javobgarlik  markazlari   daromad va  xarajatlarni   o`rganish  va
foydani   maksimallashtirishni,   xarajatlarni   o`rganish   esa   faqat   xarajatlarni
minimallashtirishga   qaratilgan.   Investitsiyaga   nisbatan   esa   nafaqat   daromad   va
xarajatlar, balki foydaning ishlatilishi ham baholanadi.
Ishlab   chiqarish   hisobi   bo`yicha   javobgarlikning   quyidagi   markazlari
belgilanadi: ta`minot; ishlab chiqarish; sotish va boshqaruv.
Korporativ   boshqaruv   nazariyasi   va   amaliyotiga   ko`ra   korxonalar   tarkibiy
birliklari,   bo`limlar,   do`konlar,   xizmatlar   yoki   guruhlar   moliyaviy   javobgarlik
markazlari   hisoblanadi.   Ularning   rahbarlari   muayyan   yo`nalish   va   menejment
vazifalarini bajarish uchun mas`uldirlar.
Xarajatlar bo`yicha javobgarlik markazlari – xarajatlarni byudjetlash bo`yicha
vazifalarni bajarish uchun mas`ul bo`lgan bo`linma (birliklar to`plami) dir.
Korxonada   xarajatlar   bo`yicha   javobgarlik   markazlari   quyidagi   bo`limlarda
tashkil topadi:
- boshqaruv faoliyati;
- marketing faoliyati;
- informatsion texnologiyalar;
- logistika;
- ombor faoliyati;
- ta`minot;
- ishlab chiqarish.
Daromad markazlari javobgarlik markazlari:
- sotish (tovarlar turlari bo`yicha);
- filiallar, bo`limlardan iborat. 
17 Xarajatlar   bo`yicha   javobgarlik   markazlari   –   sex,   uchastka,   brigada   va
bo`limlardan iborat. 
Javobgarlik markazlari bo`yicha xarajatlar tahlili (mln so`m) 
                                                                                                              6-jadval
Nazorat qilinadigan xarajatlar Xarajatlar Xarajatlarning o`zgarishi, (+,-)
Smeta
bo`yicha Haqiqatda Oy davomida Yil boshidan
№1-bo`lim masteri hisoboti
1. Materiallar 100,0 98,0 -2,0 -1,0
2. Ish haqi 50,0 51,0 +1,0 +0,5
3. Xizmat ko`rsatuvchi tarkib
ish haqi 22,0 22,5 +0,5 +0,3
4. Yoqilg`i va elektr energiya 18,0 19,0 +1,0 +0,7
5. Uskunalar ishlatish va
ta`mirlash xarajatlari 20,0 19,5
-0,5 -0,5
6. Boshqa xarajatlar 10,0 10,5 +0,5 -0,3
7. Jami xarajatlar 220,0 220,5 +0,5 -0,3
№1 sex boshlig`i hisoboti
1. Sex boshqaruvi apparatini
saqlash xarajatlari 40,0 41,0 +1,0 -
2. Boshqa sex tarkibini saqlash
xarajatlari 30,0 29,0 -1,0 -2,0
3. Bino, inshoot va
inventarlarni joriy saqlash
xarajatlari 100,0 102,0 +2,0 -1,0
4. Samaradorlikka ta`sir
etmaydigan xarajatlar X 2,0 +2,0 +5,0
5. Sexning boshqa xarajatlari 30,0 29,0 -1,0 -3,0
6. Sex bo`yicha jami xarajatlar 200,0 203,0
+3,0 -1,0
Bo`limlar bo`yicha xarajatlar
№1 bo`lim 220,0 220,5 +0,5 -0,3
№2 bo`lim 200,0 205,0 +5,0 +7,0
№3 bo`lim 280,0 278,0 -2,0 -3,0
18 7. Bo`limlar bo`yicha jami
xarajat 700,0 703,5 +3,5 +3,7
Kalkulyatsiya   moddalari   bo`yicha   tahlil.   Mahsulotlarning   ishlab   chiqarish
bilan   bog`liq   bo`lgan   xarajatlari   tarkibini   iqtisodiy   elementlari   va   kalkulyatsiya
moddalari bo`yicha quyidagi tarkibda berish mumkin.
Ishlab chiqarish xarajatlarining iqtisodiy elementlari va kalkulyatsiya moddalari 
bo`yicha turkumlanishi
Xarajatlarning iqtisodiy elementlari Mahsulot tannarxini kalkulyatsion moddalari
1 2
Ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va
bilvosita moddiy xarajatlar Xomashyo
Yoqilg`i
Elektr quvvati
Ehtiyot qismlar
Idishlar va hokazo
Ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va
bilvosita mehnat haqi xarajatlari Asosiy ish haqlari
Qo`shimcha ish haqlari
Ish haqiga ustamalar
Ishlab chiqarishga taalluqli mehnat haqidan
ajratmalar Ijtimoiy ta`minot bo`limiga
Mehnat birjasiga
Kasaba uyushmasiga
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar
amortizatsiyasi, eskirish xarajatlari Asosiy vositalarning eskirishi
Nomoddiy aktivlarning eskirishi
Asosiy vosita va nomoddiy aktivlarni ijara
haqlari
Ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa
xarajatlar Turli ishlar va xizmatlar
Soliqlar, yig`imlar va hokazo.
Korxona   bo`yicha   jami   xarajatlar   faqat   iqtisodiy   elementlari   bo`yicha
o`rganiladi.   Mahsulotlar   turi   va   turkumi   bo`yicha   ishlab   chiqarish   xarajatlari
kalkulyatsiya   moddalari   bo`yicha   o`rganiladi.   Tahlil   etishda   ishlab   chiqarish
19 xarajatlarining   jami   o`zgarishi   va   uning   tarkibi   bo`yicha   o`zgarishlari   mutlaq   va
nisbiy jihatdan o`rganiladi. 
Xarajatlarni moddalari bo`yicha tahlili  
                                                                                               7-jadval
№ Xarajat moddalari Haqiqatda ishlab
chiqarilgan
mahsulot hajmi,
ming so`m Farqlanishi (+,-)
Reja
tannarxi
bo`yicha Haqiqiy
tannarxi
bo`yicha Ming
so`m % da
Rejaga
nisbatan Jami reja
tannarxiga
nisbatan
A B 1 2 3 4 5
1 Xomashyo va materiallar
43 456 37 865 -5 591 -12,9 -2,75
2 Qaytarilgan chiqitlar -96 -107 -11 +11,5 -0,01
3 Xomashyo va materiallar sarfi
chiqitlar qaytarilgan holda (1-2) 43 360 37 758 -5 602 -12,9 -2,75
4 Korxona va tashkilotlardan sotib
olingan buyumlar, yarim
fabrikatlar va ishlab chiqarish
xarakteridagi xizmatlar 19 344 17 134 -2 210 -11,4 -1,09
5 Texnologik maqsadlar uchun elektr
energiya va yoqilg`i sarfi 1 006 1 024 +18 +1,8 +0,01
6 Moddiy xarajatlar jami 63 710 55 916 -7 794 -12,2 -3,83
7 Ishchilarning asosiy ish haqi 46 783 42 424 -4 359 -9,3 -2,14
8
Ishchilarning qo`shimcha ish haqi 8 561 8 545 -16 -0,2 -0,01
9
Ijtimoiy sug`urta xarajatlari 23 730 21 353 -2 377 -10,0 -1,17
1
0 Ish haqi va ajratmalarga xarajatlar
jami 79 074 72 322 -6 752 -8,5 -3,32
20 1
1 Ishlab chiqarishga tayyorlash va
o`zlashtirish xarajatlari 2 561 2 549 -12 -0,5 -0,01
2.3 Moddiy, mehnat haqi, asosiy vositalarni saqlash va ishlatish xarajatlari 
Moddiy   xarajatlar.   Moddiy   xarajatlar   ishlab   chiqarish   xarajatlarining   asosiy
qismini   tashkil   etadi   va   shu   sababli   ham   ularni   tahlil   etishga   muhim   ahamiyat
qaratiladi.
Moddiy xarajatlar tahlili oldiga quyidagi vazifalar qo`yiladi:
-   moddiy   xarajatlarning   rejaga   va   o`tgan   yillarga   nisbatan   o`zgarishlarni   va
ularning o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillarni o`rganish;
- moddiy xarajatlarni iqtisod qilish yuzasidan imkoniyatlarni aniqlash;
-   mahsulotning   moddiy   xarajatlar   sig`imiga   baho   berish   va   ulardan   samarali
foydalanishning ichki imkoniyatlarini aniqlash;
- moddiy resurslardan tejamli va natijali foydalanish yo`llarini aniqlash. 
Moddiy   xarajatlar   tahlili   ularning   o`zgarishini   o`rganishdan   boshlanadi.
Moddiy  xarajatlarning  o`zgarishi  va  unga ta`sir   etuvchi  omillarni  quyidagi   jadval
ma`lumotlari asosida ko`rib o`tishimiz mumkin.
Moddiy xarajatlar va ularning o`zgarishi va unga ta`sir etuvchi omillar tahlili
                                                                                                                     8-jadval
Moddiy xarajatlar va ularning o`zgarishiga ta`sir etuvchi
omillar Summasi
1. Reja bo`yicha moddiy xarajatlar 35 250
2. Haqiqatdagi mahsulot hajmi va tarkibi bo`yicha qayta
hisoblangan rejadagi moddiy xarajatlar 35 600
3. Haqiqatdagi moddiy xarajatlar 35 700
4. Jami o`zgarish +450
Shu jumladan:
4.1. Ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi hisobiga +3 525 (35 250*10/100)
4.2. Ishlab chiqarilgan mahsulot strukturasining o`zgarishi
hisobiga -3 175 (35 600-35 250-3 525)
21 4.3. Materiallar tarkibining o`zgarishi hisobiga +100 ( 35 700-35 600)
*Mahsulot ishlab chiqarish hajmining o`sish darajasi – 10 %
Moddiy   xarajatlarning   reja   bo`yicha   tannarxi   35   250   mln   so`m   qilib
belgilangan.   Lekin,   uning   haqiqiy   tannarxi   35   700   mln   so`mga   teng   bo`lgan.
Moddiy   xarajatlarning   jami   o`zgarishi   +450   mln   so`mni   tashkil   qilgan.   Ushbu
o`zgarishga   ishlab   chiqarish   hajmining   o`zgarishi   hisobiga   (moddiy   xarajatlar
o`zgaruvchan   xarajatlar   tarkibiga   kirib   mahsulot   ishlab   chiqarish   hajmiga   mos
ravishda  o`sib borishi  tufayli)  +3 525 mln so`mga ortganligini, ishlab chiqarilgan
mahsulotlarning   strukturaviy   o`zgarishlari   hisobiga   -3   175   mln   so`mga
kamayganligini,   materiallar   tarkibining   o`zgarishi   hisobiga   o`zgarish   +100   mln
so`mni tashkil etganligini ko`rish mumkin. Barcha omillar ta`sirini jamlasak, uning
umumiy o`zgarishga teng ekanligini ko`rish mumkin (+3 525+(-3 175)+100).
Ish haqi   xarajatlari   tahlili. Ish  haqi  xarajatlari  ishlab  chiqarish  korxonalarida
salmog`i   bo`yicha   moddiy   xarajatlardan   keyin   ikkinchi   o`rinda   turuvchi   xarajat
elementi   hisoblanadi.   O`z   navbatida   ish   haqi   xarajatlari   uchinchi   muhim   xarajat
elementi   ish   haqidan   ajratmalar   uchun   ham   asos   bo`ladi.   Ish   haqidan
ajratmalarning   kichik   va   yirik   biznes   vakillariga   nisbatan   15   va   25   foizlik
normalari   belgilangan.   Ish   haqidan   ajratmalarning   mahsulot   ishlab   chiqarish
tannarxida   sig`imlilik   darajasi   ish   haqiga   birlashtirilgan   holda   o`rganiladi.   Eng
muhim   ko`rsatkichlar   sifatida   tahlil   etishda   quyidagi   ko`rsatkichlar   tarkiblanadi:
ish haqi fondi, bitta xodimga to`g`ri keladigan o`rtacha oylik ish haqi, bir ishchiga
to`g`ri keladigan ish o`rtacha oylik ish haqi, bir kunlik o`rtacha ish haqi, bir soatlik
o`rtacha ish haqi.
Korxonada ish haqi fondining tahlili
                                                                                                            9-jadval
Ko`rsatkichlar Sanoat ishlab chiqarish
xodimlari Ishchilar
Ish haqi fondi, mln so`m
O`tgan yil 17 706,9 17 116,5
22 Haqiqatda 26 025,6 19 767,0
Farqi (+,-) +8 318,7 +2 650,5
Korxonada   ish   haqi   fondining   o`tgan   yilga   nisbatan   o`zgarishi   sanoat   ishlab
chiqarish   xodimlari   bo`yicha   8   318,7   mln   so`mni,   ishchilar   bo`yicha   2650,5   mln
so`mni tashkil qilgan.
Xodimlarning   o`rtacha   ro`yxatdagi   soni   o`tgan   yilga   nisbatan   sanoat   ishlab
chiqarish   xodimlari   bo`yicha   103   kishiga,   ishchilarning   o`rtacha   ro`yxatdagi   soni
75 kishiga kam bo`lgan. 
Xodimlarning o`rtacha ish haqi  o`tgan yilga nisbatan sanoat  ishlab chiqarish
xodimlari bo`yicha +8 318,7 ming so`mga, ishchilar bo`yicha 2 650,5 ming so`mga
o`sganligini ko`rish mumkin.
Ish   haqi   fondining   o`zgarishiga   ta`sir   etuvchi   omillar   sifatida   xodimlar
sonining   o`zgarishi   va   o`rtacha   bir   xodimga   to`g`ri   keladigan   ish   haqining
o`zgarishi   hisob-kitob   qilinadi.   Korxonada   ushbu   omillar   hisobiga   mehnat   haqi
fondining   o`zgarishi   sanoat   ishlab   chiqarish   xodimlariga   nisbatan   +10   031   ming
so`m (bir  xodimga o`rtacha ish haqining o`zgarishi  (10 427,4))  va -1 712,5 ming
so`mni   (sanoat   ishlab   chiqarish   xodimlari   sonining   o`zgarishi   hisobiga   (-103))
tashkil etgan.
Ishchilarning mehnat haqi fondining o`tgan yilga nisbatan o`zgarishiga ta`sir
etuvchi omillari hisob-kitobi mos ravishda +4 171,5 ming so`m va -1 521,0 ming
so`mga teng bo`lgan.
Bitta   xodimga   yoki   bitta   ishchiga   to`g`ri   keladigan   ish   haqi   o`zgarishlariga
ta`sir   etuvchi   omillarni   quyidagi   jadval   ma`lumotlari   asosida   hisob-kitob   qilish
mumkin.
Ishlarning   o`rtacha   ish   haqi   va   uning   o`zgarishiga   ta`sir   etuvchi   omillar
tahlilidan quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin:
23 -   ish   kuni   o`zgarishi   hisobiga   o`rtacha   ish   haqining   o`zgarishi   903   ming
so`mga ortgan;
-   ish   kuni   davomiyligining   o`zgarishi   hisobiga   o`rtacha   ish   haqining
o`zgarishi +254,6 ming so`mga ortgan;
- ish haqining jami o`zgarishi 5 424,6 ming so`mga teng bo`lgan. 
             III.BOB Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxi
              3.1 Mahsulot (ish, xizmat) larning xarajat sig`imi
Mahsulotning   xarajat   sig`imini  baholash  tahlilda  eng  muhim   va  hal  qiluvchi
bo`g`in   hisoblanadi.   Mahsulotning   xarajat   sig`imi   jami   xarajatlar   va   xarajat
elementlari bo`yicha alohida hisob-kitob qilinadi.
Ishlab   chiqarilgan   va   sotilgan   mahsulotning   umumiy   xarajat   sig`imini
aniqlash uchun jami ishlab chiqarish xarajatlari mahsulotning qiymatiga bo`linadi.
Xarajatlarning   iqtisodiy   elementlari   bo`yicha   hisob-kitoblarida   har   bitta   xarajat
elementi   alohida   hisob-kitob   qilinadi.   Mahsulotning   umumiy   xarajat   sig`imi
quyidagi formula asosida aniqlanadi:
Qxs = X / V, ST
Bunda:   X   –   jami   ishlab   chiqarish   xarajatlari   (sotilgan   mahsulot   ishlab
chiqarish tannarxi);
V – ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati;
ST – sotishdan tushum.
Xarajatlarning iqtisodiy elementlari bo`yicha hisob-kitoblarda har bitta xarajat
elementi alohida hisob-kitob qilinadi.
Mahsulotning ishlab chiqarish xarajatlariga sig`imliligi
                                                                                                      10- jadval
Mahsulotning jami xarajatlarga sig`imi
Qxs = X/ V, SM
Mahsulotning
moddiy xarajat Mahsulotning
mehnat haqi Mahsulotning
mehnat haqidan Mahsulotning
amortizatsiya Mahsulotning
boshqa ishlab
24 sig`imi xarajat sig`imi ajratmalarga
sig`imi xarajatlariga
sig`imi chiqarish
xarajatlariga
sig`imi
Qmr= MR / V,
SM Qmx= Mx / V,
SM Qmxa = Mxa / V,
SM Qan = Aan / V,
SM Qbx = Bx / V,
SM
Belgilar izohi:
V, SM – ishlab chiqarilgan (V), sotilgan mahsulot hajmi (SM)
Qmr –
mahsulotning
mehnat sig`imi Qmx –
mahsulotning
mehnat haqi
sig`imi Qmxa –
mahsulotning
mehnat haqidan
ajratmalarga
sig`imi Qan –
mahsulotning
amortizatsiya,
eskirish
xarajatlariga
sig`imi Qbx –
mahsulotning
boshqa
xarajatlarga
sig`imi
MR – moddiy
xarajatlar Mx – mehnat
haqi xarajatlari Mxa – mehnat
haqidan
ajratmalar Aan – asosiy
vositalar va
nomoddiy aktivlar
amortizatsiyasi
(eskirishi) Bx – boshqa
xarajatlar
Mahsulotning jami xarajat sig`imini 
                                                                                                 11-jadval
Yillar Tahlil qilinayotgan
korxonada Raqobatchi korxonada Tarmoq bo`yicha o`rtacha
korxonada
Xarajat
sig`imi,
tiyin O`sish
darajasi, % Xarajat
sig`imi,
tiyin O`sish
darajasi, % Xarajat
sig`imi,
tiyin O`sish
darajasi, %
xxx1 84,2 100 85,2 100 90,4 100
xxx2 83,6 99,3 85,0
99,7 88,2
97,6
xxxZ 82,9 98,5 84,0 98,6 86,5 95,7
xxx4 82,5 98,0 83,8 98,4 85,7 94,8
xxx5 81,25 96,5 82,0 96,2 84,5 93,5
25 Korxonada   bir   so`mlik   mahsulotga   to`g`ri   keladigan   xarajat   sig`imi   oxirgi
yilda   81,25   tiyinni   tashkil   etgan.   Xuddi   shu   ko`rsatkich   raqobatchi   korxonada
82,00 tiyinni, tarmoq bo`yicha o`rtacha ko`rsatkich 84,50 tiyinni tashkil etgan. Bu
bilan   korxonadagi   holatni   raqobatchilarga   va   tarmoq   bo`yicha   o`rtacha
ko`rsatkichga nisbatan ijobiy baholash mumkin.
Xarajatlarning   faqat   qiyosiy   tahlili   emas,   balki   uning   alohida   xarajat
elementlari   bo`yicha   o`zgarishlariga   ham   baho   beriladi.   Xarajat   elementlari
bo`yicha   tahlil   etish   mahsulot   ishlab   chiqarish   xarajatlarini   to`g`ri   boshqarish
maqsadida   ularning   omilli   tahlilini   amalga   oshirishga   ham   imkon   beradi.   Negaki
har bitta xarajat elementi alohida omillar ta`sirida o`zgaradi.
Xarajat elementlari bo`yicha bir so`mlik mahsulotga xarajatlar 
Xarajat elementlari Bir so`mlik mahsulotga to`g`ri keladigan xarajatlar
t0 t1 (+,–)
Moddiy xarajatlar 43,75
45,45 +1,70
Mehnat haqi va mehnat haqidan ajratmalari 22,78 21,26 –1,52
Amortizatsiya 7,00 6,98 –0,02
Boshqa xarajatlar 8,97 7,56 –1,41
Jami ishlab chiqarish xarajatlari 82,5
81,25 –1,25
Jami   ishlab   chiqarish   xarajatlarini   iqtisodiy   elementlar   bo`yicha   tahlilidan
shuni xulosa qilish mumkinki, bir so`mlik mahsulotga to`g`ri keladigan xarajatlar
o`tgan   yil   (t0)   82,5   tiyinni,   joriy   yil   (t1)   81,25   tiyinni   tashkil   etgan.   Shundan,
moddiy xarajatlar  1,70  tiyinga  ko`p sarflangan,  qolgan barcha  xarajat  elementlari
bo`yicha iqtisod qilishga erishilgan (1,52+0,02+1,41). Jami iqtisod qilingan qiymat
1,25   tiyinni   tashkil   etgan.   Agar   iqtisod   qilingan   qiymatni   jami   ishlab   chiqarilgan
mahsulot hajmiga ko`paytirsak, jami iqtisod qilingan qiymat kelib chiqadi.
Quyida   mahsulot   ishlab   chiqarish   hajmidagi   o`zgarishlarni   omilli   tahlilini
ko`rib chiqishimiz mumkin.
Omillar ta`sirini hisoblashda zanjirli bog`lanish usulidan  foydalanish mumkin.
26 Ishlab chiqarilgan, sotilgan mahsulot hajmi Summasi
Bazis davri ∑(Q0*P0) 80 000
Hisobot davri o`tgan yil tarkibi va bahosida ∑(Q1*P0) + Δ Qtar 76 000
Hisobot yili bazis bahoda ∑(Q1*P0) 83 600
Hisobot yili joriy bahoda ∑(Q1*P1) 100 320
Bir so`mlik mahsulotga to`g`ri keladigan xarajatlar o`zgarishining foydaga ta`sirini
tahlili
Omillar Ta`sir darajasi hisob-kitobi
Foydani o`zgarishi, ming so`m
Ishlab chiqarish hajmi +1,28–80 442/100 –1 030
Mahsulot tarkibi –3,30–80 442/100 +2 655
Mahsulotning xarajat sig`imi –3,09–80 442/100 +2 485
Iste`mol qilingan resurslar bahosi +20,11–80 442/100 –16 176
Mahsulotlarni o`rtacha sotish
bahosining o`zgarishi –16,25–80 442/100 +13 072
Jami ta`siri –1,25 +1 006
Bir   so`mlik   mahsulotga   to`g`ri   keladigan   xarajatlar   o`zgarishining   foydaga
ta`sirida   ishlab   chiqarish   hajmining   o`zgarishi   (-1   030   ming   so`m),   iste`mol
qilingan   resurslar   bahosining   o`zgarishi   salbiy   ta`sir   etgan   (-16   176   ming   so`m),
qolgan barcha omillar ijobiy ta`sir etgan.
Davr xarajatlari tahlili
Davr   xarajatlari   deganda   –   bevosita   ishlab   chiqarish   jarayoni   bilan   bog`liq
bo`lmagan xarajatlar va sarflar tushuniladi. 
Davr xarajatlariga quyidagi moddalar kiradi:
1. Sotish xarajatlari;
2. Ma`muriy xarajatlar;
3. Boshqa operatsion xarajatlar.
Sotish   xarajatlari   –   savdo   faoliyati   jarayonlari   davomida   yuzaga   keladigan
sarflarni   ifodalab,   bevosita   sotish   bilan   bog`liq   xarajatlarni   o`zida
mujassamlashtiradi.   Ularning   tarkibiga   tovarlarni   tashib   keltirishdan   boshlab,
27 transport,   reklama,   savdo   xodimlari   ish   haqlari,   ijtimoiy   sug`urta,   tovarlarning
norma   va   undan   ortiqcha   yo`qolishlari,   gaz-yoqilg`i   va   energiya,   tovarlar   sifatini
saqlash, savdo xodimlari faoliyati davomiyligini ta`minlash va ularni maxsus shakl
bilan ta`minlash, marketing xarajatlari kiradi.
Ma`muriy xarajatlar – faoliyat uzluksizligini ta`minlashda zarur soha bo`lgan,
boshqarish   bilan   bog`liq   sarflarni   ifodalaydi.   Bu   xarajat   elementi   tarkibiga
ma`muriy   xodimlar   ish   haqi,   ijtimoiy   sug`urtasi,   xizmat   avtomobillari   bilan
bog`liq, aloqa vositalari xizmatlari, xizmat safarlari, vakillik xarajatlari, ma`muriy
binolar amortizatsiyasi kabi xarajatlar kiradi.
Boshqa   operatsion   xarajatlar   –   korxonalarning   operativ   faoliyati   davomida
yuzaga keladigan  jarayonlar  bilan bog`liq sarflardan iborat. Bular  asosan:  kadrlar
tayyorlash,   loyiha   va   qurilish-montaj,   maslahat   va   axborot   xizmatlari,   auditorlik
xizmatlari,   xizmat   ko`rsatuvchi   xo`jaliklar,   xodimlar   dam   olishi,   ekskursiya   va
sayohat   bilan   bog`liq   tadbirlar,   kompensatsiya   to`lovlari,   mukofot   va   taqdirlash,
turli   xil   haq   to`lash   va   moddiy   yordam   sarflari,   sud   jarayonlari   sarflari,   soliq
bo`yicha jarimalar kabilardan iborat.
Yuqoridagilardan   tashqari   korxona   xarajatlarining   moliyaviy   faoliyati
bo`yicha xarajatlar, favqulodda zararlar qatori ham tarkiblanadi.
Sotish xarajatlari quyidagi xarajat moddalaridan tarkib topadi.
S otish xarajatlari tarkibi
t/r Xarajatlar tarkibi
1. Tovarlarni temir yo`l, havo, avtomobil, dengiz, daryo transportida va ot-ulovda
tashish xarajatlari. Ushbu moddaga tashish xarajatlari hamda transport vositalari bekor
turib qolganligi uchun to`langan jarimalar kiritiladi
2. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari sotish bo`yicha xarajatlari, shu jumladan:
2.1. mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni sotish bilan bog`liq mehnatga haq to`lash xarajatlari
2.2. ijtimoiy sug`urtaga xarajatlar.
2.3. savdo ehtiyojlari uchun foydalaniladigan binolar, inshootlar va xonalarni ijaraga
olish, saqlash va tuzatish xarajatlari
28 2.4. inventarlar va xo`jalik buyumlari qiymatini hisobdan chiqarish xarajatlari hamda
ularni belgilangan maqsadda foydalanish uchun yaroqli holatda saqlash (ta`mirlash,
yuvish, tuzatish, dezinfeksiya qilish va h. k.) bilan bog`liq boshqa xarajatlar
2.5. gaz, yoqilg`i, elektr energiyasi xarajatlari
2.6. tovarlarni saqlash, ularga ishlov berish va ularni sortlarga ajratish xarajatlari
2.7. savdo reklamasi xarajatlari
2.8. tashish, saqlash va sotish chog`ida tovarlarning yo`qotilishi
2.9. o`rash-joylash materiallari xarajatlari
2.1
0. mol-mulkni majburiy va ixtiyoriy sug`urta qilish xarajatlari
2.1
1. mehnatni muhofaza qilish va texnika xavfsizligi xarajatlari
2.1
2. ventilyatorlar, mashinalar va ularning harakatlanuvchi qismlarini o`rnatish va
saqlash, tuynuklar, o`yiqlar va boshqalarning atrofini o`rash bo`yicha joriy (nomukammal
tusdagi) xarajatlar
2.1
3. umumiy ovqatlanish va savdo xodimlari tibbiy ko`rikdan o`tkazilganligi uchun
tibbiyot muassasalariga haq to`lash
2.1 kassa xo`jaligini va tushum inkassatsiyasini yuritish chiqimlari
3. Umumiy ovqatlanish korxonalarida qog`oz salfetkalar, qog`oz dasturxonlar, qog`oz
stakanlar va tarelkalar, bir marta foydalaniladigan anjomlar qiymati
4. Yuqorida sanab o`tilmagan sotish bo`yicha boshqa xarajatlar
Ma`muriy   xarajatlarga   korxonalar   boshqaruvi   bilan   bog`liq   bo`lgan   xarajatlar   kiradi   va
ularning birlik qatorlariga quyidagilar kiradi:
Ma`muriy xarajat lar tarkibi
/r Xarajatlar tarkibi
Boshqaruv xodimlariga tegishli bo`lgan mehnatga haq to`lash xarajatlari
Boshqaruv xodimlariga tegishli bo`lgan ijtimoiy sug`urtaga ajratmalar
Xizmat yengil avtotransportiga va xizmat mikroavtobusini saqlash, yollash va ijaraga
olish xarajatlari
Xo`jalik   yurituvchi   subyekt   va   uning   tarkibiy   bo`linmalarini   tashkil   etish   va   ularni
29 boshqarish xarajatlari
Boshqaruvning   texnik   vositalari,   aloqa   uzellari,   signalizatsiya   vositalari,   hisoblash
markazlarini   va   ishlab   chiqarishga   tegishli   bo`lmagan   boshqaruvning   boshqa   texnik
vositalarini saqlash va ularga xizmat ko`rsatish xarajatlari
Telekommunikatsiyalar   xizmatlari,   shu   jumladan:   mahalliy   tarmoqlar   abonent
raqamidan   foydalanganlik   uchun   to`lov;   kanallarni   ijaraga   berish;   ko`chma   yo`ldosh   va
peyjing aloqa; radiochastota spektridan foydalanish; ma`lumotlarni uzatish tarmoqlari, shu
jumladan internet uchun haq to`lash
Shaharlararo va xalqaro telefon so`zlashuvlari uchun haq to`lash
Ma`muriy-boshqaruv ehtiyojlari uchun binolar va xonalar ijarasi uchun haq to`lash
Ma`muriy   ahamiyatga   ega   bo`lgan   asosiy   vositalarni   saqlash   va   ularni   tuzatish,
shuningdek‚ eskirish (amortizatsiya) xarajatlari
Yuqori   tashkilotlar   va   yuridik   shaxslar   birlashmalari:   vazirliklar,   idoralar,
uyushmalar, konsernlar va boshqalar xarajatlariga ajratmalar
Xodimlarni   va   ishlab   chiqarish   jarayoni   bilan   bog`liq   bo`lmagan   mol-mulkni
majburiy va ixtiyoriy sug`urta qilish xarajatlari
Boshqaruv xodimlarini xizmat safarlariga yuborish bo`yicha xarajatlar
Vakillik xarajatlari
Umumiy ovqatlanish korxonalari va boshqalarga binolarni tekin berish va kommunal
xizmatlar qiymatiga haq to`lash xarajatlari
Bevosita   ishlab   chiqarish   jarayoniga   tegishli   bo`lmagan,   tabiatni   muhofaza   qilish
ahamiyatiga ega bo`lgan jamg`armalarni saqlash va ulardan foydalanish bilan bog`liq joriy
xarajatlar,   tabiiy   atrof   muhitni   ifloslantirganlik   va   chiqindilarni   joylashtirganlik   uchun
kompensatsiya to`lovlari
Xizmatlar   qiymatini   to`lash   hamda   investitsiya   aktivlarining   ishonchli
boshqaruvchilari,   davlatning   ishonchli   vakillari   va   ishonchli   boshqaruvchilarning
mukofotlari bo`yicha xarajatlar
Ma`muriy   maqsadlar   uchun   foydalaniladigan   inventarlar   va   xo`jalik   anjomlari
qiymatini   hisobdan   chiqarish   bo`yicha   xarajatlar   hamda   ularni   belgilangan   maqsadda
foydalanish uchun yaroqli holatda saqlash bilan bog`liq bo`lgan boshqa xarajatlar
Boshqa operatsion xarajatlar tarkibi
30 /r Xarajatlar tarkibi
Kadrlar   tayyorlash   va   ularni   qayta   tayyorlash   xarajatlari,   yangi   tashkil   etilayotgan
xo`jalik yurituvchi subyektda ishlash uchun kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash bundan
mustasno
Loyiha va qurilish-montaj ishlarida chala ishlarni bartaraf etish xarajatlarini qoplash,
shuningdek‚ obyekt qoshidagi omborgacha transportda tashish chog`idagi  shikastlanishlar
va   buzilishlar,   korroziyaga   qarshi   himoya   nuqsonlari   tufayli   kelib   chiqqan   taftish
xarajatlari   (asbob-uskunalarni   qismlarga   ajratish)   va   shunga   o`xshash   boshqa   xarajatlar
yetkazib   berish   va   ishlarni   bajarish   shartlarini   buzgan   yuridik   shaxslar   hisobiga   mazkur
xarajatlar   chala   ishlar,   shikastlanish   yoki   zarar   ko`rish   uchun   javobgar   bo`lgan   yetkazib
beruvchi   yoki   boshqa   xo`jalik   yurituvchi   subyektlar   hisobiga   undirilishi   mumkin
bo`lmagan darajada amalga oshiriladi
Maslahat va axborot xizmatlariga haq to`lash
Davr xarajatlari
t Davr xarajatlari
tarkibi O`tgan yil Hisobot yili farqi
O`sish
darajasi
summasi salmog`
i summasi salmog`
i summasi salmog`
i
1 Sotish xarajatlari 254 260
58,29 389 452 65,20 135 192 +6,91 153,2
2
Ma`muriy xaratlar 56 423 12,93 65 241 10,92 8 818.0 -2,01 115,,6
3 Boshqa operatsion
xarajatlar 125 463 28,76 142 560 23,86 17 097.0 -4,09 113,6
Jami 436 146 100 597 253 100 161 107 - 136,9
Korxonada   davr   xarajatlari   o`tgan   yilga   nisbatan   161   107   ming   so`mga
ortgan.   Bu   bevosita   sotish   xarajatlarining   135   192   ming   so`mga,   ma`muriy
xarajatlar   8   818   ming   so`mga,   boshqa   operatsion   xarajatlarining   17   097   ming
31 so`mga o`sishi hisobiga ro`y bergan. Davr xarajatlari tarkibida eng yuqori ulushni
sotish   va   boshqa   operatsion   xarajatlar   tashkil   etgan.   Jami   davr   xarajatlarining
o`tgan yilga nisbatan o`sishi 136,9 foizni tashkil etgan.
   
         3.2 Xarajatlarni maqbullashtirish va samaradorlikni oshirish yo`llari
        Ishlab   chiqarish   xarajatlarini   optimallashtirishning   eng   muhim   tadbirlariga
ishlab   chiqarish   quvvatlaridan   to`liq   foydalangan   holda   ishlab   chiqarish   hajmini
o`stirish,   mehnat   unumdorligini   oshirish,   resurslardan   samarali   va   tejamli
foydalanish, ishlab chiqarishda brak mahsulotlarga yo`l qo`ymaslik hisobiga ishlab
chiqarish   xarajatlarini   keskin   qisqartirish   tadbirlari   kiradi.   Ularni   tarkib   bo`yicha
ikkita guruhga ajratish mumkin.
1. Mahsulot hajmini o`stirish imkoniyatlari;
2.   Xarajatlarni   pasaytirish   va   mahsulot   tannarxini   arzonlashtirish
imkoniyatlari.
Korxona daromadliligini ta`minlash va uni o`stirishning eng muhim omili bu
ishlab   chiqarish   xarajatlarini   optimallashtirish   va   ularni   minimallashtirish   bilan
bog`lanadi. 
Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning bahosini o`sishi hisobiga erishilgan ijobiy
natijani   doimo   ham   ta`minlab   bo`lmaydi.   Chunki   baho   o`zgarishlari   korxonani
foydaga   ishlashini   kafolatlay   olmaydi.   Negaki,   mahsulotlarning   bahosi   bozor
qonun qoidalari asosida tashqi omil sifatida doimo o`zgarib turadi. 
Xarajatlarni   iqtisod   qilish   korxona   rentabelligini   o`stirishning   ham   zaruriy
sharti hisoblanadi. 
Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisod qilish uning tarkib elementlari
va   xarajat   moddalari   bo`yicha   chuqur   va   keng   qamrovli   tahlil   o`tkazish   talab
etiladi.
Xarajatlarni   iqtisod   qilish   har   bir   xarajat   elementi,   uning   o`zgarishlari,
o`zgarish sabablarini tizimli modellar asosida tadqiq etishni talab etadi.
32 Shu   bilan   birga   korxonaning   ishlab   chiqarish   xarajatlarini   qisqartirish
yuzasidan quyidagi yo`nalishlarini belgilab o`tish lozim:
- mehnat predmetlari va ulardan foydalanish bilan bog`liq imkoniyatlar;
- mehnatning o`zi bilan bog`liq imkoniyatlar;
- mehnat vositalari bilan bog`liq imkoniyatlar;
-   ishlab   chiqarishni,   mehnatni   va   boshqaruvni   tashkil   etish   bilan   bog`liq
imkoniyatlar. 
Ishlab   chiqarish   xarajatlarini   iqtisod   qilish,   xarajatlarni   kamaytirishning   eng
maqbul yechimiga ishlab chiqarishni texnik rivojlantirish orqaligina erishiladi. 
Ishlab   chiqarish   xarajatlarini   iqtisod   qilishning   umumiy   hajmini   quyidagi
bog`lanish orqali topish mumkin.
Ii = (Zib – Zio) * Vio
Bu yerda: Ii – ishlab chiqarish xarajatlari iqtisodi;
Zib   –   xarajatlarni   iqtisod   qilishga   choralar   ko`rilgunga   qadar   mahsulot
birligiga xarajatlar summasi; 
Zio   –   xarajatlarni   iqtisod   qilish   yuzasidan   ko`rilgan   choralardan   keyingi
mahsulot birligiga xarajatlar summasi;
Vio   –   xarajatlarni   iqtisod   qilishga   ko`rilgan   choralar   boshlangan   davrdan
hisobot davri oxiriga qadar ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmi.
Mahsulot   ishlab   chiqarish   hajmini   oshirish   rezervi   ishlab   chiqarish   dasturi
bajarilishini   tahlil   etish   orqali   aniqlanadi.   Mahsulot   hajmini   ortishi   tufayli
xarajatlarni   o`zgaruvchan   qismi   (ishchilarning   ish   haqi,   material   xarajatlari   va
boshqa   xarajatlar)   ortgan   holda,   xarajatlarni   o`zgarmas   qismi   turg`un   holatda
saqlanadi.
Mahsulot ishlab chiqa rish yuzasidan imkoniyatlar va ularni hisob-kitobi
Ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisod
qilish Aniqlash formulasi
1. Ishlab chiqarish quvvatlaridan
foydalanish darajasi (P↑VBP)
2. Ishlab chiqarish xarajatlarini (R↓Z)
33 kamaytirish hisobiga
                                          Xulosa
Davr   xarajatlarini   tekshirish   nafaqat   moliyaviy   hisobotlar   va   boshqaruv
jarayonlarini yaxshilash uchun zarur, balki tashkilotning umumiy samaradorligini,
raqobatbardoshligini   va   rentabelligini   ta'minlash   uchun   ham   muhimdir.
Xarajatlarni   boshqarish   va   optimallashtirish   jarayonlari   o'z   vaqtida   va   samarali
amalga   oshirilsa,   kompaniya   o'z   faoliyatini   muvaffaqiyatli   davom   ettira   oladi   va
moliyaviy   barqarorlikka   erishadi.   Auditing   maqsadi   [korxona   nomi]   ning
moliyaviy hisobotlarini tekshirish va moliyaviy holatini baholashdan iborat bo’lib,
quyidagi   asosiy   moliyaviy   ko’rsatkichlar   va   hisob-kitoblarni   tahlil   qilishni   o’z
ichiga oladi: [kirimlar, chiqimlar, balans, daromadlar va boshqalar].
Audit   davomida   olingan   ma'lumotlarga   ko’ra,   quyidagi   muhim   natijalar
aniqlangan:
Moliyaviy hisobotlar to'g'ri va haqqoniy tasvirlangan, yoki buzilishlar mavjud
Moliyaviy hisobotlar mavjud bo'lgan barcha umumiy qoidalar va me'yorlarga mos
keladi yoki yo'q]
Ichki nazorat tizimi yaxshi ishlayapti, yoki qator muammolar mavjud
Nazorat   jarayonlarida   zaifliklar   aniqlangan   bo'lsa,   ular   tahlil   qilinganMavjud
xatarlar   va   ularni   boshqarish   tizimi   haqida   ma'lumotBuzilishlar   yoki   xatoliklar
aniqlangan bo'lsa, ular haqida ma'lumot]
  Auditorlik tekshiruviga asoslanib, korxona nomi ning moliyaviy hisobotlari to'liq
va   haqqoniy,   yoki   xatoliklar   mavjud]   tarzda   tasvirlangan.   Agar   xatoliklar   yoki
buzilishlar bo'lsa, bu haqida batafsil ma'lumot.
34 Yakuniy   Xulosa:   Audit   davomida   olingan   ma'lumotlarga   asoslanib,   korxona
nomi]ning   moliyaviy   holati   barqaror     noaniq   /xatoliklar   mavjud   deb   baholandi.
Agar mavjud bo'lsa, ularni bartaraf etish uchun amaliy choralar ko'rish zarur.
                 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .
1. Subramanyam   K.R.   Financial   statement   analysis.   11 th
  edition.   New   York,   Mc
Graw- Hill Education, 20 22 . - 814 pages.
2. Kazakova N.A. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 201 9 . – 470 s.
3. Jilkina A.N. Finansoviy analiz. Uchebnik.  M.: Yurayt, 20 20 . – 285 s.
4. Raximov   M.   Iqtisodiyot   sub`ektlari   moliyaviy   holatining   tahlili.   O‘quv
qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 20 22 . -392 b.
5. Raximov   M.   Iqtisodiyot   sub`ektlari   moliyaviy   holatining   tahlili.   Uslubiy
qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 20 23 . - 156  b. 
6. Pardayev   M.Q.,   Isroilov   J.I.,   Isroilov   B.I.   Iqtisodiy   tahlil.   O‘quv   qo‘llanma.
T.:Print Line Group, 20 20 .- 533  b. 
7. Steven   M.   Bragg.   Financial   analysis:   A   business   decision   guide.   2 nd
  edition.
Colorado, Accounting Tools, Inc., 2019. –325 pages. 
8. Shagiyasov   T.Sh.,   Sagdillaeva   Z.A.,   Urmanbekova   I.F.   Ekonomicheskiy
analiz. /Uchebnik –T.: Iqtisod-Moliya, 2021. – 428 s. 
35

Tuxtasinov T

Купить
  • Похожие документы

  • Iqtisodiy o‘sish omillari va tiplari
  • Qayta ishlash korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish va sotish
  • Tayvan soliq tizimi (Referat)
  • O‘zbekistonda eksport salohiyatini oshirish yo‘llari
  • O‘zbekistonda eksport salohiyatini oshirish yo‘llari

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha