Debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili - Экономика - Дипломные работы

Информация о документе

Цена	19900UZS
Размер	508.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	15 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Дипломные работы
Предмет	Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

227 Продаж

Debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
DIPLOM ISH
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
1

D ebitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili
Mundarija
Kirish 3
I BOB KORXONALARDA DEBITORLIK VA
KREDITORLIK QARZLARI NAZARIY
METODOLOGIK ASOSLARI
1.1 Korxonalarda debitorlik va kreditorlik qarzlarining o’ziga
xos jihatlari
1.2 Korxona va tashkilotlarda debitorlik va kreditorlik
qarzlarining tarkibi va tasnifi
1.3 Innavatsion bozor sharoitida debitorlik va kreditorlik
qarzlarining maqsadi va funksiyalari
II BOB O’Z MILLIY BANK ’’MALIKRABOT’’ AJ
MISOLIDA DEBITORLIK VA KREDITORLIK
QARZLARI TAHLILI VA UNGA TA’SIR
ETUVCHI OMILLAR
2.1 O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ BXMda debitorlik va
kreditorlik qarzlari tahlili va unga ta’sir etuvchi omillar
2.2 O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ BXMda debitorlik va
kreditorlik qarzlari hisobi ko’rsatkichlari holati
2.3 Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik
qarzlari ko’tsatkichlarga tasir qiluvchi omillar tahlili
III BOB O’zbekiston Respublikasi Milliy Banki Malikrabot
filialida debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobi va
mezonlari
3.1 Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik
qarzlari hisobini takomillashtirish
3.2 Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik
qarzlari hisobini tartibga solish va pasaytirish
Hulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
Ilovalar

Kirish
Mavzuning dolzarbiligi; Korxona va tashkilotlarda debitorlik va kreditorlik
qarzlarining tahlilini olib borish ularning moliyaviy holatini ifodalovchi muhum
moliyaviy tushunchadir.
Debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini tahlil etishning iqtisodiyotda ko'p
muhim ahamiyati bor. Bular, tijorat, sarmoya va boshqa sohalarda biznes faoliyatini
amalga oshirish uchun zarur bo'lgan qarzlar va qarzdorliklarni anglatadi.
Debitorlik va kreditorlikning to'g'ri tahlili, moliyaviy hisob-kitoblar
mexanizmini takomillashtirishga yordam beradi. Bu tahlil, moliyaviy hisob-
kitoblarda to'lov intizomini va hisob-kitoblarning o'z vaqtida otkazilishini
ta'minlashda yordam beradi.
Banklar va moliya muassasalari tomonidan to'lov intizomi va hisob-kitoblarning
o'z vaqtida otkazilishi masalalari hamda soliq majburiyatlarining to'liq to'lanishi
masalalari uchun amaldagi qonun hujjatlari normalariga rioya etilishi juda
muhimdir.
Barcha xojalik yurituvchi subektlar uchun debitorlik va kreditorlik
majburiyatlarini tahlil etish, iqtisodiyotni rivojlantirishga yordam beradi. Ushbu
tahlillar orqali yangi investitsiyalar jalb qilinishi, biznes faoliyatni rivojlantirish
imkoniyati ochilib boradi.
Xо‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan muddati о‘tkazib yuborilgan
debitorlik qarzlarning vujudga kelishi ni oldini olish , aylanma mablag‘lardan
samarali foydalanish , ularning saqlanishini va о‘z vaqtida tо‘ldirilishini ta’minlash
bо‘yicha ma’sulligini oshirib borish , mak ro iqtisodiy kо‘rsatkichlarni ham
yaxshilashga keng yo’l ochadi . Bu esa о‘z o’zidan ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanishning
zaruriy sharti hisoblanadi .
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili
to ‘g‘risida bir qator O‘zbekistonlik va xorijiy olim va mutahassislar tadqiqoq olib
3

borishgan jumladan, Mamlakatimiz olimlaridan To‘laxodjaevaM.M. 1
,
Do‘stmurodov R.D 2
; UrazovK.B 3
; MusaevH.N., 4
TashnazarovS.N. A.V.Vaxobov,
S.V.Voxidov, M.Pardayev, N.Jo’rayev, A.Karimov, A.Ibragimov, B.Isroilov,
A.Sotivoldiyev, B.Xasanov, R.Xolbekov, B.Xoshimov, I.Qo’shmonov rivojlangan
davlatlar olimlaridan B.Nidlz, X.Anderson, K.Druri, N.P.Kondrakov, V.F.Paliy,
Ya.V.Sokolov, E.A.Arens, Dj.K.Lobbek, A.D.Sheremet va boshqalarni
keltirishimiz mumkin. Ular o‘z ishlarida bozor iqtisodiyotda sharoitida
xarajatlarning hisobi, auditorlik tahliligaga keng to‘xtalganlar, bu haqda ularning
chop etilgan darsliklari, o‘quv qo‘llanmalari va maqolalaridan bilib olish
mumkin.Yuqorida qayd etilgan xorijlik va mamlakatimiz iqtisodchi olimlari
tomonidan investitsiyalarning nazariy asoslari, iqtisodiy mazmuni, buxgalteriya
hisobi va auditi masalalari to‘g‘risida qator ilmiy xulosa va amaliy tavsiyalar ishlab
chiqilgan. Shu bilan bir qatorda qishloq xo‘jalik tarmog‘ida, jumladan
parrandachilik sub’ektlarida bu mavzuni tadqiq etishga bag‘ishlangan yaxlit maxsus
ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilmagan. Ushbu mavzuning dolzarbligi va iqtisodiy
adabiyotda chuqur tadqiq etilmaganligini alohida tadqiqot mavzusi sifatida
tanlanishiga asos bo‘ldi.
Bitiruv malakaviy ishining ilmiy-tadqiqotishlari rejalari bilan bog‘liqligi.
Bitiruv malakaviy ishining mavzusi Samarqand iqtisodiyot va servis instituti
“Buxgalteriya hisobi va audit” kafedrasining ilmiy-tadqiqot rejasiga mos keladi.
Tadqiqotning maqsadi. O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ da debitorlik va
kreditorlik qarzlari tahlilining tashkiliy, axborot va metodologiyasiga va asoslarini
o‘rganish, shu soha doirasida taklif va amaliy tavsiyalari shlab chiqishdan iborat.
Tadqiqotning vazifalari. Ilmiy ish oldiga qo‘yilgan maqsadga erishish uchun
quyidagi vazifalar belgilandi:
1
“Audit asoslari” darslik. Toshkent - 2009 – yil.
2
“Audit” Darslik Toshkent Norma 2008-yil.
4 “ Buxgalteriya hisobi va audit” Samarqand – 2004
5 “Audit”. Darslik – T ., “Moliya” 2009 – yil .
3
4

- korxonalarning innovatsion loyixalarda debitorilik va kreditorlik qarzlari
tahlilining buxgalteriya hisobi va audit ob’ekti sifatida mohiyati, tasnifi va tavsifini
yoritib berish;
- Bank moliya korxonalarida debitorlik va kreditorlik qarzlarining maqsadi,
vazifalari va me’yoriy – huquqiy asoslarini tadqiq qilish;
- Bank moliya korxonalarida debitorlik va kreditorlik qarzlarining tashkiliy
va xuquqiy asoslarini ko‘rib chiqish;
Tadqiqot ob’ekti . Navoiy viloyatidagi O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ BXM
tad qiqot ob’ekti bo‘lib hisoblanadi.
Tadqiqot predmeti. O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ da debitorllik va
kreditorlik qarzlari natijasida vujudga keladigan iqyisodiy –ijtimoiy munosabatlar
tadqiqot predmeti bo’lib hisoblanadi.
Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi. Ish kirish, 3 bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat.
Ishning kirish qismida b itiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligi,
o‘rganilganlik darajasi, ishning maqsad va vazifalari, ob’ekti va predmeti,
shuningdek ishning tarkibi yoritilgan.
Birinchi bob “ KORXONALARDA DEBITORLIK VA KREDITORLIK
QARZLARI NAZARIY METODOLOGIK ASOSLARI ” deb nomlangan bo‘lib,
unda korxona va tashkilotlarda debitorlik va kreditrolik qarzlarining nazariy
metodologik tavsifi, ularning buxgalteriya hisobi va audit ob’ekti sifatida tasnifi,
ular hisobining va auditning maqsadi, vazifalari, axborot manbalari yoritilgan va
nazariy asoslari ochib berilgan.
Ikkinchi bob “ Korxonalarda xususan O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ BXMda
da, amalga oshirilayotgan debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobini tashkil etish
va uni yaxshilash yo’llari ” deb nomlanib, ushbu bobda korxonalarda debitorlik va
kreditorlik qarzlari faoliyatining hisobini tashkil qilinishi, yuritilish tartibi va uni
yaxshilash yo‘llari bayon etilgan.
5

Uchinchi bob O’zbekiston Respublikasi Milliy Banki Malikrabot filialida
debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobi va mezonlari deb nomlangan bo‘lib, unda
bevosita korxonalarda debitorlik va kreditorlik qarzlari mohiyati bo'yicha yanada
chuqurroq tahlil va tavsiyalar, qarzlarning aylanuvchanligiga doir qo'shimcha
tavsiyalar, debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili jarayonida aniqlanishi mumkin
bo‘lgan kamchiliklar va bukamchiliklarni bartaraf etish yo‘llari ochib berilgan.
Ishining xulosa qismida moliyaviy faoliyatga d ebitorlik va kreditorlik qarzlarin i
yanada takomillashtirish bo‘yicha fikr va mulohazalar umumlashtirilgan.
Ishning ilova qismida tadqiqot ob’ekti bo‘lgan O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ
BXM ga oid hisob va hisobot ma’lumotlari hamda o‘tkazilgan audit tekshiruvi
materiallarining nusxalari keltirilgan.
Bitiruv malakaviy ishini tayyorlash jarayonida respublikamizda qabul qilingan
qonunlar, Prezident asarlari, nutqlari, buxgalteriya hisobi va auditga oid me’yoriy
xujjatlar, maxsus adabiyotlar va internet ma’lumotlaridan foydalanilgan. Qo‘yilgan
masalalar mazmuni Rasmlar, jadvallar va Chizmalar bilan boyitilgan .

I BOB. Korxona va tashkilotlarda debitorlik va kreditorlik qarzlari nazariy
metodologik asoslari
1.1 Korxona va tashkilotlarda debitorlik va kreditorlik qarzlarining
mazmuni, mohiyati va o’ziga xos xususiyatlari
Debitorlik va kreditorlik qarzlarini tahlil qilish vazifalari, debitorlik va kreditorlik
qarzlari tushunchalarining iqtisodiy mazmuni bilan chambarchas bog'liqdir.
Debitorlik qarzlari va kreditorlik qarzlari tushunchalari ushbu mazmun asosida tahlil
qilinishi kerak.
 Debitorlik qarzlari . Debitorlik qarzlari, tashkilotning yoki shaxsning boshqa
tashkilotlar yoki shaxslar tomonidan olingan qarzlarni ifodalaydi. Bu qarzlar,
tashkilot yoki shaxsga sotib olingan tovarlar yoki ko'rsatilgan xizmatlar uchun
qarzlar, xizmatlar uchun to'lovlar, kreditlar, bank tomonidan ko'rsatilgan
kreditlar va boshqalar o'rtasidagi qarzlarni o'z ichiga oladi. Shuningdek,
debitorlik qarzlari qarzlar to'g'risidagi moliyaviy shartnomalar, shartnomaviy
tartiblar va boshqa shartlarga asoslanadi.
 Kreditorlik qarzlari . Kreditorlik qarzlari, tashkilot yoki shaxsning boshqa
tashkilotlar yoki shaxslarga berilgan qarzlarni ifodalaydi. Bu qarzlar,
tashkilotning xizmatlarini, tovarlarini yoki boshqa moliyaviy faoliyatini
amalga oshirish uchun etkazib berilgan mablag'lar, bank kreditlari, xizmatlar
uchun to'lovlar va boshqalar o'rtasidagi qarzlarni o'z ichiga oladi.
Korxona tomonidan boshqa korxona va tashkilotlarga to’lanishi zarur bo’lgan
majburiyatlar kreditorlik qarzlari deb, korxonaga bosha korxona va
tashkilotlar tomonidan to’lanishi to’lanishi zarur bo’lgan majburiyatlar esa
debitorlik qarzlari hisoblanadi. Ushbu tushunchalar asosida, debitorlik qarzlari deb
tashkilotning qarzdorlari bo'lgan tashkilotlar va shaxslar, ya'ni qarzlarini olingan
tashkilotlar va shaxslar ataladi. Ular mablag'larni olgan tomon bo'lib, ularga
mablag'lar berilgan, ya'ni debitorlikni ifodalaydilar. Boshqa tomondan, kreditorlik
7

qarzlari ifodalab berilgan mablag'lar, ya'ni mablag'larni beruvchi tashkilotlar va
shaxslar tomon bo'lib, ularga mablag'lar berilgan, ya'ni kreditorlikni ifodalaydilar.
Shuningdek, analitiklar boradagi kredit va qarz muomalalarini monitor qilish
orqali korxonaning moliyaviy rivojlanishi va daromad olishi uchun strategiyalar
ishlab chiqishda yordam berishi kerak. Bunda, muvaffaqiyatli moliyaviy nazorat va
boshqaruv tizimini yaratishda analitiklar aniq ma’lumotlar taqdim etishi zarur.
Yana bir qadam sifatida, analitiklar kreditor va debitorlar bilan ishlash
jarayonidagi risklarni tahlil qilishi kerak. Bu risklar arasida g‘arazsizlik, valyuta
kursining o‘zgarishi, muddatli to‘lovlarda kechikmalar va boshqa faktorlar bo‘lishi
mumkin. Analitiklar bu risklarni aniqlab chiqib, ularni azaltish yoki boshqa chora-
tadbirlar ko‘rsatib berishga yordam beradi.
Jamiyatning moliyaviy tizimida kreditor va debitorlar bilan ishlash jarayoni
juda muhimdir va bu jarayonda analitiklar muhim rol o‘ynaydi. Ushbu amaliyotda Debitor va kreditor qarzlarning:
To'lov
muddati -
90kun Davo
muddati -
3yil

aniqlangan ma’lumotlarga asoslangan strategiyalarni rivojlantirishdan foydalanib,
korxonalarning moliyaviy rivojlanishi uchun ko‘mak beradi.
Debitor so‘zi "qarz bergan" yoki "qarz olgan" ma'nolarini ifodalaydi, boshqa
so'zlar bilan aytganda, aktiv hisobvaraqalardagi qarz (qo'shimcha kirim)larni
anglatadi. Kreditor so'zi esa "qarz beruvchi" yoki "qarz oluvchi" ma'nolarini
ifodalaydi, boshqa so'zlar bilan aytganda, passiv hisobvaraqalardagi qarzlarni (va
chegirishni) anglatadi.
Debitor va kreditor so'zlari balansning aktiv va passiv qismlari orasidagi
aloqani belgilashda foydalaniladi. Debitorlar aktivlarga kiradigan mablag'larni
ifodalaydigan hisobvaraqalar bo'ladi, ya'ni ularga qarzdorlikni anglatish uchun
foydalaniladi. Kreditorga esa passivga kiradigan mablag'larni ifodalaydigan
hisobvaraqalar bo'ladi, ya'ni ularga qarzniklikni anglatish uchun foydalaniladi.
Bularning ortasida hisoblanadigan daromad va xarajatlar tug'ilganligida yoki
o'tkazib berilganligida debitor va kreditor turlari mavjud bo’ladi. Kirim va chiqim
ma’nolaridan foydalangan holda aktiv debitorlar va passiv kreditorlar o’rtasidagi
qarzdorlik tushunishi ham mavjud bo’ladi.
Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari korxonaning moliyaviy holatini
o'rganishda muhim bir rol o'ynaydi. Debitorlar, korxona tomonidan pul olingan vaqt
bo'yicha qaytarilishi kerak bo'lgan mablag'lardir. Bu qarzlar, umumiy hisob-
kitoblarda "qarzlar" hisobidan ko'rsatiladi. Kreditorlar esa korxona tomonidan qabul
qilingan vaqtida to'langan mablag'lardir. Bu hisob-kitoblarda "qarzberuvchilar"
hisobidan ko'rsatiladi.
Muhimdirki, debitorlik va kreditorlik majburiyatlari faoliyat davomida nazorat
qilingan holda turishi kerakdir. Debitorlik majburiyatlarining to'liq vaqtida
to'lanmasi korxonaning moliyaviy ustuvorligini ta'minlaydi va kredit tajribasini
yaxshilaydi. Kreditorlik majburiyatlarining amalga oshirilishiga e'tibor berish esa
9

korxona uchun muhimdir, chunki bu daromadlarni sifatli mahsulot yoki xizmatlarni
takomillashtirish uchun ishlatish imkoniyatini ta'minlashda juda muhimdir.
Shuningdek, debitorlik va kreditorlik majburiyatlari bilan bog'liq yoshor
maydonlari ham mavjud bo'ladi. Misol uchun, debitorlik majburiyatlarining amalga
oshirilmaganligi yoki kreditorning soxtalik shartlari bilan kelganligi sabablarga
ko'tarilganidagi holati shunchaki yoshor maydonlaridagi tartibsizlikni ko'tarib
chiqarishi mumkin. Bundan tashqari, bu turlar majburiyatlar uzluksiz bajarilmagan
holatda korxonaning imkoniyati daromadni yo'qotishi yoki xavfsizligi emasligiga
sabab bo'ladi.
Shuningdek, debitorlik va kreditorlik majburiyatlari har bir korxona uchun
individual ravishda baholangan holda bajarilishi kerak. Biznes sohasida
shaxsiylashtiruvchi usullarni qo'llash orqali debitor-kreditori munosabatlarni barpo
etish mumkin. Maqsad - iste'molchi doimiy ravishda sodiq ishonchliligini
ta'minlashdir.
Debitorlik qarzlari hisoblanadiunga hali berilmagan kompaniya pullari.
Kattalashtirish; ko'paytirishkutilgan tushimkompaniyaning o'sish sur'atlarining
oshishi deb hisoblash mumkin, asosiysi qarzdorlar o'z qarzlarini o'z vaqtida
to'lashlari, keyin kreditorlar oldidagi o'z qarzlarini to'lashda muammolar bo'lmaydi.
Kreditorlik qarzlari debitorlik qarzlariga qarama-qarshidir. Bu yerda gap
kompaniyaning ma’lum bir sanagacha to‘lashi kerak bo‘lgan o‘z qarzi haqida
ketmoqda. Debitorlik va kreditorlik qarzlari tushunchalari har doim ham “qarz”
so‘zining salbiy ma’nosini anglatmaydi. Ko'pincha bu faqat qabul qilgan, lekin hali
bajarilmagan majburiyatlar.
Kreditorlik qarzining paydo bo'lishi uchun bankdan kredit olish shart emas,
lekin debitorlik qarzi paydo bo'lishi uchun qarz berish shart emas. Siz faqat etkazib
berish shartnomasini tuzishingiz mumkin, unda hisob-kitoblar tovarni olgandan

keyin bir oy o'tgach amalga oshiriladi. Va bu oy davomida xaridorning kreditorlik
qarzi, ya'ni shartnomani to'lash majburiyati bo'ladi.
Shu bilan birga, etkazib beruvchining debitorlik qarzi bo'ladi, u bir oy ichida
etkazib berilgan tovarlar uchun to'lovlarni kutadi. Ushbu misol shuni ko'rsatadiki,
bitimning ikki ishtirokchisi bitta majburiyatga nisbatan har xil turdagi qarzlarga ega.
Va majburiyatni bajarish muddati kelmaguncha, ikkala tomon ham bu holatni oddiy
ish munosabatlari sifatida qabul qiladi.
Muddati o'tgan kreditorlik qarzlari muammodir
Majburiyat uni bajarish muddati bilan chegaralanadi. Albatta, muddatsiz
majburiyatlar mavjud bo'lib, ularning bajarilishi talab taqdim etilgandan keyin sodir
bo'ladi. Ammo bu erda ham muddatlar mavjud, bunday majburiyat bir zumda yoki,
masalan, talab olingan kundan boshlab uch oy ichida bajarilishi mumkin. Shunday
qilib, har doim majburiyat qachon bajarilishi kerakligini va shuning uchun debitorlik
qarzini aniqlash mumkin. Demak, debitorlik qarzlari ikki turga bo'linadi:
Debitorlik qarzlari 2 turga bo'linadi
Oddiy debitorlik qarzlari Muddati o'tgan debitorlik qarzlar
Oddiy debitorlik qarzlari;
11

Muddati o'tgan debitorlik qarzlari.
Majburiyatni bajarish muddati o'tishi bilan oddiy debitorlik qarzlari muddati
o'tgan debitorlik qarzlariga aylanadi. Va bu erda siz harakat qilishingiz kerak. Shu
sababli, kompaniya uchun debitorlik qarzlarini kuzatish bo'yicha ishlarni tashkil
etish muhimdir. Muayyan majburiyatni to'lash muddati qachon kelishini aniq
bilishingiz kerak.
Muammoli debitorlik qarzlarini o'z vaqtida aniqlash uchun qarzdorning
moliyaviy holatini kuzatish yaxshi bo'lar edi. Majburiyatning bajarilmasligini
oldindan bilish mumkin. Agar qarzdor bankrot bo'lish arafasida bo'lsa, debitorlik
qarzini to'lash ehtimoli juda kam. Bunday vaziyatlarda siz to'lanmagan debitorlik
qarzlarini imkon qadar tezroq tuzatishingiz kerak. Majburiyatni bajarish muddati
tugagandan so'ng darhol sudda uni undirish bo'yicha ishni boshlang. Shunda, sud
qaroriga ega bo'lgan holda, kreditor sifatida bankrotlik to'g'risidagi ish yuritish va
debitorlik qarzlari bo'yicha hech bo'lmaganda qisman kompensatsiya olish mumkin
bo'ladi.
Kreditorlik qarzlarini to'lashdan qasddan bo'yin tovlaganlik uchun javobgarlik
Shuni aytib p’tish joizki, kreditor o'z majburiyatlarini faqat majburiyatni
bajarish muddati kelgandan keyingina bajarishni istamaydi. Natijada debitorlik
qarzlari muddati o'tib ketadi va siz majburiyatni bajarish uchun turli
rag'batlantirishlardan va hatto majburlash usullaridan foydalanishga kirishishiz
mumkin. Kreditor muddati o'tgan debitorlik qarzlari muammosini hal qilish uchun
quyidagi yo'ldan borishi mumkin.
Jinoiy javobgarlikka tortish bilan tahdid qilish birmuncha qarzdorlarni
to'lovlarni to'lashga sababchi bo’ladi.

Biror bir shaxsdan debitorlik qarzlarining vujudga kelishi, uning
kontragentidan kreditorlik qarzlarining paydo bo'lishiga sababchi bo’ladi.
Majburiyat to'liq bajarilgandan keyingina ikkala qarz ham to'langan sanaladi.Biroq
agar qarzdor qarzni to'lamasa, kreditor debitorlik qarzlari hisobiga pul olish uchun
qonun va shartnomada ko’rsatilgan barcha usullardan foydalana oladi.
Debitorlik majburiyatlari bu – qarshi tomonning (ajratilgan bо‘linmalar, shо‘ba
va qaram xо‘jalik jamiyatlari, xodimlar, mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar,
byudjetga soliqlar va boshqa majburiy tо‘lovlar, maqsadli davlat jamg‘armalari va
sug‘urta badallari bо‘yicha, ta’sischilarning ustav kapitaliga ulushlari bо‘yicha)
korxonaga tо‘lashi lozim bо‘lgan muddatli majburiyatlari hisoblanadi .
Kreditorlik majburiyatlari deganda – qarshi tomonga korxonaning tо‘lashi
lozim bо‘lgan ( mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga , ajratilgan
bо‘linmalarga , shо‘ba va qaram xо‘jalik jamiyatlarga , kechiktirilgan daromadlar ,
majburiy tо‘lovlar bо‘yicha kechiktirilgan majburiyatlar , boshqa kechiktirilgan
majburiyatlar , olingan bо‘naklar , byudjetga tо‘lovlar bо‘yicha qarz , sug‘urtalar
bо‘yicha qarz , maqsadli davlat jamg‘armalariga tо‘lovlar bо‘yicha qarz ,
ta’sischilarga bо‘lgan qarzlar , mehnatga haq tо‘lash bо‘yicha qarz , qisqa muddatli
bank kreditlari , qisqa muddatli qarzlar , uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi
va boshqa kreditorlik qarzlari ) majburiyatlari nazar tutiladi .
Majburiyat bu muayyan fuqarolik huquqiy munosabatdan iborat bо‘lib , uning
amal qilishi orqali bir shaxs ( qarzdor ) ikkinchi shaxs kreditor foydasiga ma’lum bir
harakatni bajarishi , mol - mulkni topshirishi , ishni bajarishi , xizmat kо‘rsatishi , pul
tо‘lashi yoki biror harakatni bajarishdan tiyilishi zarur bо‘lgan holatga aytiladi 5
.
(link)
Majburiyatlar shartnomadan , ziyon yetkazish natijasida hamda Fuqarolik
kodeksida kо‘rsatilgan boshqa asoslardan vujudga keladi .
Majburiyatlar xо‘jalik shartnomalari bandlariga tо‘la amal etmaslik natijasida
5
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 234-моддасида
13

yuzaga keladi .
1-Rasm. Investitsiyalarning tasniflanishi.
Mikroiqtisodiy darajadagi investitsiyalar xalq xo’jaligining quyi bo’g’ni
xisoblangan korxonalar tomonidan amalga oshiriladi.
Hududiga ko’ra investitsiyalar ichki va tashqi investitsiyalarga bo’linadi. Ichki
investitsiyalar deganda mamlakat ichidagi investorlar tomonidan kirgizilgan
investitsiyalar miqdori tushuniladi. Tashqi investitsiyalar esa mamlakat asosan Debitorlik va kreditorlik qarzlar
1.
1. .
1.
1.
1.

xorijiy investorlar ( chet el fuqarolari va korxonalari) tomonidan kiritilgan
investitsiyalar tushuniladi.
Investitsiyalar investitsiyalash davriga ko’ra uzoq va qisqa muddatli
investitsiyalar mavjud. Uzoq muddatli investitsiyalarga bir yildan ko’p muddatga
kiritilgan xar qanday turdagi investitsiyalar tushuniladi. Qisqa muddatli
investitsiyalar deganda esa bir yilgacha bo’lgandavrdagi barcha turdagi
investitsiyalar tushuniladi.
Qo’yilish shakliga qarab investitsiyalar real ( kapital) va moliyaviy
investitsiyalarga bo’linadi. Kapital investitsiyalar deganda korxonaning kelajakda
asosiy vostasi yoki ularning balans qiymatini oshishiga olib keladigan mablag’lar
tushuniladi. Moliyaviy investitsiyalar esa qaytarib olinadigan va kelajakda daromad
( foyda) olish maqsadida boshqa korxonalarga kiritilgan mablag’lar hisoblanadi.
Moliyaviy investitsiyalar auditini o’tkazishda bir qator meyoriy huquqiy
asoslardan foydalaniladi. Bu me’yoriy huquqiy asoslarini ( 2- Rasm):
Moliyaviy investitsiyalar auditini o’tkazganda uchraydigan asosiy atamalarni
“Qimmatli qog’ozlar vafond birjalari to’g’risida” gi O’zbekiston respublikasi
qonuniga asoslanib aniqlab olish lozim, bu qonunga ko’ra qimmatli qog’ozlarning
quydagi turlari bor (2-Rasm)
15• Xaridor va buyurtmachilarning qarzi;
Sho'ba va qaram xo'jalik jamiyatlarining qarzi;
Xodimlarga berilgan bo'naklar
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo'naklar:
Budjetga soliqlar va boshqa majburiy to'lovlar bo'yicha bo'nak
to'lovlari:

2 –Rasm. Debitorlik qarzlari turlari;
Yuqoridagi rasmga qarab tariflaydigan bo’lsak debitorlik va kreditorlik qarzlari
muddatiga ko’ra 2 turga bo’linadi. Bular qisqa muddatli qarzlar – hisobot
sanasidan keying 12 oy ichida to’lanadi, uzoq muddatli qarzlar esa – hisobot
sanasidan keying 12 oydan so’ng to’lash Ta'sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo'yicha qarz
Qisqa nuddatli qarz
Uzoq muddatli qarzDebitorlik qarzlari muddatiga qarab ikki turga bo'linadi:

1.2 Korxonalarda debitorlik va kreditorlik tarkibi va tasnifi
Debitorlik va kreditorlik so’zlarini mos ravishda kirim va chiqim, ko’payish va
kamayish ma’nolariga to’g’ri keladi. Bunday nomlanishiga asos sifatida balansning
aktiv va passiv qismlarga va hisobvaraqlarni aktiv va passiv turkumlarga bo’linishi
asos bo’ladi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlarining tarkibi buxgalteriya balansining
tegishli qatorlarida quyidagi tarzda ifodalangan:
1. Debitorlik qarzlarining tarkibi:
- Debitorlik qarzlari aktivalar bo'yicha yuklarni (hissalarni, avanslarni,
tovarlarni sotish uchun olingan kreditlarni va boshqalar) hamda xizmat ko'rsatish
uchun berilgan avanslar va tovarlarga oid bo'lgan to'lovlar bilan bog'liq bo'ladi.

2. Kreditorlik qarzlarining tarkibi:
- Kreditorlik qarzlari pasivlar bo'yicha xisoblashga bor ishonchli pul
summalarni (moliyalashtirilgan kreditlarning asosiy summasini, ishchi uchrashuvini,
hisob-kitoblarning amalga oshirilishi uchun berilgan avanslar va boshqalar) hamda
xizmat ko'rsatish jarayonida olindi yoki oliyadi.

Bularning har biridan foydalanib, buxgalteriya balansi tegishli qatorlari
joylashtiriladi va shu orqali debitorlik va kreditorlik qarzlari yagona tarkibga ega
bo'ladi.
Debitorlik qarzlari , bir qancha turdagi moliyaviy majburiyatlardan kelib
chiqadi. Bu qarzlar, tijorat tashkilotlarining boshqa tashkilotlarga bor bo‘lgan naqd
va moliyaviy resurslar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bu qarzlar umumiy ravishda
quyidagi turdagi bo‘limlarga bulib turadi:
17

1. Xaridor va buyurtmachilarning qarzi: Tijorat tashkiloti xizmat yoki mahsulot
sotib olganda xaridor yoki buyurtmachi tomonidan to‘lanishi kerak bo‘ladigan
summa.
2. Ajratilgan bo‘linmalarning qarzi: Tijorat tashkiloti boshqa tashkilotga
ajratilgan mahsulotlar uchun to‘lovni amalga oshirishi kerak.
3. Sho'ba va qaram xo'jalik jamiyatlarining qarzi: Tijorat tashkiloti boshqa
korxonalar yoki jamiyatlar bilan amaliy hamkorlikda ishlayotgan paytlarda chet
eldagi shaxslarga berilgan kreditlardan kelib chiqadi.
4. Xodimlarga berilgan bo'naklar: Xodimlarga ish haqi sifatida to’lanuvchi
summalardir.
5. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo'naklar: Mollarni
yetkazib beruvchilar va pudratchilar uchun to'langan summalardir.
6. Budjetga soliqlar va boshqa majburiy to'lovlar bo'yicha bo'nak to'lovlari:
Davlat soliq organlari tomonga soliq olish jarayonida yoki boshqa majburiy to’lov
uchun amalga oshiriladigan mablag‘lar.
7. Maqsadli davlat jamg'armalari va sug'urtalar bo'yicha bo'nka to'lovlari:
Davlatning maqsadli jamg’armalari, sug’urtalar uchun amalga oshiriladigan
mablag’lar.
8. Ta'sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo'yicha qarzi: Tijorat tashkilotining
ta’sis etilish davrida ortga chiqqan kapitalning qayta tiklanmasi uchun banklardan
olingan kreditlardir.
9. Xodimlarning boshqa operatsiyalar bo'yicha qarzi: Xodimlarning ish
faoliyatini amalga oshirish uchun muvofiqliyatning yoqolishiga sabab ko‘rsatgan
summalardir.
Bu debitorlik qarzlari, tijorat tashkilotining moliyaviy holati, ishonchlilik
darajasi va kredit siyosati boyicha muhimdir va ularni rivojlantirish uchun ustuvor
harakatlarni amalga oshirish tavsiya etiladi.

Kreditorlik qarzlari , mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz, sho‘ba
va qaram xo‘jalik jamiyatlarga qarz, soliq va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha
kechiktirilgan majburiyatlar, olingan bo‘naklar, budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz,
sug‘urtalar bo‘yicha qarz, maqsadli davlat jamg‘armalariga to'lovlar bo'yicha qarz,
ta’sischilarga bo'lgan qarzlar, mehnatga haq to'lash bo'oyicha kardorlik qarzi hamda
boshqa kreditorlik qarzlari bilan bog'liqdir. Bu borçlarni muddatlari tugagach yoki
tugamagan kreditlarni o'ylash mumkin.
Debitorlik va kreditorlik qarzlari tarkibida muddati o‘tgan, to‘lov muddati
kelgan va to‘lov muddati o‘tmagan majburiyatlarni alohida tarkiblash juda muhim.
Bu, korxonaning moliyaviy holatini aniqlash va boshqarish uchun juda muhim
ma'lumotlar. To'lov muddati kelgan debitorliklar esa to'lovnoma yetkazilgandan
so'ng to'lanishi kerak bo'lgan summalardir. To'lov muddati o'tmagan majburiyatlar
esa to'lovnoma yetkazilgandan so'ng to'lanmagan yoki qismen to'lanmagan
summalardir. Barcha bu ma'lumotlar korxonaning soliq huquqlarini bajarishda va
kapitalni amalga oshirishda juda muhimdir.
Debitorlik qarzlarini to’lamaslik xavfi to’g’ridan to’g’ri debitorlik qarzlarini
to’lash muddati bilan bog’liq va xavfning ortishi o’z vaqtida monitoring qilinishni
va nazoratni talab qiladi. To’lovning o’z vaqtida bajalishiga ko’ra debitorlik
qarzlarining qaytarilishi va buning ustidan nazoratni ta’minlash, korxonaning
likvidligi va to’lov qobilyati darajasini tahlil qilish kabi turlarga bo’linadi. Muddati
o’tgan qarzlar ya’ni o’z vaqtida qaytarilmagan bo’lsa ular talab qilinadigan va talab
qilinmaydiganlarga bo’linadi. Shuningdek davo qilingan va davo qilinmagan
terminlari mavjyd bo’lib, muddati o’tgan qarzni davo qilib amaldagi qonuniy
choralarni qo’llash (ya’ni shikoyat xatlari yuborish, davo arizasini sudga topshirish)
davo qilingan qarzdorlik hisoblanadi. Debitorlik qarzlarini tahlil qilish korxonada
o'tgan qarzlarning ko'payishi haqida xulosa qilish muammolari, boshqacha
aytganda, korxonaning moliyaviy tuzilishi va boshqaruv shakli bo'yicha muammolar
bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Aytish kerakki, debitorlik qarzlari tahlili,
19

korxonaning moliyaviy holatini va uni boshqarish usullarini aniqlashda muhim
ahamiyatga ega bo'ladi.
Debitorlik qarzlari sifatini oshirishning asosiy vositasi hisoblanadi nazoratni
kuchaytirdi degan gapni kuzatib o'ting. Bu ifoda, debitorlik qarzlari to'g'risidagi
to'liq va aniqlikni ta'minlash uchun monitoring tizimlarini kuchaytirishni anglatadi.
Bu tizimlar korxonaning qarzdorlari bilan bo'g'liq ma'lumotlarni amalga oshirish,
qarzdorlarning to'lov grafiklarini va boshqa moliyaviy ko'rsatkichlarni tahlil qilishga
yordam beradi.
Muddati o'tgan qarzlarning ko'payishi muammolari esa korxonaning
daromadlari va likvidlilikka ko'rsatkichlari ustida to'g'ri ta'sir qilishi mumkin. Bu
holatda, muddati o'tgan qarzlar ko'payishi, korxonaning boshqa ma'lumotlari
(masalan, daromadlar, tovarlar va xizmatlar sotishining tezligi, qarz qaytarish rejasi
va boshqalar) bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
Moliyaviy boshqaruv organlari va moliyaviy hisob-kitob departamentlari
ko'plab vositalarni ishlatishadi, masalan, qarzlar hisobi, likvidlik ko'rsatkichlari,
moliyaviy nazorat va boshqa vositalar, debitorlik qarzlari bilan bog'liq
muammolarni aniqlash va hal qilish uchun. Bu tizimlar korxonaning moliyaviy
holatini chuqur tahlil qilishga yordam beradi va debitorlik qarzlari muammolariga
o'ziga xos yechimlar topishda yordam beradi. Debitorlik qarzlarini nazorat qilish va
boshqarish bo'yicha ichki nizomni tasdiqlash muhimdir, debitorlik qarzlari bilan
ishlash tartibini, undirish tartiblarini belgilash va muddati o'tgan qarzlarni o'z
vaqtida aniqlashni o'z ichiga oladi. Bu nizomning qo'llanilishi korxonaning
moliyaviy islohotlarini, qarzlar bilan bog'liq muammolarini va ularning yechimlarini
aniqlashda va hal qilishda yordam beradi. Korxonada debitorlik qarzlari bilan
ishlash tartibini va undirish tartiblarini belgilash uchun moliyaviy boshqaruv
organlari tomonidan ichki nizom tuziladi. Bu nizom korxonaning moliyaviy

ma'lumotlarni to'plash, tahlil qilish, vaqtda debitorlik qarzlarini aniqlash va ularni
boshqarishga oid usullarni o'z ichiga oladiю Muddati o'tgan qarzlarni va ularning
bajarilishini nazorat qilish uchun mas'ul shaxslar belgilanadi. Bu shaxslar o'z
vaqtida debitorlik qarzlarni tahlil qilish, ularni to'g'ri bajarish, qarzlarni ortga
qaytarish va boshqa moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish uchun javobgar
bo'ladi. Moliyaviy boshqaruv organlari va hisob-kitob departamentlari debitorlik
qarzlari nazoratini oshirish uchun kerakli tizimlarni o'rnatishga o'rtacha
chiqarishadi. Bu tizimlar debitorlik qarzlari bilan ishlashni avtomatlashtirish,
muddati o'tgan qarzlarni tez va aniq aniqlash va muammoni tez hal qilishga yordam
beradi. Debitorlik qarzlari va ularning bajarilishi uchun muddati o'tgan qarzlar bilan
ishlash tartibini belgilashda tahlil va monitoring usullari kritik ahamiyatga ega.
Moliyaviy boshqaruv organlari va departamentlar ko'plab analitik vositalarni
ishlatishadi, masalan, muddati o'tgan qarzlar va ularning o'z vaqtida aniqlanishi
uchun avtomatlashtirilgan ma'lumotlar tahlil tizimlari. Debitorlik qarzlari bilan
ishlash tartibini va muddati o'tgan qarzlarni aniqlashni osonlashtirish uchun raqamli
tizimlarni o'rganish va o'rnatish muhimdir. Bu tizimlar debitorlik qarzlari to'g'risida
ma'lumotlar olish, ularni analiz qilish va muddati o'tgan qarzlarni aniqlashda
yordam beradi. Moliyaviy boshqaruv organlari debitorlik qarzlari bilan ishlash
tartibini o'z vaqtida yaxshilash uchun taqrizlar va yechimlar taklif qilishga ishtirok
etadi. Bu taqrizlar va yechimlar debitorlik qarzlari muammolarini hal qilishda va
korxonaning moliyaviy tizimini yanada optimallashtirishda yordam beradi.
Kreditorlik va debitorlik qarzlarining tarkibi, tuzilishi va dinamikasini tahlil qilish
korxonaning moliyaviy holatini aniqlash uchun ahamiyatga ega bo'ladi. Bu tahlil
korxonaning kreditorlar va debitorlar bilan munosabatlari, moliyaviy barqarorlik va
to'lovning yaxshi ko'rsatkichlarini o'rganishga yordam beradi. Kreditorlik va
debitorlik qarzlarining tuzilishi va dinamikasi korxonaning kreditorlar va debitorlar
bilan munosabatlari va ularning moliyaviy holati haqida ma'lumot beradi. Bu
munosabatlar, korxonaning soliq va moliyaviy barqarorlik darajasini ta'minlashda
kritik ahamiyatga ega. Kreditorlik va debitorlik qarzlarining o'sishi dinamikasi,
21

korxonaning moliyaviy ahvolining barqarorligi uchun muhim bir ko'rsatkichdir.
Eslatma: agar korxonaning debitorlik qarzlari o'sishi, ammo kreditorlik qarzlari
darrov nazorat ostida bo'lsa, bu korxonaning soliqlarini to'g'ri vaqtida to'lashga qodir
bo'lishini anglatadi. Kreditorlik va debitorlik qarzlarining o'sish dinamikasi, to'lov
va hisob-kitob munosabatlari sohasidagi vaziyatni o'rganishga yordam beradi. Misol
uchun, agar debitorlik qarzlarining o'sishi to'g'risida xabarlar paydo bo'lsa, bu
korxonaning to'lovning kechikishi uchun qarzlarini boshqarishning yaxshi bo'lishi
uchun qo'shimcha imkoniyatlar yaratishga to'g'ri keladi. Kreditorlik va debitorlik
qarzlarining o'sishi, jiddiy tahdidlar va qo'llaniladigan yechimlarni talab qiladi. Agar
korxonaning qarzdorlar bilan to'lov munosabatlari to'g'ri emas bo'lsa, bu moliyaviy
risklarni oshirishi mumkin. Bu sababli, rahbariyat uchun kritik vaziyatda qarzdorlar
bilan to'lov munosabatlarini to'g'ri tartibga solishga yordam beradigan yechimlar
izlash juda muhimdir. Kreditorlik va debitorlik qarzlarining o'sishi, korxonaning
moliyaviy boshqaruvini va strategiyasini belgilashda muhim rol o'ynaydi. Agar
korxonaning kreditor va debitorlar bilan to'lov va hisob-kitob munosabatlari yaxshi
bo'lsa, bu korxonaning moliyaviy strategiyasini yanada kuchaytirish va uni yanada
to'g'ri vaqtida ma'lumot asosida qo'llashga imkon beradi. Shuningdek, kreditorlik va
debitorlik qarzlarining o'sishi va ularning dinamikasi korxonaning moliyaviy
holatini aniqlashda asosiy ko'rsatkichlardan biri bo'ladi va rahbariyat uchun to'lov va
hisob-kitob munosabatlari sohasidagi karorlarini qabul qilishda muhimdir.
Aniqlangan tahlilizdek, korxonaning aylanma mablag'larining umumiy hajmi va
debitorlik qarzlari ulushi o'rtasidagi munosabatlarning ko'rsatkichlari, resurslar
aylanmasining tezligi va ichki muammolar tufayli o'zgarmasligi, balki tashqi
muammolar tufayli ishlamay qolishi, kreditorlar oldidagi majburiyatlarini to'lash
qobiliyatining pasayishi bilan bog'liq. Korxonaning ichki muammolari, masalan,
moliyaviy boshqaruvdagi kamchiliklar, hisob-kitob xatoliklari yoki moliyaviy
rivojlanishda chegaralanganliklar debitorlik qarzlari ulushi va aylanma
mablag'larining o'sishi uchun asosiy sabab bo'lishi mumkin. Bu muammolar
korxonaning moliyaviy boshqaruvini yaxshilash va kreditorlar bilan munosabatlarni

yanada kuchaytirishga qaratilgan ishlarni tashkil etishga to'sqinlik qila olishi
mumkin. Tashqi muammolar, masalan, moliyaviy bozorda yuqori valyuta kurslari,
davlat siyosati o'zgarishlari yoki xalqaro bozorlardagi istiqomatning kamayishi,
debitorlik qarzlari ulushi va aylanma mablag'larining o'sishi uchun tashqi sabab
bo'lishi mumkin. Bu tashqi muammolar korxonaning kreditorlar bilan to'lov va
hisob-kitob munosabatlari bo'yicha kelgusi amalga oshirishlarni qiyinchilashtirishi
mumkin. Moliyaviy ko'rsatkichlar, masalan, daromadlar, chegirmalar, foyda
marjinali, tovarlar sotishining tezligi va xalqaro bozor sharoitlari korxonaning
aylanma mablag'larining o'sishi va debitorlik qarzlari ulushi bilan bog'liq. Agar
korxonaning moliyaviy ko'rsatkichlari yomonlashsa yoki yomonlashmoqda bo'lsa,
bu debitorlik qarzlari ulushi va aylanma mablag'larining o'sishi uchun yana bir
sabab bo'lishi mumkin. Kreditorlar bilan munosabatlar, masalan, to'lov shartlarining
o'zgarishi yoki majburiyatlarni to'lash qobiliyati haqida aniqlikni olish, debitorlik
qarzlari ulushi va aylanma mablag'larining o'sishi uchun muhim faktor bo'lishi
mumkin. Agar korxonaning kreditorlar bilan munosabatlari yaxshi bo'lsa va to'lov
shartlari kelgusi to'lovni amalga oshirishga to'g'ri keladigan holda o'zgarishi
mumkin, bu debitorlik qarzlari ulushi va aylanma mablag'larining o'sishining yo'l
qo'yilishini kamaytirishi mumkin.
Shuningdek, korxonaning aylanma mablag'larining umumiy hajmi va debitorlik
qarzlari ulushi o'rtasidagi munosabatlarning tahlili, korxonaning moliyaviy holatini
tushunish va kreditorlar bilan munosabatlarni kuchaytirishda yordam beradi. Bu
tahlil korxonaning strategiyasini belgilashda va kelgusi moliyaviy faoliyatini
rejalashtirishda yordam beradi. Sizning moliyaviy hisobotlaringizda qarzdorlar va
kreditorlar bilan hisob-kitoblar shartnomaviy munosabatlarning muhim qismlari
hisoblanadi. Bu, korxona yoki tashkilotning moliyaviy vaziyati haqida aniq va
ishonchli ma'lumotlarni ta'minlashda juda muhimdir.
Qarzdorlar hisob-kitoblari, korxona yoki tashkilotning qaysi shaxslarga qanday
miqdorda qarz berishini, qarzlarining qanday vaqt oralig'ida to'lanishini ko'rsatadi.
23

Kreditorlar hisob-kitoblari esa korxona yoki tashkilotning qaysi shaxslardan qanday
mablag'lar olinganini, ularning qanday vaqt oralig'ida to'lashlari kerakligini
ifodalaydi.
Buxgalteriya hisoblaridan kelib chiqadigan miqdorlar, shartnomaviy
munosabatlarning natijasi sifatida korxona yoki tashkilotning hisob-kitoblarida
ifodalangan to'g'ri summalardir. Bu summalardagi farq, qarzdorlar va kreditorlar
o'rtasidagi shartnomaviy munosabatlarni ifodalaydi.
Moliyaviy hisobotlarda bu miqdorlarning to'g'ri va aniq ko'rsatilishi shartnoma
shartlari va shartnomaviy munosabatlarning qarorlari bilan mos keladigan
muammolar bo'lishi mumkinligini anglatadi. Shartnomaviy munosabatlar
kafolatlari, qarzdor va kreditorlarning to'lov shartlari, to'lov muddati va boshqa
shartlar hisoblanadi. Bu miqdorlar muhokama va muhokama olish vaqtida juda
muhimdir, shuning uchun ularni diqqat bilan baholash va tekshirish kerak. Aynan,
tashkilotlar debitorlar (qarzdorlar) va kreditorga (kreditorlar) bo'lgan o'zaro
munosabatlarda bosh qarz va qarzlarini olishlari mumkin. Biroq, debitorlikning
miqdori va muddati o tgan qarzlarning ko payishi debitorning moliyaviy holatiniʻ ʻ
kuchaytirishi mumkin. Bu muammo odatda to lov qilinmagan qarzlarning miqdori
ʻ
va ularning qaytarilishi muddati o tishi bilan bog liqdir.
ʻ ʻ
To'lovni to'lamaslik (debitorlik) tizimi tashkilotning moliyaviy xavfsizligini
ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Agar debitorlik qarzlari miqdori yoki muddati
o tishi sababli ko payib, tashkilotning likvidlik darajasida zararli o zgarishlar
ʻ ʻ ʻ
yuzaga kelishi mumkin. Bu sababli, debitorlik qarzlari miqdori va ularning
qaytarilishi muddatini nazorat qilish tashkilot uchun muhimdir. Tashkilotlar
qarzdorlarini (debitorlarini) qarzlari miqdorini va ularning qaytarilishi muddatini
baholash orqali tekshirishlari lozim. Bu, qarzdorning xavfsizlik darajasini
aniqlashda yordam beradi. Tashkilotlar qarzlarini to'g'ri vaqtida to'lash uchun to'lov

jadvallari yaratib, ularni takomillashtirishlari kerak. Bu, debitorlik tizimining
nazoratini ta'minlashga yordam beradi. Tashkilotlar moliyaviy hisobotlarni va
kuzatishlarni qo'lda tutish orqali debitorlik tizimining davomiy nazoratini amalga
oshirishlari lozim. Bu, xavfsizlik muammolari aniqlanishi va ularning tezda hal
qilinishiga yordam beradi. Tashkilotlar debitorlik tizimida qatnashish orqali kredit
shartnomalarini tekshirish va ularning tushunishlari uchun boshqa shartlarni qabul
qilishlari kerak. Bu ko'rsatkichlar tashkilotlar uchun debitorlik tizimini nazorat
qilishda muhimdir va moliyaviy xavfsizlikni ta'minlashda yordam berishi mumkin.
Afsuski, ushbu nomuvofiqlik hisob-kitob jarayonida odatda yuzaga keladi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlari korxona balansining asliy qismlarini tashkil etadi.
Ular korxona faoliyatining odatiy jonzotlari bo'lib, moliyaviy hisobotlarda o'rniga
joylashtiriladi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlari ortiqcha qarzdor va kreditorni ifodalaydi.
Qarzdorlar, tashkilotga mablag' berish uchun qarzlarga ega bo'lgan shaxslar yoki
tashkilotlardir. Ularning qarzlari, kreditning olish va to'lov muddatlariga asoslanadi.
Qarzlar ko'payib, qaytarilishi muddati o tgan paytda debitorlik miqdori ortibʻ
chiqadi. Bu, tashkilot uchun moliyaviy risvolni va likvidlik darajasini pasaytirish
o qibatida yuzaga kelishi mumkin.
ʻ
Kreditorga (kreditor) bo lgan taraflar esa, korxona yoki tashkilotdan mablag
ʻ ʻ
olish uchun shartnomaviy tartiblar o rniga qo yilgan shaxslar yoki tashkilotlar
ʻ ʻ
hisoblanadi. Ular to lov muddatiga yetib keldiklarida kreditlarni to lab, qarzlarini
ʻ ʻ
qaytaradilar. Agar muddat o tishi yoki to lov muddati kechiktirilishi sababli qarzni
ʻ ʻ
qaytarmasalar, bu kreditorlik qarzi ko payib, korxona balansida kreditorni ortiqcha
ʻ
qarz qilib qolishi bilan natijalanadi.
Bu nomuvofiqlik korxona moliyaviy hisobotlarida tizimli ravishda ko rsatilishi
ʻ
kerak, chunki u korxonaning moliyaviy holatining aniq tasvirlanishida katta ro l
ʻ
25

o ynaydi. Bu holatni nazorat qilish va moliyaviy xavfsizlikni ta minlash, tashkilotʻ ʼ
uchun muhimdir.
Debitorlik va kreditorlik qarzlari balansi korxona yoki tashkilotning moliyaviy
holatiga ta'siri haqida o'rganishda boshlang'ich nuqta bo'lib xizmat qiladi. Ular
moliyaviy hisobotlarda belgilangan va moliyaviy nazoratning asosiy qismi
hisoblanadi. Bunday qarzdorlik va kreditorlik qarzlari balansi, korxona moliyaviy
holati va uning uzluksizlik darajasini tushuntirishda kritik ma'lumotlar o'rniga
joylashadi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlari balansi, aylanish davri (aylanma koeffitsienti)
bilan bog'liq bo'lgan ta'sirini aniqlashda yordam beradi. Aylanma koeffitsienti,
qarzlar to'g'risida xabar bermoqda va ularning qaytarilishi muddati qachon tugaydi
shu haqida fikrlar beradi. Agar debitorlik qarzlari miqdori yoki muddati o tishi
ʻ
sababli ko payib, aylanma koeffitsienti kamayishi mumkin. Bu esa tashkilotning
ʻ
likvidlik darajasining yaxshilanishini anglatadi. Boshqacha debitorlik qarzlari
miqdori va muddati o tgan qarzlar ko payishi, debitorlik qarzlari aylanma
ʻ ʻ
koeffitsienti darajasining pasayishi va uning xavfsizlik darajasining pasayishi
natijasida yuzaga keladi.
Shuningdek, kreditorlik qarzlari balansi ham tashkilotning moliyaviy holatiga
o sha kritik muhimlikni olib keladi. Agar kreditorlik qarzlari balansi oshib, qarzlar
ʻ
muddati o tishi yoki to lovni olmaslik sababli ko payib, bu korxona uchun
ʻ ʻ ʻ
moliyaviy kuchning kamayishini anglatishi mumkin.
Bular bilan birga, debitorlik va kreditorlik qarzlari balansi korxona moliyaviy
holatiga ta'siri, xususiy tartibda boshlang'ich nuqta bo'lib xizmat qiladi va moliyaviy
nazorat va boshqaruvda juda muhim bo'lib qoladi.
Agar debitorlik qarzi kreditorlik qarzidan katta bo'lsa, bu umumiy likvidlik
koeffitsientining yuqori darajasini ta'minlashda muhim rolni o'ynaydi. Bu, debitorlik

qarzlarining to'g'ri vaqtida to'lanishini ta'minlash uchun katta qo'llab-quvvatlashni
talab qiladi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlarining ulushi
Ular yordamida, tashkilot qarzlarini to'g'ri vaqtida to'lash va moliyaviy
xavfsizlikni ta'minlash uchun moliyaviy resurslarni mavjudlashtirish uchun harakat
qilishi mumkin. Agar debitorlik qarzi kreditorlik qarzidan katta bo'lsa, tashkilot
kreditlarni to'g'ri vaqtida to'lashda muammo yuzaga kelishi mumkin. Bu esa
tashkilotning likvidlik darajasini pastga surishi, shuningdek, kreditorni qarzlarini
to'lashda qiyinliklar tug'ilishi mumkin.
Biroq, sizning aytishlarizdek, debitorlik qarzlari aylanmasiga nisbatan
kreditorlik qarzlarining tezroq aylanishi ham o'zaro munosabatlarda muhimdir. Agar
kreditorlik qarzlari tezroq aylanib, debitorlik qarzlari esa sifatli vaqtida to'lanmasa,
bu tashkilot uchun moliyaviy kuchning qisqarishiga olib kelishi mumkin.
Shuningdek, agar kreditorlik qarzlari debitorlik qarzlari aylanmasiga nisbatan tezroq
aylanib, bu moliyaviy turliyliklarning ko'payishi mumkinligini ko'rsatishi mumkin.
Bular bilan birga, umumiy likvidlik koeffitsienti debitorlik va kreditorlik
qarzlari o'rtasidagi munosabatlarni va tashkilotning umumiy moliyaviy xavfsizligini
27

tushuntirishda muhim indikator bo'lib qoladi. Bu ko'rsatkich tashkilotning moliyaviy
boshqaruvini tahlil qilish va moliyaviy siyosatni belgilashda yordam beradi. Aniq,
kreditorlik qarzlarining harakatini boshqarish shuningdek etkazib beruvchilar bilan
shartnomaviy munosabatlarni o'rnatish, kompaniya tomonidan to'lovlar shartlari va
miqdori xaridorlardan mablag'larning kelib tushishiga bog'liqdir. Bu jarayonda,
kompaniya etkazib beruvchilarga moliyaviy shartnomalar orqali kreditlarni olish va
uning shartlarini kafolatlash orqali mablag'larni ta'minlash uchun kelib chiqadi. Bu
shartlar odatda kompaniya tomonidan va etkazib beruvchilar tomonidan
qarorlashiladi.
Etkazib beruvchilar bilan shartnomaviy munosabatlarni o'rnatish shu jumladan,
to'lov shartlari, to'lov muddatlari, to'lov usullari va to'lov miqdorini o'z ichiga oladi.
Shu bilan birga, kredit shartnomalari etkazib beruvchilar bilan qabul qilingan
mablag'lar uchun kafolat berish shartlarini ham o'z ichiga oladi. Bu kafolatlar
kompaniya tomonidan to'lovlar o'tkazilmasa yoki boshqa shartlar buzilsa qo'llanib
qolishini ta'minlaydi. Kompaniya tomonidan to'lovlar shartlari va miqdori
xaridorlardan mablag'larning kelib tushishiga bog'liqdir. Bu shartnomaviy
munosabatlarda xaridorlar mablag'larni kelib tushish va to'lov shartlarini qabul
qiladi. Kompaniya shu mablag'larni o'zlashtirish, shuningdek, shartnomaviy
shartlarni bajarish uchun mablag'lar to'lashni kafolatlaydi. Bular bilan birga,
kreditorlik qarzlarining harakatini boshqarishda shartnomaviy munosabatlar va
to'lov shartlari katta ahamiyatga ega. Ular kompaniya tomonidan moliyaviy
xavfsizlikni ta'minlashda va mablag'larni to'lash vaqti va miqdorini belgilashda juda
muhim rol o'ynaydilar.
Debitorlik va kreditorlik qarzlarini tahlil qilishda maqsad, asosli (qonuniy) va
asossiz (noqonuniy) qarzlar summalarini aniqlash va ularga e'tibor berishdir.
Asosli (qonuniy) qarzlar . Bu qarzlar moliyaviy shartnomalar yoki xususiy
moliyaviy aniq-tug'ilgan shartlarga asoslangan qarzdorlik va kreditordir. Masalan,
shartnomaviy kreditlar, to'lov kartalari, ijaraga olish shartnomalari va boshqalar.
Ular odatda muddatli to'lovlar, xizmatlarni berish uchun to'lovlar, yoki maxfiylik
shartnomalari kabi shartlar orqali amalga oshiriladi. Bu qarzlar muomalatga oid

shartnomalar asosida qayta-tayyorlanib tuziladi va bularning muddati, miqdori va
shakli to'g'risida to'g'ri to'lov shartlari mavjud.
Asossiz (noqonuniy) qarzlar : Bu qarzlar kompaniya yoki shaxsning xususiy
moliyaviy holatiga bog'liq emas, balki ijtimoiy, siyosiy yoki boshqa omillarga
bog'liq o'zgaruvchilardir. Masalan, inflatsiya, valyuta baholari o'zgarishi, siyosiy va
iqtisodiy holatlar o'zgarishi, va boshqa omillar kabi. Bu o'zgaruvchilar shaxsning
moliyaviy faoliyatini, debitorlik va kreditorlik qarzlarini va ularning boshqa
moliyaviy jarayonlarini ta'sir qilishi mumkin.
Tahlil qilinayotgan davr uchun o'zgarishlar debitorlik va kreditorlik qarzlari
summalarining realligini ta'minlashda yordam beradi. Ular realligining qulayligi,
to'g'ri vaqtida to'lanishlari, va tijorat tashkiloti yoki shaxsga o'zaro qarz
munosabatlari o'rtasidagi barqarorlikni ta'minlashda kritik muhimlikka ega.
Debitorlik qarzlarining shakllanish sabablari va vaqti, shuningdek, tashkilot yoki
shaxsning moliyaviy vaziyatiga bog'liqdir. Ularning shakllanishi, qarzning muddati
va miqdori, shartnomaviy shartlar va moliyaviy siyosatning o'zgarishi, va boshqa
faktorlar o'rtasidagi munosabatlar hisobga olinganida aniqlanadi. Bu sabablardan
biri yoki bir nechasi shaxsning qarzlarini shakllantirishi va uni bajarishi uchun
kritikdir.
1-jadval.
29

Moliyaviy investitsiyalarning turkumlanishi va uning hisobga olish
uslubiyoti
1.3 Innavatsion bozor sharoitida debitorlik va kreditorlik qarzlarining
maqsadi va funksiyalari
Tahlil qilish davridagi asosiy amallardan biri debitorlik va kreditorlik qarzlarining
mutlaq summalarni hisobga olishdir. Bu, tahlil jarayonini boshlash va o'zgarishlarni
ko'rsatish uchun katta ahamiyatga ega bo'lgan bir qadamdir.
Debitorlik qarzlarining tarkibidagi ulushini topish esa, debitorlik qarzlarining
shakllanishini va muddatlarini aniqlashda yordam beradi. Bu, qarz miqdori,
shartnomaviy shartlar, to'lov muddati va boshqa ma'lumotlar to'g'risidagi tahlilni
o'rganishda muhimdir. Debitorlik qarzlarining tarkibiga masalan, kreditlar,
hisobvaraqalar, ijaraga olish shartnomalari, va boshqa moliyaviy shartnomalar
kiradi.Investitsiyalar to’grisida zarur axborotni yig’ish va
to’plash ;
Investitsiyalar to’grisidagi axborotlarni audit va
tahlil qilish;
Boshqaruvga oid investitsion qarorlar qabul
qilish.

Kreditorlik qarzlari esa aylanma mablag'lar va majburiyatlar sifatida ifodalangan.
Ular qarzdorlarga o'z xizmatlarini yoki tovarlarini yetkazib berish uchun mablag'lar
berish, to'lashlarni amalga oshirish majburiyatiga bog'liq bo'lishi mumkin. Aynan
shunday qarzlar tahlil qilinishida kreditorlarning mablag'larining oqimini,
to'lovlarining muddatini, to'lovlarning amalga oshirilish tartibini va boshqa
ma'lumotlarni aniqlash uchun muhimdir.
Bular bilan birga, debitorlik va kreditorlik qarzlarining tahlil qilinishida ulushini
topish, tahlil jarayonining keyingi qadamlari uchun katta asosdir. Bu ma'lumotlar
tashkilotning moliyaviy holatini, likvidlik darajasini va moliyaviy siyosatini
tushuntirishda yordam beradi.
Aniq, tahlil qilish davri uchun to'lov muddati hisobot davrida to'lanishi kerak
bo'lgan qarzlar va majburiyatlar, shuningdek kechiktirilgan va muddati o'tgan
majburiyatlar namunasini amalga oshirish mumkin. Bu qarzlar va majburiyatlar
moliyaviy hisobotlarda muhim bir rol o'ynayadi va tashkilotning moliyaviy holatini
tushuntirishda kritik ma'lumotlar hisoblanadi.
 To'lash muddati hisobot davrida to'lanishi kerak bo'lgan qarzlar: Bu qarzlar
tashkilotning hisobot davri uchun belgilangan to'lov muddatlariga (masalan,
yillik yoki choraklik to'lov muddatlari) asoslangan shartnomaviy qarzdorliklar
va majburiyatlar hisoblanadi. Bu qarzlar odatda shartnomaviy kreditlar,
ijaraga olish shartnomalari, to'lov kartalari, va boshqa shartnomaviy qarzlar
bo'lishi mumkin. Ular hisobot davri yoki to'lov muddati ichida to'lanishi
kerak.
 Kechiktirilgan va muddati o'tgan majburiyatlar: Bu majburiyatlar, to'lov
muddatini kechiktirish sabablaridan biri bo'lgan majburiyatlar hisoblanadi.
Masalan, xavfsizlikni ta'minlash uchun bank tomonidan ko'rsatilgan zaharlar,
31

to'lov kartasi bo'ylab amalga oshirilgan jarayonlarda kechiktirilgan to'lovlar,
va boshqalar. Bu majburiyatlar muddat o'tgan paytda to'lanishi kerak.
Bu qarzlar va majburiyatlar, tashkilotning moliyaviy holatini tahlil qilishda juda
muhimdir. Ularni to'g'ri vaqtida to'lovlarining amalga oshirilishi yoki muddatli
to'lash rejalariga rioya etilishi shart. Ularni to'g'ri hisoblash va taqdim etilgan
shartlarga asoslanib, tashkilotning likvidlik darajasini, kredit rejalarini va moliyaviy
tuzilmalarni aniqlashda muhimdir.
Kreditorlik qarzi deb tashkilotning boshqa tashkilotlar va jismoniy shaxslar -
kreditorlar oldidagi qarzni ifodalaydi. Ular bu qarzni olingan mablag'lar uchun
to'lovlar, sotib olingan mahsulotlar yoki ko'rsatilgan xizmatlar uchun to'lovlar,
darajadagi byudjetlarga to'lovlar kabi ko'rinishlarda oladi. Shuningdek, agar
materiallar tashkilot tomonidan ular uchun to'lashdan oldin olingan bo'lsa, bu ham
kreditorlik qarzlari hisoblanadi.
Misol uchun, agar bir korxona bir boshqa korxonadan mahsulot sotib olgan bo'lsa, u
xuddi shu mahsulot uchun kreditorlik qarziga ega bo'ladi, chunki o'sha mahsulotni
sotib olgan korxona unga mablag' beradi va ularning muddati to'lanishi kerak.
Bundan tashqari, kreditorlik qarzlari tarkibiga mehnat jamoasi oldidagi ish haqi
bo'yicha qarz ham kirishi mumkin. Agar bir korxona mehnat jamoasi xizmatlarini
amalga oshirgan bo'lsa va uchta xizmat olishib olsa, to'lov tajribasiga ko'ra, bu
mehnat jamoasi qarz qoldiradi. Shu tarzda, korxona unga to'lovlar amalga oshiradi
va undan mablag' olishi kerak.
Kreditorlik qarzlari tahlilida, kreditorlar bilan tashkilot o'rtasidagi moliyaviy
munosabatlarni tushuntirish uchun, kreditorlar oldidagi qarzlarni aniqlash va
qiymatini aniqlash juda muhimdir. Bu, tashkilotning moliyaviy holatini
tushuntirishda va moliyaviy siyosatni shakllantirishda yordam beradi.

Debitorlik va kreditorlik qarzlarini tahlil qilishning bevosita vazifalariga quyidagilar
kiradi:
1 Pul oqimlari va muomalalarini to‘g‘ri, to‘liq va o‘z vaqtida hisobga
olish
2 Naqd pul va to'lov-hisob-kitob intizomiga rioya etilishini nazorat
qilish
3 Kreditorlik va debitorlik qarzlarining muddatlari bo‘yicha,
qarzlarning turlari bo‘yicha, qarzning asoslanish darajasi bo‘yicha
tarkibini aniqlash
Kreditorlik qarzlar quyidagilar orqali paydo bo'ladi:
Hisob-kitob tizimlaridagi muammolar (agar hisob-kitob shartlari va
to'lov shartlari mos kelmagan bo'lsa);
Kompaniya tomonidan majburiyatlar to'g'risida o'z vaqtda to'lovlarni
amalga oshirmaslik.
Qarzning o'z va unga bog'liq aylanma miqdori oshishi, qoida tarixidan, moliyaviy
holatni yomonlashishiga dalolat beradi. Kredit qarzlari, debitorlik qarzlari bilan
solishtirib, korporatsiya tomonidan qo'shilgan mablag'lar miqdori o'sishi,
qarzdorlarni to'lovlarini hisob-kitoblarga yonaltirishda foydalanishni ko'rsatadi.
Kredit va qarzdorlik qarzlari korxona moliyaviy holatiga qanday ta'sir ko'rsatishini
aniqlash juda muhim. Bu, korxona moliyaviy nazoratida o'tkaziladigan tahlil va
taqdimotlar uchun juda muhimdir. Bu muammoni hal qilish uchun, birinchi
navbatda, korxonaning aylanma mablag'lari miqdoriga qarzning foiz nisbatini va
debitorlik bilan kreditorlik qarzlari o'rtasidagi nisbatni aniqlash kerak. Bu,
korxonaning qarzdorlik darajasini va moliyaviy o'tkazmalarini aniqlashga yordam
beradi. Qarzning o'z va unga bog'liq aylanma miqdori oshishi, qoida tarixidan,
korxonaning moliyaviy ko'rsatkichlarining yomonlashishiga dalolat beradi. Bu esa
33

korxonaning moliyaviy tarazligini o'rganishga yordam beradi va moliyaviy
rivojlanishni rag'batlantirishga yordam beradi. Aynan ham, moliyaviy barqarorlik
tashkilot uchun juda muhimdir, chunki bu tashkilotning daromadlarini xarajatlardan
barqaror oshib ketishini ta'minlaydi. Moliyaviy barqarorlik, tashkilotga
mablag'larini erkin tasarruf etish imkonini beradi va ularni samarali foydalanish
uchun ishlab chiqarish va sotish jarayonida qo'llash imkonini ta'minlaydi. Bu,
tashkilotning moliyaviy o'tkazmalari va daromadlari orasidagi munosabatlarni
barqaror qiladi va uning faoliyatini sifatli va foydali qiladi. Bu esa tashkilotning
moliyaviy rivojlanishi va mustaqil ravishda ishlashi uchun muhimdir.
Moliyaviy barqarorlik, korxonaning o'z va qarz mablag'larining nisbatini, joriy va
moliyaviy faoliyat natijasida o'z mablag'larining to'planish tezligini, korxonaning
uzoq muddatli aktivlariga qo'yilgan mobil va mablag'lar nisbatini, moddiy aylanma
mablag'lar bilan etarli darajada ta'minlanganligini ko'rsatadi. Bu, korxonaning
moliyaviy rivojlanishi va mustaqil ravishda faoliyat ko'rsatishi uchun muhimdir.
Moliyaviy barqarorlik, tashkilotning barcha ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyati
jarayonida shakllanadi va korxonaning umumiy barqarorligining asosiy tarkibiy
qismi hisoblanadi. Bu esa tashkilotning moliyaviy ko'rsatkichlarini barqaror qiladi
va uning mustaqil va samarali rivojlanishini ta'minlaydi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlarining tahlili, korxonada moliyaviy tahlilning muhim
qismini tashkil etadi. Bu, korxonaning joriy va istiqbolli to'lov qobiliyatining
ko'rsatkichlarini ko'rsatishga qodir bo'lib, u ayni paytda kreditorlik qarzlarini
baholash va o'zgarishlarini hisobga oladi. Bu tahlil kelajakda korxonaning
moliyaviy holatining o'zgarishining miqdoriy va sifat tendentsiyalarini aniqlashga
yordam beradi, chunki to'lovlar bo'yicha qarz korxona aylanma mablag'lari tarkibini
sezilarli darajada o'zgartirishi mumkin. Bunday tahlil, korxonaning moliyaviy
strategiyasini shakllantirish va boshqarishda katta ahamiyatga ega bo'ladi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlari korxonaning moliyaviy holatini tahlil etishda
muhim ahamiyatga ega. Bu tahlil, korxonaning joriy va istiqbolli to'lov qobiliyatini
tushunishga yordam beradi, lekin bundan tashqari, kelajakdagi moliyaviy holatni

prognostik qilishda ham juda muhimdir. Bu tahlilni amalga oshirish uchun quyidagi
bosqichlar mavjud:
Joriy holatning tahlili Dinamik analizkelajakdagi tendensiyalar Risklar va hodisalar
0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 4.5 5
 Joriy holatning tahlili . Korxonaning joriy moliyaviy holatini tushunish
uchun, debitorlik va kreditorlik qarzlari aniqlanadi. Bu qarzlar miqdorlarini,
shartlarni va to'lov muddatlarini o'z ichiga oladi. Misol uchun, qarzlarining
necha foizini joriy vaqtda to'layotganligi, to'lov shartlari (muddati va jadvali),
kafolatlari va qarzlarining qaysi hissasi amalga oshirilganligi tushunilishi
kerak.
 Dinamik analiz . Debitorlik va kreditorlik qarzlari dinamikasini tahlil qilish,
korxonaning moliyaviy holatidagi o'zgarishlarni aniqlashda juda muhimdir.
Bu, o'zaro solishtirish va mustahkamlashni tushunishga yordam beradi. Agar
korxona kreditorligi o'sishni ko'rsatadi, bu tijoratni rivojlantirishning bir
belgisi bo'lishi mumkinligini anglatadi. Boshqa so'z bilan, agar korxonaning
debitorligi ortib bormoqda bo'lsa, bu uning moliyaviy ko'rsatkichlarini
pasaytirishi va kelajakdagi operatsiyalarga ta'sir qilishi mumkin.
35

 Kelajakdagi tendentsiyalar . Debitorlik va kreditorlik qarzlari korxonaning
kelajakdagi moliyaviy holatini bashorat qilishda yordam beradi. Agar
debitorlik qarzlari ortib borsa, bu qarzlar to'lovi uchun zarur mablag'lar to'g'ri
kelmaydi va korxonaning likvidlik muammolariga olib kelishi mumkin.
Boshqa so'z bilan, debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili, kelajakdagi
moliyaviy tendentsiyalarni aniqlashda katta ahamiyatga ega.
 Risklar va to'g'ri hodisalar . Debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili,
korxonaning moliyaviy risklarini tushunishga yordam beradi. Agar qarzlar
to'lovi uchun mablag'lar yetarli bo'lmasa, bu qarzlarning rad etilishi yoki
to'lovlarni bajarish uchun qo'shimcha mablag'lar jalb qilinishi kerakligini
anglatadi.
Ushbu qarzlar korxonaning moliyaviy holatini tahlil qilishda muhimdir, chunki ular
kelajakdagi moliyaviy strategiyalar uchun asosiy ma'lumot manbalaridan birini
taqdim etadi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlari korxonaning moliyaviy strategiyasini ko'rib
chiqishda muhimdir. Agar joriy aktivlar tarkibida debitorlik qarzlari ko'proq bo'lsa,
bu korxonaning moliyaviy muammoatlari uchun o'zgaruvchilik yaratishi mumkin.
Bu holatda, korxona bank kreditini jalb qilishi mumkin bo'ladi.
Bank kreditini jalb qilish, debitorlik qarzlari to'lovi uchun kerak bo'lgan
mablag'larni yig'ib olishning eng mashhur usuli bo'ladi. Bank kreditlarining ortiqcha
stavkalari yoki shartlariga qarshi turgan sodir bo'lishi mumkin, lekin agar joriy
aktivlar debitorlik qarzlari ustun bo'lsa, korxona uchun bu riskni qabul qilish zarur
bo'lishi mumkin.
Boshqa bir tomondan, agar joriy aktivlar manbalarini shakllantirish tarkibida
kreditorlik qarzlari ustun bo'lsa, korxona ko'pincha turli xil usullarga murojaat

qilishga majbur bo'ladi. Bu usullar ichida pullar hisob-kitoblari, jazolar, va ko'p
boshqa variantlar bo'lishi mumkin. Bu tur murojaatlar, korxonaning kreditorlariga
qarshi moliyaviy muammoatlarni hal qilishga yordam berishi kutiladi.
Bunda, korxonaning moliyaviy rivojlantirish strategiyasini tushunish va to'g'ri
qarorlar qabul qilish uchun qarzlar tahlili va aktivlar bilan ta'minlash juda muhimdir.
Bu, korxonaning uzluksiz rivojlanishini ta'minlash va moliyaviy o'zgarmalariga
moslashishga yordam beradi.
Qarzdorlarni tahlil qilish jarayonida, tijorat kreditlari va faktoring shartlarining
tahlili asosiy qadam hisoblanadi. Bu, savdo faoliyatini amalga oshiruvchi ishlab
chiqaruvchilar va etkazib beruvchilar uchun xizmatlar to'plami uchun amalga
oshirilgan to'lovlar asosida moliyaviy qobiliyatini aniqlashni o'z ichiga oladi.
Tijorat kreditlarining individual shartlarini tahlil qilish, korxona uchun qarzlarini
olib tashlashning shartlarini tushunishga yordam beradi. Misol uchun, tijorat
kreditlarining miqdori, muddati, faiz stavkasi va to'lovi rejasi kiritiladi. Bu tahlil,
korxonaning tijorat kreditlarini qabul qilish va ularni to'lov qilish qobiliyatini
aniqlashga yordam beradi.
Faktoring shartlarini tahlil qilish, korxonaning faktoring kompaniyalari bilan amal
qilishning shartlarini aniqlashga yordam beradi. Bu shartnomalar o'rtasidagi asosiy
tushunchalar faqat o'zaro savdo jarayonida emas, balki hamda to'lov jadvalida
joylashgan bo'lishi mumkin.
37Likviflik koeffitsientlari Faktoring shartlariTijorat kreditlari berishning shartlari

3. Likvidlik koeffitsientlari : Likvidlik koeffitsientlarining darajasi va dinamikasi,
korxonaning kredit va faktoring shartlariga qarshi to'lov qobiliyatini tushunishda
muhimdir. Agar likvidlik koeffitsientlari yuqori bo'lsa, bu korxonaning to'lov
qobiliyatining yaxshi ehtimoliyati mavjudligini ko'rsatadi.
5. Tijorat kreditlari bo'yicha foizlarni kamaytirish imkoniyati : Korxonaning tijorat
kreditlari bo'yicha foizlarni kamaytirish imkoniyati tahlili, moliyaviy
muammoatlarni hal qilishning qaysi yo'nalishlari va strategiyalari mavjudligini
aniqlashga yordam beradi.
Ushbu tahlil, korxonaning qarzdorlariga ta'sir qilish va ularni boshqarishning
strategiyalarini aniqlashda yordam beradi va moliyaviy holatni mustahkamlashda
qo'llaniladi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlari korxonaning tabiiy tarkibiy qismidir va o'z ichiga
majburiyatlar va to'lov shartlarini o'zlashtiradi. Ular korxonaning moliyaviy holatini,
to'lov qobiliyatini va boshqa moliyaviy ko'rsatkichlarini ko'rsatadi.
Debitorlik qarzlari, korxonaning xizmatlari yoki mahsulotlari uchun boshqa
shaxslarga bo'lgan qarzlardir. Bu shaxslar, masalan, savdo muomalalariga oid to'lov
muddatlari, mablag'lari va shartlari bo'yicha qarzlar bo'lishi mumkin. Agar
korxonaning debitorlik qarzlari miqdori kattalar paytga taqqoslanib qolsa, bu
moliyaviy holatda og'irlashish va korxona uchun moliyaviy risklar tug'ilishi
mumkin.
Kreditorlik qarzlari esa korxonaga bo'lgan qarzlar hisoblanadi. Bu shaxslar,
masalan, banklar, xizmat ko'rsatuvchilari yoki sotuvchilar bo'lishi mumkin. Tijorat kreditlari bo’yicha foizlarni kamaytirish imkoniyati

Kreditorlik qarzlari odatda muddati o'tgan to'lovlar, kreditlar yoki faktoring
shartlaridan keladi. Agar korxonaning kreditorlik qarzlari miqdori o'z ichiga o'ssa,
bu korxona uchun moliyaviy qavatlanishni yaxshi ko'rsatmaydi va uning moliyaviy
xavfini og'irlashtirishi mumkin.
Shuningdek, majburiyatlar yuzaga kelgan sana va ular bo'yicha to'lov sanasi
o'rtasidagi nomuvofiqlik, debitorlik va kreditorlik qarzlari to'g'risidagi to'lov
shartlaridagi muammoatlarni ko'rsatadi. Agar korxona majburiyatlarini to'g'ri
vaqtida bajarib bo'lmagan bo'lsa, bu uning moliyaviy holatini kuchaytirishi va
moliyaviy xavflarni oshirishi mumkin. Buning natijasida, korxonaning moliyaviy
ko'rsatkichlari yengilishi mumkin va uning daromadlari va to'lov qobiliyati zarar
ko'rishi mumkin.
II BOB. O'z Milliy Bank "Malikrabot" AJ misolida debitorlik va
kreditorlik qarzlari tahlili va unga ta'sir etuvchi omillar
2.1 O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ BXMda debitorlik va kreditorlik
qarzlari tahlili va unga ta’sir etuvchi omillar
Bozor iqtisodiyotiga o’tish munosabati bilan korxona , tashkilot muassalarda
mavjud mablag’lardan samarali foydalanish, korxona ixtiyoridagi aktivlarning
samaradorligini oshirish va maksimallashtirish asosiy vazifa bo’lib hisoblanadi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlari 17-07/62-son qaroriga 2002-yil 27-dekabrda
tasdiqlangan buxgalteriya balansiga ko’ra quyidagilarga bo’linadi:
Debitorlar tarkibiga:
39Xaridorlar va buyurtmachilarning qarzi (4000 dan 4900 ning
ayirmasi )
Ajratilgan bo’linmalarning qarzi (4110)

Kreditorlar tarkibiga:
 Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz ( 6000)
 Ajratilgan bo’linmalarga qarz ( 6110)
 Sho’ba va qaram xo’jalik jamiyatlariga qarz (6120)
 Soliq va majburiy to’lovlar bo’yicha kechiktirilgan majburiyatlar
( 6240)
 Olingan bo’naklar (6300) Sho’ba va qaram xo’jalik jamiyatlarning qarzi (4120)
Xodimlarga berilgan bo’naklar (4200)
Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga berilgan bo’naklar
(4300)
Byudjetga soliq va yig’imlar bo’yicha bo’nak to’lovlari (4400)
Maqsadli davlat jamg’armalari va sug’urtalar bo’yicha bo’nak
to’lovlari (4500)
Ta’sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha qarzi (4600) Xodimlarning boshqa operatsiyalari bo’yicha qarzi (4700)
Boshqa debitorlik qarzlar (4800)

 Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarz (6400)
 Sug’urtalar bo’yicha qarz (6510)
 Maqsadli davlat jamg’armalariga to’lovlar bo’yicha qarz ( 6520)
 Ta’sischilarga bo’lgan qarzlar (6600)
 Mehnatga haq to’lash bo’yicha qarzlar (6700)
 Boshqa kreditorlik qarzlari (6950dan tashqari 6900)
Debitorlik qarzlarining aylanuvchanlik koeffitsent ini aniqlash uchun
maxsulotlarni sotishdan olingan sof tushumni (SST) debitorlik qarzlarining o’rtacha
( DQ) bo’lish kerak.
K= SST:DQ
Yil calendar davrining taqsimi bo’yicha kreditorlik majburiyatlarining quyidagi
shakllarini berish mumkin;
Debitorlik qarzlarining aylanish davri ni aniqlash davrini aniqlash uchun
debitorlik qarzlarining jamini davrning calendar kunlar soniga ko’paytirib, natijasini
sotishdan olingan sof tushumga (SST) bo’lish kerak:
K=DQ*360:SST
Muddati o’tgan debitorlik va kreditorlik majburiyatlari “Debitorlik va kreditorlik
majburiyatlari to’g’risidagi ma’lumotnoma” (2a shakl) da aloxida qatorlanadi.
Ularning respublika ichkarisidagi korxonalar va respublikadan tashqaridagi
korxonalar o’rtasida muddati o’tgan majburiyatlarga ajratish mumkin.
O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXM
41

Debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining undirib olish
muddati 3 oy qilinib yoki 90 kalendar kun qilib belgilangan. Ushbu muddatdan
so’ng debitorlik kreditorlik majburiyatlari nazoratga olinadi hamda ularning holati
bo’yicha davlat qonunchiligiga muvofiq javobgarlik majburiyatlari belgilangan.
6-Rasm.Yil kalendar davrining taqsimi bo’yicha kreditorlik majburiyatlar
Uzoq muddatli investitsiyalarning almashish yoki boshhqa aktivlarga qisman
almashtirish yo’li bilan xarid qilishda xarid qiymati berilayotgan aktivning bozor
qiymatiga asoslangan xolda aniqlanadi.1 oygacha
1 oydan 2
oygacha
2 oydan 3
oygacha
6 oydan 1
yilgacha
1 yildan ortiq
muddatda

Xo’jalik yurutuvchi subyektlarda Uzoq muddatli investitsiyalarning quydagi
baholash usullari mavjud; (7-Rasm)
O’zMilliy bank “Malikrabot” BXM aksiyadorlik jamiyati bo’lib o’zing
moliyaviy faoliyatini O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi, “Banklar va bank
faoliyati to’g’risi”dagi qonunlar, O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXM ustavi va
me’yoriy hujjatlar asosida olib boradi.
O’zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankining Malikrabot
filiali manzili 210609, Navoiy viloyati, Karmana tumani, Malik Rabot qo’rg’oni,
Navoiy erkin industrial-iqtisodiy zonasi Moliyaviy xizmatlar markazi binosida
joylashgan. Stiri 207 144 364, korxonani ro’yxatga olish raqami 22/105 2012- yil
29- fevralda tashkil topgan. O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXM o’zining
moliyaviy faoliyatini mustaqil yuritadi.
O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXM O’zbekiston respublikasi “ Buxgalteriya
hisobi to’g’risida” gi qonun va respulikada amaldagi buxgalteriaya hisobining milliy
standartlariga muofiq moliyaviy hisobotning barcha shakllarini tuzadi va ichki va
tashqi axborot foydalanuvchilariga taqdim etadi.
O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXMda buxgalteriya hisobini O’zbekiston
Respublikasi qonunlari va qonunosti hujjatlariga asosan olib boradi.
43Xarid baxosida
Qayta baholashni hisobga olgan qiymatda
Qimmatli qog’ozlar portfeli asosidaaniqlamadigan
xarid va joriy qiymatning eng kamida baholanadi.

O’zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankining Malikrabot
filiali Bank tomonidan berilgan vakolatlar asosida Bank ustavida nazarda tutilgan va
amaldagi qonunchilik hujjatlari asosida belgilab berilgan quyidagi bank
operatsiyalarini bajaradi:
1. Depozit va omonatlarni milliy va chet el valyutalarida jalb etadi
2. Yuridik va jismoniy shaxslarning milliy va chet el valyutasidagi asosiy va
ikkilamchi hisobvaraqlarini ochish, ularni yuritish , xisobvaraqlar bo’yicha
xisob-kitob ishlarini amalga oshiradi;
3. Mablag’ egasi yoki mablag’ni tasarruf etuvchi bilan tuzilgan shartnomaga
muvofiq pul mablag’larini boshqarish;
4. Pul mablag’lari, veksellar, to’lov va hisob kitob xujjatlarini inkasso qilish;
5. Kreditning qaytarishlilik, ta’minganlik, foizlilik, muddatlilik va maqsadga
muvofiq foydalanishlilik sharti bilan o’z mablag’i va jalb etilgan mablag’lar
xisobidan so’m va chet el valyutasida kreditlar berish va boshqalar.
26.04.2024-yil uchun foyda va zararlar to’g’risida hisobot
Kod Nomlanishi 26.04.2024 01.04.2024
80 Debitorlik qarzlari bo’yicha foizli
daromadlar 14 728 031 382,68 11 475 151 701,20
90 Amalga oshirilayotgan kreditlar
bo’yicha foizli daromadlar 172 732 755,03 152 928 619,94
140 Jami foizli daromadlar 14 900 764 137,71 11 628 080 321,14
160 Depozitlar bo’yicha xarajatlar 257 897 518,72 200 784 381,90
230 Boshqa foizli xarajatlar 2 000 332 086,21 1 356 731 962,91
240 Jami foizli xarajati 2 258 229 604,93 1 557 516 344,81
250 Sof foizli daromad 12 642 534 532,78 10 070 563 976,33
260 Minus: mumkin bo’lgan
yo’qotishlarni baholash kreditlar -816 981 380,99 -717 238 134,98
270 Sof daromad ( baholash chegirib
tashlangandan keyin) 11 825 553 151,79 9 353 325 841,35
290 Foizsiz daromad 352 682 924,93 286 054 961,42
300 Xorijiy valyutadagi foyda 342 119 351,93 273 788 973,98
340 Boshqa foizsiz daromadlar 8 974 323 860,34 6 694 499 119,54
350 Foizsiz daromad 9 669 126 136,31 7 254 343 054,94
360 Daromad 21 494 679 288,10 16 607 668 896,29
380 Foizsiz xarajatlar 74 197 974,32 64 265 882,42

390 Chet el valyutasida yo’qotishlar 94,96 94,96
430 Boshqa foizsiz xarajatlar 23 250 128,76 2 047 484,53
440 Jami foizsiz xarajatlar 97 448 198,04 66 313 461 1,91
450 Operatsion xarajatlar 21 397 231 090,06 16 541 355 434,38
470 Ish xaqi va xodimlarning boshqa
xarajatlari 1 455 881 293,62 1 246 050 855,42
480 Ijara va texnik xizmat ko’rsatish 411 478 364,00 313 633 598,00
490 Ish safari va transport xarajatlari 596 430,00 596 430.00
500 Ma’muriy xarajatlar 13 235 368,51 11 541 268.51
520 Eskirish va eskirish xarajatlari 223 256 814,01 223 256 814.01
530 Sug’urta, soliqlar va boshqa
xarajatlar 63 813 336,00 47 860 002.00
540 Mumkin bo’lgan yo’qotishlarni
baholash 1 349 833 573,48 1 287 245 159.27
550 Umumiy operatsion xarajatlar 3 518 095 179,62 3 130 184 127.21
560 Daromad solig’isiz sof daromad 17 879 135 910,44 13 411 171 307.17
580 Hisobot davri uchun
foyda(zarar) 17 879 135 910,44 13 411 171 307.17
Yuqoridagi jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki tadqiqot obyekti bo’lgan O’zMilliy
bank “Malikrabot” AJ BXM joriy yilning aprel oyining boshidan 26-sanasigacha
bo’lgan ko’rsatkichlar orqali shu aytishimiz mumkinki jami foizli daromadlari oy
oxirlariga nisbatan bir muncha kamaygan. 1.04.2024 holatiga ko’ra ushbu
ko’rsatkich 14 900 764 137,71 so’mni tashkil etgan bo’lsa oy so’ngiga yaqin
26.04.2024 holatiga ko’ra 11 628 080 321,14 so’m ni tashkil etib 3 272 683 816.57
so’mga kamaygan. Ushbu ko’rsatkich to’g’ridan to’g’ri yakuniy daromadlarga ta’sir
qiladi.
Shu bilan bir qatorda, ushbu muddat oralig’ida O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ
BXM o’zining foizli xarajatlarini sezilarli kamaytirishga erishgan.
Ko’rsatilgan muddat oralig’ida nisbatan deyarli barcha ko’rsatkichlar bo’yicha
tushishlar kuzatilgan. Aprel oyining boshida foizsiz daromadlar daromadlarning
sezilarli qismini egallagan bo’lib 44.98% ini egallagan. Bundan hulosa qilib
aytishimiz mumkinki agar banklarning asosiy daromadi foiz ko’rinishida bo’lishini
hisobga oladigan bo’lsak, ushbu foizli daromadlarda ya’ni kredit sohasi, pullarning
aylanish tezligida biroz oqsoqlik kuzatilganini ko’rish mumkin.
O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXM da 01.04-26.01 sanalari oralig’ida
korxonaning foydasi 4 467 964 603,27 so’mga kamayganini ko’rishimiz mumkin.
Ushbu jarayon bevosita debitorlik va kreditorlik qarzlarining aylanish tezligi
sekinlashishi oqibatida ham yuzaga kelgan bo’lishi mumkin.
45

2.2 O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ BXMda debitorlik va
kreditorlik qarzlari hisobi ko’rsatkichlari holati
Quyida Milliy bank” AJ Malikrabot filialining xususiy kapitalidagi o’zgarishlar
quyidagilarni ifoda etiladi:
Хususiy kаpitаl tаrkibi, tuzilishi vа dinаmikаsini tаhlili
Ko’rsаtkichlаr Mаvjud mаblаg’lаr, ming
so’m Mаblаg’lаr strukturаsi, %
Yil
bоshi Yil охiri O’zgа-
rishi Yil
bоshi Yil охiri O’zgа-
rishi
А 1 2 3 4 5 6
Ustаv kаpitаli 15 476
078
265 15 476
078
265 - 86.7 84.5 -2.2
Qo’shilgаn kаpitаl 0 0 - 0 0 0
Rеzеrv kаpitаli 606
739
993 605
732
772 -
100722
1 3.39 3.3 -0.09
Sоtib оlingаn хususiy аksiyalаr 0 0 - 0 0 0
Tаqsimlаnmаgаn fоydа 1 765
859
046 2 232
101
724 466242
678 9.97 12.5 2.53
Mаqsаdli tushumlаr vа bоshqаlаr 0 0 0 0 0 0
JАMI 17 848
677
304 18 313
912
761 465235
457 100 100 -
Ахbоrоt mаnbаi: Хususiy kаpitаl to’g’risidаgi hisоbоt – sh.5.

Yuqorida keltirib o'tilgan jadvaldan malumki O'zMilliy bank ''Malikrabot'' AJ da
jami xususiy kapitali yil boshi va oxiri xolatiga ko'ra sezilarli o’sishga erishilganini
ammo ayrim tarmoqlarda tushish bo’lganini ko’rishimiz. Xususan Ustav kapiali
mutlaqo o’zgarmagan (15 476 078 265), rezerv kapitalida 0.09% kamayish
kuzatilgan. Yil hisobida 465 235 457 so’m o’sishningga asosiy hissa
taqsimlanmagan foydaning 2.53 foizga o’sishiga to’g’ri kelmoqda.
O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXM da 2022- yil xolatiga ko’ra 3,658,080,666.16
so’m milyard aktivlar aylanmada qatnashib yil yakunida 10,197,718,420.98 so’m
aktiv bilan yakunlangan. Bunda asosiy ulushlar 10101 schotida (aylanma kassadagi
naqd pullar), 10109 (yo’dagi naqd pullar va boshqa to’lov hujjatlari) 504,224,000
va boshqa schotlarga to’g’ri kelishini yuqoridagi jadbaldan ko’rishimiz mumkin.
2022- yil korxonaning asosiy xarajatlariga Bosh bankdan olingan resurslar bo’yicha
olingan xarajatlar (16,092,765.45 so’m) va Boshqa vositachilik va xizmat
xarajatlari ga to’g’ri kelgan bo’lsa bir muncha asosiy xarajatlar hisoblanishiga
qaramasdan, xarajatlarning asosiy qismi Ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni
baholash – Kreditlar ga to’g’ri kelmoqda.
O’zMilliy bank “Malikrabot” AJ BXM da 2023- yil dekabr holatiga ko’ra
korxonaning umumiy balansidagi ijobiy o’zgarishlar ya’ni 4 165 477 215 (to’rt
milyard bir yuz oltmish besh million to’rt yuzi yetmish yeti ming ikki yuz o’n
besh ming) so’m miqdorda o’sishga erishilgan va bundan hulosa qilib aytishimiz
mumkinki ushbu yillar oralig’ida debitorlik va kreditorlik mablag’lari aylanmasi
nisbatan yaxshi ko’rsatkichlarni qayd etgan va bu yil so’ngida korxona balansida
ijobiy ko’rsatkichlarni qayd etgan.
O’zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki Malikrabot
filiali Moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot
47

Yuqorida keltirilgan Milliy bank” AJ Malikrabot filialining 2023- yil yakuniga
ko’ra moliyaviy natijalariga qaraydigan bo’lsak korxonaning sof foydasi quyidagi
tartibda o’zgarmoqda:

49

3-jadval
Дебиторлик мажбуриятлари таркиби
(ҳисобварақлари номери) Баланс сатри Давр
боши Давр
охири Фарқи, + ,-
Debitorlar
jami (сатр.220+240+250+260+270+280+290
+300+310)
210 459586 597 468253 903
8 667 306
Shundan: muddati o’tgan 211 61242836 24341057 -36 901 779
Xaridorlar va pudratchilarning qarzi (4000
дан 4900 нинг айирмаси) 220 123172 327 148701 321
25 528 994
Ажратилган бўлинмаларнинг қарзи (4110) 230 0 0 0
Шўъба ва қарам хўжалик жамиятларнинг
қарзи (4120) 240 195601 703 197055 308
1 453 605
Ходимларга берилган бўнаклар (4200) 250 307414 202706 -104 708
Мол етказиб берувчилар ва
пудратчиларга берилган бўнаклар (4300) 260 92643 705 103815 079
11 171 374
Бюджетга солиқ ва йиғимлар бўйича
бўнак тўловлари (4400) 270 31126 342 12441 892
-18 684 450
Мақсадли давлат жамғармалари ва
суғурталар бўйича бўнак тўловлари (4500)
280 5788 131 151 843
-5 636 288

Таъсисчиларнинг устав капиталига
улушлар бўйича қарзи (4600) 290 0 0
0
Ходимларнинг бошқа операциялар
бўйича қарзи (4700) 300 769 100 666 713
-102 387
Бошқа дебиторлик қарзлари (4800) 310 10177875 5849041 -4 328 834
korxonada debitorlik majburiyatlari davr boshiga nisbatan quyidagi oʼzgarishlarga ega
boʼlgan. Jami debittorlik majburiyatlari darv boshiga nisbatan 8 667 306 ming soʼmga ortgan.
Shundan: Xaridor va buyurtmachilarning qarzi (4000 dan 4900 ning ayirmasi) -36 901 779
ming soʼmga, xodimlarga berilgan boʼnaklar (4200) -104 708 ming soʼmga, byudjetga soliq va
yigʼimlar boʼyicha boʼnak toʼlovlari (4400) -18 684 450 ming soʼmga, maqsadli davlat
jamgʼarmalari va sugʼurtalar boʼyicha boʼnak toʼlovlari (4500) -5 636 288 ming soʼmga,
xodimlarning boshqa operatsiyalar boʼyicha qarzi (4700) -102 387 ming soʼmga, boshqa
debitorlik qarzlari (4800) -4 328 834kamaygan.
Sho ba va qaram xo jalik jamiyatlarning qarzi (4120) 1ʼʼ ʼ 453 605 ming so mga, mol yetkazib ʼ
beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo naklar (4300) 11
ʼ 171 374 ming so mga ortganligini ʼ
ko rish mumkin
ʼ
2.3 Milliy bank Malikrabot filialida
Debitorlik va kreditorlik qarzlarini doimiy tahlil etish to‘lovlar intizomini
mustahkamlash, muddati o‘tkazib yuborilgan debitorlik va kreditorlik qarzlarni
qisqartirish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish, xo‘jalik yurituvchi
subyektlar o‘rtasidagi to‘lovlar va hisob-kitoblar tizimini takomillashtirish, budjetga
hamda davlat maqsadli fondlariga soliqlar va majburiy to‘lovlarning o‘z vaqtida
tushishini ta’minlash, budjetga hamda davlat maqsadli fondlariga qarzlarni
51

qisqartirish va ular vujudga kelishining oldini olish imkoni, aqrzdorlikni maqsadli
boshqarish imkonini beadi.
Debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini (qarzlarini) tahlil etish orqali
iqtisodiyotning turli bo‘g‘inlarida, sektorlarida hisob-kitoblar mexanizmini
takomillashtirishga hamda barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar hamda bank va
moliya muassasalari tomonidan to‘lov intizomi va hisob-kitoblarning o‘z vaqtida
o‘tkazilishini taminlash, soliqlar va majburiy to‘lovlarning to‘liq to‘lanishi
masalalari bo‘yicha amaldagi qonun hujjatlari normalariga qat’iy rioya etilishi
ustidan ta’sirchan nazoratni yo‘lga qo‘yish imkonini tug‘iladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning debitorlik va kreditorlik qarzlari holatini
tahlil qilish, korxonalar va tashkilotlarning muddati o‘tkazib yuborilgan qarzlari
taqqoslanishini muntazam ravishda tashkil etish hamda ularni qisqartirish bo‘yicha
ta’sirchan chora-tadbirlarni ko‘rishda subyektlarning rolini , e’tiborini oshirishni
talab etadi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan muddati o‘tkazib yuborilgan
debitorlik qarzlarning vujudga kelishiga yo‘l qo‘ymaslik, aylanma mablag‘lardan
oqilona foydalanish, ularning saqlanishini va o‘z vaqtida to‘ldirilishini ta’minlash
bo‘yicha ma’sulligini oshirib borish o‘z navbatida makro iqtisodiy ko‘rsatkichlarni
ham yaxshilashga imkon beradi. Bu esa o‘z navbatida ijtmmoiy – iqtisodiy
rivojlanishning zaruriy sharti hisoblanadi.
Debitor va kreditor qarzdorlik bilan ishlash bir muncha murakkab jarayon.
Negaki ularning ikkinchi tomonga bog‘langanligi doimo ham manfaatliyechimlar
chiqarishga imkon bermaydi. Bu borada analitiklar nimalarga ahamiyat qaratishi
lozim:
Birinchi navbatda analitiklar korxonaning moliyaviy-iqtisodiy holatini
monitoring qilishi, moliyaviy aktivlar va passivlarni inventarizatsiyalashni amalga
oshirishi lozim. Avvalonavbatda qarz mavjudligi, uning miqdori, asosi va uni
yuzaga kelish muddatlari faktini aniqlashi lozim.

Ikkinchidan vujudga kelgan qarzlarni so‘ndirish bo‘yicha yondashuvni tanlab
olish lozim. Qonunchilik normalari kreditorga o‘z ixtiyoriga ko‘ra sudgacha hal
qilish tusidagi choralarni ko‘rishga, sud instansiyalariga sud buyrug‘ini berish
to‘g‘risidagi ariza bilan yoki qarzni undirish to‘g‘risida da’vo arizasi bilan bevosita
murojaat qilishni tanlash imkoniyatini ham ko‘zda tutadi.
Uchinchidan qarzni undirishning tanlangan strategiyasiga (talabnomani
qarzdorga yuborish, sudga murojaat qilish uchun hujjatlarni tayyorlash, majburiy
ijro etish uchun ijro varaqasini berish va h.k.) muvofiq amalga oshiriladigan qarzni
so‘ndirishga qaratilgan aniq harakatlarni amalga oshirish orqali mavjud chigallikni
hal etish yoki uni yumshatish choralarini ko‘rish lozim .
53

Qonunchilik bilan belgilanishicha, vujudga kelgan paytdan boshlab 90 kun
o‘tgan debitorlik qarzi muddati o‘tib ketgan debitorlik qarzi deb hisoblanadi.
Binobarin, muddati o‘tgan debitorlik qarzi korxona boshqaruvchilariga ko‘p
muammolar keltirishi mumkin.
Qayd qilish lozimki, belgilangan muddatlarning o‘tishi kontragent tomonidan
bajarilishi kerak bo‘lgan paytdan boshlanadi. Binobarin, muammoni hal qilish
uchun taraflar shartnomaviy majburiyatlarni bajarish muddatlarini uzaytirish uchun
qo‘shimcha kelishuvni rasmiylashtirishlari yetarli bo‘ladi. Qarzdorga nisbatan
birdaniga sud muhokamasi tashabbusi bilan chiqish va unga nisbatan majburiy
undiruv choralarini qo‘llash umuman shart emas.
Yuzaga kelgan majburiyatlarni uzoq vaqt va zo‘r berib undirishga harakat
qilishdan yoki bu xarakatlarning befoyda deb tan olgan holda qarz
majburiyatlarini bekor qilishdan ko‘ra, uni vujudga kelishini oldini olgan
ma’qbulroq hisoblanadi. Ya’ni qarzdorlik haqida ushbu qarzdorlikning yuzaga
kelgandan keyin emas balki yuzaga kelgunga qadar qayg‘urgan maqbul hisoblanadi.
Buning uchun nimalar qilish lozim. Avvalo kontragent bilan tegishli shartnomani
rasmiylashtirish bosqichining o‘zidayoq taraflar majburiyatlarining aniq miqdorlari
va majburiyatlarni ta’minlash choralarini ko‘zda tutgan holda amalga oshirish
mumkin. Bu shartlar qarzdorlik vujudga kelgan taqdirda uni so‘ndirishning
qo‘shimcha kafolati bo‘ladi.
Debitorlar va kreditorlar bizning strategik xamkorlarimiz xisoblanadi. Ularga
nisbatan muomalada qonuniy va ijtimoiy normalardan kelib chiqaan holda holda
xarakat qilish lozim. Xech kim xoxlamaydi o‘z hamkorlari bilan munosabatni
buzishni. Shu sababli debitorlik va kreditorlik majburiyatlarni tahlil etishda avvalo
kontrigentlarning tarkibiga va ularning doimiy faoliyat xamkorligidagi tarixiga
muhim ahamiyat qaratish lozim. Avvalo, kontrigentlar bilan aloqada qarzdorlikning
yuzaga kelish sabablarini o‘zidan va undan keyingina hamkordan izlash lozim.
Figure 1 https://www.norma.uz/bizning_sharhlar/debitorlik_qarzi_undirish_mumkin_emas_kechib_yuborilsin

moliyaviy – xo’jalik faoliyatini yanada kengaytirishga olib keladi. Natijada ishlab
chiqarish hajmi oshadi va korxona daromadi (foydasi) yanada oshadi.
Bu o’z o’rnida bozor iqtisodiyotida faoliyat yurtayotgan korxonaning asosiy
birdan bir maqsadi yani daromad (foyda) olishi va korxonaning rentabilligini
mustahkamlaydi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlarining tarkibi deganda ularning yuzaga chiqish
qatorlari tushuniladi. Qatorlarning yagona tarkibini buxgalteriya balansining
tegishlari qatorlariga mos ravishda tuzib chiqish mumkin.
Debitorlik qarzlari: xaridor va buyurtmachilarning qarzi, ajratilgan
bo linmalarning qarzi, sho ba va qaram xo jalik jamiyatlarning qarzi, xodimlargaʼ ʼʼ ʼ
berilgan bo naklar, mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo naklar,
ʼ ʼ
byudjetga soliqlar va boshqa majburiy to lovlar bo yicha bo nak to lovlari, maqsadli
ʼ ʼ ʼ ʼ
davlat jamg armalari va sug urtalar bo yicha bo nak to lovlari, ta sischilarning ustav
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
kapitaliga ulushlar bo yicha qarzi, xodimlarning boshqa operatsiyalar bo yicha qarzi
ʼ ʼ
va boshqa debitorlik qarzlari.
Kreditorlik qarzlari: mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz, sho ba va
ʼʼ
qaram xo jalik jamiyatlarga qarz, soliq va boshqa majburiy to lovlar bo yicha
ʼ ʼ ʼ
kechiktirilgan majburiyatlar, olingan bo naklar, byudjetga to lovlar bo yicha qarz,
ʼ ʼ ʼ
sug urtalar bo yicha qarz, maqsadli davlat jamg armalariga to lovlar bo yicha qarz,
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
ta sischilarga bo lgan qarzlar, mehnatga haq to lash bo yicha qarz va boshqa
ʼ ʼ ʼ ʼ
kreditorlik qarzlari.
Debitorlik va kreditorlik qarzdorlik tahlilida qarzlarning tarkibi, muddati,
xajmigagina emas balki ularning balansiga ham muhim ahamiyat qaratiladi..
55

III BOB. O’zbekiston Respublikasi Milliy Banki Malikrabot filialida
debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobi va mezonlari
3.1 Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik qarzlari
hisobini takomillashtirish
Iqtisodiyotyi modernizasiyalash sharoitida iqtisodiy munosabatlarining tezlik
bilan o’zgarishiga moslashish har bir korxona faoliyati muvaffaqiyatining
garovidir.
Bunda nafaqat o’z mahsulotlari va xizmatlarining bozorda tutgan o’rni
(mavqyey)ni,shuningdek, xarajatlarni nazorat qilish bilan cheklanmasdan, balki
qabul qilinganboshqaruv qarorlarining samaradorligini muttasil tekshirish,
o’zgaruvchan bozorsharoitida korxonaning o’z huquq va imkoniyatlaridan qay
darajada foydalanayotganini tahlil qilish ham zarur.
Korxonaning pul mablag’laridan samarali foydalanish usullaridan biri - bu
ularni debitorlik va kreditorlik qarzlarining aylanish tezligini tartibga solish va
to’g’ri yo’naltirishdir.
Korxona va tashkilotlarning kreditorlik va debitorlik qarzlari hisobini
takomillashtirish uchun quyidagi amallarni bajarishi kerak:
 Hisob-kitoblarni to'liq va aniq o'rganish. Kreditor va debitorlik qarzlari
hisobini takomillashtirish uchun birinchi navbatda, ma'lumotlar to'g'ri
yig'ilishi va hisob-kitoblarni to'liq va aniq o'rganish zarur. Bu, barcha
kredit va qarzlar, qabul qilingan to'lovlar va amalga oshirilmagan to'lovlar
haqida ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.
 Hisob-kitoblarni tekshirish: Har bir kredit va qarzni o'z ichiga olgan
hisob-kitoblarni tekshirish zarur. Bu tekshirish orqali to'g'ri to'lov va
qarzlarni tuzatish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni aniqlash mumkin.
 Debitor va kreditorlik qarzlari bilan bog'liq to'lovni amalga oshirishning
muhim qismi hisob-kitobning tubdan qabul qilingan bo'lishi. Bu,
57

kreditorni va debitorni to'lovga murojaat qilish uchun ma'lumotlarni
ta'minlashda yordam beradi.
 To'lovni jalb etish va muddatli to'lov shartlarini rivojlantirish: Debitorni
to'lovni jalb etish va qarzni muddatli to'lov shartlariga mos ravishda
rivojlantirish, qarzlarni takomillashtirishda yordam beradi. Bu,
debitorlarga qarzlarini to'lash uchun ko'proq vaqt berish va kreditorni ham
hisob-kitoblarini takomillashtirishda yordam beradi.
Debitorlik qarzlarini tahlil qilishda, muddati o'tgan qarzlarning ko'payishi va
undagi muammolar, xususan, xaridorlar bilan bo'lgan munosabatlar, to'lov rejasi va
xizmat sifatining yaxshilanishi, hisob kitoblari va qarz to'lovlari, tovarlarni olib
tashlash jadvalidagi isrofdagi ko'payishlar va boshqa muhim ko'rsatkichlar
ko'payishi mumkin. Bu muammolar ko'payishi, korxona uchun kritik bo'lishi
mumkin, chunki bu korxonalarning daromadini va kapitalini ta'sir qilishi mumkin.
Nazoratni kuchaytirish, debitorlikni menejerlarga, hisobchi bo'limiga va boshqa
ilg'or bo'limlarga muvofiq o'rganish va taqdim etish imkonini beradi. Bu,
korxonaning moliyaviy tuzilishiga qarshi bo'lgan risklarni aniqlashga va ularga duch
kelsa, ularni bartaraf etish uchun strategiyalarni ishlab chiqishga imkon beradi.
Hamda, moliyaviy nazorat va depersonifikatsiyani kuchaytirish, daromadni
kuchaytirish, qarzdorlarni to'lov qilishni tezlashtirish va faollikni kuchaytirishda
yordam beradi.
Debitorlik qarzlarini nazorat qilish va boshqarish bo'yicha ichki nizomni
tasdiqlash juda muhimdir, jumladan muddati o'tgan qarzlar bilan ishlash tartibini,
undirish tartiblarini belgilash, va mas'ul shaxslarni aniqlash.

Muddati o'tgan qarzlar bilan ishlash tartibi va undirish tartiblarini belgilash:
Korxona ichki nizomi muddati o'tgan qarzlar bilan ishlash tartibini va ularni
undirish tartiblarini belgilashi kerak. Bu, qarzdorlikni to'g'ridan-to'g'ri yoki boshqa
masalalarni hal qilish uchun kerakli protsedurlar va protsesslarni aniqlaydi.
Masalan, muddati o'tgan qarzlarni ko'rib chiqish va ularni debitorlar bilan o'rtasida
rivojlantirish uchun ma'lumotlarni qo'llash, to'lov shartlarini yangilash, yoki
qarzning partnyorlar bilan mulohazalar qilishni o'z ichiga oladi.
Mas'ul shaxslar Muddati o'tgan qarzlar va ularning bajarilishi uchun mas'ul
shaxslar belgilanishi zarurdir. Bu shaxslar qarzlar bilan ishlash, ularning undirilishi,
to'lov rejalarini amalga oshirish va qarzlar to'g'risida ma'lumotlarni taqdim etish
uchun mas'ul bo'ladi. Mas'ul shaxslar odatda moliyaviy bo'limlarning bosh
menejerlari yoki moliyaviy hisobchi bo'lishi mumkin.
Ichki nizomni tasdiqlash : Debitorlik qarzlarini nazorat qilish va boshqarish
bo'yicha ichki nizomni tasdiqlashning bir qismi, yuqorida aytilgan tartib va
protsedurlarning o'rnatilishi, mas'ul shaxslarning belgilanishi, va umumiy debitorlik
qarzlarini boshqarishning asosiy prinsiplari va maqsadlari to'g'risida qonun, qarorlar
yoki kompaniya ichki qarorlarining qabul qilinishini o'z ichiga oladi.
Ushbu ichki nizomning maqsadi, korxona qarzdorlikni samaraliroq nazorat
qilish va boshqarish uchun kerakli tuzilmalarni o'rnatish va o'z vaqtida muddati
o'tgan qarzlar bilan ishlash tartibini aniqlash va amalga oshirishga yordam beradi.
Bundan tashqari, mas'ul shaxslarning belgilanishi va ularning qarzdorlik bilan
ishlash protsesslarini boshqarish, muammo va muammoni tez hal qilishga yordam
beradi.
Debitorlik qarzlarini Samaraliroq boshqarish uchun quyidagilar zarur
hisoblanadi:
59

 Yangi xaridorlar bilan ishlash uchun potentsial qarzdorlar bilan dastlabki
ishlarni amalga oshirish jarayonida to'lov qobiliyati va risklarini aniqlash
juda muhimdir. Bu jarayon moliya bo'limi, yuridik xizmat va boshqa
ilg'or bo'limlar orqali amalga oshirilishi kerak. Bu jarayonlar natijasida,
korxona yangi xaridorlar bilan ishlayotganida to'lov qobiliyati va
potentsial risklarni tushunish uchun yaxshi tayyorlashadi. Bu esa
moliyaviy strategiyani rivojlantirishga yordam beradi va korxonaning
moliyaviy samaradorligini oshiradi.
 Shartnomalar tuzishda xaridorlar bilan kechiktirish shartlarini va to'lovni
kechiktirish uchun jarimalar tizimini sinchkovlik bilan muhokama qilish
muddatli qarzlarni nazorat qilish va boshqarishning muhim qismi
hisoblanadi. Muhokama jarayonida, to'lov kechiktirish jarimalari tizimi
kafolatlari va huquqiy shartlari to'g'risida shartnomalar tuzilishi va
sinchkovlik bilan muhokama qilish, korxona va xaridorlar o'rtasidagi
yaxshi munosabatlarni ta'minlash va moliyaviy risklarni kamaytirish
uchun juda muhimdir.
 qarzdorlik holatining muntazam monitoringini olib borish, xususan,
debitorlik qarzlarining tarkibi, tuzilishi, dinamikasi va aylanmasini tahlil
qilish
 qarzni tasdiqlash uchun kontragentlar bilan kelishish dalolatnomalarini
muntazam ravishda o'tkazish (ushbu shart, shuningdek, solishtirish tartibi
va davriyligi shartnomada belgilanishi mumkin). Xaridorlar bilan
muntazam yarashuvlarni amalga oshirish, ayniqsa, tashkilot uchun
tovarlarning katta assortimenti, ko'p miqdorda jo'natish va kechiktirilgan
to'lovni ta'minlash bilan bog'liq
 debitorlik qarzlarining sifati ustidan nazoratni kuchaytirish, ya'ni. muddati
o‘tgan, umidsiz qarzlarga aylanishi mumkin bo‘lgan debitorlik qarzlari
aniqlangan taqdirda, bunday qarzlarni sudgacha va sud tartibida hal qilish
bo‘yicha o‘z vaqtida choralar ko‘rish;

da'volar berish tizimini yaratish
 kreditorlik qarzlarining debitorlik qarzlariga nisbatini nazorat qilish.
(link https://dutyfree58.ru/uz/analiz-debitorskoi-zadolzhennosti-
predpriyatiya-analiz-i-kontrol )

Debitorlik qarzlarining aylanmasi va uning davomiyligi muddatining asta-sekin
qisqarib bormoqda, bu masalaga duch kelsa, korxona uchun qarzlarni
boshqarishning yangi siyosatini ishlab chiqish tavsiya etiladi. Bu yangi siyosatni o'z
ichiga oladigan ba'zi tavsiyalar quyidagicha bo'lishi mumkin:
61

Oldindan to'lov shartlarida tuzilgan shartnomalar sonini ko'paytirish: Debitorlik
qarzlari bilan ishlashda oldindan to'lov shartlari ko'rsatilgan shartnomalar sonini
ko'paytirish korxonaning daromadini tezda oshirishi va qarzlarini tez vaqtida to'lov
qilishga yordam berishi mumkin. Bu, qarzdorlar bilan to'lov shartlarini to'g'ri
vaqtida amalga oshirishga ko'rsatish uchun samarali bo'ladi.
Minimal qiymatga kamaytirish : Qarzdorlar bilan to'lov shartlarini qisqa muddatga
qisqaritishda, minimal qiymatga kamaytirishning tizimini o'zgartirish ham
muhimdir. Bu, qarzdorlarning to'lov qobiliyatini oshirishi va to'lov qilishga qodir
bo'lishini ta'minlash uchun qo'llanilishi mumkin.
Chegirmalar tizimini ishlab chiqish Xarid qilingan mahsulotlar uchun zudlik bilan
to'lovlarni amalga oshirishda narxlarda chegirmalar tizimini ishlab chiqish ham
muhimdir. Bu, korxona uchun mijozlarga qo'shimcha qo'shimcha hisob-kitoblardan
foydalanish va mijozlar bilan uzlaşishni oshirishga yordam beradi.
Debitorlik qarzlarini minimallashtirish tashkilotning moliyaviy davomiylik va
istiqbolli uchun juda muhimdir. Qarzlarni kamaytirish tashkilotning likvidliginiOldindan to'lov shartlarida nazarda tutilgan shartnomalarni ko'paytirish
Minimal qiymatga kamaytirish
Chegirmalar tizimini ishlab chiqish

oshiradi. Shuningdek, qarzlarni minimal darajada saqlash, xususan qo'llab-
quvvatlash natijasida, pul darajasi yaxshi miqdordagi moliyalash imkoniyatlarini
yaratadi va moliyalashtirish organlarining foydalanishi mumkin bo'lgan raqobatlar
yuzaga keladi. Buning natijasida, tashkilot sifatli rivojlanishga imkoniyat yaratadi.
Bu siyosatlar qarzdorlikni boshqarishning yangi yo'nalishlarini ochadi va
qarzdorlar bilan to'lov shartlarini tez vaqtida amalga oshirishni ta'minlaydi. Shu
bilan birga, korxona moliyaviy samaradorlik va to'lov qobiliyatini oshirish uchun
kerakli tadbirlarni ham amalga oshirishi mumkin.
Milliy bank Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik qarzlarini
takomillashtirish va tartibga solish uchun eng avvalo ma’sul shaxslarning
javobgarligiga alohida e’tibor qaratish lozim. Shu bilan bir qatorda ularning muddati
haqida gap ketganda pul mablag’larining aylanuvhanligini tartibga solish, yanikim
shatnoma tuzish mobaynida kechiktirilgan holatlarda qonuniy shartlar kiritish,
jarima va peniyalar miqdori va tartibi borasida o’zaro kelishuvlar ko’rsatib o’tilishi
lozim.
3.2 Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik
qarzlari hisobini tartibga solish va pasaytirish
Debitorlik va kreditorlik qarzlari tarkibida muddati o‘tgan, to‘lov muddati kelgan va
to‘lov muddati o‘tmagan majburiyatlarni a’lohida tarkiblash lozim. qarzdorlikning
umumiy hajmidan undirilishi umidsizlarni ajratishni va keyin debitor korxona
moliyaviy holati: joriy likvidlik koeffitsiyentini hisoblash, o‘z mablag‘lari bilan
ta’minlanganlik koeffitsiyenti va to‘lovga qobillikni tiklash koeffitsiyentini tahlil
qilishni nazarda tutiladi. Fikrimizcha, debitor korxonalar tahlili korxona to‘lovga
noqobil ekanligini ko‘rsatsa, aynan turli nuqtayi nazardan korxonalar faoliyatini
tavsiflovchi moliyaviy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish kerak.
Debitorlik va kreditorlik qarzlarining muddati o‘tgan sifatida tan olish tartiblari
qonunchilik normalari asosida belgilanadi.
63

Korxona va tashkilotlarning moliyaviy ahvolini mustahkamlash, yetkazib berilgan
mahsulot, bajarilgan ishlar va xizmatlar uchun iste’molchilarning o‘z vaqtida hisob-
kitob qilishlarini ta’minlash, xalq xo‘jaligida to‘lov intizomining ahvoli uchun
rahbarlarning mas’uliyatini oshirish maqsadida qabul qilingan “Xalq xo‘jaligida
hisob-kitoblar o‘z vaqtida o‘tkazilishi uchun korxona va tao‘kilotlar rahbarlarining
ma’suliyatini oshirish borasidagi chora tadbirlari to‘g‘risidagi” PF-1154 sonli 1995
yil 12-maydagi prezident faromonida belgilanishicha barcha mulkchilik
shakllaridagi xo‘jalik yurituvchi subyektlarning iste’molchilar va buyurtmachilarga,
agar ular yetkazib beriladigan (bajariladigan ishlar, xizmatlar) qiymatining kamida
15 foizini oldindan to‘lamasalar, mahsulot jo‘natishi, ishlarni bajarishi va xizmatlar
ko‘rsatishi taqiqlanishi belgilangan.
O’z Milliy bank ‘’Malikrabot’’ filialida debitorlik qarzlarini tartibga solish uchun
uchun maqsadli davlat jamg’armalari va sug’urtalar bo’yicha bo’naklarn
o’tkazishdan oldin maxsus ishchi xodimlar jamosi korxonaning kelgusi rejalari va
xarajatlarini hisobga olgan hlda aynan o’sha o’tkazilishi ko’zda tutilgan summaning
kelajakda bankka tegadigan naf va koeffitsentlari borasida chuqur tahlil olib
borishlari lozim. Shu bilan bir qatorda debitorlik va kreditorlik mablag’larining
aylanish tezligini nazorat qilib boorish talab etildi. Bu o’z navbatida korxona
daromadi va so’g’lom raqobat tizimida kutilgan maqsad va vazifalarga erishish
borasida muhim zanjir bo’lib hizmat qiladi. Shuni aytib o’tishimiz joizki so’gi ikki
yillik moliaviy hisobotlarga qaraydigan bo’lsak 13105 schotida yuritiladigan
Xususiy korxonalar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga berilgan muddati o‘tgan
kreditlari 161235363.95 so’mga kamayganidan ham shuni hisobga olishimiz
mumkinki bank o’z mablag’i qaytishidagi yuzaga keladigan risklarni kamaytirishga
alohida e’tibor qaratgan va ushbu mablag’lar debitorlik qarzlarini tartibga solishda
muhim ko’rsatkichlardan hisoblanadi. Shu qatorda qo’shimcha qilish joizki
korxonaning asosiy debitorlik qarzlari bo’lib bu bank jismoniy va yuridik shaxslarga
ajratayotgan kreditlar hisoblanadi. Aynan shu jarayonda ushbu qarzlaring to’lovlilik,
ta’minganlik kabi jihatlariga yanada kuchliroq e’tibor qaratish lozim. O’z Milliy
bank ‘’Malikrabot’’ filialida oladigan bo’lsak korxonaning 16377 schotidagi
Shartnoma bo‘yicha hisoblab yozilgan, biroq muddatida to‘lanmagan olinishi lozim
bo‘lgan foizlar ko’tsatkichi juda yuqoriligi sababli korxonada pul aylanishi tezligini
bir muncha sekinlashtirganiga guvoh bo’lishimiz mumkin. Bu kabi holatlarni oldini
olish, debitorlik va kreditorlik mablag’larining aylanishi yaxshilash uchun ushnu
kabi kreditlar ajratish jarayonida mijozlar hozirgi va kelgusidagi mablag’larini
mukammal tahlil qilish , to’liq o’rganib chiqilgandan so’nggina va mavjud
talablarga javob bergandan keyingina mablag’larni ajraish eng to’g’ri yechim

hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda muddat kechiktiriladigan taqdirda mijozlar duch
keladigan qator qiyinchiliklar va qo’shimcha to’lovlar haqida muntazam
ogohlantirish ishlari olib borishi shu bilan bir qatorda yuzaga kelishi mumkin
bo’lgan qonuniy undirishlar haqida kerakli malumotlarni berib o’tish lozim.
O’rganilgan obyekt bo’yicha kuzaishlar shuni ko’rsatadiki so’ngi ikki yil mobaynida
sezilarli o’sishga erishilmaganing asosiy sababi tashkilotda debitorlik va kreditorlik
qarzlarining aylanuvchanligida bir muncha muammolar va to’siqlar borligini
ko’rishimiz mumkin. Ushbu kabi holatlarni oldini olish uchun masul ishchi
xodimlar javobgarligini oshirish, xususan korrupsion xolatlarni oldini olishga
qaratilgan keng chora tadbirlarni olib borish, ajratilayotgan mablag’larning
qaytishlilik xususiyatlarni keng o’rgangan holda mablag’larni ajratish eng to’g’ri
yechimlardan biri hisoblanadi. Ushbu jarayonda masul shaxslar bilan bitimlar
davomida kuchaytirilgan qonuniy chora tadbirlarning shartnomada keng aniq va
ravon ko’rsatib o’tish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
65

Hulosa
Bitiruv malakaviy ishi mavzusini o’rganish chog’ida quydagi xulosalar qilish
mumkin. Respublikamizda iqtisodiyotning barqaror o’sishi va rivojlanishi uchun bir
qancha omillar ta’sir etadi. Shunday omillardan bir bu mamlakatimizning
iqtisodiyoti rivojlantirishning lokomotivi bo’lgan iqtisodiyotimizga kiritilayotgan
investitsiyalar hajmidir. Iqtisodiyotimizga investitsiyalarni keng ko’lamda jalb
qilish mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun quydagi natijalarni beradi va bular natijasida
quydagilarga erishish mumkin.
Birinchidan , iqtisodiyotga investitsiyalarning kiritilishi mamlakat miqyosida
ishlab chiqarishning xajmini oshishiga va korxonalar xo’jalik va moliyaviy
faoliyatining rivojlanishiga olib keladi. Ishlab chiqarish hajmining oshishi esa o’z
o’rnida mamlakatda ishsizlik, milliy daromad, YaIM va iqtisodiy o’sishga ijobiy
ta’sir etadi.
Ikkinchidan, investitisiyalarning iqtisodiyotga kiritilishi mamlakatda pul
aylanish tezligini ham oshiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotda pul
qanchalik tez aylansa daromad shunchalik ko’p bo’ladi. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida faoliyat yuritayotgan xo’jalik yurutuvchi shubyektlarning ham asosiy
maqsadi ko’proq daromad olib, maksimal foydaga erishishdir.
Uchinchidan, pul aylanishni taminlashda ayniqsa jismoniy shaxslar qo’lidagi va
shaxsiy jamg’armasidagi pul mablag’larini o’z vaqtida, maqsadli ishlatilishi yani
investitsion loyihalarni moliyalashtirishda aholi qo’lidagi bo’sh pul mablag’larini
keng jalb qilinishi ham aholi daromadlarining oshishiga qolaversa korxonalarning
ham moliyaviy va xo’jalik faoliyatini kengayishiga olib keladi.
To’rtinchidan, investitsion loyihalarni amalga oshirish natijasida jamiyat uchun
iqtisodiy va ijtimoiy samaraga erishiladi.
Beshinchidan, iqtisodiyotga chet el investitsiyalarini keng jalb etish iqtisodiyot
uchun har doim foydali bo’ladi. Chunki, bu qo’shimcha ish joylari, qo’shimcha
mahsulot, qo’shimcha daromad demakdir.

Biz mazkur ishda investitsiyalarning tasnifi va tavsifi, mohiyati va mazmunini,
«Samarqand Parranda” AJ QK misolida uzoq va qisqa muddatli investitsiyalar
auditini yetarlicha yoritishga harakat qildik.
Shulardan kelib chiqqan holda biz o’rganayotgan xo’jalik yurutuvchi subyekt
«Samarqand Parranda” AJ QKo’zining faoliyatini bevosta investitsiyalar bilan
bo’g’langan holda olib boradi. «Samarqand Parranda” AJ QK korxonasining jami
aktivlari ichida uzoq va qisqa muddatli investitsiyalarning hajmi sezilarli
darajadaligini kuzatishimiz mumkin.
«Samarqand Parranda” AJ QKfaoliyatini va buxgalteriya hisobini auditor emas
balki kuzatuvchi sifatida tekshirdik va quydagi ma’lumotlarni aniqladik;
 «Samarqand Parranda” AJ QKbalansida 0600 – Uzoq muddatli
investitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar bo’yicha jami 508 031 000 so’mlik uzoq
muddatli investitsiyalar mavjud bo’lib hisobot davri mobaynida uzoq muddatli
investitsiyalar bo’yicha hech qanday xo’jalik operatsiyalari amalga oshrilmagan va
hisobot davri oxrigacha balansdagi qoldiqlar o’zgarishsiz qolgan.
 «Samarqand Parranda” AJ QKning 2017 – yilgi balans ma’lumotlariga ko’ra
korxonaning jami qisqa muddatli investitsiyalari summasi hisobot davri boshida
qisqa muddatli investitsiyalar summasi 31143260000 sumni tashkil etgan va buning
hammasi qisqa muddatli berilgan qarzlar hisobiga paydo bo’lgan. Hisobot davrining
oxirida esa «Samarqand Parranda” AJ QKkorxona Xo’jalik shartnomasiga muofiq
3626744 so’mlik qarz mablag’larini boshqa xo’jalik yurutuvchi subyektlarga qisqa
muddatli investitsiya sifatida bergan.
«Samarqand Parranda” AJ QKda olib borilgan tekshiruvlar va kuzatuvlar
natijasida «Samarqand Parranda” AJ QKning investitsiyalar hisobini yaxshilash va
korxonaning moliyaviy va xo’jalik faoliyatini rivojlantirish maqsadida quydagi
takliflar ni beramiz;
 «Samarqand Parranda” AJ QK o’zining moliyaviy xo’jalik faoliyatini yanada
kengaytirish maqsadida investitsiyalarni keng ko’lamda jalb etish uchun innovatsion
loyihalar ustida ish olib borishi va ishlab chiqarishga joriy etishi lozim, zero
67

innovatsiya va investitsiyalar korxonalar faoliyatining provard natijasi bo’lgan
foyda ko’payishiga zamin yaratadi;
 «Samarqand Parranda” AJ QKsamarali boshqaruvni tashkil etishi,
buxgalterlarni boshqaruvda ishtirokini kuchaytirish;
 Korxonada ichki auditni shakillantirish va faoliyatini samaradorligiga eris
hish, ichki auditor hulosalariga binoan korxonani boshqarishda strategik va joriy
boshqaruv qarorlarni qabul qilish;
 Korxonaga chet el investitsiyalarini jalb etish va eksport uchun tuxum va
go’sht mahsulotlarini ishlab chiqarishni ko’paytirish va yaxshilash;
 «Samarqand Parranda” AJ QKinvestitsiyalar jalb qilgan xolda o’zida ishlab
chiqarilgan go’shtini qayta ishlovchi bo’limlarni faoliyatini yo’lga qo’yish;
 Korxona qo’shimcha investitsiyalarni jalb etish evaziga importdan kelayotgan
parrandalar uchun mo’ljallangan omuxta yemni mahalliylashtirish lozim. Chunki,
mahalliylashtirish bu omuxta yemning narxini anchagina pasaytirishdir, bu esa o’z
o’rnida mahsulot tannarxini tushishiga olib keladi va daromadni ko’paytiradi;
 «Samarqand Parranda” AJ QKinvestitsiyalarni ko’paytirish evaziga o’zining
ustavida ko’rsatilgan faoliyat turlari bilan to’liq shug’ullanishi ta’minlashi lozim;
 Korxona o’zining ulgurji va chalkana savdo do’konlari sonini ko’paytirishi
lozim, bu korxonadagi tayyor mahsulotning tezroq va qimmatroq sotilishiga zamin
yaratadi;
 Uzoq muddatli investitsiyalarni maqsadli ravishda ko’paytirish va ular
hisobini yuritishni o’zining hisob siyosatida kengroq yoritish lozim;
 Uzoq va qisqa muddatli investitsiyalarga mablag’larni sarflayotganda nufuzli
kompaniyalar va aksionerlik jamiyatlarining qimmatli qog’ozlarini sotib olishga
ko’proq e’tibor qaratish lozim;
 Qisqa muddatli investitsiyalar ko’payish tendensiyasini saqlab qolish, ular
hisobini o’zining hisob siyosatida yetarlicha yoritish va turlari bo’yicha hisobda aks
ettirish;

 Korxona ixtiyoridagi lekin foydalanilmayotgan aktivlardan samarali
foydalanish maqsadida boshqa xo’jalik subyektlariga investitsiya sifatida kiritish;
 Investitsiyalarga oid boshlang’ich hujjatlarni tuzish va ularning schyotlarda
aks ettirilishida kamchiliklarga yo’l qo’ymaslilk;
 Investitsiyalar kiritilgan loyiha bo’yicha maqsadli ishlatilishi ustidan
muntazam nazorat qilib borish;
«Samarqand Parranda” AJ QK Samarqand viloyatidagi parrandachilik bilan
shug’ullanuvchi yirik korxona hisoblanadi. «Samarqand Parranda” AJ QKda
buxgalteriya apparati yuqori saviyada tashkil etilgan, to’liq buxgalteriya hisobing
kompyuterlashtirilgan shaklidan foydalaniladi. «Samarqand Parranda” AJ QKning
buxgalteriya hisobini tashkil qilinishi va yuritilishi Respublikamizda amalda bo’lgan
qonun va qonunosti hujjatlariga to’la javob beradi. Korxonada tashkil etilgan
buxgalteriya tizimi va korxonaning moliyaviy hisobotlariga ijobiy baho (hulosa)
berish mumkin.
69

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
I. O’zbekiston Respuplikasi qonunlari. O’zbekiston Respuplikasi
Prezdenti farmonlari va qarorlari, Vazirlar mahkamasining qarorlari.
1. O’zbekiston respublikasi konistitutsiyasi” “O’zbekiston” Nashriyot matbaa
ijodiyot uyi Toshkent – 2014
2. O’zbekiston Respuplikasi “Qimmatli qog’ozlar to’g’risida” gi Qonuni, 1996-
yil 22 – dekabr
3. O’zbekiston Respublikasi “Auditorlik faoliyati to’g’risida” gi Qonuni 2000
yil 26 – may.
4. O’zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni 2016 yil
13-aprel №404
5. O’zbekiston Respublikasi “Buxgalteria hisobining milliy standartlari
to’plami” “Norma” Toshkent –2011.
6. “Auditni rejalashtirish” nomli 3 – son AFMS. O’zbekiston Respublikasining
moliyaviy qonunlari. №16 . 1999.
7. 12 – son BHMS “Moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish”
8. 8 – sonli “Jamlangan moliyaviy hisobotlar va sho’ba xo’jalik yurutuvchi
jamiyatlarda sarmoyalarni hisobga olish”
9. 21- sonli “Xo’jalik yurutuvchi subyektlarning moliyaviy – xo’jalik
faoliyati hisobvaraqlar rejasi”
10. O’zbekiston Respuplikasi Prezdentining 2007 yil 4 – apreldagi PQ-615-son
Qaroriga ilova “Auditorlik Faoliyati To’g’risada” Nizom.
11. O’zbekiston Respuplikasi Prezdenti SH. Mirziyoyevning Oliy Majlisga
murajotnomasi. 28.12.2018 yil.
12. O’zbekiston Respuplikasi Prezdentining “O’zbekiston Respublikasida
auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora – tadbirlari to’g’risida”gi 2018 yil
19- sentyabrdagi Qarori .

13. O’zbekiston Respuplikasi Prezdentining “O’zbekiston Respuplikasini yanada
rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida” gi Farmoni, 2017 yil 7-
fevral. № PF – 4947.
14. O’zbekiston Respublikasi prez
15. Vazirlar Mahkamasining 2006 – 16 –oktabrdagi 215 – son qaroriga 2-ilova
“Korxonadagi ichki audit hizmati to’g’risida” Nizom.
II. Asosiy qo’shimcha adabiyotlar
1. Urazov K.B “ Buxgalteriya hisobi va audit” Samarqand – 2004
2. M.M. To’laxodjayeva, Sh.I.Ilxomov “Audit” Darslik Toshkent Norma 2008-
yil.
3. Ahmadjonov K, Yakubov I , “Audit asoslari”. Darslik Toshkent – 2010 –yil.
4. Do’stmuradov R, “Audit asoslari” darslik. Toshkent - 2009 – yil.
5. “Audit” (darslik). Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti. Iqtisodiyot. 2012
– yil.
6. SH.N. Fayziyev, M.X. Xodjayeva, X.M. Davlyatov, “Investitsiyalar auditi va
baholash” Tafakkur Bo’stoni, T – 2012.
7. Musayev H.N. “Audit”. Darslik – T ., “Moliya” 2009 – yil.
8. Sherimbetov I, Xaydarov A. “Audit” o’quv qo’llanma Toshkent – 2018 y.
III. Foydalanilgan internet saytlari:
1. www.google.ru
2. www.lex.uz
3. www.finance.uz
4. . www.norma.uz
5 www.ziyonet.uz
71

Debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili

I BOB	KORXONALARDA DEBITORLIK VA KREDITORLIK QARZLARI NAZARIY METODOLOGIK ASOSLARI
1.1	Korxonalarda debitorlik va kreditorlik qarzlarining o’ziga xos jihatlari
1.2	Korxona va tashkilotlarda debitorlik va kreditorlik qarzlarining tarkibi va tasnifi
1.3	Innavatsion bozor sharoitida debitorlik va kreditorlik qarzlarining maqsadi va funksiyalari
II BOB	O’Z MILLIY BANK ’’MALIKRABOT’’ AJ MISOLIDA DEBITORLIK VA KREDITORLIK QARZLARI TAHLILI VA UNGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR
2.1	O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ BXMda debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili va unga ta’sir etuvchi omillar
2.2	O’z Milliy bank “Malikrabot” AJ BXMda debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobi ko’rsatkichlari holati
2.3	Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik qarzlari ko’tsatkichlarga tasir qiluvchi omillar tahlili
III BOB	O’zbekiston Respublikasi Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobi va mezonlari
3.1	Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobini takomillashtirish
3.2	Milliy Banki Malikrabot filialida debitorlik va kreditorlik qarzlari hisobini tartibga solish va pasaytirish

Hulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
Ilovalar

Купить