Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	13000UZS
Размер	41.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Категория	Педагогика

Demokratik jamiyatda o'qituvchi va o'quvchi munosabati

o’qituvchi o’quvchilarning qobiliyatlarini, individual ehtiyojlarini hisobga olib, har
bir talabaning o’ziga xos rivojlanish yo’lini belgilashi kerak.
Demokratik muhitda o’qituvchining vazifasi shunchaki bilim berish emas,
balki tarbiyaviy va ma’naviy qo’llab-quvvatlash orqali o’quvchilarda milliy va
umumbashariy qadriyatlarni shakllantirishdir. Bu esa o’z navbatida, jamiyatda
sog’lom ijtimoiy muhit yaratishga xizmat qiladi. O’qituvchi va o’quvchilar
o’rtasida o’zaro ishonch aloqalari rivojlanishi, shuningdek, muloqotning ochiqligi
ta’lim sifatining yaxshilanishi, yangi pedagogik texnologiyalarni samarali qo’llash
imkonini beradi. Bundan tashqari, demokratik munosabatlar ta’lim jarayonida
yuzaga kelishi mumkin bo’lgan ziddiyatlarni kamaytiradi, o’quvchilar o’rtasida
ijobiy muhit yaratadi va ular orasida hamjihatlikni mustahkamlaydi. Shu tariqa,
demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi munosabatlari ta’lim jarayonining
eng muhim tarkibiy qismi bo’lib, shaxslarning jamiyatdagi o’rnini kuchaytiradi
hamda ularning jamiyat rivojiga faol hissa qo’shishiga imkon yaratadi. Shuning
uchun pedagogik jarayonda bu munosabatlarni yanada takomillashtirish,
o’qituvchilarning kommunikativ madaniyatini oshirish, o’quvchilarga hurmat bilan
munosabatda bo’lish asosiy vazifalardan biri hisoblanadi. Bu esa ta’lim sifatini
oshirish, shaxslarning erkin va mustaqil fikrlashini rivojlantirish uchun zarur shart-
sharoitlarni yaratadi. Shu bois, demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi
munosabatlarini chuqur o’rganish, ularni yaxshilash borasida amaliy ishlarni olib
borish bugungi ta’lim tizimining asosiy yo’nalishlaridan biridir.
O’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi o’zaro hurmat va ishonch munosabatlari
O’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi o’zaro hurmat va ishonch munosabatlari
demokratik jamiyatda ta’lim jarayonining asosiy tamoyillaridan biridir.
Bu tamoyil o’qituvchining faqat bilim beruvchi emas, balki o’quvchilarning
shaxs sifatida hurmat qilinadigan teng huquqli hamkori sifatida faoliyat yuritishini
taqozo etadi. O’zaro hurmat ta’lim jarayonida ijobiy muhit yaratish va
o’quvchilarning o’zini erkin ifoda etish imkoniyatlarini kengaytirishga yordam
beradi. Ishonch esa o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasida muloqot va hamkorlikni
14

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Abdukarimov, O. (2018). Pedagogika asoslari. Toshkent: O’qituvchi.
2. Akbarov, B. (2019). Ta’limda shaxsga yo’naltirilgan yondashuv.
Toshkent: Fan va Texnologiya.
3. Bobojonov, M. (2020). O’qituvchi va o’quvchi munosabatlari. Toshkent:
Universitet nashriyoti.
4. G’aniyev, S. (2017). Demokratik jamiyat va ta’lim. Toshkent: Yoshlar
nashriyoti.
5. Karimova, L. (2016). Ta’lim va pedagogik muloqot. Toshkent: Ma’rifat.
6. Mirzaahmedov, J. (2021). Ta’limda samarali kommunikatsiya. Toshkent:
Fan.
7. Nazarov, D. (2018). Pedagogik psixologiya. Toshkent: Sharq.
8. Qodirov, A. (2019). O’quvchilar bilan munosabatlar nazariyasi. Toshkent:
Ta’lim
9. Rustamova, N. (2020). Zamonaviy ta’lim texnologiyalari. Toshkent:
Innovatsiya.
10. Saidova, M. (2017). Pedagogik etiketa va madaniyat. Toshkent:
Madaniyat.
11. Shomurodov, E. (2018). Pedagogik kommunikatsiya va didaktika.
Toshkent: O’zbekiston.
12. Tursunov, F. (2019). Ta’lim tizimida o’zaro munosabatlar. Toshkent:
Fan va Ta’lim.
13. Yusupov, R. (2021). O’qituvchi malakasi va pedagogik mahorat.
Toshkent: Ma’naviyat.
14. Zokirova, G. (2016). Pedagogik yondashuvlar va metodlar. Toshkent:
Ta’lim.
15. Zulfiyaxonova, S. (2020). Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim tizimi.
Toshkent: Ilm.
Qo’shimcha adabiyotlar va internet manbalari:
28

shaxsiy va ijtimoiy rivojlanishiga ko’maklashuvchi murabbiy va yo’l-yo’riq
ko’rsatuvchi sifatida ham ko’riladi.
Ta’lim jarayonida o’qituvchi o’quvchilarning qobiliyatlari, ehtiyojlari va
ijtimoiy sharoitlarini inobatga olgan holda individual yondashuvni qo’llashi kerak.
Shuningdek, pedagogik faoliyatda muvozanat va adolat tamoyillarini saqlash juda
muhimdir.
Demokratik munosabatlar o’quvchilarning ijtimoiy mas’uliyatini oshirish,
ularni jamiyat hayotiga faol jalb etish imkonini beradi. Bu esa yoshlarni o’z haq-
huquqlarini anglashga, qonunlarni hurmat qilishga, axloqiy qadriyatlarni saqlashga
va rivojlantirishga undaydi. Jamiyat taraqqiyoti uchun bunday shaxslar muhim
hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan, o’qituvchi va o’quvchi munosabatlarining
demokratik asoslari nafaqat ta’limning samarali bo’lishini ta’minlaydi, balki
mustahkam va sog’lom jamiyatni shakllantirishda muhim rol o’ynaydi.
O’qituvchilarning o’zaro hurmat, ishonch va ochiqlik tamoyillariga amal
qilgan holda pedagogik faoliyat yuritishi, o’quvchilarga ijobiy ta’sir ko’rsatadi va
ularning shaxs sifatida rivojlanishiga yordam beradi. Shu sababli, demokratik
jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi munosabatlarning asosiy
vazifalaridan biri – ta’lim jarayonini shaffof, ochiq va insonparvarlik tamoyillariga
mos ravishda tashkil etishdir. Bu jarayon o’quvchilarning o’z imkoniyatlarini to’liq
namoyon etishiga, o’zaro hurmat va hamkorlik muhitini yaratishga, shuningdek,
ta’lim sifatini yaxshilashga xizmat qiladi. Demokratik munosabatlar tizimida
o’qituvchi doimiy ravishda o’z malakasini oshirish, pedagogik innovatsiyalarni
joriy etish va zamonaviy ta’lim texnologiyalarini qo’llashga intilishi zarur. Bu esa
o’z navbatida o’quvchilarning bilim olish jarayoniga qiziqishini oshiradi, ularning
ijodkorligini rag’batlantiradi va shaxs sifatida yetuklashlariga xizmat qiladi.
Shuningdek, demokratik ta’limda o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi munosabatlar
ijtimoiy tenglik va adolat prinsiplariga asoslangan bo’lib, har bir o’quvchining
ta’lim olish huquqi himoya qilinadi. Bu o’quvchilarning o’ziga bo’lgan ishonchini
oshiradi, ularni mustaqil fikrlashga va o’z pozitsiyasini ifoda etishga
rag’batlantiradi. Natijada, demokratik jamiyatda ta’lim tizimi nafaqat bilim berish,
8

ijtimoiy rivojlanishiga, ularning ijtimoiy identifikatsiyasiga, o’zaro anglashuv va
hamjihatlikni rivojlantirishga xizmat qiladi.
Demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi munosabatlari asosan tenglik
va hamkorlik tamoyillariga asoslangan bo’lib, bu munosabatlarning asosida har bir
shaxsning o’ziga xosligi va qadr-qimmati hurmat qilinadi. O’qituvchi
o’quvchilarni faqat bilim qabul qiluvchi sifatida emas, balki faol ishtirokchi va
ijodkor sifatida ko’radi, ular bilan samarali kommunikatsiya o’rnatadi. Bu esa
o’quvchilarni erkin fikr bildirishga, mas’uliyatni his qilishga va jamiyatga
moslashishga rag’batlantiradi.
Ijtimoiy-psixologik nuqtai nazardan, o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi
munosabatlarda psixologik xavfsizlik muhim rol o’ynaydi. Bu xavfsizlik ta’lim
jarayonida o’quvchilarning o’zini erkin va qulay his qilishini ta’minlab, ularning
ijodiy va akademik faolligini oshiradi. O’qituvchi o’zining pedagogik mahorati,
empatiyasi va tushunishi bilan o’quvchilarni qo’llab-quvvatlab, ular orasida
ishonchli va samimiy aloqalar o’rnatadi.
Demokratik munosabatlar shuningdek, o’quvchilarning ijtimoiy
ko’nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. O’qituvchi va o’quvchilar o’rtasida
ochiq muloqot, fikr almashish, nizolarni konstruktiv hal etish kabi ijtimoiy
ko’nikmalar shakllanadi. Bu esa o’quvchilarda ijtimoiy mas’uliyat, hamkorlik va
boshqalar bilan muloqot qilish qobiliyatlarini mustahkamlaydi.
O’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi munosabatlarda emotsional omillar ham
katta ahamiyatga ega. O’qituvchining samimiyligi, mehribonligi va hissiy
yondashuvi o’quvchilarda o’zlarini qabul qilingan va qadrlangan his qilishlariga
sabab bo’ladi. Bu esa o’quvchilarning ta’limga bo’lgan motivatsiyasini oshiradi va
ularni yanada faolroq o’rganishga undaydi.
Demokratik jamiyatda pedagogik jarayonda psixologik yordam ko’rsatish
tizimi muhim o’rin tutadi. O’qituvchi nafaqat ma’lumot beruvchi, balki psixologik
qo’llab-quvvatlovchi sifatida ham faoliyat yuritadi. U o’quvchilarning ruhiy
holatini nazorat qiladi, ularni stressdan himoya qiladi va psixologik muammolarni
aniqlab, ularga yordam beradi.
23

XULOSA
Pedagogik munosabatlarda shaxsga yo’naltirilgan yondashuv demokratik
jamiyatda ta’limning samaradorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu
yondashuv o’quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olib, ularning
shaxsiy va intellektual rivojlanishini ta’minlashga xizmat qiladi. O’qituvchi va
o’quvchi o’rtasidagi munosabatlar ochiq, hurmatga asoslangan bo’lishi lozim, bu
esa o’quvchilarni mustaqil fikrlashga, ijodiy faoliyatga va o’zini ifoda etishga
undaydi. Shaxsga yo’naltirilgan pedagogika nafaqat ta’lim sifatini yaxshilaydi,
balki o’quvchilarni jamiyatda faol, mas’uliyatli fuqarolar sifatida shakllantirishga
yordam beradi. Shu bilan birga, bu yondashuv o’qituvchilardan yuqori darajadagi
pedagogik mahorat va empatiya talab qiladi. Demokratik jamiyatda ta’lim
jarayonining samaradorligi o’qituvchi va o’quvchi munosabatlarining sifatiga
to’g’ridan-to’g’ri bog’liqdir, shuning uchun ushbu munosabatlarni doimiy ravishda
o’rganish va takomillashtirish zarur. Bu jarayonda pedagogik texnologiyalar,
innovatsion metodlar va psixologik yondashuvlar muhim vositalar hisoblanadi.
Natijada, o’zaro hurmat va ishonchga asoslangan munosabatlar demokratik
jamiyatda ijtimoiy integratsiya va shaxsiy rivojlanishni ta’minlaydigan ta’lim
muhitini yaratishda asosiy omil bo’lib xizmat qiladi. Shu tarzda, o’qituvchi va
o’quvchi munosabatlarining demokratik tamoyillari nafaqat ta’lim jarayonining
sifatini oshirishga, balki jamiyatda ijtimoiy barqarorlik va madaniy taraqqiyotga
ham katta hissa qo’shadi.
Demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi munosabatlarni
mustahkamlash uchun ta’lim tizimida ochiq fikr almashish, konstruktiv muloqot va
hurmatga asoslangan pedagogik yondashuvlar keng joriy etilishi zarur. Bu esa o’z
navbatida, yosh avlodning mustaqil fikrlash, ijtimoiy mas’uliyat va fuqarolik
faolligini oshirishga imkon yaratadi. Shunday qilib, demokratik jamiyatda
o’qituvchi va o’quvchi munosabatlari nafaqat ta’lim jarayonining samaradorligini
ta’minlaydi, balki ijtimoiy rivojlanish va shaxsiy o’sishga ham ta’sir ko’rsatadi.
Umuman olganda, demokratik jamiyat sharoitida o’qituvchi va o’quvchi
munosabatlari sifatini yaxshilash va ta’lim jarayonini yanada samarali qilish uchun
26

moslashuvchanligini oshiradi va har bir o’quvchi uchun shaxsiy yondashuvni
ta minlaydi.ʼ
Samarali ta sir ko’rsatish texnologiyalarini qo’llash orqali o’quv jarayoni
ʼ
interaktiv bo’lib, o’quvchilarning faolligi oshadi. Bu esa o’z navbatida ta lim
ʼ
jarayonida o’quvchilarni rag’batlantirish va ularning ijodiy salohiyatini
rivojlantirish imkonini beradi.
Natijada, samarali ta sir ko’rsatish texnologiyalari ta lim jarayonining
ʼ ʼ
barcha ishtirokchilari uchun ijobiy muhit yaratadi, ularni o’zaro hamkorlik va
samarali muloqotga chorlaydi. Bu texnologiyalar yordamida ta lim tizimida sifat
ʼ
va samaradorlik oshadi, o’quvchilarning kasbiy va shaxsiy rivojlanishi uchun keng
imkoniyatlar yaratiladi.
Demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi munosabatlarining
xususiyatlari
Demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi munosabatlari o’ziga xos
xususiyatlarga ega bo’lib, ular ta’lim jarayonining samarali va sog’lom tashkil
etilishida muhim rol o’ynaydi. Bu munosabatlarning asosiy tamoyillari hurmat,
ochiqlik, tenglik va hamkorlikka asoslangan bo’lib, ular ta’lim muhitida ishonch va
o’zaro tushunishni mustahkamlashga xizmat qiladi.
Demokratik ta’lim tizimida o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi munosabatda
vertikal nazoratdan ko’ra, hamkorlik va dialogga asoslangan yondashuv ustunlik
qiladi. O’qituvchi o’z bilim va tajribasini o’quvchilar bilan teng huquqli tarzda
bo’lishadi, ularni fikr-mulohazalarini hisobga olib, erkin fikrlashga
rag’batlantiradi. Bu esa o’quvchilarni faollashtiradi, mustaqil fikrlash va tanqidiy
yondashuv ko’nikmalarini rivojlantiradi.
Demokratik jamiyatda o’qituvchi o’quvchilarni faqat bilim manbai sifatida
emas, balki ularning shaxsiy rivojlanishini qo’llab-quvvatlovchi, ularning fikr va
his-tuyg’ularini hurmat qiluvchi murabbiy sifatida ko’radi. Bu esa o’quvchilarni
o’z fikrini erkin ifoda etishga, o’zaro muloqotga va hamkorlikka undaydi. Shu
20

yo’nalishdagi hamkor sifatida ham faoliyat yuritadi.U o’quvchilarni ijtimoiy
qadriyatlar, axloqiy normalar bilan tanishtiradi, ularni jamiyatga foydali shaxslar
sifatida tarbiyalashga intiladi.Shu nuqtai nazardan o’qituvchi va o’quvchilar
o’rtasidagi munosabatlar faqat ta’lim jarayonining texnik tomoni emas, balki
shaxslarning o’zaro aloqalar tizimi sifatida ham qaraladi.Shuningdek, bu
munosabatlar o’quvchilarning o’zaro muloqotini va o’zaro ta’sirini ham
rivojlantiradi, bu esa ta’lim samaradorligini oshirishga yordam beradi.O’qituvchi
va o’quvchi o’rtasidagi ijtimoiy-ma’naviy munosabatlar ta’lim jarayonining
ajralmas qismi bo’lib, ular shaxsning ijtimoiylashuvi, ma’naviy yetilishi va shaxsiy
rivojlanishiga bevosita ta’sir ko’rsatadi.Bundan tashqari, bu munosabatlar
o’quvchilarning o’zini erkin ifoda etish imkoniyatlarini yaratadi, ularning fikrini
tinglash va hurmat qilishni ta’minlaydi
.O’qituvchi o’zining ijtimoiy roli va mas’uliyatini anglab, o’quvchilar bilan
munosabatlarda ochiqlik va adolat tamoyillariga amal qilishi kerak.Bu esa o’z
navbatida ta’lim jarayonining demokratik prinsiplariga mos keladi.Ijtimoiy-
ma’naviy munosabatlar doirasida o’qituvchi o’quvchilarning individual
xususiyatlarini hisobga olib, ularning qobiliyatlari va ehtiyojlariga mos pedagogik
yondashuvlarni qo’llaydi.Bu yondashuv o’quvchilarning o’z-o’zini rivojlantirishga
bo’lgan intilishlarini rag’batlantiradi, shuningdek, ularning ijtimoiy faolligini
oshiradi.Shunday qilib, o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi ijtimoiy-ma’naviy
munosabatlar demokratik ta’lim muhitining asosi hisoblanadi va ta’lim
jarayonining muvaffaqiyatli bo’lishi uchun muhim shartlardan biridir.
Demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi munosabatlari o’zaro hurmat
va tenglik tamoyillari asosida shakllanadi. Bunda o’qituvchi faqat bilim beruvchi
emas, balki o’quvchilarning shaxs sifatida rivojlanishiga yo’l ko’rsatuvchi, ularni
qo’llab-quvvatlovchi maslahatchi rolini bajaradi. O’qituvchining vazifasi nafaqat
o’quv materialini yetkazish, balki ularni tanqidiy fikrlashga, mustaqil qaror qabul
qilishga o’rgatishdir. Shunday qilib, o’quvchilar o’z fikrlarini erkin ifoda etish, o’z
nuqtai nazarini himoya qilish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Bu jarayon esa
o’quvchilarning ijtimoiy faolligi va o’ziga ishonchini oshiradi. Shu bilan birga,
13

UNESCO. (2020). Pedagogical approaches in the digital age. Retrieved from
https://unesco.org/education/pedagogy
O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. (2023). Ta’lim sohasidagi
islohotlar. https://xalxta’lim.uz/yangiliklar
Smith, J. (2019). Democratic education and student-teacher relationships.
Journal of Educational Research, 45(3), 234-250.
www.pedagogika.uz – Ta’lim va pedagogika haqida maqolalar va resurslar.
www.eduportal.uz – O’zbekiston ta’lim portali, pedagogik materiallar va
yangiliklar.
29

KIRISH
XXI asrda inson kapitalining asosiy tayanchi sifatida ta’lim tizimiga bo’lgan
e’tibor yanada ortib bormoqda. Ayniqsa, demokratik qadriyatlar asosida
shakllangan jamiyatda ta’lim nafaqat bilim beruvchi tizim, balki inson shaxsini
rivojlantiruvchi, uni mustaqil fikrlashga, faol fuqarolik pozitsiyasiga ega bo’lishga
yo’naltiruvchi muhim institut sifatida namoyon bo’ladi. Bunday sharoitda
o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi munosabatlar ta’lim jarayonining markaziy
tamoyiliga aylanadi. Chunki o’qituvchi shunchaki bilim beruvchi emas, balki
shaxsni shakllantiruvchi, unga demokratik qadriyatlarni singdiruvchi muhim
ijtimoiy shaxsdir.
Demokratik muhitda ta’lim ishtirokchilari o’rtasidagi muloqot hurmat,
ishonch, hamkorlik va tenglikka asoslanadi. Bu esa, o’z navbatida, ta’lim
jarayonining sifatini oshirishga, o’quvchining faolligini rag’batlantirishga, uning
ijtimoiy hayotda faol ishtirok etishiga imkon yaratadi. O’qituvchi-o’quvchi
munosabatlarining ochiqligi va erkinligi, ayniqsa, demokratik tamoyillar asosida
rivojlanayotgan jamiyatlarda katta ahamiyat kasb etadi. Bu munosabatlar orqali
o’quvchiga faqatgina akademik bilim emas, balki hayotiy ko’nikmalar, insoniy
qadriyatlar va mas’uliyat hissi singdiriladi.
Kurs ishining dolzarbligi shundaki, hozirgi globallashuv va demokratik
islohotlar davrida o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi sog’lom, ochiq, ishonchli
muloqot ta’lim samaradorligining eng muhim omillaridan biriga aylangan. Bu
munosabatlar pedagogik jarayonni faollashtiradi, shaxsiy yondashuvni
kuchaytiradi hamda shaxsni tarbiyalashda samarali vositaga aylanadi.
Kurs ishining maqsadi – demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi
o’rtasidagi munosabatlarning mohiyatini ochib berish, ularning ta’lim sifati va
shaxsiy rivojlanishga ta’sirini aniqlash.
Vazifalari:
– demokratik jamiyatda ta’limning o’ziga xos xususiyatlarini aniqlash;
– o’qituvchi-o’quvchi munosabatlarining pedagogik asoslarini yoritish;
3

demokratik munosabatlar o’quvchilarning shaxs sifatida rivojlanishi, ijodiy va
tanqidiy fikrlashlari, mustaqil qaror qabul qilishlari va ijtimoiy faoliyatda
muvaffaqiyatli bo’lishlariga xizmat qiladi. Shunday qilib, demokratik jamiyatda
o’qituvchi va o’quvchi munosabatlarining asosiy tamoyillari o’zaro hurmat,
ishonch, tenglik, ochiqlik va hamkorlikdan iborat bo’lib, ular ta’lim jarayonining
sifatini oshirish va shaxslarning to’liq rivojlanishiga xizmat qiladi. Demokratik
munosabatlar tizimida o’quvchilar o’z fikrlarini erkin ifoda eta olishlari,
o’qituvchidan rag’bat va yordam olishlari ta’minlanadi. Shu bilan birga, o’qituvchi
o’zining mas’uliyatini anglab, har bir o’quvchining qobiliyatini e’tiborga olib,
ularni taraqqiyotga yo’naltiradi. Bunday yondashuv nafaqat ta’lim jarayonining
samaradorligini oshiradi, balki jamiyatda fuqarolik ongini, ijtimoiy faollikni va
madaniyatni rivojlantirishga yordam beradi. Demokratik munosabatlarning
mazmuni o’zgaruvchan va rivojlanishga moyil bo’lib, ularni doimiy ravishda
takomillashtirish ta’lim jarayonining asosiy vazifalaridan biridir. Ushbu tamoyillar
asosida shakllangan munosabatlar nafaqat pedagogik jarayonni, balki butun
jamiyat hayotini ijobiy tomonga o’zgartiradi.
Demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi munosabatlari jamiyatning
umumiy ijtimoiy-axloqiy qadriyatlariga mos kelishi, shuningdek, ta’limning
zamonaviy talablariga javob berishi lozim. Bu munosabatlar asosida
o’quvchilarning huquqlari va erkinliklari hurmat qilinadi, ularning shaxsiy
qobiliyatlari rivojlantiriladi hamda ta’lim jarayonida faol ishtirok etishlari
rag’batlantiriladi. O’qituvchi o’z navbatida o’quvchilarning farovonligi, sog’lom
psixologik holati va ta’limga bo’lgan qiziqishlarini ta’minlash uchun mas’uldir.
Shu boisdan, demokratik ta’lim muhitida ta’lim jarayoni o’zaro hurmat va
ishonchga asoslangan dialog tarzida kechadi.
O’qituvchi va o’quvchilar o’rtasida samarali muloqot shakllantirish uchun,
har bir shaxsning fikrini tinglash, tushunishga intilish muhimdir. Bu esa
o’quvchilarning o’z-o’zini ifoda etish imkoniyatlarini kengaytiradi, ularni mustaqil
fikrlashga va ijodiy faoliyatga undaydi. Shu bilan birga, demokratik jamiyatda
o’qituvchining roli faqat bilim beruvchi sifatida emas, balki o’quvchilarning
7

birga, o’qituvchi o’quvchilarning kamchiliklarini muloyimlik bilan ko’rsatib,
ularni yaxshilanishga yo’naltiradi. Jazolash usullari esa faqat pedagogik
me’yorlarga va insonparvarlik tamoyillariga muvofiq qo’llaniladi.
Shuningdek, demokratik munosabatlarda muloqotning ochiqligi va erkinligi
juda muhimdir. O’qituvchi va o’quvchilar o’rtasida erkin va samimiy suhbatlar,
fikr almashish, konstruktiv tanqid va takliflar bildirishga asoslangan muhit
yaratiladi. Bu o’quvchilarning o’z fikrini erkin ifoda etish, muammolarni hal
etishda faol ishtirok etish ko’nikmalarini rivojlantiradi va ularning shaxs sifatida
o’sishiga yordam beradi.
Demokratik ta’lim muhiti shuningdek, o’quvchilarning tashabbus ko’rsatishi
va mustaqil qarorlar qabul qilish imkoniyatlarini ta’minlaydi. O’qituvchi ularni o’z
qobiliyatlari va qiziqishlariga muvofiq faoliyatlarda ishtirok etishga
rag’batlantiradi, shu tariqa o’quvchilar o’zlarini jamiyatda faol va mas’uliyatli
shaxs sifatida his qilishadi. Bu esa ta’lim jarayonining shaxsga yo’naltirilgan
yondashuvini ta’minlaydi va o’quvchilarning ijtimoiy faolligini oshiradi.
Xulosa qilib aytganda, demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi
o’rtasidagi munosabatlar insonparvarlik, tenglik, hamkorlik, ochiqlik va ishonch
tamoyillariga asoslanadi. Bu tamoyillar ta’lim jarayonini samarali, mazmunli va
shaxslarni har tomonlama rivojlantiruvchi faoliyatga aylantiradi. Shu boisdan,
ta’lim muassasalari va o’qituvchilar demokratik munosabatlarni shakllantirish va
qo’llab-quvvatlashga doimiy ravishda e’tibor qaratishi zarur. Bu esa nafaqat ta’lim
sifatini oshirishga, balki jamiyatning demokratik tamoyillar asosida barqaror
rivojlanishiga xizmat qiladi.
O’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi ijtimoiy-ma’naviy munosabatlar
Demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi munosabatlar ko’p
qirrali va ko’p shaklli bo’lib, ular ijtimoiy, ma’naviy, pedagogik va psixologik
jihatlarni o’z ichiga oladi.Ijtimoiy-ma’naviy munosabatlar o’qituvchi va o’quvchi
o’rtasida o’zaro hurmat, ishonch va hamjihatlik asosida shakllanadi.Bu
munosabatlar doirasida o’qituvchi faqat bilim beruvchi emas, balki tarbiyaviy
12

tariqa, ta’lim jarayoni faqat bilim olish jarayoni emas, balki shaxsiy va ijtimoiy
taraqqiyotning muhim omiliga aylanadi.
O’qituvchi va o’quvchi munosabatlarining demokratik shakllari
o’quvchilarda o’zaro hurmat, mas’uliyat va insoniy qadriyatlarni rivojlantirishga
xizmat qiladi. Bu munosabatlar doirasida o’qituvchi o’quvchilarning individual
ehtiyojlari va qobiliyatlarini hisobga olib, ularni har tomonlama qo’llab-
quvvatlaydi. Natijada, o’quvchilar o’z salohiyatlarini to’liq ro’yobga chiqarishga
imkon topadilar.
Demokratik munosabatlarning yana bir muhim jihati — bu muammolarni
birgalikda hal etish, fikr almashish va konstruktiv tanqidga ochiqlikdir. Ta’lim
jarayonida yuzaga keladigan turli xil vaziyatlarda o’qituvchi va o’quvchilar bir-
birining fikrlarini inobatga olib, muammolarni hal qilishga harakat qiladi. Bu
yondashuv o’quvchilarni ijtimoiy faollikka va mas’uliyatli shaxs bo’lib yetilishiga
olib keladi.
Shuningdek, demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi
munosabatlar demokratik tamoyillarga muvofiq tashkil etilgan ta’lim muhitining
barqarorligi va samaradorligini ta’minlaydi. Ochiq va hurmatga asoslangan
munosabatlar ta’lim muassasasida ijobiy psixologik muhit yaratadi, bu esa
o’quvchilarning bilim olishga bo’lgan qiziqishlarini oshiradi.
Bu munosabatlarda o’qituvchining roli faqat bilim berish emas, balki
o’quvchilarni axloqiy-ruhiy rivojlantirish, ularga ijtimoiy me’yorlar va
qadriyatlarni singdirishdir. Shu bois, demokratik jamiyatda o’qituvchi nafaqat
o’qituvchi, balki tarbiyachi, maslahatchi va yo’ldosh vazifasini bajaradi.
Demokratik munosabatlar natijasida o’quvchilar o’z fikrlarini erkin ifoda
etishga, o’z qarashlarini asoslashga, jamiyatda faol ishtirok etishga o’rganadilar.
Bu esa ularning fuqarolik ongini shakllantirishda va demokratik tamoyillarni
chuqurroq tushunishida muhim ahamiyatga ega.
Ta’lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchi munosabatlarini demokratik
tamoyillar asosida tashkil etish o’quvchilarning shaxsiy va ijtimoiy rivojlanishiga
21

1. Demokratik jamiyatda ta lim tizimining o’ziga xos xususiyatlariʼ
Demokratik jamiyat — fuqarolarning teng huquqli ishtirokini, so’z
erkinligini, fikrlar xilma-xilligini va ijtimoiy adolat tamoyillarini o’z ichiga olgan
ijtimoiy-siyosiy tuzumdir. Bunday jamiyatda ta lim tizimi insonparvarlik g’oyalari
ʼ
asosida quriladi. Ta lim jarayoni har bir o’quvchining shaxsiy qiziqishlari,
ʼ
ehtiyojlari, qobiliyatlari va imkoniyatlarini e’tiborga olgan holda tashkil etiladi.
Unda o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi munosabatlar sheriklik, hurmat, hamkorlik
va o’zaro ishonch asosida shakllanadi. Demokratiya sharoitida ta limning bosh
ʼ
maqsadi shaxsni har tomonlama rivojlantirish, uni mustaqil fikrlashga, ijodiy
yondashuvga, jamiyatda faol ishtirok etishga tayyorlashdir. Bu maqsadlarga
erishishda pedagogik jarayonning barcha ishtirokchilari — o’qituvchi, o’quvchi,
ota-ona va ijtimoiy muhitning o’zaro hamkorligi muhim ahamiyat kasb etadi.
Demokratik ta lim tizimi avtoritar boshqaruvdan farqli ravishda qat’iy
ʼ
buyruqbozlik va jazoga asoslanmaydi, balki rag’batlantirish, mustaqillikni qo’llab-
quvvatlash, erkin fikr aytishga imkon berish kabi tamoyillar asosida tashkil etiladi.
Shu jihatdan o’qituvchining roli ham o’zgaradi — u endilikda faqat bilim beruvchi
emas, balki maslahatchi, yo’lboshchi va hamkor sifatida faoliyat yuritadi.
O’quvchilar esa o’z fikrini erkin ifoda eta oladigan, savollar beradigan,
muammolarga yechim topishga urinadigan faol subyektlar sifatida namoyon
bo’ladi. Shu tarzda demokratik jamiyatda ta lim tizimi shaxsni rivojlantirishning
ʼ
asosiy vositasi sifatida xizmat qiladi.
Demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi munosabati ta’lim tizimining
eng muhim tamoyillaridan biri hisoblanadi. Bu munosabatlar o’zaro hurmat,
tenglik, ishonch va hamkorlik asosida shakllanadi. O’qituvchi o’z vakolatlari
doirasida nafaqat bilim beruvchi, balki tarbiyachi, yo’l-yo’riq ko’rsatuvchi,
murabbiy sifatida ham faoliyat yuritadi. Shu bilan birga, o’quvchini faqat bilim
qabul qiluvchi emas, balki mustaqil fikrlovchi, o’z fikrini erkin ifoda etishga qodir
shaxs sifatida ko’rish demokratik jamiyatda ta’limning asosiy printsiplaridan
biridir. Demokratik munosabatlar ta’lim jarayonida o’quvchilarning ijtimoiy
faolligini oshirish, ularning o’zaro hurmat va tushunishni rivojlantirishga xizmat
5

mustahkamlashga xizmat qiladi, bu esa o’z navbatida ta’lim samaradorligini
oshiradi.
O’qituvchi o’zining bilim va pedagogik mahoratini o’quvchilarga
yetkazishdan tashqari, ularning fikrlarini hurmat qilish, ularni tinglash va qabul
qilishga tayyor bo’lishi kerak.
Bu munosabatlar o’quvchilarning ijtimoiy va emotsional rivojlanishiga
ijobiy ta’sir ko’rsatadi, ularni mustaqil fikrlashga, tanqidiy yondashuvga o’rgatadi.
Demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi munosabatlar
ochiq va shaffof bo’lib, bu o’zaro anglashuvni kuchaytiradi va ijtimoiy adolat
tamoyillarini ta’minlaydi. Shu bois, pedagogik jarayonda o’zaro hurmat va
ishonchni mustahkamlash uchun kommunikativ ko’nikmalarni rivojlantirish,
psixologik madaniyatni oshirish va ta’lim muhitini doimiy ravishda
takomillashtirish zarur. Bundan tashqari, o’qituvchilar uchun professional etik
qoidalar va qadriyatlarni chuqur o’rganish va ularga amal qilish demokratik
munosabatlarni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Shuningdek,
o’quvchilarni ijtimoiy faol va mas’uliyatli shaxslar sifatida tarbiyalashda
o’qituvchi o’zining namuna bo’lishi, ularning huquq va burchlarini hurmat qilishi
lozim. Ushbu tamoyillar asosida demokratik jamiyatda ta’lim jarayonining sifatini
oshirish, shuningdek, jamiyatda tenglik va adolatni mustahkamlash mumkin.
Ta’lim tizimida o’qituvchi va o’quvchi munosabatlarini yaxshilash uchun amaliy
metodlar ishlab chiqish va joriy etish muhim ahamiyatga ega bo’lib, bu jarayonni
doimiy ravishda o’rganish va rivojlantirish talab etiladi. Natijada, o’zaro hurmat va
ishonch asosida shakllangan munosabatlar o’quvchilarning o’ziga bo’lgan
ishonchini oshiradi, ularni faol ijtimoiy fuqarolar sifatida shakllantirishga xizmat
qiladi.
Demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi o’zaro hurmat va
ishonch munosabatlari ta’lim jarayonining asosiy omillaridan biri bo’lib, u
o’quvchilarning o’z fikrlarini erkin ifoda etishlari, yangiliklarni qabul qilishlari va
ijodiy yondashuvlarni rivojlantirishlari uchun zarur bo’lgan shart-sharoitlarni
yaratadi. Hurmat va ishonch muhitida o’quvchilar o’zlarini xavfsiz his qilishadi, bu
15

yordam beradi, ularni mustaqil fikrlovchi, mas’uliyatli va hurmatli shaxslar sifatida
tarbiyalaydi.
Shuningdek, demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi munosabatlari
kommunikatsiyaning ochiqligi, muvozanat va o’zaro hurmatga asoslangan bo’lishi
ta’lim jarayonining muvaffaqiyatli bo’lishiga sabab bo’ladi. Bu munosabatlar
doimiy ravishda rivojlanib boradi, zamonaviy ta’lim talablariga moslashadi va
o’quvchilarning ehtiyojlarini qondiradi.
Shu sababli, demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi munosabatlarini
shakllantirishda pedagogik mahorat, psixologik bilimlar va insonparvarlik
tamoyillarini chuqur bilish muhimdir. Bu o’z navbatida ta’lim sifatini oshirish,
yosh avlodni ijtimoiy faol va ma’naviy yetuk shaxslar qilib tarbiyalashga yordam
beradi.
Demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi munosabatlari jamiyatning
umumiy demokratik qadriyatlarini ta’lim tizimiga tatbiq etishda muhim vositadir.
Ular ta’limning demokratik qiyofasini shakllantiradi va jamiyatda sog’lom
madaniyatni rivojlantirishga xizmat qiladi.
Natijada, demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi munosabatlarini
to’g’ri tashkil etish, ularni rivojlantirish va mustahkamlash ta’lim jarayonining
asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu esa zamonaviy, demokratik va
insonparvar ta’lim tizimini yaratishda katta ahamiyat kasb etadi.
Demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi munosabatlarining
ijtimoiy-psixologik asoslari
Demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi munosabatlari ijtimoiy-
psixologik jihatdan muhim ahamiyatga ega bo’lib, bu munosabatlar ta’lim
jarayonining samaradorligini ta’minlashda asosiy omil hisoblanadi. Ushbu
munosabatlar insonlarning shaxsiyati, ijtimoiy roli va ta’lim muhitida o’zaro
munosabatlarining o’ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi. Ijtimoiy-psixologik
asoslar doirasida o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi o’zaro hurmat, ishonch,
emotsional qo’llab-quvvatlash va ochiq muloqot o’zaro munosabatlarning asosiy
komponentlari sifatida ajralib turadi. Bu munosabatlar o’quvchilarning shaxsiy va
22

ta sir ko’rsatish texnologiyalarini doimiy ravishda takomillashtirish va ulardanʼ
unumli foydalanish pedagogik jarayonning ajralmas qismi sifatida ko’riladi.
Bundan tashqari, samarali ta sir ko’rsatish texnologiyalari o’quvchilarning
ʼ
shaxsiy rivojlanishiga ham ijobiy ta sir ko’rsatadi. Ular o’quvchilarda ijodiy
ʼ
fikrlash, muammolarni hal etish qobiliyatlarini rivojlantirishga, o’ziga bo’lgan
ishonchni oshirishga yordam beradi. Shu bilan birga, ta lim jarayonining
ʼ
shaffofligi va ochiqligi ta minlanadi, o’quvchilarning qobiliyatlarini aniq baholash
ʼ
imkoniyati yaratiladi.
Samarali ta sir ko’rsatish texnologiyalarining qo’llanilishi o’qituvchining
ʼ
o’z kasbiy mahoratini oshirishga ham katta turtki bo’lib xizmat qiladi. Ular
o’qituvchini yangi pedagogik g’oyalar va metodlarga ochiq bo’lishga, ta lim
ʼ
jarayonida yangiliklarni qo’llashga undaydi. Shu tarzda ta lim jarayoni doimiy
ʼ
ravishda rivojlanib boradi, zamonaviy talablar va o’quvchilarning ehtiyojlariga
moslashadi.
Natijada, ta lim jarayonida samarali ta sir ko’rsatish texnologiyalari
ʼ ʼ
o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini oshirishda muhim ahamiyat kasb
etadi, ta lim sifatini yaxshilaydi va demokratik jamiyat qurilishida ta lim
ʼ ʼ
tizimining rolini kuchaytiradi. Bu texnologiyalar o’quvchi va o’qituvchi o’rtasidagi
munosabatlarni sog’lom asosda rivojlantirish, hamkorlik va o’zaro hurmatga
asoslangan ta lim muhitini yaratishda yordam beradi.
ʼ
Shu sababli, ta lim jarayonida samarali ta sir ko’rsatish texnologiyalarini
ʼ ʼ
to’g’ri tanlash, ulardan unumli foydalanish va doimiy ravishda yangilab borish
o’quv jarayonining muvaffaqiyatli va sifatli bo’lishi uchun zarurdir. Pedagogik
jarayonda ushbu texnologiyalarni amaliy qo’llash o’qituvchining pedagogik
yondashuvini yanada takomillashtirishga xizmat qiladi va o’quvchilarni zamonaviy
bilim va ko’nikmalar bilan ta minlashda muhim vosita hisoblanadi.
ʼ
Shuningdek, ta lim jarayonida samarali ta sir ko’rsatish texnologiyalari
ʼ ʼ
o’quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olishga, ularning qiziqish va
ehtiyojlariga moslashishga imkon beradi. Bu esa ta lim jarayonining
ʼ
19

tamoyillar ta’lim jarayonining samarali va insonparvarlik ruhida kechishini
ta’minlaydi.
Birinchi tamoyil — hurmat tamoyili bo’lib, unda o’qituvchi o’quvchining
shaxsiy qadr-qimmatini e’tiborga olib, uning fikrini tinglash va qadrlashga
asoslanadi. Bu munosabatlarning asosiy negizini tashkil etadi.
Ikkinchi tamoyil — tenglik tamoyili bo’lib, unda barcha o’quvchilarga teng
imkoniyatlar yaratish, ularning huquq va erkinliklarini hurmat qilish ko’zda
tutiladi. Bu ta’lim jarayonida adolat va ijtimoiy tenglikni ta’minlashga xizmat
qiladi.
Uchinchi tamoyil — ochiqlik va shaffoflik tamoyili bo’lib, ta’lim
jarayonining barcha bosqichlarida ochiq muloqot o’rnatish, muammolarni
birgalikda muhokama qilish va hal etish imkoniyatini yaratadi. Bu esa
o’quvchilarning ta’limga bo’lgan ishtiyoqini oshiradi.
To’rtinchi tamoyil — ishonch tamoyili bo’lib, o’qituvchi va o’quvchilar
o’rtasida mustahkam, ochiq va samimiy munosabatlarni shakllantirishni nazarda
tutadi. Bu o’z navbatida ta’lim jarayonining muvaffaqiyatli kechishini ta’minlaydi.
Beshinchi tamoyil — faol ishtirok tamoyili bo’lib, unda o’quvchilarning
ta’lim jarayonida faolligi va mas’uliyatini oshirishga urg’u beriladi. O’quvchilar
o’z fikrlarini erkin bildirish, savollar berish va tashabbus ko’rsatish huquqiga ega
bo’lishi kerak.
Oltinchi tamoyil — individual yondashuv tamoyili bo’lib, har bir
o’quvchining qobiliyatlari, ehtiyojlari va xususiyatlarini inobatga olishni taqozo
etadi. Bu ta’lim jarayonining har bir ishtirokchisiga shaxs sifatida e’tibor
berilishini anglatadi. Shuningdek, demokratik munosabatlar madaniyati yuqori
bo’lishi zarur. Bu madaniyatda o’zaro hurmat, samimiyat, to’g’ri muloqot,
muammolarni hal qilishda konstruktiv yondashuv va jamoadagi har bir shaxsga
teng munosabat ko’rsatish ustuvor ahamiyatga ega.
Demokratik munosabatlarning yana bir muhim xususiyati — pedagogik
erkinlikdir. Bu o’qituvchiga ta’lim jarayonini o’ziga xos tarzda tashkil etish,
o’quvchilarning ehtiyojlari va xususiyatlariga moslashtirish imkoniyatini beradi.
10

shaxsga yo’naltirilgan yondashuvni keng joriy etish zarur. Bu ta’lim sohasida
yangiliklar kiritish, o’quvchilarning individual ehtiyojlarini hisobga olish va ularni
rivojlantirishda muhim omil hisoblanadi.
27

ko’rsatuvchi sifatida ham faoliyat yuritadi. Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim
jarayonida o’quvchilarni bir-biridan farqlaydigan o’rganish usullari va sur’atlari
inobatga olinadi. Masalan, ba’zi o’quvchilar ko’proq amaliy mashg’ulotlar orqali
o’zlashtirsa, boshqalari nazariy ma’lumotlarni tinglashni yoki mustaqil o’qishni
afzal ko’radi. Bu esa o’qituvchidan o’quvchilarning individual xususiyatlarini
aniqlash va ularga mos ta’lim strategiyalarini ishlab chiqishni talab etadi. Shaxsga
yo’naltirilgan yondashuv o’quvchilarning qobiliyatlarini maksimal darajada
rivojlantirishga, o’zlariga bo’lgan ishonchini oshirishga, shuningdek, o’zini
ijtimoiy muhitda erkin ifoda etishga yordam beradi. Shu bilan birga, bu yondashuv
ta’limdagi tenglik tamoyilini ta’minlaydi, chunki har bir o’quvchiga uning
individual imkoniyatlariga mos ravishda munosabat bildiriladi va yordam
ko’rsatiladi. Pedagogik munosabatlarda shaxsga yo’naltirilgan yondashuv
o’qituvchilardan yuqori darajadagi professionalizm, empatiya va pedagogik
mahorat talab qiladi. O’qituvchi o’z o’quvchilari bilan individual ish olib borishi,
ularning qiyinchiliklarini tushunishi, ularni qo’llab-quvvatlashi va rag’batlantirishi
zarur. Bunday yondashuvda pedagogik muloqot ochiq, samimiy va hurmatga
asoslangan bo’lishi shart. Shaxsga yo’naltirilgan ta’limda o’quvchilar o’z fikrlarini
erkin ifoda etishlari, xatolaridan o’rganishlari va o’z-o’zini rivojlantirishlari uchun
imkon yaratiladi. Bu esa ta’lim jarayonini yanada samarali va mazmunli qiladi.
Shu tariqa, pedagogik munosabatlarda shaxsga yo’naltirilgan yondashuv nafaqat
ta’lim sifatini oshiradi, balki o’quvchilarning shaxs sifatida rivojlanishiga va
jamiyatga foydali fuqarolar bo’lib yetishishiga katta hissa qo’shadi. Bu yondashuv
bugungi kunda demokratik jamiyatlarda ta’lim sohasida ustuvor tamoyil sifatida
qabul qilinmoqda va keng joriy etilmoqda. Shaxsga yo’naltirilgan pedagogika
o’quvchilarning har tomonlama rivojlanishini ta’minlashda, ularning shaxsiy
qobiliyatlari va imkoniyatlarini inobatga olishda, shuningdek, ta’lim jarayonini
individual va ijtimoiy ehtiyojlarga moslashtirishda muhim vosita hisoblanadi.
Pedagogik amaliyotda bunday yondashuv o’qituvchilarga o’quvchilar bilan
samarali muloqot o’rnatish, ularni faollashtirish va ta’lim jarayoniga qiziqishini
oshirish imkonini beradi. Natijada, shaxsga yo’naltirilgan yondashuv demokratik
17

Shuningdek, demokratik munosabatlar jamiyatdagi ijtimoiy normativlarga
va qadriyatlarga muvofiq rivojlanadi. Bu munosabatlarda madaniy xilma-xillik,
tenglik va inson huquqlari himoyasi asosiy tamoyillar sifatida ko’riladi. O’qituvchi
va o’quvchilar o’rtasida madaniy hurmat va o’zaro tushunishni ta’minlash
demokratik jamiyatning asosiy vazifalaridan biridir.
O’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi ijtimoiy-psixologik munosabatlarning
yana bir jihati bu o’quvchilarning o’zini anglashini va shaxsiy o’sishini qo’llab-
quvvatlashdir. Demokratik munosabatlar o’quvchilarga o’z imkoniyatlarini to’liq
ro’yobga chiqarish, o’z salohiyatlarini anglash va rivojlantirish uchun qulay sharoit
yaratadi.
Ta’lim muhitida ijtimoiy-psixologik salomatlikni ta’minlash uchun
o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasida hurmatli, samimiy va konstruktiv
munosabatlarni shakllantirish zarur. Bu esa ta’lim jarayonining sifatini oshirishga
va o’quvchilarning ijtimoiy moslashuvini yaxshilashga yordam beradi.
Demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi munosabatlarining ijtimoiy-
psixologik asoslarini chuqur o’rganish va rivojlantirish ta’lim tizimining
barqarorligini ta’minlashda, yosh avlodni sog’lom va ma’naviy yetuk shaxslar qilib
tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega.
Shu bilan birga, ijtimoiy-psixologik munosabatlar tizimida pedagog va
o’quvchilar o’rtasida o’zaro munosabatlarni doimiy ravishda tahlil qilib borish,
muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish uchun tegishli chora-tadbirlar
ko’rish zarur. Bu jarayon ta’lim sifatini doimiy ravishda yaxshilashga xizmat
qiladi.
Demokratik munosabatlar orqali o’quvchilar o’zaro hurmat, mas’uliyat,
hamkorlik va ijtimoiy faoliyat ko’nikmalarini egallaydilar. Bu esa ularni jamiyatda
muvaffaqiyatli shaxslar bo’lib yetilishiga yordam beradi.
Natijada, demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi munosabatlarining
ijtimoiy-psixologik asoslari ta’lim jarayonining samarali tashkil etilishida,
o’quvchilarning shaxsiy va ijtimoiy rivojlanishida muhim rol o’ynaydi. Bu
24

jamiyatda ta’limning sifat va samaradorligini oshirishga xizmat qiladi hamda
ta’lim oluvchilarning ijodiy va tanqidiy fikrlash ko’nikmalarini rivojlantirishga
yordam beradi.
Ta’lim jarayonida samarali ta sir ko’rsatish texnologiyalari zamonaviyʼ
pedagogikaning muhim qismi hisoblanadi. Bu texnologiyalar o’quvchilarning
bilim olish jarayonini samarali tashkil etishga, ularning qiziqishini oshirishga va
ta lim sifatini yaxshilashga xizmat qiladi. Samarali ta sir ko’rsatish texnologiyalari
ʼ ʼ
asosan o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi muloqot va hamkorlikni kuchaytiradi, bu
esa o’z navbatida ta lim maqsadlariga erishishda muhim ahamiyat kasb etadi.
ʼ
Samarali ta sir ko’rsatish texnologiyalarining asosiy vazifasi
ʼ
o’quvchilarning faolligini oshirish, mustaqil fikrlashini rivojlantirish va o’z
bilimlarini mustahkamlash uchun qulay sharoit yaratishdir. Bu texnologiyalar
pedagogik jarayonni boshqarishda o’qituvchiga aniq strategiyalarni qo’llash
imkonini beradi. Ular yordamida ta lim jarayoni yanada interaktiv, dinamik va
ʼ
o’quvchi markazida bo’lishi ta minlanadi.
ʼ
Ushbu texnologiyalar turli usullar, metodlar va vositalardan iborat bo’lib,
o’quvchilarning individual xususiyatlarini, qobiliyatlarini inobatga olgan holda
ishlaydi. Masalan, kompyuterli ta lim, multimedia vositalari, loyihalash usuli,
ʼ
guruhda ishlash texnologiyalari, muammoga yo’naltirilgan o’qitish va boshqalar.
Har bir texnologiya o’zining xususiyatlari, afzalliklari va cheklovlariga ega bo’lib,
ularni to’g’ri tanlash va qo’llash ta lim jarayonining muvaffaqiyatini belgilaydi.
ʼ
Shuningdek, samarali ta sir ko’rsatish texnologiyalari o’quvchilarda
ʼ
ta limga bo’lgan ijobiy munosabatni shakllantirishda, ularning motivatsiyasini
ʼ
oshirishda katta rol o’ynaydi. Ta lim jarayonida o’quvchilarni faol ishtirokiga jalb
ʼ
qilish, ularni mustaqil izlanishga undash, fikr almashish va tanqidiy fikrlash
ko’nikmalarini rivojlantirish orqali ta lim sifatini yaxshilash mumkin.
ʼ
Ta lim jarayonida samarali ta sir ko’rsatish texnologiyalarining amaliy
ʼ ʼ
qo’llanilishi o’qituvchilarning pedagogik mahoratini oshirish, innovatsion
yondashuvlarni joriy etish, shuningdek, ta lim muassasalarida sifatli ta lim
ʼ ʼ
standartlarini amalga oshirishga xizmat qiladi. Shu bois, ta lim jarayonida samarali
ʼ
18

MUNDARIJA
KIRISH
ASOSIY QISM
1. Demokratik jamiyatda ta lim tizimining o’ziga xos xususiyatlariʼ
2. Demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi munosabatlarining asosiy
tamoyillari
3. O’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi demokratik munosabatlarning asosiy
tamoyillari va xususiyatlari
4. Pedagogik munosabatlarda shaxsga yo’naltirilgan yondashuv
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ
2

– o’qituvchining demokratik qadriyatlarni shakllantirishdagi rolini tahlil
qilish;
– o’quvchi shaxsini rivojlantirishda muloqotning o’rni va ahamiyatini
ko’rsatish;
– real ta’lim jarayonidagi munosabatlar tajribasini tahlil qilish va xulosalar
chiqarish.
Kurs ishining obyekti – umumta’lim maktablaridagi ta’lim jarayoni.
Predmeti – o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi demokratik munosabatlar
tizimi.
Ushbu kurs ishi kirish, uchta asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxatidan iborat.
Birinchi bobda pedagogik munosabatlarning nazariy asoslari yoritiladi, ya’ni
demokratik tamoyillar, kommunikativ muloqot va pedagogik muhit haqida ilmiy
asoslar beriladi. Ikkinchi bobda esa o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi o’zaro
munosabatlarning shakllanishi, ularga ta’sir etuvchi omillar, munosabat turlarining
tahlili va demokratik yondashuvlar bilan boyitilishi o’rganiladi. Uchinchi bob
amaliy qismga bag’ishlanib, real ta’lim muassasalaridagi o’qituvchi-o’quvchi
munosabatlarining holati tahlil qilinadi, mavjud yutuq va muammolar aniqlanadi
hamda taklif va tavsiyalar bildiriladi.
Kurs ishining mazmuni orqali demokratik tamoyillar asosida barpo etilgan
ta’lim muhitida o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi munosabatlarning ahamiyati
keng yoritiladi, ularga yondashuvlar takomillashtiriladi hamda ilg’or tajribalardan
foydalanish yo’llari tahlil etiladi. Shu bilan birga, ushbu ish orqali amaliyotda
yuzaga keladigan dolzarb muammolar yechimiga qaratilgan ilmiy-pedagogik
asoslar ishlab chiqiladi.
4

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI O’ZBEKISTON-FINLANDIYA
PEDAGOGIKA INSTITUTI
MAKTABGACHA VA BOSHLANG’ICH TA’LIM FAKULTETI
BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT, TARBIYAVIY ISH YO’NALISHI
“ PEDAGOGIKA” KAFEDRASI
“PEDAGOGIK MAHORAT” FANIDAN
Demokratik jamiyatda o'qituvchi va o'quvchi
munosabati
MAVZUSIDAGI
1KURS ISHIKURS ISHI

balki shaxslarning ijtimoiy, madaniy va axloqiy rivojlanishiga xizmat qiluvchi
muhim institutga aylanadi.
Demokratik munosabatlar pedagogik jarayonni samarali va insonparvarlik
asosida olib borishga imkon beradi, bu esa o’quvchilarning ijtimoiy faol shaxslar
sifatida shakllanishiga xizmat qiladi. Shu bilan birga, o’qituvchi va o’quvchi
o’rtasidagi demokratik munosabatlar jamiyatda madaniyat, tinchlik va
barqarorlikni ta’minlashda muhim omil hisoblanadi. Bu munosabatlar asosida
shakllangan ta’lim tizimi ijtimoiy adolat, tenglik va huquqiy davlat tamoyillarini
mustahkamlaydi.
Demokratik munosabatlar o’quvchilarning o’z shaxsiy fikrlarini erkin ifoda
etishlariga, turli qarashlarni tinglash va hurmat qilishga o’rgatadi, bu esa ularni
keng dunyoqarashli va bag’rikeng shaxslar sifatida tarbiyalaydi. Shu sababli,
demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi munosabatlari nafaqat ta’lim sifatini
yaxshilash, balki jamiyat taraqqiyoti va barqarorligini ta’minlashda muhim o’rin
tutadi.
Demokratik yondashuvlarni ta’lim tizimiga samarali joriy etish uchun
pedagoglarning kasbiy malakasi, axloqiy va ijtimoiy mas’uliyati yuqori bo’lishi
shart. O’qituvchi o’z vazifalarini amalga oshirar ekan, doimo zamonaviy ta’lim
jarayonining talablarini inobatga olib, o’quvchilarning individual xususiyatlari,
ehtiyojlari va qobiliyatlariga moslashishga harakat qilishi lozim. Natijada,
demokratik jamiyatda ta’lim jarayoni faqat bilim berish emas, balki shaxsiy
rivojlanish, ijodiy o’sish va ijtimoiy moslashuv jarayoni sifatida qaraladi. Shu
boisdan, o’qituvchi va o’quvchi munosabatlarini demokratik asosda tashkil etish
ta’limning muvaffaqiyati va jamiyatning ijtimoiy barqarorligi uchun muhim omil
hisoblanadi.
3. O’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi demokratik munosabatlarning
asosiy tamoyillari va xususiyatlari
Demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi munosabatlar bir
qator asosiy tamoyillar va xususiyatlarga tayangan holda shakllanadi. Bu
9

munosabatlarni rivojlantirish va mustahkamlash zamonaviy ta’lim tizimining
ustuvor vazifalaridan biridir.
25

Shu bilan birga, o’quvchilar ham o’z ta’lim yo’nalishini tanlash, o’z fikrlarini erkin
bildirish imkoniyatiga ega bo’lishi kerak. Shunday qilib, demokratik jamiyatda
o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi munosabatlar bir-birining huquq va
erkinliklarini hurmat qilish, o’zaro ishonch, ochiqlik, tenglik va faol hamkorlik
tamoyillari asosida quriladi. Bu esa ta’lim sifatini oshirish, shaxslarning ijtimoiy
faolligini rag’batlantirish va jamiyatning demokratik rivojlanishiga xizmat qiladi.
Ushbu tamoyillarni amalda qo’llash orqali ta’lim jarayoni nafaqat bilim
berish, balki shaxslarni hayotga tayyorlash, ularni jamiyatda faol va mas’uliyatli
a’zolar sifatida shakllantirish vazifasini ham bajaradi. Shuning uchun o’qituvchi va
o’quvchi munosabatlarida demokratik yondashuvni shakllantirish va
mustahkamlash har bir ta’lim muassasasi uchun muhim vazifa hisoblanadi. Bu
munosabatlar o’quvchilarning ijtimoiy va axloqiy rivojlanishiga xizmat qilib,
ularni mustaqil fikrlashga, halollikka va insonparvarlikka o’rgatadi. Natijada,
demokratik jamiyatda ta’lim tizimi insonlarning barkamol shaxs sifatida kamol
topishiga, jamiyatga foydali va faol a’zolarga aylanishiga xizmat qiluvchi muhim
institutga aylanadi.
Demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi munosabatlarning
yana bir muhim jihati — pedagogik hamkorlik tamoyilidir. Bu tamoyil ta’lim
jarayonida o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasida teng huquqli va o’zaro ishonchga
asoslangan hamkorlikni tashkil etadi. O’qituvchi o’z bilim va tajribasini
o’quvchilar bilan baham ko’radi, ularni o’rganish jarayonida faol ishtirok etishga
undaydi, o’quvchilar esa o’z navbatida ta’lim jarayoniga mas’uliyat bilan
yondashadi, o’z fikr va takliflarini erkin bildirishadi. Shu tarzda pedagogik
hamkorlik o’quvchilarning mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuv ko’nikmalarini
rivojlantirishga xizmat qiladi.
Bundan tashqari, demokratik munosabatlarda o’qituvchi o’quvchilarni
qo’llab-quvvatlash va rag’batlantirishga katta ahamiyat beradi. Har bir
o’quvchining individual yutuqlari e’tirof etilib, ularning harakatlari maqtov va
rag’batlantirish bilan qo’llab-quvvatlanadi. Bu esa o’quvchilarda o’z-o’zini hurmat
qilish, o’zini ijobiy baholash va ta’limga bo’lgan qiziqishni oshiradi. Shu bilan
11

qiladi. Bu munosabatlar orqali o’qituvchi va o’quvchi o’rtasida o’zaro ishonch,
pedagogik dialog va hamkorlik shakllanadi, bu esa o’quvchilarning bilim olish
jarayoniga bo’lgan qiziqishini yanada kuchaytiradi va ta’lim samaradorligini
oshiradi. Shunday qilib, demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi
munosabatlari ta’lim jarayonining asosiy omili sifatida qaraladi.
2. Demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi munosabatlarining asosiy
tamoyillari
Demokratik jamiyatda o’qituvchi va o’quvchi munosabatlari muvozanatli,
hurmatga asoslangan va tenglik tamoyiliga mos bo’lishi kerak. Ushbu
munosabatlarning asosi ochiqlik, ishonch, hamkorlik va o’zaro hurmatdan
iboratdir. O’qituvchi faqat bilim manbai emas, balki o’quvchilar uchun yo’l-yo’riq
ko’rsatuvchi, maslahat beruvchi va yetakchi hamdir. Bu jarayonda o’qituvchi o’z
fikrlarini erkin va tushunarli tarzda ifoda etishi, o’quvchilarning fikr va takliflarini
tinglashi, ularni baholashda adolatli va samimiy bo’lishi zarur. O’quvchilar esa o’z
navbatida o’qituvchiga hurmat ko’rsatishi, faol qatnashishi va mustaqil fikrlashga
intilishi kerak. Demokratik munosabatlar tizimida o’zaro fikr almashinuvi, bahs-
munozaralar va muloqot faoliyati ustuvor o’rin tutadi. Bunday muhitda
o’quvchilarning erkin fikr bildirishlari, tanqidiy fikrlashlari rag’batlantiriladi va har
bir shaxsning shaxsiyati, qiziqishlari, ehtiyojlari hisobga olinadi. O’qituvchi
o’quvchilarni faqat bilim olishga emas, balki jamiyatda faol, mas’uliyatli shaxs
sifatida shakllanishga ham yo’naltiradi. Shu sababli, demokratik munosabatlarda
o’qituvchi o’quvchilarning fikr va hissiyotlarini tushunishga intiladi, ularning
qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Bundan tashqari, demokratik ta’lim
jarayonida o’qituvchi va o’quvchi o’rtasida ijobiy psixologik muhit yaratiladi, bu
esa ta’lim samaradorligini oshiradi. O’zaro hurmat, ochiqlik va samimiylik
demokratik munosabatlarning poydevori bo’lib, bu ta’lim jarayonida ijobiy ta’sir
ko’rsatadi. Shu bilan birga, demokratik munosabatlar shakllantirishda ta’lim
muassasalari va jamiyatning roli ham muhimdir. Ular o’qituvchi va o’quvchi
o’rtasida sog’lom muloqot va hamkorlik uchun sharoit yaratishi lozim. Natijada,
6

esa ta’lim jarayonida erishilgan natijalarning barqaror va samarali bo’lishiga olib
keladi.
O’qituvchi o’zining professional faoliyatida pedagogik etika qoidalariga
rioya qilishi va o’quvchilarning shaxsiy xususiyatlari, qiziqishlari hamda
ehtiyojlarini inobatga olishi kerak. Shuningdek, o’qituvchi va o’quvchi
munosabatlarining demokratik tamoyillari ta’lim jarayonida muvozanatni
saqlashga yordam beradi, bu esa ta’lim sifati va ta’lim muhitining umumiy ijobiy
rivojlanishiga hissa qo’shadi.
O’zaro hurmat va ishonch ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilari uchun
muhim ruhiy-motivatsion omil bo’lib, ular orasidagi ijtimoiy va psixologik
aloqalarni mustahkamlaydi. Shu bois, pedagogik jarayonda ochiq muloqot, fikr
almashish, fikrni hurmat qilish va konstruktiv tanqidni qabul qilish kabi
demokratik xususiyatlar rivojlantirilishi zarur. Buning uchun o’qituvchilar
muntazam ravishda o’z kasbiy malakalarini oshirishlari, psixologik va
kommunikativ ko’nikmalarini takomillashtirishlari lozim. Bundan tashqari, ta’lim
muassasalarida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy xilma-xillikni hisobga olgan holda,
o’quvchilar va o’qituvchilar o’rtasida tenglik va adolat tamoyillariga asoslangan
munosabatlarni shakllantirish muhimdir.
4. Pedagogik munosabatlarda shaxsga yo’naltirilgan yondashuv
Pedagogik munosabatlarda shaxsga yo’naltirilgan yondashuv — ta’lim
jarayonida o’quvchining individual xususiyatlari, qobiliyatlari, qiziqishlari va
ehtiyojlarini hisobga olgan holda tashkil etilgan yondashuvdir. Bu yondashuvning
asosiy maqsadi — har bir o’quvchining shaxsiy rivojlanishini ta’minlash, ularni
o’z-o’zini anglashga, mustaqil fikrlashga va ijodiy faoliyatga rag’batlantirishdir.
Shaxsga yo’naltirilgan yondashuv pedagogik jarayonni individualizatsiyalash
imkonini beradi, bu esa o’quvchilarning o’rganishga bo’lgan motivatsiyasini
oshiradi va ularni ta’lim jarayoniga faolroq jalb qiladi.
Ushbu yondashuv doirasida o’qituvchi faqat bilim beruvchi emas, balki
o’quvchining shaxsiy rivojlanishiga ko’maklashuvchi, yordamchi, yo’l-yo’riq
16

Demokratik jamiyatda o'qituvchi va o'quvchi munosabati

Купить