Destruktiv xulq psixologiyasi - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	91.6KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	14 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

ibrohim muxtorov

Ro'yxatga olish sanasi 10 May 2024

26 Sotish

Destruktiv xulq psixologiyasi

Sotib olish

MUNDARIJA:
Kirish 3
I-BOB. Destruktiv xulq atvor tushunchasi: turlari, yondoshuvlar 5
1.1. Destruktiv xulq-atvor nazariyalari 5
1.2. Ijtimoiy normalar 11
II-BOB. O‘smirlarda xulq-atvor buzulishlarining biologik va psixologik
asoslari 20
2.1. Agressiv xulq-atvor 20
2.2. Delinkvent xulq-atvor 23
Xulosa. 35
Fodalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 36
1

KIRISH
Kurs ishi dolzarbligi muhim bo'lib, mavzuning jamiyatda, ilmiy
jamoatchilikda yoki amaliyotda dolzarb bo'lishini ko'rsatadi. Bu qismda siz
o'rganayotgan muammo yoki mavzuning muhimligini asoslab berishingiz kerak.
Mana, kurs ishi dolzarbligi haqida bir nechta asoslarni ko'rsatadigan umumiy
misol:
Jamiyatda muammoli masala: Agar mavzu ijtimoiy muammolar yoki insonlar
hayotiga ta'sir qiladigan masalalarni yoritayotgan bo'lsa, bu dolzarb sanaladi.
Masalan, "Destruktiv xulq-atvor psixologiyasi" mavzusi, jamiyatda zo'ravonlik,
ruhiy tushkunlik va ijtimoiy moslashuv muammolarini o'rganish orqali
dolzarbligini ko'rsatadi.
Ilmiy o'rganishning yetishmasligi: Agar mavzu bo'yicha yetarli ilmiy
tadqiqotlar mavjud emas yoki kam o'rganilgan bo'lsa, bu mavzuning dolzarbligini
belgilashga yordam beradi. Masalan, destruktiv xulq-atvor psixologiyasi bo'yicha
yangi yondashuvlarni o'rganish zarurati mavzuning dolzarb ekanligini ko'rsatishi
mumkin.
Destruktiv xulq psixologiyasi fanidan tayyorlangan seminar mashg’ulotlari
uslubiy ko‘rsatmasi psixologiya yo‘nalishidagi bakalavr talabalarning bilimlarini
oshirish uchun zarur bo‘lgan mavzularni o‘z ichiga qamrab olgan. Bu fanni o‘tish
davomida, murojaat etiladigan mavzularda inson, uni o‘rab turgan dunyo va
ijtimoiy muhitga o‘z mavjudligi va rivojlanishidan og’ish xususiyatiga egaligi
ko‘rsatib o‘tilgan. Ta’lim-tarbiya jarayonida og’uvchi xulq xususiyatlarini,
stereotiplarini, xulq-atvorning psixologik sabablarini izlash, gumanistik psixologik
g’oyalarini aks ettirish, bilimlar, ko‘nikma va malakalar bilan boyitilgan holda
talabalarga singdirishga qaratilgan.
Destruktiv xulq psixologiyasi bo‘yicha seminar mashg’ulotlari uslubiy
ko‘rsatmasida xulq-atvorning nazariy-amaliy asoslariga, uning shakllanish omillari
va sabablariga oid qarashlarni antidiskriminatsion, madaniy-senzitiv tushunishga
2

va psixosotsial yordam ko‘rsatish hamda uni tashkil etish kompetensiyasini
shakllantirish uchun tizimlashtirishlari yoritilgan.
Kurs ishining maqsadi - tadqiqot yoki tahlil qilinayotgan mavzuning
yakuniy natijasiga erishish uchun belgilangan yo'nalishni ifodalaydi.
Kurs ishining obyekti - tadqiqotda o‘rganilayotgan narsa yoki jarayonni
anglatadi. Bu o‘rganilayotgan muammo yoki hodisa qaysi guruhga, jarayonga yoki
shaxsga taalluqli ekanligini ko‘rsatadi.
Kurs ishining predmeti tadqiqot doirasida o‘rganilayotgan obyektdagi aniq
jihat yoki hodisani anglatadi. Agar obyekt tadqiqotning umumiy maydoni bo‘lsa,
predmet esa aynan shu obyektning ichida tahlil qilinadigan yoki chuqur
o‘rganiladigan qism yoki jihatdir.
Kurs ishing tuzilishi Kirish qism 2 BOB 4 qism, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat
3

I-BOB. Destruktiv xulq atvor tushunchasi: turlari, yondoshuvlar
1.1. Destruktiv xulq-atvor nazariyalari
Axloqiy og’ishlarni tasniflash muammosi axloqiy deviatsiyani bir necha
asoslar bo`yicha guruhlanadigan ijtimoiy ko`rinish sifatida ko`rib chiqadi:
a) masshtabdan qat'i nazar ommaviy va shaxsiy og’ishlar ajratiladi;
b) oqibatlar ahamiyati bo`yicha – salbiy (zararli oqibatlar keltirib
chiqaruvchi va potyentsial xavf tuqdiruvchi) va ijobiy;
v) sub'yekt bo`yicha – aniq shaxslar, norasmiy guruhlar (masalan,
yo`lto`sar guruhlar faoliyati), rasmiy tuzilmalar, shartli ijtimoiy guruhlar (masalan,
ayollar piyonistaligi) og’ishi;
g) ob’ekt bo`yicha – iqtisodiy, maishiy, mulkiy buzilishlar va boshqalar;
d) muddati bo`yicha – bir vaqtli va davomli;
ye) buzilgan me’yor turi bo`yicha – jinoyatchilik, ichkilik (piyonistalik)
giyohvandlik, o`z-o`zini o`ldirish, axloqsiz xulq, daydilik, foxishabozlik, bezorilik,
boqimanda bo`lish, sotqin, rasmiyatchilik, terrorizm, irqchilik, gyenotsid,
destruktiv madaniyatlar.
Ijtimoiy moslashmaganlikning maktab yoshida anchagina masshtabli belgilari
bo`lib quyidagilar chiqishi mumkin: psixofaol moddalarni muntazam istye'mol
qilish (uchuvchi eritmalar, ichkilik, giyohvand moddalar), jinsiy deviatsiyalar,
fog’ishabozlik, daydilik, jinoyat sodir etish. Oxirgi vaqtlarda maktab
o`quvchilarining og`ishgan xulqida nisbatan kompyutyer o`yinlari yoki diniy
syektalarga qaram bo`lib qolish bilan bog’liq bo`lgan yangi shakl kuzatilmoqda.
Juda yoshlikdan va maktab yoshidan og`ishgan xulq ko`rinishlari qaqidagi
masala yanada chalkash. Umuman shaxsning “mustaqil bo`lmagan” bu bosqichida
Deviant axloq qaqida gapirish mumkinmi? Pedagoglar va ota-onalar ko`pincha
kichik bolalarda zararli odatlar (barmoqini so`rish, tirnoqini chaynash), ovqat
yeyishdan bosh tortish, quloq solmaslik, tajovuzkor axloq, masturbatsiya,
gipyerfaol axloq kabi axloqning shunday salbiy ko`rinishlari bilan to`qnashadilar.
4

Afsuski, jamiyatda og`ishgan xulqqa nosog’lomlik kabi munosabatda bo`lish
ustundir. Uning ko`zga ko`ringan shakllari bilan to`qnashgach, odamlar avvalo
tibbiy tashhis va unga tyegishli tibbiy yordam olishga harakat qiladilar.
Deviant axloq masalalari bo`yicha ilmiy adabiyotlarda birmuncha ishlab
chiqilgan va anchagina odatlangan klinik yondoshuv hukmronlik qiladi. Ayni
damda ma'lumki, shaxs axloqiga psixolgik jiqatdan – shaxsning o`ziga nasiqat
qilib ta'sir ko`rsatish mumkin. Yaqqolki, mutaxassis og`ishgan xulq tasnifiga ikkita
yetakchi yondoshuvni aniq diffyeryentsiyalashi zarur – psixologik va klinik.
Og`ishgan xulq turlarining psixologik tasnifi. Psixologik yondoshuv
shaxsning og`ishgan xulqidagi alohida ko`rinishlarni ijtimoiy-psixologik tafovutini
ajratishga asoslangan. Psixologik tasniflar quyidagi mezonlar asosida quriladi:
• buzilgan me’yor turi;
• axloq va uning motivatsiyada psixologik maqsad;
• ushbu axloq oqibati va u keltirgan zarar;
• axloqning shaxsiy-uslubiy tavsifnomasi.
Destruktiv axloq tipologiyasi uning maqsadlariga muvofiq tiziladi. Bir holatda
bu ijtimoiy me’yorlarni (qonuniy, ma'naviy-etik, madaniy) buzishga yo`naltirilgan
tashqi destruktiv maqsadlar va munosib ravishda tashqi destruktiv axloq. Ikkinchi
holda – shaxsning o`zini dezintegratsiyaga yo`naltirilgan ichki destruktiv
maqsadlar, uning regressi va munosib ravishda ichki destruktiv axloq.
Tashqidestruktiv axloq, o`z navbatida, addiktiv va antiijtimoiyga bo`linadi.
Addiktiv axloq reallikdan ketish va istalgan hissiyotni olish maqsadida maxsus
faollik yoki qandaydir moddalardan foydalanishni ko`zda tutadi. Antiijtimoiy
axloq mavjud qonun va boshqa odamlar huquqlarini qonunga qarshi, asotsial,
axloqsiz-byeadab axloqlar shaklida buzuvchi harakatlardan iborat.
Ichki destruktiv axloq guruhida S.P.Korolyenko va T.A.Donskix
quyidagilarni ajratadilar: suitsid, konformistik, nartsissik, fanatik va autik axloq.
Suitsid axloq o`z-o`zini o`ldirishning yuqori xavfi bilan xarakterlanadi.
Konfor¬mistik – individuallikka muqtoj, faqat tashqi avtorityetga yo`naltirilgan
axloq. Nartsissik – shaxsiy buyukligi tuyqusi bilan boshqariladi. Fanatik –
5

qandaydir qoya, nuqtai nazarga ko`r-ko`rona berilgan shaklda yuzaga chiqadi.
Autistik – odamlar va atrofdagi harakatlardan byevosita chyegaralanganlik, shaxsiy
fantaziyasi olamiga sho`nqiganlikda ko`zga tashlanadi
Destruktiv axloqning barcha sanab o`tilgan shakllari, olimlar fikriga ko`ra,
hayot sifatining yomonlashishi, o`z axloqiga tanqidni pasaytirish, kognitiv xatolar
(sodir bo`lganlarni qabul qilish va tushunishda) o`z-o`zini baholash va hissiy
buzilishlar kabi Deviant myezorlarga javob beradi. Nihoyat, ular katta eqtimol
bilan shaxsning yakkalanib qolishigacha bo`lgan ijtimoiy moslashmasligiga olib
keladi.
Psixologik adabiyotlarda shaxs og`ishgan xulqining ko`rinishlarini
tasniflashda boshqa yondoshuvlarni ham uchratish mumkin.
Kelgusida biz axloqiy og’ishlarning og`ishgan xulqning salbiy oqibatlari va
buzilgan me’yor ko`rinishlari kabi yetakchi mezonlarga asoslangan shaxsiy
tasnifimizga suyanamiz.
Sanab o`tilgan mezonlarga muvofiq og`ishgan xulqning uchta asosiy guruhini
ajratamiz: an¬tiijtimoiy (Delinkvent) axloq, asotsial (axloqsiz) axloq,
autodestruktiv (o`z-o`zini parchalovchi) axloq.
Antiijtimoiy (Delinkvent) axloq – bu qonun me’yorlariga qarshi chiquvchi,
ijtimoiy tartib va atrofdagi odamlar farovonligiga xavf soluvchi axloq. U
qonunchilik bilan taqiqlangan istalgan harakat yoki harakatsizlikni o`z ichiga
oladi.
Deviant axloqning yosh va jinsiy farqlanishi garchi asosiy mavzularni ko`rib
chiqishda inobatga olinsa-da, bizning ta'limotimiz predmeti hisoblanadi. Shuni
ta'kidlash zarurki, “og`ishgan xulq” atamasini 5 yoshdan kichik bo`lmagan
bolalarga nisbatan qo`llash mumkin, qat'iy ma'noda esa – 9 yoshdan keyin. 5
yoshdan oldin bolaning ongida ijtimoiy me’yorlar haqidagi zaruriy tasavvurlar
bo`lmaydi, o`z-o`zini nazorat qilish esa kattalar yordamida amalga oshiriladi. Faqat
9-10 yoshidagina bolada ijtimoiy me’yorlarga mustaqil rioya qilish qobiliyatining
mavjudligi haqida gapirish mumkin. Agar 5 yoshdan kichik bo`lgan bolalarda
axloqi yosh me’yoridan ahamiyatli tarzda og’sa, bunda uni yetilmaganlikning,
6

asabiy reaksiya yoki psixik rivojlanish buzilishining bir ko`rinishi sifatida ko`rib
chiqish maqsadga muvofiqdir.
Barcha yuqorida aytilganlardan kelib chiqib, og`ishgan (Deviant) xulqqa
quyidagicha ta'rif berish mumkin – bu shaxsning birmuncha muhim ijtimoiy
me’yorlardan og’uvchi, jamiyat yoki uning o`ziga real zarar yetkazuvchi,
shuningdek, uning ijtimoiy moslashmaganligi bilan birga boruvchi turg’un axloqi.
Insondagi destruktiv xulq tabiati xozirga qadar psixologiya fanida xali yaxshi
o‘rganilmagan muammolardan biri sanaladi Bu muammo 20 asrning
o‘rtalarida shakllangan.
Destruktiv xulq 2 asosiy turlarda namoѐDn bo‘ladi
1. Delinkvent tur —jamiyatda qabul qilingan ijtimoiy xuquqiy me’
ѐDrlarga
qarama qarshi bo‘lgan xatti — harakatlarga xulqning yo‘nalganligi maishiy oilaviy
nizolar,yo‘l transport xodisalari, qo‘pollik
2. Deviant tur —jamiyatda qabul qiliingan axloqiy me’
ѐDrlarga qarama —
qarshi xulqiy ko‘rinshlarni namo
ѐDn etish [ alkogolizm,suitsid narkomaniya…]mexr
muxabbatga ega bo‘lmaganligi.
Destruktiv xulqning barcha ko‘rinishlarida inesonning ma’lum bir ximoya
reaksiyalari sifatida yuzaga kelsada biroq nerv sistemasida buzilishlar bilan bog’liq
bo‘lishi mumkin. Destruktiv xulq bolalikdagi salbiy emotsional kechinmalar,ota
onaning bolaga nisbatan emotsional sovuqqonligi natijasida zarur vaqtlarda
ulardan etarli darajada mexr muxabbatga ega bo‘lmaganligi, nasliy omillar bo‘lishi
ham mumkin. Bundan tashqari quyidagi sabablar ham aloxida e’tibor talab qiladi:
• Psixik sog’lomlik xolati xa
ѐDt davomida qo‘zg’ovchi omillar ta’sirida
o‘zgarib turishi mumkin
• Jismoniy sog’lomlik xolati Xa
ѐDt davomida keskin ѐDmonlashish mumkin
natijada inson xech qanday qonun qoidalarga bo‘ysunishni xoxlamay qoladi
• Kasbiy soxada muvoffaqiyatsizliklar Bu xolatlarda inson o‘zining
noto‘kisligini , qo‘yilgan talabalarga javob bera olmasligini xis etadi Natijada o‘z
o‘ziga baxo berish darajasi pasayadi, ijtimoiy mavqeini yo‘qotadi ,o‘ziga
bildirilgan e’tirozlarni adolatsiz deb qabul qiladi.
7

• Maishiy moddiy muammolar.
• Alkogol ѐDki narkotik moddalarni istemol qilish.
Z. Freyd inson xulqiga 2 asosiy instinkt : Eros – xa
ѐDt isntinkti undagi quvvat
[ [ «libido»] xa
ѐDtni saqlash , qayta tiklash ga yo‘naltiradi va Tanatos – o‘lim
instikti ,undagi quvvat xa
ѐDtni vayron qilish va to‘xtatishga yo‘naltiradi [ suitsid]
Tanatos asosini Freyd barcha biologik xa
ѐDt farmalari uchun umumiy bo‘lgan
biologik mexanizm tashkil etadi deb xisoblagan har bir organizm o‘zidagi asabiy
qo‘zg’oluvchanlikni imkon qadar pasaytirishga xarakat qiladi o‘lim barcha ichki
qo‘zg’oluvchanlikni umuman yo‘qotadi ,shuning uchun barcha tirik organizmlar
o‘limga intiladilar Lekin organizmning mutlaq osoyishtalikka intilishiga xa
ѐDt
instinkti qarshilik ko‘rsatadi Freyd bo‘yicha inson xulqi ushbu ikki instiktning
o‘zaro munosabatlari natijasida shakllanadi. Destruktiv xulq barcha insonlar uchun
xosdir ayrim insonlarda bu xulq shunchalik kuchli ki uarning jamiyatdagi o‘rnini
va xulqini belgilaydi Freyd bo‘yicha insondagi destruktiv quvvatga nisbatan
be’tibor bo‘lib bo‘lmaydi Agar Tanatos quvvati tashqariga yo‘naltirilmasa
individning o‘zini xalok qilishi mumkin. ) Freyd inson xarakteri, uning xatti-
harakatlari va qiliqlari hamda umuman ijtimoiy hayotni beixtiyor, idrok
etilmaydigan intilishlar orqali tushuntirishga intiladi. Uning nazdida, shaxs bu
insondagi ikki asos — onglilik va ongostlilik asoslarining kurash maydoni.
«Libido» — jinsiy intilish quvvati inson faolligining, irodasining manbaidir.
SHahvoniy intilish doimo onglilik doirasiga siqib chiqariladi va bevosita namoyon
bo`lmay, o`zgarib, sublimatsiyalashib (o`zga holatga o`tib) boshqa intilish va
xaraktlarda yuzaga keladi. Onglilikdagi «u» bilan «ruhiyatning yuza qatlami”
bo`lgan «men» o`rtasida doimiy kurash ketadi. 3. Freydning fikricha, xarakter
shaxvoniy intilishlarning sublimatsiyalashgan ifoda-sidir. SHahvoniy intilishlar
insonning go`daklik chog`idayoq namoyon bo`ladi va shu bois «xarakter» bolalik
paytidan boshlab ayni shu intilishlar zaminida shakllanadi.
Axloqiy me’
ѐDrlardan og’ish muammolari, Abu Nasr Al Forobiyning «Baxtga
erishuv yo‘lini ko‘rsatuvchi kitob», «Baxtga erishuv haqida», «Davlat arbobining
hikmatlari», «Fozil odamlar shahri» singari asarlarida ko‘tarilgan. Alloma o‘z
8

qarashlarida fazilatga juda katta o‘rin beradi. Arastuga o‘xshab, u ham fazilatlarni
ikki qismga fozoil nutqiya [ aql idrokka asoslangan fazilatlar] va fazoil xulqiya
[ xulqiy fazilatlar]ga ajratadi hamda ularning xususiyatlarini ta’kidlab o‘tadi.
Deviant axloqning tashtsi jismoniy shartlariga iqlimiy, geofizik, ekologik
va boshqa omillarni kiritish mumkin. Masalan, shovqin, torlik, stresni
potentsiyalovchi geomagnit ikkilanish kabi ko‘rinishlar tajovuzkor va istalmagan
axloqning nomaxsus sabablari bo‘lishi mumkin. Avstriyalik rejissor Ulrix
Zaydlning "Jazirama issiq" hujjatli filmida havo yuqori haroratining inson psixik
holatiga ta’siri g’ayritabiiy tarzda aniq tasvirlab berilgan.
Aksincha, tashtsi muhitning xotirjam sharoiti deviatsiya ehtimolini
pasaytiradi. Inson axloqi va jismoniy sharoitlar orasidagi bog’liqlikka qaramay,
ushbu omil bizning ta’limot doirasidan chiqadi. Bundan tashqari, u etarlicha
ahamiyatli deb tan olinmaydi, chunki juda bilvosita harakatlanadi va odamlar o‘sha
birgina (odatiy) jismoniy sharoitlarda o‘zlarini turlicha tutadilar,
Inson shaxsiga ta’sir etuvchi ancha muhim omil deb tashqi ijtimoiy sharoitni
tan olish lozim. Ularga quyidagilar taalluqlidir:
- jamoatchilik jarayonlari (ijtamoiy-iqtisodiy vaziyat, davlat siyosati,
an’analar, moda, ommaviy axborot vositalari va boshqalar);
- shaxs mansub bo‘lgan ijtimoiy guruh tavsifnomasi (irqiy va sinfiy
mansublik, etnik ko‘rsatmalar, submadaniyat, ijtimoiy maqom, o‘quv-
professional guruhga mansublik, referent guruh);
- mikroijtamoiy muhit (oila hayotining darajasi va uslubi, oiladagi
psixologik iqlim, ota-onalar shaxsi, oilada o‘zaro munosablatlar xarakteri, oilaviy
tarbiya uslubi, do‘stlar, boshqa ahamiyatli odamlar).
Shaxs og`ishgan xulqining psixologik mexanizmlari
Og’ishgan xulqning ijtimoiy omillari.
Odam axloqiga jamiyat jarayonlari va ijtimoiy guruhlarning ta’siri dastavval
ijtimoiy yondoshuv doirasida ko‘rib chiqiladi. (Mikroijtimoiy sharoitlar ko‘pincha
9

psixologik-pedagogak tadqiqotning predmeti sifatida yuzaga chiqadi va keyingi
bo‘limlarda ko‘rib chiqiladi.)
Sotsiologik nazariyalar deviant axloqni ushbu jamiyat ichida tasdiqlangan
jamoatchilik jarayonlari va me’yorlari kontekstida ko‘rib chiq - joniga qasd qil.
Ijtimoiy deviatsiya ijtimoiy qonunchilikka bo‘ysunadi, ular vaqt va jamiyatga
bog’liq, ularni prognoz qilish, qator hollarda esa ularni boshqarish mumkin.
1.2. Ijtimoiy normalar
V.A.Petrovskiyning fikricha , bu o‘ziga xos muvofiqlik postulati (isbotsiz
qabul qilinadigan qoida)da ifodalanadi. Bu o‘rinda har qanday ruhiy jarayonlar va
xulqiy xatti-harakatlarning boshlang’ich moslashuv yo‘nalishi haqida so‘z
yuritilmoqda. Muvofiqlik postulatlarini uch turga ajratiladi: gomeostatik, gedonik
(huzur-halovatga intilish insonga xos xislat deb hisoblovchi axloqiy ta’limot),
pragmatik.
Gomeostatik variantida muvofiqlik postulati muhit bilan o‘zaro
munosabatlardagi ziddiyatlarni bartaraf qilish, ruhiy zo‘riqish darajasini
pasaytirish, muvozanat o‘rnatish shaklidagi talablar kabi namoyon bo‘ladi.
Gedonik variantida kishining harakatlari ikki birlamchi affekt: qoniqish va
azob orqali aniqlanadi; axloqning namoyon bo‘lishi esa qoniqishni
maksimalashtirish va azobni kamaytirish sifatida izohlanadi.
Pragmatik variant maqbullashtirish tamoyilidan foydalanadi, bunda diqqat
markaziga axloqning tor amaliy jihati: foyda, naf yoki muvaffaqiyat qo‘yiladi.
Demak, kishining voqelik (borliq) bilan o‘zaro aloqalarining tahlili deviant axloqni
baholashning asosi bo‘lib xizmat qiladi, zero me’yorning hukmron tamoyili
shaxsning nimagadir yoki kimgadir (ya’ni real borliqqa) moslashuvidan kelib
chiqadi. Shaxs va borliqning o‘zaro munosabatlarini beshta usul bilan aniqlash
mumkin: 1) moslashuv; 2) qarshilik ko‘rsatish; 3) ro‘para bo‘lish; 4) vaziyatdan
qochish; 5) mensimaslik. Yetuk intellektual salohiyatli shaxslar voqelikka
moslashuvni tanlaydi. Qarshilik ko‘rsatishda shaxs faol ravishda o‘ziga,
dunyoqarashiga mos kelmaydigan borliqni o‘zgartirishga, ya’ni uni o‘zining
10

shaxsiy qarashlari va qadriyatlariga muvofiq o‘zgartirishga harakat qiladi. U o‘zi
duch kelayotgan barcha muammolar borliqning ijtimoiy me’yorlariga
asoslanganligiga ishonadi va borliq bilan kurash, borliqni o‘ziga moslashtirib
o‘zgartirishga harakat qilish yoki jamiyat me’yorlarini buzuvchi axloqdan
maksimal darajada foydalanish uning o‘z maqsadlariga erishishining yagona usuli
bo‘lib qoladi. Bunda mazkur shaxsga nisbatan borliq tomonidan qaytariladigan
javob ham xuddi shunday qarshi harakat qilish, shaxsni o‘zgartirish, uni voqelik
talablariga moslashtirishga qaratilgan bo‘ladi. Borliqning shaxsning
dunyoqarashiga zid bo‘lgan ijtimoiy me’yorlariga qarshilik ko‘rsatishi kriminal va
delinkvent xulq-atvorda uchraydi. Borliqning qarshilik ko‘rsatishi, uni o‘zlashtirish
va tushunishning subyektiv ravishda buzib ko‘rsatilishi sabablari, tevarakolam
tomonidan dushmanlarcha qabul qilinadigan ruhiy nuqson alomatlari va ruhiy-
patologik buzilishlar bilan bog’liq. Ruhiy kasallik alomatlari atrofdagilarning
qilmishlari sabablarini bir xil baholash imkoniyatini izdan chiqaradi, buning
oqibatida muhit bilan o‘zaro samarali munosabatlar qiyinlashadi. Borliqni negativ
va oppozitsion baholaydigan kishilar borliq bilan o‘zaro munosabatda o‘zini unga
moslashishga layoqatsiz deb hisoblab, ongli yoki ongsiz ravishda tanlaydilar. Ular
shuningdek, nomukammalligi, konservativligi, bir qolipdaligi, ekzistensial
qadriyatlarni ezib tashlashi yoki ochiqchasiga insonparvarlikka qarshi faoliyat olib
borishi sababli, moslashishga «loyiq bo‘lmagan» borliqqa moslashishni
istamaslikni nazarda tutishlari ham mumkin. Borliqni mensimaslik, shaxs o‘zining
shaxsiy tor dunyosida mavjud bo‘lgan holda borliqning talablari va me’yorlarini
hisobga olmaganda, uning hayoti va faoliyatining avtonomizatsiyalashuvida
(mustaqilligida) namoyon bo‘ladi. Bunda na to‘qnashuvlar, na qarshi harakatlar va
na voqelikdan chiqib ketish holati sodir bo‘ladi. Har kim o‘zicha (mavjud bo‘lib)
yashaydi.
Demak, bunday holatda deviant axloqni jamiyatga zid va ijtimoiy
xarakterdagi ko‘rinishlarga tahdidi va jamoat uchun xavfliligining namoyon
bo‘lish darajasi bo‘yicha farqlash mumkin. Jamiyatga zid (antisotsial) bo‘lgan
og’ishlarga odamlar orasidagi shaxsning g’arazli, g’arazli-zo‘ravon, tajovuzkor-
11

zo‘ravonlik qarashlari yoki jinoiy axloqning boshqa turlariga xos bo‘lgan kriminal
shakldagi jamiyatda qabul qilingan o‘zaro munosabatlar qoidalarini ongli
(kamdan-kam hollarda ongsiz) ravishda buzishga qaratilgan qilmishi va
harakatlarini kiritamiz. G’arazli yo‘nalish deganda, noqonuniy yo‘l bilan moddiy
manfaat, pul yoki mulkiy manfaat olish maqsadida moddiy boyliklarni
taqsimlashga tajovuz qiluvchi huquqbuzarlik va qilmishlarni tushunish lozim. Bu
toifaga quyidagilar kiradi: a) g’arazgo‘y-xo‘jalikka oid jinoyatlarni sodir etishga
moyil jinoyatchilar (tovarlarni qalbakilashtirish, ishlab chiqarishning ekologik
me’yorlariga rioya qilmaslik, soliq to‘lashdan bosh tortish, noqonuniy tadbirkorlik,
xakerlik va boshqalar); 8 v) g’arazgo‘y-mansabdor jinoyatchilar (mansab mavqeini
suiiste’mol qilish yo‘li bilan talon-taroj qilish, savdo qoidalarini buzish, mizojlarni
aldash, poraxo‘rlik va boshqalar); d) o‘g’rilar, talonchilar (mulkni yashirin
ravishda o‘g’irlash – o‘g’rilik bilan bog’liq g’arazli tajovuzlar); ye) firibgarlar
(hujjatlar, qimmatli qog’ozlar, pul belgilari va boshqalarni qalbakilashtirish); f)
zo‘ravon bo‘lmagan tovlamachilar – poraxo‘rlar. Talon-taroj qilish – o‘g’rilik,
firibgarlik, o‘zlashtirish, rastrata qilish, bosqinchilik yoki qaroqchilik shaklida
noqonuniy ravishda o‘zganing mulkini tekinga olish O‘g’rilik – o‘zganing mulkini
yashirin ravishda talon-taroj qilish. Pora – mansabdor shaxs tomonidan pora
beruvchining foydasiga bajarilgan harakat uchun pul, qimmatli qog’ozlar, boshqa
mulk yoki manfaatlar olishi. Firibgarlik – aldov yoki ishonchni suiiste’mol qilish
yo‘li bilan o‘zganing mulkini talon-taroj qilish. G’arazgo‘y-zo‘ravon yo‘nalish
deganda, shaxs ustidan zo‘rlik ishlatish bilan bog’liq g’arazli jinoiy tajovuzlarni
tushunish lozim. Bu toifaga quyidagilar kiradi: Bunday pora uchun butun umr
korrupsiyaga qarshi kurashaman!!! 9 a) bosqinchilar; v) bosqinchilik hujumlari
ishtirokchilari; d) zo‘ravon talonchilar – reketirlar (tovlamachilar); ye) g’araz
maqsadda odam o‘ldirishdan qaytmaydigan qotillar. Tajovuzkorona-zo‘ravonlik
deganda, insonlarning hayoti, sog’lig’i va shaxsiy qadr-qimmatiga o‘ta hurmatsiz
munosabatda namoyon bo‘ladigan insonparvarlikka zid jinoiy yo‘nalish
tushuniladi. Bu toifaga quyidagilar kiradi: a) bezorilar; v) haqoratlash va tuhmat
qilish yo‘li bilan shaxsning sha’ni va qadr-qimmatiga zarar yetkazuvchi shaxslar;
12

d) shaxsga qarshi og’ir jinoyat sodir qiluvchi shaxslar – odam o‘ldirish, zo‘rlik
ishlatish, og’ir tan jarohatlari yetkazish va boshqalar. Bunday holda, tajovuzkor-
zo‘ravonlik yo‘nalishi ham verbal (og’zaki) (so‘z bilan haqoratlash), ham noverbal
(jismoniy ta’sir) holatda, kriminalgacha va kriminaldan so‘nggi darajada, ya’ni
ma’naviy qoralashni keltirib chiqaruvchi qilmishlar va axloqsizlik ko‘rinishida
yoki jinoiy javobgarlikka tortiluvchi harakatlar shaklida namoyon bo‘lishi
mumkin. Haqorat – o‘zga shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini beadab shaklda
ifodalangan harakat orqali kamsitish. Bezorilik – fuqarolarga nisbatan zo‘rlik
ishlatish yoxud zo‘rlik ishlatish yo‘li bilan qo‘rqitish, shuningdek o‘zganing
mulkini nobud qilish yoki shikast yetkazish tarzida jamiyatdagi yurish-turish
qoidalarini qo‘pol ravishda buzish. Kaltaklash – badanning anatomik butunligini
buzmagan holda ko‘plab zarbalar berish. Qiynash –zo‘rlik ishlatish yo‘li bilan
muttasil ravishda jismoniy yoki ruhiy azoblar berish. Nomusga tegish - zo‘rlik
ishlatib yoki zo‘rlik ishlatish bilan qo‘rqitib, qurbonning ojizligidan foydalanib,
jinsiy aloqa qilish. Odam o‘ldirish – boshqa odamga nisbatan qasddan o‘lim
yetkazish. Ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilgan jinoyatlar deganda - jinoiy
ehtiyotsizlik yoki o‘ziga ishonganlik oqibatida vositalar va tizimlardan foydalanish
orqasida ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, maishiy, tibbiy, ekologik xavfsizlik va
shu kabilarning buzilishiga olib keluvchi harakatlar tushuniladi. 10 Ijtimoiy
axloqning og’ishi jamiyatga qarshilik ko‘rsatishning nisbatan «passiv» (qoloq) tipi
deb tavsiflanadi. Ular faol hayot tarzidan voz kechishga intilish, o‘z fuqarolik
majburiyatlari, burchidan bo‘yin tovlash, shaxsiy va ijtimoiy muammolarni hal
etishni istamaslikda ifodalanadi. Bunday hollarga ishdan, o‘qishdan bo‘yin tovlash,
daydilik, fohishalik, kishini sun’iy xomxayollar dunyosiga g’arq g’iluvchi va uning
ruhiyatini yemiruvchi alkogol, giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar
iste’mol qilishni kiritish mumkin. Asotsial axloqning oshib ketishi – o‘zini o‘zi
o‘ldirish – suitsid (suitsid - suiside ing. tilidan o‘z joniga qasd qilish) deyiladi.
Shunday qilib, deviant (og’adigan) axloqqa, shaxsning mazkur jamiyatda (ijtimoiy
guruhda) rasmiy o‘rnatilgan yoki ilgaridan vujudga kelgan me’yor va taomillarga
13

mos kelmaydigan va subyektni undan ajratib qo‘yishga, davolash, tuzatish yoki
jazolashga olib keluvchi axloq va harakatlar kiritiladi.
Deviant axloqning asosiy turlariga jinoyatchilik, ichkilikbozlik, giyohvandlik,
o‘zini o‘zi o‘ldirish, daydilik, fohishalik va ruhiyat buzilishini kiritamiz. Og’uvchi
axloq - axloq moslashuvini yo‘qotishning turli shakllarda ifodalanuvchi salbiy
ruhiy-ijtimoiy rivojlanishi va ijtimoiylashtirish jarayoni buzilishining natijasi
hisoblanadi. Moslashuv (lotincha adaptare – moslashtirmoq) - atrofdagi
shartsharoitlarga moslashuv. Insonning moslashuvi ikki: biologik va ruhiy jihatga
ega. Biologik moslashuv organizmni muhitning barqaror va beqaror shart-
sharoitlari: harorat, atmosfera bosimi, namlikka, yorug’lik va boshqa fizik
sharoitlarga, shuningdek organizmdagi o‘zgarishlarga, kasallikka, biron-bir a’zoni
yo‘qotish yoki uning funksiyalarini cheklashga moslashuvini o‘z ichiga oladi.
Moslashuv maqsadida inson o‘zining faoliyat mahsuli hisoblanuvchi turli
yordamchi vositalardan (uy-joy, kiyim, harakatlanish vositasi va hokazo)
foydalanishi mumkin. Shu bilan birga, kishida ba’zi biologik jarayonlar va
holatlarni erkin ruhiy boshqarish qobiliyati paydo bo‘ladi, bu esa uning moslashuv
imkoniyatlarini kengaytiradi. Ruhiy moslashuv kishining shaxs
Me'yorlar jamiyat tizimini qochib bo`lmaydigan o`zgarishlar sharoitida
hayotga layoqatli muvozanat holatini tutib turuvchi mexanizmi hisoblanadi.
Jamiyatda bir vaqtning o`zida turlicha– ilmiydan tortib jinoiygacha me'yoriy
submadaniyat mavjud. Umuman olganda me'yor tushunchasi yetarlicha munozarali
hisoblanadi.
Ijtimoiy me'yor aniq bir jamiyatda odamlar, shuningdek, ijtimoiy guruhlar
va tashkilotlarning yo`l qo`yilgan yoki majburiy axloqida tarixan vujudga
kelgan
oraliqni mustahkamlaydi. Tabiiy-ilmiydan farqli ravishda ijtimoiy me’yor
rivojlanishning xolis qonunlariga muvofiq kyelishi va muvofiq kyelmasligi
mumkin.
"Norma" so‘zi lotin tilidan kelib chiqqan va "qoida, naqsh, standart, rahbarlik
printsipi" degan ma'noni anglatadi.
14

Norm (lat. norma - qoida, namuna, standart) ob'ekt o‘z mohiyatini saqlab
qoladigan, o‘zi qoladigan chegaralarni bildiradi.
Normlar texnik (masalan, xavfsizlik standartlari), tabiiy (ekologik, tibbiy
standartlar) va ijtimoiy bo‘lishi mumkin.
Ijtimoiy norma tushunchasi
- odamlarning uzoq muddatli amaliy faoliyati natijasida jamiyatda
shakllangan umumiy yurish-turish qoidalari va odob-axloq qoidalari, to‘g’ri
davolanishning maqbul standartlari va modellari ishlab chiqilgan.
Ijtimoiy normalar inson nima qilishi kerakligini, uni qanday qilish kerakligini,
oxirida nima bo‘lishi kerakligini aniqlashdir
Ijtimoiy normalar bir qator turlarga ega, ularning asosiylari quyida keltirilgan:
• urf-odatlar va urf-odatlar - odat bo‘yicha majburiy bo‘lib qolgan va
avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan xatti-harakatlar qoidalari;
• axloqiy me'yorlar - axloqiy va axloqsiz, yaxshi-yomon, yaxshi-yomon
miqyosdagi xatti-harakatlarni baholash. Axloqiy me'yorlarga rioya qilmaslik uchun
sanktsiyalar ommaviy qoralash va vijdon azobidir;
• odob-axloq standartlari - oldindan belgilangan vaziyatlarda rasmiy xulq-
atvor qoidalari, shu jumladan aloqa standartlari, biznes protokoli va boshqalar;
• huquqiy normalar - unda belgilangan talablar davlat qonunlari. Huquqiy
normalarga rioya qilish davlatning majburlashi bilan ta'minlanadi;
• diniy normalar - axloq qoidalari, muqaddas kitoblar va cherkov
muassasalarida mavjud bo‘lgan amrlar;
• korporativ normalar - yirik tashkilotlarda o‘rnatilgan va tashkilot ustavlarida,
kodekslarida, bitimlarida va tashkilotlarning mafkurasida mustahkamlangan axloq
qoidalari.
Ijtimoiy me'yorlar insonning xulq-atvoriga real ta'sir ko‘rsatishi uchun unga
quyidagilar kerak: me'yorlarni bilish, ularga rioya qilishni xohlash, ular tomonidan
belgilangan harakatlarni bajarish.
Jamiyat a'zolari tomonidan barqarorlikni ta'minlash uchun ijtimoiy
normalarga rioya qilish zarur. Shu munosabat bilan, ijtimoiy normalar qoidalar
15

kabi muhimdir. transport transport vositalarining harakatini tashkil qilish. Agar
haydovchilar asosiy qoidalarga rioya qilmasa, masalan, ular kelayotgan bo‘lak
bo‘ylab harakatlanadilar yoki mast bo‘lganda orqada ketadilar, keyin yo‘llarda
haydash imkonsiz yoki o‘ta xavfli bo‘ladi.
O‘smirlarda xulq-atvor buzulishlarining biologik va psixologik asoslari
O‘smirdagi axloqning muomala belgilari
• his-hayajonli portlashlar;
• kattalar bilan janjallar;
• kattalarning qoidalari yoki iltimoslarini mensimaslik yoki bajarishni rad
etish;
• boshqa odamlarni jo‘rttaga bezor qilish;
• o‘z xatolarida boshqa birovlarni ayblash;
• jizzakilikning eng keskin darajasi;
• badjahllik, darg’azablik, qasoskorlik, kek saqlash;
• haqoratlar va uyatsiz so‘zlarni tez-tez ishlatish. Tadqiqotlarga ko‘ra, bunday
tajovuzkorlik, gipperfaollik va ota-onalari bilan o‘zaro munosabatlarda qiyinchilik
alomatlari yaqqol ko‘rinib turgan bolalar kattaroq yoshga yetganlarida hayotda
bunday muammolari bo‘lmagan bolalarga nisbatan besh marta ko‘proq jinoyatchi
yoki ichkilikboz bo‘lib yetishganlar.
O`smir yoshida uydan chiqib ketish, daydilik qilish, maktabga bormaslik yoki
ta'lim olishdan bosh tortish, tajovuzkor axloq, promiskuitet (tartibsiz jinsiy aloqa),
graffiti (devorga uyatsiz xaraktyerdagi rasmlar chizish va yozuvlar yozish),
submadaniy deviatsiyalar (slyeng, shramlash, tatuirovkalar) birmuncha tarqalgan.
Bolalarda esa uydan qochib ketish, daydilik, maktabga bormaslik, tajovuzkor
axloq, qiybat qilish, yolqon, o`g’rilik, ta'magirlik (tilanchilik) kabi ko`rinishlarda
uchraydi. Asotsial axloqning chegaralari, ayniqsa, o`zgaruvchan, chunki u boshqa
axloqiy deviatsiyalardan ko`ra madaniyat va vaqtning ta'siri ostidadir.
Autodestruktiv (o`z-o`zini parchalovchi axloq) – bu tibbiy va psixologik
me’yorlardan og`ishgan, shaxsning rivojlanishi hamda umuman o`ziga xavf
soluvchi axloq. O`z-o`zini parchalovchi axloq zamonaviy dunyoda quyidagi asosiy
16

shakllarda yuzaga chiqadi: suitsidal axloq, ozuqaga muhtojlik, kimyoviy
moddalarga muhtojlik (psixofaol moddalarni iste'mol qilish), fanatik axloq
(masalan, destruktiv-diniy madaniyatga tortilish), autik axloq, hayot uchun aniq
ko`rinib xatarli faoliyat (sportning ekstremal turlari, avtomobilda yurganda tezlikni
o`ta oshirish va boshqalar). O`smir yoshda autodestruktiv axloqning xususiyati
(avvalgi shakliga o`xshash) uning guruhli qadriyatlar bilan bilvosita bog’liqligi
hisoblanadi. O`smir kiritilgan guruh autodestruktsiyaning quyidagi shakllarini
tuqdiradi: giyohvandlikka mute bo`lib qolgan axloq, o`z-o`zini kesish,
kompyutyerga boqlanib qolish, ozuqa addiktsiyalari, kamroq – suitsidal axloq.
Mustaqillika erishganimizdan so‘ng milliy kadriyatlarimizning tiklanishi va
xalqimiz azaldan e’zozlab kelayotgan milliy urf-odatlarimiz an’analarimiz (bola
tarbiyasida ota-onadan tashqari, buvi-buva, qarindosh-urug’larning xam ta’siri) bu
borada katta axamiyatga ega. Lekin ba’zan oilada tarbiyaviy faoliyatning susayishi
targ’ibot-tashviqot ishlarining komilligi natijasida oila a’zolari xulqida yomon
odatlarning (ichish, chekish, narkomaniya, turli diniy oqimlari ta’siriga berilish,
ma’naviy buzuqlik yo‘liga kirish) paydo bo‘lishi tashvishlanarli hollardan biridir.
Jamiyatning komil fuqarosini shakllantirish, tarbiyalash hozirgi zamon oilasining
muxim funksiyasi darajasiga kiradi. Chunki shaxsning ijtimoiylashuvi dastavval
oilada amalga oshadi. Oilada tarbiya orqali shaxsga ma’lum bir siyosat g’oyaviy
dunyoqarash, axloqiy me’yorlar va xulk namunalari, jismoniy sifatlar singdiriladi.
Xalqimizda «Qush uyasida ko‘rganini qiladi», deb bejiz aytilmagan. Oilada
amalga oshadigan ijtimoiylashuv jarayoni natijasida shaxs ijtimoiy me’yorlar va
kadriyatlarni o‘zlashtiradi ijtimoiy xayotga kirib boradi. Ota-onalar va farzandlar
o‘rtasida yuzaga keladigan nizolar xam tarbiyaviy ishni qiyinlashtiradi, o‘smirlarga
salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunday nizo, kelishmovchiliklar o‘smirlarning axloqiga
ta’sir etadi. Dunyoqarashlar orasidagi mavjud farqni xisobga olmasa, Yoshlar,
o‘smirlarning bo‘sh vaqtini mustaqil tashkil etilmasa Ota-onalar ichkilikka ruju
qo‘ysa yoki or-nomusni yig’ishtirib qo‘yib buzuqichilik qilsa xulqi og’ishgan
bolalar ko‘payadi. Ota-onalarning psixologik-pedagogik bilim saviyalari yetarli
darajada emasligi natijasida tarbiyasi kiyin o‘smirlar ko‘payadi. Insonning
17

biologik, fiziologik, psixologik o‘sishining (rivojlanishining) eng murakkab
o‘zgarishlar, kayta qurishlar, umid, intilishlar davri va shu bilan birga og’ir
inqirozlar salbiy holatlar, kechinmalar davri hamdir. Ma’lumki, affektiv
ko‘zg’aluvchanlik ko‘p jihatdan o‘smirlik davriga to‘g’ri keladi. Bu xolat
me’yorda ham kuzatiladi. Uning vujudga kelishi bu yosh fazasining vegitativ-
endokirin jihatdan kayta qurilishi bilan uzviy bog’liqdir. Bu yosh davri xam
psixologik tomonidan o‘zgarishlar bilan xarakterlanadi. Bu o‘smir yosh davrining
fenomeni xamdir. Biologik o‘zgarish endokrin sistemaning qayta ko‘rilishi bo‘lsa,
psixologik o‘zgarish portlash va agressiyaga (tajovuzkorlik) moyil bo‘lgan affektiv
qo‘zg’aluvchanlikdir. Bu holat ko‘pincha ijtimoiy adaptasiyaning (moslashishning)
buzilishi jumladan konunbuzarlikning sabablaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Ammo
psixik sog’lom atrof-muxitning qulay sharoitlarida tarbiyalanayotgan o‘smirlarda
affektiv qo‘zgaluvchanlik adaptasiyaning buzilishiga olib kelmaydi. Statistikaning
ko‘rsatishicha xar bir o‘ninchi jinoyat voyaga yetmaganlar tomonidan sodir kilinar
ekan. Bu faktning ma’nosi faqat qonunbuzarlar tomonidan yetkazilgan zarar bilan
aniqlanmaydi, albatta. Zero balog’atga yetmagan jinoyatchining shaxsi
jinoyatchilik muammosining krizis «Kristallashgan» markazi bo‘lib hisoblansa, uni
o‘rganish va korreksiyasi esa bu nuqson bilan kurashishning eng dolzarb
savollaridan biri hisoblanadi. O‘smir shaxs xarakteridagi «og’ish» larning
shakllanishi ularning tiplarini aniqlash tibbiy-psixologik va tibbiy pedagogik
ishlarni aktiv olib borish zarurdir. Noto‘g’ri, yoki hozirda ba’zan og’ib turadigan
deb ataladigan ahloqning subyektiv psixologik asosi avvalo, shaxsning axlokiy-
irodaviy rivojlanishining yetishmasligidir.
18

II-BOB. O‘smirlarda xulq-atvor buzulishlarining biologik va psixologik
asoslari
2.1. Agressiv xulq-atvor
Deviant xulq-atvorining etakchi xususiyatlaridan biri uning zararlanishidir
(zarar, halokat), bu esa o‘z navbatida boshqalarga yoki o‘z-o‘ziga qarshi qaratilgan
tajovuz natijasida hosil bo‘ladi. Shubhasiz, har qanday xatti-harakatlardagi xatti-
harakatlarning har qanday turdagi xatti-harakatlari kuzatiladi va alohida e'tiborga
loyiqdir.
Keng psixologik nuqtai nazardan, agressiya boshqalarni bo‘ysundirishga yoki
ularni hukmron qilishga qaratilgan haqiqiy xulq-atvorda yoki xayolotda namoyon
bo‘lgan tendentsiya (aspiratsiya) sifatida tavsiflanadi (9). Bu tendentsiya
universaldir va "agressiya" atamasi neytral ma'noga ega. Odatda agressiya tabiatda
mudofaa qiladi va omon qolish uchun xizmat qiladi. U shuningdek, shaxsning
faoliyat manbai bo‘lib xizmat qiladi. Keng ma'noda zo‘ravonlik yoki buzg’unchi
harakatlar tomonidan qo‘llab-quvvatlanmaydigan tajovuz huquqiy me'yorlar bilan
tartibga solinmagan, garchi u diniy va axloqiy me'yorlar nuqtai nazaridan
tasdiqlanmasa.
Lotin tilidan tarjima qilingan "tajovuz" (aggression) hujumni anglatadi. Ushbu
salbiy qiymat keng tarqalgan. Ayni paytda agressiya ko‘pincha salbiy his-tuyg’ular
(masalan, g’azab), salbiy motivlar (zararli bo‘lish istagi), salbiy munosabatlar
(masalan, irqiy noto‘g’ri xulosalar) va oxirgi marta halokatli harakatlar bilan
aniqlanadi.
Odatda ijtimoiy o‘rganishning asosiy tamoyillariga asoslanib, E. Donnerstein,
S. Prentice-Dann, L.Vilson va boshqa olimlar dushmanlik harakatlarini
jamoatchilikni kutish yoki jazolash qo‘rquvi bilan bartaraf etish mumkin deb
hisoblaydilar. Bu xavfni kamaytiradigan narsa tajovuzni ketkazadi. Ushbu
shartlardan biri E. Donnershteyn, xususan, da'vo qilingan jabrlanuvchi bilan
aloqada maxfiylikni ko‘rib chiqadi.
19

Agressivlik darajasini va uning namoyon bo‘lish xususiyatlarini ta'sir qiluvchi
ichki omillar orasida olimlar genetik sababni aniqlaydilar. Alfimova M.V. va
Trubnikov V.I. ikkilamchi va oilaviy tadqiqotlar genetik omillar tufayli
agressivlikdagi individual farqlarning deyarli (deyarli 50%) ekanligini ko‘rsatishi
mumkin. Ayrim psixologik xususiyatlardagi farqlarga ta'sir qiluvchi genlar turli xil
tajovuzkor xatti-harakatlar va muayyan temperament belgilari uchun umumiydir
(emotsionallik va impulsivlik).
AGGRESSIYA VA AGGRESSIV DAVR ANIQ QABULI
Agressiya odamlarning jismoniy shikastlanishiga olib keladigan yoki ularga
psixologik noqulaylik tug’diradigan (salbiy tajriba, keskinlik, qo‘rquv, ruhiy
tushkunlik va boshqalar) jismoniy zarar etkazadigan (jonli yoki jonsiz) zararli
ob'ektlarga zarar etkazadigan jamiyatdagi insonlarning yashash huquqi normalari
va qoidalariga ziddir, .).
Boshqacha qilib aytganda, agressiya har qanday sababga ko‘ra zarar
etkazishga qaratilgan xatti-harakatlardir.
Agressiv xatti-harakatlar hayot sharoitida stressni, umidsizlikni va boshqa
shunga o‘xshash vaziyatlarni keltirib chiqaradigan turli jismoniy va psixologik
vaziyatlarga javob berish shaklidir.
Bu erda siz hayvonlarning agressiv harakatini tanlashingiz mumkin. Bunday
xatti-harakatlar bir xil yoki boshqa turdagi hayvonlar vakillariga qarshi qaratilgan.
Hayvonlarning haqiqiy va hayoliy kurashlari mavjud. Haqiqiy kurash yirtqich va
o‘lja o‘rtasida paydo bo‘ladi. Hayvonlarning, xususan, erkaklar raqobatchilarining
intraspesifik tajovuzkor harakatlarining namoyon bo‘lishining shakli xayoliy (yoki
ritual) kurashdir.
Ushbu tushunchalar bilan bir qatorda, agressivlik tushunchasi ham farqlanadi.
Agressivlik - shaxsiyatning o‘ziga xos xususiyatlari. V.Averin agressivligini
quyidagicha tushuntirdi: "Har qanday xatti-harakatlar har doim ma'lum bir
odamning xulqidir. Va u faqat u mavjud bo‘lgan vaziyat bilan emas, balki u bilan
o‘zaro aloqada bo‘lgan odamlar tomonidan ham belgilanadi, shuningdek, uning
o‘ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Buni, ehtimol, xulq-atvorni taxmin qilish
20

mumkinligini bilgan holda, uni psixologik fazilatlardan xarakterlovchi shaxslar.
Biz ko‘pincha bu tasavvurda xatolar qilamiz, chunki ular o‘zlarining xislatlari
faqatgina bu imkoniyatni yoki ishni bajarishning imkoniyatlari, oldingi shartlari
hisoblanadi. Ular o‘zlarini xatti-harakatlarida namoyon qila olmaydilar. Oxir-
oqibat, qanday qilib qaror qabul qilish har doim sifatga emas, balki insonga
bog’liq. Shu nuqtai nazardan, tajovuzkorlikning barqaror shaxs sifati sifatida
qarashlari agressivlik agressiv xatti-harakatning zaruriy omilidir. Har qanday
tajovuzkor odam tajovuzkor odamning ortida qolmaydi, xuddi har qanday
tajovuzkor odam majburiy ravishda tajovuzkor xatti-harakatlarni ko‘rsatishi shart
emas.
Agressiya turli sabablarga ko‘ra sodir bo‘lishi mumkin. Ular umidsizlik va
stress, umumiy jismoniy va psixologik holat bo‘lishi mumkin.
Va agressiv davlat paydo bo‘lishining turli sabablari borligi uchun, mavjud
turli xil turlari tajovuz.
Bu turlar quyidagilar: 1) jismoniy tajovuz (hujum) - boshqa shaxs yoki
ob'ektga qarshi jismoniy kuch ishlatish (qoida tariqasida, jismoniy tajovuz
erkaklarning xususiyatlariga ko‘ra yoki hayvonlar bo‘lsa, erkaklar bo‘lsa); 2)
og’zaki tajovuz - salbiy his-tuyg’ular shaklida (tortishuv, yig’lash, chayqalish) va
og’zaki reaktsiyalarning mazmuni (tahdid, la'nat, qasamyod). Ushbu tajovuz
shakllari ayollarga xosdir; 3) to‘g’ridan-to‘g’ri tajovuz - har qanday ob'ekt yoki
sub'ektga bevosita yo‘naltirilgan; 4) bevosita tajovuz - boshqa shaxsga nisbatan
zo‘ravonlik bilan qilingan (yomon gaplar, hazillar, va hokazo) va noxush holatlar
va tartibsizliklar bilan ajralib turadigan harakatlar (hayqirib baqirish, oyoqlari bilan
stomalanish, stolni yumshatish va boshqalar) p.); 5) maqsadga erishish vositasi
bo‘lgan asabiy tajovuz; 6) tajovuzkor tajovuz - tajovuz ob'ektiga zarar etkazish
maqsadidagi harakatlarda ifodalanadi; 7) avtokratiyalik tajovuz - o‘z-o‘zini
ayblash, o‘zini siqish, badanga zarar etkazish, o‘z joniga qasd qilish va o‘z joniga
qasd qilish kabi holatlarda namoyon bo‘ladi.
21

2.2. Delinkvent xulq-atvor
Delinkvent va kriminal xulq ko‘p bosqichli ijtimoiy jarayonlar vositasida
saqlanib turadi. Delinkvent hodisalarning faqat individual muammolariga
to‘xtalib, jinoyat xulqining ijtimoiy sabablarini ko‘rsatmaslik to‘g’ri bo‘lmaydi.
Robert Mertonning fikricha hozirgi ite’molchilik jamiyatida ko‘pchilik odamlar
nima qilib bo‘lsa ham daromad, ite’mol va muvaffaqiyatga intilishadi.
Jamiyat tomonidan inkor qilingan, tan olinmagan, chetga surib qo‘yilgan
odamlar uchun bu maqsadlarga qonuniy yo‘l bilan yetishish juda oir. Shuning
uchun ular muvaffaqiyatga kriminal yo‘l bilan erishishga chog’lanishadi.
Bunday odamlar kamomad qilishadi, aldashadi, yoki talashadi, qisqasi qonun
yo‘li bilan olishlari mumkin bo‘lgan narsaga jinoyat yo‘li bilan ega
bo‘lishadi. Bir qaraganda bunday odamlar jamiyatning past tabaqasiga mansub
kishilardan iborat degan xulosa kelib chiqadi. Lekin keyingi paytlarda avj
olib ketayotgan industrial kriminalistika (sotib olish, pora, kamomad)
ko‘rinishidagi jamiyatning oliy tabaqasiga mansub jinoyatchilikni ham esdan
chiqarmaslik kerak. Ba’zan jamiyatdagi "yorliq yopishtirish" odati ham kriminal
shaxs taqdirida katta rol o‘ynaydi. Odam bir marta jinoyat qilib, bundan buyoniga
kriminal harakat qilmasdan yashash imkoniyatini yo‘qotadi. Delinkvent karpera
shunday qilib quyidagi ketma-ketlikda amalga oshadi:
1. Birlamchi, tasodifiy sodir qilingan jinoyat (delinkventlilik)
2. Jazolash.
3. Ikkilamchi delinkventlik.
4.Yanada qattiqroq jazolash.
5. Yanada jiddiyroq delinkvent xulq.
Shunday qilib, delinkvent shaxs aylanib yurib o‘ziga va atrofdagilarga
zarar keltiradigan yopiq doira vujudga keltiradi. Delinkvent shaxs bilan uni
ta’qib qilayotganlar o‘rtasida o‘ziga xos munosabatlar stereotipi vujudga
keladiki, bir tomon ikkinchi jabrlanuvchi tomon shaxsi bilan hisoblashmasdan
o‘z hokimiyatini namoyish qiladi. Bir tomonda hokim davlat muassasalari:
22

milisiya, prokuratura, sud bo‘lib ularning qonuniyligi demokratiya tomonidan
tasdiqlangan. Ikkinchi tomonda go‘yoki o‘ziga tegishi kerak bo‘lgan ulushni
olishga xaqqi bo‘lgan delinkvent shaxs. "olish" jarayoni yoki talonchilik yoki
bilvosita firibgarlik, kamomad yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Paul Reyvalpdning fikricha jamiyat, tasavvurga simasa ham, oqlab
bo‘lmaydigan harakatlari va o‘ta jiddiy jazo choralari bilan o‘zi qutilmoqchi
bo‘lgan jinoyatchilarni tarbiyalaydi. Bu fikrga shuning uchun qo‘shilsa
bo‘ladiki, individual delinkvent shaxs va uni ta’qib qilayotgan jamiyat
o‘rtasidagi o‘zaro taqqooslashni baholashda shaxsiy himoya mexanizmlari
ishtirok etadi. Bu proyektiv jarayon bo‘lib, har bir odamdagi kriminal
komponentlar u yoki bu jinoyatni chindan ham amalga oshirayotgan
odamlarga proyeksiya qilinadi, ko‘chiriladi, natijada bu odamlar aslidagiga
qaraganda ham ko‘proq jinoyatchiroq bo‘lib ko‘rinadilar. Shuning uchun jazo
ba’zan jinoyatga qaraganda og’irroq bo‘ladi. Aytish mumkinki, jazolash aslida
shaxsiy agressivkriminal impulpslarni qondirishning ongsiz o‘rin almashtirish
usulidir. Albatta bu qoida emas, har qanday jazo jarayonida ham
shundaybo‘lavermaydi. Lekin ayrim o‘ta og’ir jazo choralari belgilanganda
xuquqshunosning shaxsiy kriminal agressiv impulpslari ham ma’lum rol
o‘ynashi mumkin. O‘z o‘quvchilarini o‘zlari ichdan kechira olmagan
kechinmalari uchun, kechinmalar qancha kuchli bo‘lsa, shuncha qattiq
jazolaydigan o‘qituvchilar ham shu jarayonga misol bo‘la oladi. Masalan:
sho‘xlik, o‘yinqaroqlik va hokazolar uchun. Delinkvent xulqning individual
aspektlari. Delinkvent xulqli odamlar o‘zlarining ichki ziddiyatlarini
nevrotiklarga o‘xshab himoya mexanizmlari bilan himoya qila olmaydilar.
Lekin ular shizofreniklarga o‘xshab illyuziyalar dunyosiga chekinib, reallik
bilan o‘z aloqalarini uzmaydilar ham. Ichki zo‘riqishga bardosh berish uchun ular
ichki kasallikka ham murojaat qilmaydilar. Shunday bo‘lsa ham, ular reallik
bilan aloqani uzadilar va o‘z ichki voqeliklaridan ta’qib’ qilinadigan, davlat
tomonidan va qonun yo‘li bilan jazolanadigan taoqiqlangan harakatlar sodir
qilish bilan qutuladilar.
23

Agar bunday odamlarning xulq stereotiplariga nazar tashlansa, ularning
bolaligida psixoz yoki pisxosomatik kasallik bilan origanlarga o‘xshab
jarohatlovchi munosabatlar buzilishini kuzatish mumkin. Bunday odamlarni
yoshligida yaxshi ko‘rishmagan, suyishmagan. Hech bo‘lmaganda ularga
e’tibori berishmagan, ularning tarbiyasini "qo‘ldan chiqarishgan", bunday
odamlar yetishmovchilik ekstremal holatini, kattalar tomonidan muloqat va
e’tibori tanqisligini boshdan kechirishgan. Buning fojiali oqibati esa – ruhiy
tuzilmadagi kuchli tanqislik bo‘lgan.
Bunday ahvolga yana qo‘shimcha jarohatlovchi hodisalar: bolalarga
nisbatan shafqatsiz munosabat (jismoniy jazo) yoki ularning ruhiy
shafqatsizlik va befarqlik sharoitida tarbiyalanishlari ham qo‘shilishi mumkin.
Delinkvent xulq tarbiyada jazolash usuli bilan uzviy bog’liq. Shunday
muhitda o‘sgan bola jazolash va shafqatsiz muomala haqidagi bilimdan
boshqa narsani o‘zlashtirmaydi. Bunday tarbiya qurboni keyinchalik o‘z
tajribasini boshqa odamlarga ham tarqatadi . "Agressor bilan identifikatsiya"
qilish hodisasi sodir bo‘ladi. Jinoyatchi o‘zi bilan bolalikda nima qilishgan
bo‘lsa, o‘z qurbonlari bilan ham shunday qiladi. Delinkvent xulqli shaxs
strukturasini o‘z-o‘zini yo‘qotish qo‘rquvi, birovni yaxshi ko‘rmaslik,
yakkalanish, ma’nosizlik, ojiz, g’azab va umidsizlik bilan bog’liq kechinmali
psixik holatlar tashkil qiladi. Agar bunday shaxs o‘ziga o‘xshagan odamlar
bilan guruhga birlashsa o‘z shaxsiy vaziyatining chidab bo‘lmasligini unutishi
oson bo‘ladi. Agar ular birgalikda jinoyat sodir qilishsa, bunday jinoyat
odatda jamiyat vakillariga qaratilgan bo‘ladi. Guruh ishtirokchilari endi
tarbiyani so‘zma-so‘z tushunib, ularga nisbatan qo‘llagan ota-onalarining
qurbonlari bo‘lmay qoladilar. Shu bilan birga ular endi ularning ahvolini
qoniqtiradigan machg’ulot bilan shug’ullanishga yo‘l qo‘ymayotgan turli
instansiyalarning qurbonlari ham emaslar. Endi ular faol harakat qilayotgan
aybdorlardir. Chunki hech bo‘lmaganda, o‘z xohishing bilan qonunni tepib
o‘tayotganingdan ham qoniqish hosil qilish mumkin.
24

Ko‘p hollarda qasos fantaziyasiga yana ululik va dabdababozlik
fantaziyasi ham qo‘shiladi. Delinkvent xulq shaxsga o‘zini davlat va
jamiyatning huquqini himoya qiluvchi organlariga qarshi tura oladigan odam -
deb tasavvur qilish imkonini beradi. Agar davlat va jamiyat chindan ham biror
narsada aybdor bo‘lishsa, bu qiyin emas albatta. Biroq delinkvent xulqda ko‘p
hollarda shaxsiy negativ tasavvurni jamiyatga ko‘chirish hodisasi sodir
bo‘ladi, jamiyat (illyuzor ko‘rinishda) aslidagidan ko‘ra yomonroq ko‘rina
boshlaydi ("mentlar", "bulpdoglar" darajasiga tushirsa bo‘ladigan militsionerlar,
voqeani jiddiy surishtirishiga va haqiqat qilishiga hech kim ishonmaydigan
yuristlar). Niohoyat jinsiy o‘ziga xos delinkvent xulq haqida ikki oiz so‘z.
Karol Smart ma’lumotlariga ko‘ra bolalarni o‘ldirish, fohishalik, magazinlarda
o‘irlikni erkaklarga nisbatan ko‘proq ayollar sodir qilishadi. Erkaklar ko‘proq
mashina o‘irlash, talonchilik, tan jarohati yetkazish, qotillik va zo‘rlash bilan
shugoullanishadi. Sudda ko‘p hollarda ayollarni ayrishuuriy (nevmenyayemiy)
deb tan olishadi va psixiatrik klinikaga jo‘natishadi. Lekin shunga qaramay
so‘nggi yillarda erkaklar va ayollar kriminal xulqi o‘rtasidagi farq silliqlanib
borayapti. Bu sohada ham o‘ziga xos raqobat jarayoni boshlandi.Yana bir
kichik fakt shuki qotillik sodir qilganlarning 90% ini birinchi marta jinoyat
qilganlar tashkil qilar ekan. Bu hodisa psixikada uyatchanlik, tortinchoqlik
komponenti bilan bog’liq. Shunga mos ravishda Amerikada o‘tkazilgan
tadqiqotlarda qamoqxonalarda saqlanayotgan retsidivist jinoyatchilarning 90% ni
uyatchan, tortinchoq deb hisoblashgan. Jamiyatda narkotik ite’mol qiluvchilar
muammosi keyingi yillarda yanada murakkablashdi. Ichkilik ite’mol
qiluvchilardan farq qilib, geroin, kokain yoki gashish va marixuana ite’mol
qiluvchilarko‘pchilik jamiyat a’zolari tomonidan ma’qullanmaydi. Bu yerda
xuddi delinkvent xulqqa o‘xshab bir tomondan jamiyat ikkinchi tomondan
alohida narkoman yoki narkomanlar guruhi o‘rtasidagi ongsiz jarayonlar katta rolp
o‘ynaydi. Bu yerda birinchi navbatda ko‘pchilik fuqorolar o‘zlarining shaxsiy
salbiy sifatlarini narkomanlarga ko‘chiradigan proyektiv jarayonlarni nazarda
tutish kerak. Narkotik tobe odamlar bizning shaxsiy ite’molchilik xulqimizni
25

aks ettirishadi; ya’ni biron narsani xo‘lash va xo‘lagan narsaga nima qilib
bo‘lmasin ega bo‘lish, egalik va xususiychilik hissi, teppa-teng ravishda
ijtimoiy sovuqlik va befarqlik. Bitta misol o‘zining ichkilikbozligini narkoman
o‘g’lini ayblash bilan oqlashga urinadigan ota. Jamiyatning narkomanlarga
bunday negativ munosabati yana shu bilan yengillashadiki, narkotik moddalar
sotilishi taqiqlangan va narkoman xohlaydimi-xohlamaydimi ularni noqonuniy
yo‘l bilan sotib olishga majbur.
Suidsidal xulq-atvor
Suitsid (ing. suicide – o‘zini o‘zi o‘ldirish) – kishi tomonidan kuchli ruhiy
zo‘riqish holatida sodir etiluvchi o‘zini o‘zi o‘ldirish holati; shaxsda ular
mavjudligida shaxsiy hayoti oliy qadriyat sifatida o‘z ma’nosini yo‘qotadigan
o‘tkir ruhiy jarohat yetkazuvchi vaziyatlar ta’siri ostida ongli ravishda hayotdan
olib tashlash holati. Hozirgi vaqtda suitsidal ahloq global jamoatchilik muammosi
hisoblanadi. Rasmiy statistik ma’lumotlarga qaraganda yer yuzida har yili 1
mln.100 mingga yaqin odam o‘z joniga qasd qilish bilan o‘z hayotiga yakun
yasaydi1 . Shubhasiz, inson ongi foniylikni mutanosib ravishda o‘zlashtirishga
qodir emas, lekin, shunday bo‘lsada, o‘zini o‘zi o‘ldirish ehtimolini ko‘rib
chiqayotgan odam qanchalik agnostik va skeptik bo‘lmasin, u beixtiyor o‘limdan
keyingi, hatto yanada ma’qulroq hayot mavjudligini tan oladi. O‘z-o‘zidan bu hali
o‘zini o‘zi o‘ldiruvchi shaxsning aqldan tashqari fikrlashi va voqeiy bo‘lmagan
narsalarni afzalroq ko‘rishini isbotlamaydi, lekin shu bilan bir vaqtda o‘zida
o‘limdan keyingi hayotga bo‘lgan ishonch har doim ko‘plab xalqlarning madaniy-
diniy udumlari predmetini tashkil qilib kelgan. Bunday holda, potensial o‘zini o‘zi
o‘ldiruvchilar tafakkurining irratsionalligi va xayoliyligi tushunarli bo‘ladi. O‘zini
o‘zi o‘ldirish hodisa sifatida quyidagi tarkibiy elementlar bilan tavsiflanishi
mumkin. Birinchidan, bu qotillik. Ko‘p tillarda uning tub, tashkil qiluvchi so‘zi
«qotillik» hisoblanadi. Biroq, atamaning ikkinchi qismi - «o‘zini o‘zi» so‘zi
insonning o‘zi tomonidan sodir etilgan qotillikni nazarda tutadi. Boshqacha qilib
aytganda, qotil va qurbon bir kishining o‘zi bo‘lgan vaziyat yuzaga keladi. Demak,
o‘zini o‘zi o‘ldirishni o‘limning uchta ajralmas elementi: o‘lish elementi, o‘ldirish
26

elementi va qotillik qurboni elementini anglatuvchi o‘ziga xos turi deb hisoblash
mumkin. 1Karang: http://lossofsoul.com/DEATH/suicide/statistic.htm 80 Ruhan
sog’lom odamlarda o‘zini o‘zi o‘ldirish sabablari ko‘pincha o‘tkir ruhiy-
shikastlovchi vaziyatlar va kamroq - kelib chiqishi turlicha bo‘lgan cho‘zilgan
ruhiy tanglik yoki yashashning chidab bo‘lmas shart-sharoitlari bilan bog’liq
bo‘ladi. O‘zini o‘ldirish istagi ruhiy-asab tizimi beqaror bo‘lgan shaxslarda,
ayniqsa nevrotiklar va kuchli ta’sirlanuvchi, kayfiyati o‘zgarib turuvchi
psixopatlarda ko‘proq uchraydi. Ayrim mualliflar o‘zini o‘zi o‘ldirishga moyillikni
xarakterning, ularning fikricha, shoirlar, rassomlar, artistlarga xos bo‘lgan alohida
badiiy tipiga moyillik deb ta’kidlaydilar. Ba’zan odamlar o‘zlarini yashashning
qiyinligi va imkoniyatsizligi sabab bo‘lgan ekstremal vaziyatlarda: masalan,
konsentratsion lagerlardagi shafqatsiz sharoitlarda, qiynash, azoblash, xo‘rlash va
ochlik ta’siri ostida o‘zlarini o‘ldirishga urinadilar. O‘zini o‘zi o‘ldirish to‘g’risida
fikrlarga shuningdek, chidab bo‘lmaydigan og’riq beruvchi og’ir, davosiz
kasalliklar – saraton va ba’zi boshqa kasalliklar ham olib kelishi mumkin. Agar
bunda ong xiralashmasdan qolgan bo‘lsa, unda azobuqubatlarga barham berish
haqida tabiiy istak paydo bo‘ladi. Ko‘pincha o‘zini o‘zi o‘ldirishlar va ularning
urinishlari turli depressiyalar, psixologik va ijtimoiy omillarga bog’liq. Ulardan
eng ko‘p tarqalgani yolg’izlik, sherigi yoki yaqin kishisini yo‘qotish,
muvaffaqiyatsizlik yoki toptalgan mavqei, obro‘sizlantiruvchi vaziyat, hayotiy
manbaini yo‘qotish, bankrotlik va hokazolardir. Demak, o‘zini saqlash
instinktining buzilishi va o‘zini o‘ldirish istagi, bir tomondan subyektning ruhiy
faoliyatidagi qanday o‘zgarishlar chuqur affektga olib kelishiga, ikkinchi
tomondan esa - ijtimoiy shart-sharoitlar va shaxsning individual xususiyatlariga
bog’liq bo‘ladi. Aslida, hishayajonli–affektiv ta’sirchan registrni «yoqib qo‘yish»
nafaqat ruhiyatning chuqur, balki onggacha bo‘lgan yanada yuqoriroq darajadagi
tuzilmasidan kelib chiqadi. Shunday qilib, bu o‘rinda hishayajonli
ta’sirchanlikning murakkab apparati mavjudligi to‘g’risida so‘z yuritish mumkin.
Bu ta’sirchanlikning darajalari chuqurroq (qo‘rquv, xavotir, nafrat, qahr-g’azab,
quvonch, baxt) yoki nozikroq (qayg’u, g’amginlik, estetik tashvishlar va
27

hokazolar) bo‘ladi. Ma’lumki, odam ma’lum darajada o‘zining ichki dunyosini
yaratadi va shuning uchun o‘zini o‘zi o‘ldirish haqida qaror qabul qilishning
boshlang’ich nuqtasini aniqlash muhimdir. Agar dinamikadagi qaror qabul qilish
jarayonini modellashtirishga harakat 81 qilsak, unda ko‘p narsa vaziyatdan
chiqishning iloji yo‘qligini oqlash bilan bog’liq bo‘ladi. Boshqacha aytganda,
g’ayriixtiyoriy, ko‘p holda - irratsional turtkiga bo‘ysuna turib, odam uni batamom
oshkora – ratsional sabablar bilan oqlashga harakat qiladi. Biroq, mazkur holatda
g’ayriixtiyoriy o‘zini o‘zi o‘ldirish fikri tashqi, oshkora omillar tahlilidan ko‘ra
ancha muhimroq bo‘ladi. Suitsidal xulq-atvorli shaxslarning aksariyat qismi uchun
kishining hodisalarga ta’sirchanligi turlicha ekanligi xosdir. K. Menninger
tomonidan keltirilgan misollarga murojaat qilamiz: qiz soch turmagi
ko‘ngildagidek chiqmaganidan so‘ng o‘zini o‘ldiradi; erkak kishi uni golf o‘ynash
imkoniyatidan mahrum etilganidan so‘ng hayotidan voz kechadi; ayol ikki marta
poyezdga kech qolganidan keyin o‘zini o‘zi o‘ldirishga ahd qiladi; bola sevimli
kanareykasining o‘limini ko‘tara olmay, o‘zini o‘ldirishga qo‘l uradi.
Ta’sirchanlikning bir xil emasligi o‘zini o‘zi o‘ldirishni sodir etayotgan shaxsning
hissiy yoki ruhiy jihatdan yetilmaganligi va yetilmay qolganligi (infantilligi) bilan
belgilanadi. O‘zini o‘zi o‘ldirishni o‘rganishlar shuni ko‘rsatdiki, ularning soni
ortishi yosh davrlari, jinsi, ijtimoiy ahvoli va hokazolar va lekin birinchi navbatda
– kishi shaxsiyatining xususiyatlariga bog’liq. Erkaklar orasida o‘zini o‘zi o‘ldirish
soni ayollarga nisbatan ko‘proq kuzatiladi. Shu bilan bir vaqtda erkaklar o‘zini
osish, o‘qotar qurol ishlatish kabi «ishonchliroq» bo‘lgan usullarni qo‘llasa, ayollar
ko‘proq katta dozada dorilar qabul qilishni afzal ko‘radilar, ya’ni ular go‘yo
o‘zlarining o‘limdan keyingi tashqi ko‘rinishlari haqida qayg’uradilar. Erkaklar
orasidagi o‘zini o‘zi o‘ldirishning maksimal soni o‘spirinlik yoshiga (16-18 yosh)
to‘g’ri keladi, bu yoshda ko‘pincha ma’naviy mezonlar va da’volar ortishi
kuzatiladi, ayollarda esa – klimaks davriga (40-45 yosh), yuqori darajada asabiylik
va kayfiyat o‘zgarishi, qarilikning ilk alomatlari paydo bo‘lishi, ayrim umidlarning
yo‘qolishi bilan boruvchi organizmning fiziologik qayta tuzilishi sodir bo‘ladigan
davrga to‘g’ri keladi. Ijtimoiy omillar orasida o‘zini o‘zi o‘ldirishning qishloq
28

joylariga nisbatan ko‘proq yirik shaharlarda sodir etilishi, professional va ijtimoiy
maqomga bog’liqligini ta’kidlash mumkin. Ayni vaqtda o‘zida o‘zini o‘zi
o‘ldirishlar soni Shvetsiya, Yaponiya kabi iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda
Osiyo va Afrikaning qoloq davlatlaridagiga nisbatan ancha ortiqdir. 82 O‘z joniga
qasd qilishning biologik determinantlari orasida shu holatni ta’kidlash zarurki,
ruhiyati og’ir buzilgan odamlar ruhan sog’lom individlarga nisbatan ko‘proq o‘zini
o‘zi o‘ldirishni sodir etadilar. Tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, o‘z joniga qasd
qilish shaxsning ijtimoiy-ruhiy dezadaptatsiyasi natijasi hisoblanib, bunda odam
ushbu yuzaga kelgan sharoitlarda bundan buyon o‘zi uchun mavjud bo‘lish
imkoniyatini ko‘rmaydi. Shaxs dezadaptatsiyasining ehtimoliyligi jamiyatdagi
ijtimoiy-iqtisodiy beqarorlik davrlarida obyektiv ravishda ortadi, bu esa o‘zini o‘zi
o‘ldirish statistikasida o‘zining haqiqiy aksini topadi. Ayniqsa, ijtimoiy ko‘tarilish
pasayish bilan almashganda «umidlarni yo‘qotish vaqti» keskin bo‘lib qoladi, bu
esa jamiyat ongining krizisini chuqurlashtiradi, jamiyat a’zolariga zulmkor ta’sir
o‘tkazadi va uning zaifroq a’zolarining ixtiyoriy ravishda hayotdan voz kechishiga
yordam beradi.
1. Shu bilan bir qatorda o‘zaro munosabatlar uslubi o‘zini o‘zi o‘ldirishning
potensial xavfini yuzaga keltiruvchi ijtimoiy-ruhiy turdagi oilalarning ma’lum
turlarini ajratish lozim:
1. Dezintegriatsiyalangan oila. Bunday oila a’zolarining xos xususiyatlari
a’zolarining alohidaligi, munosabatlarning rasmiyligi, ular o‘rtasida hissiy
muloqotining mavjud emasligi hisoblanadi; 2. Superintegratsiyalangan oila. Bir-
biriga benihoyat o‘rganib qolgan, hatto bir-biridan alohida yashashni xayollariga
ham keltira olmaydigan oila a’zolarining shaxsiy mustaqilligi tuyg’usining
buzilishi; bunday oila a’zolaridan birortasining o‘limi boshqasining umuman
ojizligini yaqqol ko‘rsatib qo‘yadi. 3. Noittifoq oila. A’zolarining maqsadlari,
ehtiyojlari nomuvofiqligi, umumiylik va kelishuvchanlikda birgalikda
yondashuvning yo‘qligi, shaxsiy manfaatlar va odatlardan voz kechishni
istamasligi bilan tavsiflanadi. Qabul qilingan me’yorlarni kelishtirish bu yerda kim
uchundir frustratsiya bilan bog’liq majburlash xususiyatiga ega bo‘ladi. Birining
29

ikkinchisiga o‘z odatlarini majburan qabul qildirishga, axloqini o‘zgartirishga,
uning uchun ma’qul bo‘lmagan hayotiy yo‘nalishlarga mos ravishda o‘zini tutishga
majburlashga doimiy ravishda harakat qilishi bunday oilada xavfli vaziyatni
yuzaga keltirishi mumkin. 4. Yopiq o‘ziga to‘q oila. Uning a’zolari uchun oila
kuch sarflashning asosiy sohasi, hayotning yagona mazmuni hisoblanadi, qolgan
hammasi – ish, oiladan tashqari munosabatlar va boshqalarga faqat oila
farovonligini qo‘llab turish va ta’minlash vositasi sifatida qaraladi. Hayot
faoliyatining asosiy sohasi – oiladagi biron-bir tanglik uning a’zolari uchun o‘z
joniga qasd qilishga olib keluvchi xavfli vaziyatga aylanishi mumkin. 5.
Konservativ oila. O‘zgaruvchan tashqi shart-sharoitlarga moslashishga qodir
emaslik asosiy xususiyatlari hisoblanadi. Agar bunday oilaning a’zosi ushbu
oiladan tashqaridagi nizoga aralashib qolgan bo‘lsa, uning boshqa a’zolari
konservativ yo‘l-yo‘riq tufayli unga yordamga kela olmaydilar va ziddiyatdan
uzoqroq turadilar yoki raqib tarafiga o‘tib oladilar. Bunday vaziyat xoinlik deb
qabul qilinishi va nizoga aralashgan oila a’zosining o‘zini o‘zi o‘ldirishiga olib
kelishi mumkin.
ADDIKTIV XULQ-ATVOR — insonning ruhiy holatini o‘zgartiruvchi
narsalarni (alkogol va chekishni ham o‘z ichiga oladi ) noto‘g’ri qo‘llash orqali
yuzaga keluvchi xulq-atvorning buzilishi (ruhiy va jismoniy qaramlik vujudga
kelgunga qadar ). “Shaxsning og`ishgan xulqi” o`ta murakkab va ko`p obrazli
kategoriyasi ichida tobe axloq yoki bog’lanib qolgan deb nomlanuvchi guruhcha
ajratiladi. Shaxsning tobe axloqi o`zida jiddiy ijtimoiy muammoni aks ettiradi,
chunki aniq ko`rinib turgan shaklda ishga layoqatini yo`qotish, atrofdagilar bilan
janjallar, jinoyat sodir etish kabi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bundan
tashqari, bu deviatsiyaning u yoki bu tarzda istalgan oilaga tegishli bo`lgan
birmuncha keng tarqalgan turi.
Azal-azaldan tobe axloqning turli shakllarini piyonistalik, ortiqcha yeyish,
azart o`yinlar va boshqa ishqibozlikni nazarda tutgancha zararli yoki yakson
etuvchi odatlar deb ataganlar. Zamonaviy tibbiy adabiyotlarda patologik odatlar
30

degan atama keng ishlatiladi. Bog’lanib qolish tushunchasi tibbiyotdan
o`zlashtirilgan, hozirgi vaqtda nisbatan yangi va ommaviy atama hisoblanadi.
Tobelik atamasi ostida keng ma'noda “kimgadir yoki lazzat olish yoxud
moslashish maqsadida nimagadir suyanishga intilish” tushuniladi. Barcha odamlar
ovqat, suv, havo kabi hayotiy muhim obyektlarga “ me’yoriy “ tobelikni his
qiladilar. Ko‘pchilik odamlar ota – onalari, do‘stlari, turmush o‘rtoqlariga sog’lom
bog’lanib qolishni sezadilar. Biz yuqorida aytayotgan tobelik esa bu psixik holatni
o‘zgartirish maqsadidaqandaydir modda yoki o‘ziga xos faollikni iste’mol qilishga
psixologik yoki jismoniy tobelik bilan bog’liq axloq, lazzat olish yoki moslashish
maqsadida kimgadir yoki nimagadir suyanishga kuchli intilish. Agar bu
tushunchaning tarixiy ildiziga murajaat qilsak, unda lotincha addictus – qarzi
tufayli bog’langan shaxs (qarzi tufayli qullikka hukm qilingan), o‘tmishda ingliz
zodagonlari dehqonlarga yil boshida katta qarz berib yil bo‘yi ularga to qarzini
uzgunicha hukmronlik qilib, tayziq o‘tkazishgan.
Berilgan ma’lumotlarga muvofiq tobe axloqning quidagi shakllari bor:
• Kimyoviy bogliqlik (chekish, taksikomaniya, giyohga muxtojlik, dorilarga
muxtojlik, ichkilikka bog’liqlik);
• Ovqatlanish axloqining buzulishi (ko‘p yeyish, ochlik. Taomlardan voz
kechish);
• Geymbling – o‘yinga tobelik (kompyuterga bog’lanib qolish, azart o‘yinlar);
• Jinsiy adddiksiya (zoofiliya, fetishism,vuayerizm, nekrofiliya,
sadomazoxizm)
Hayot tarzi o‘zgarishi bo‘yicha odamlarda tobe axloqning yangi shakllari
paydo bo‘ladi, masalan, bugungi kunda kompyuterga tobelik juda tez tarqalmoqda
va ayni paytda ba’zi shakllar deviantlik yorlig’ini yo‘qotmoqda. Misol uchun
yevropada birjinsli insonlarning nikohlanishiga ruhsat berilishi, xaddan tashqari
kofe ichish va shirinlik yeyishga tobelik. Bunday jarayonlarga yevropaliklar
normal holat darajasida qarashadi. Internet sahifalarida amerikalik siyosatshunos
olim Pakrik Byukenenning “ Smert Zapada nomli kitobi paydo bo‘li. E’tiborga
molik jihati shuki, katta hajmdagi kitobning so‘z boshidayoq muallif yaxlit bir
31

millatlar va xalqlar taqdiriga aloqador bo‘lgan voqealarni, “G’arbning taqdirini “
jamiyat ma’naviyatidagi inqirozlarga, jumladan, oila va nikoh, tug’ilish va o‘lim
tahliliga bag’ishlagan. Ming taassuf va afsus bilan u Yevropa “amerikacha”
madaniyatni qabul qilib, bugun ularning hayot tarziga singib ketganligi tufayli endi
ular bundan vos kecha olmayotganini ta’kidlaydi. Byukenenning fikricha, sanoati
va yuqori texnologiyalari rivoj topgan jamiyatda odamlarning birdan boyib ketishi,
to‘kin hayotga erishishga bo‘lgan egoistik intilishi ularni asl qadryatlarga,
jumladan, oila va nikoh, yoshlar tarbiyasiga bo‘lgan munosabatlarida keskin
inqirozni keltirib chiqardi. Bu gedonistik psixologiyani asosi hisoblanib, uning
oqibati jamiyatda qator muammolarni keltirib chiqarayotganligini e’tirof etadi.
Gedonizm – Shaxs va unung xulq – atvor motivlarida faqat nimadandir
lazzatlanish, qoniqish va o‘zidagi ichki ruhiy iztiroblardan holi bo‘lishga
intilishdir. To‘g’ri, aslida insonning to‘q va farovon hayotga intilishi, boy –
badavlat yashashni xohlagani ayb emas, lekin bunday to‘kinchilik insoniylikka
qarshi bo‘lishi mumkin emas. Muallifni tashvishga va havotirga solgan narsa narsa
shuki, bunday ong va shuurdagi o‘zgarishlar yevropa xalqlarining eng zarur va
muhim qadryatlarga nisbatan salbiy munosabatlarini ifodalaydi. Masalan, bugungi
yevropada tug’layotgan bolalarning har uchtasidan bittasi nikohsiz
tug’ilayotganligi tug’ilishning keskin kamayib ketayotganligi, umuman ayollar
o‘zidan sog’lom zurriyod qoldirishni istamayotganligi, mablag’i yetarli bo‘la turib,
farzand tug’ib va uni voyaga yetkazishga ketadigan mablag’ni qizg’anayotganligi
hamda tugish jarayoni va og’rig’idan qochayotganligi yaqqol namoyon bo‘lmoqda.
Umuman g’a rb ayollari turmushga chiqib, o‘zidan munosib zurriyod qoldirish
niyatidan tobora uzoqlashib bormoqdalar. Olimlarning mavjud ahvolni o‘nglash
uchun o‘ylab topgan farzand tug’ilshi uchun davlat tomonidan ajratiladigan
nafaqalar hamda imtiyozlar kabi sai harakatlari bekor ketmoqda. Chunki g’arb
ayollarini sog’lom oila qurib, unda so‘lom avlodlarni tarbiyalashdan ko‘ra mansab
pog’onalaridan ko‘tarilib, o‘z manfaatlarini o‘ylab yashash ko‘proq qiziqtiradi.
Shu kabi gedonistik psixologiya - mol – dunyo, pul va mansabparastlikka tobelik
kabi illatlar yoshlarimiz ongida paydo bo‘lmasligi, ochiq axborot makonida
32

bemalol turli ma’lumotlarni qabul qilish imkoniyati paydo bo‘lgan hozirgi
sharoitda ularni ezgu maqsadlarga yo‘naltirish, ularda sog’lom dunyoqarash,
Addiktiv xulq rivojlanishining quyidagicha izchil zanjirini tuzish mumkin: tatib
ko‘rish (o‘z tajribasida sinab ko‘rish) - goh-goh iste’mol qilish – muntazam
iste’mol qilish (ortiqcha berilish) – ruhiy qaramlik -
jismoniy qaramlik.
Bunday xulq yaqqol o‘zini buzib boruvchi xarakterga ega. Zero, u so‘zsiz
organizm va shaxs buzilishiga olib keladi. Uning shakllanishiga qator psixologik
va ijtimoiy omillar ta’sir etadi.
33

Xulosa .
Umuman olganda, destruktiv xulq-atvor psixologiyasi inson xulq-atvorining
murakkab tomonlarini ochib beradi va insonning ichki dunyosi, ijtimoiy muhit va
biologik holati bilan bog‘liq muammolarni o‘rganishga yordam beradi. Bu xulq-
atvorning manbalarini chuqur tushunish va ularni boshqarish usullarini ishlab
chiqish nafaqat alohida shaxslar, balki butun jamiyat uchun muhimdir. Destruktiv
xulqning oldini olish, uni davolash va ijtimoiy integratsiyaga erishish orqali
insonning hayot sifati va ijtimoiy barqarorlikni yaxshilash mumkin.
Destruktiv xulq-atvor psixologiyasi insonning o‘ziga va boshqalarga zarar
yetkazuvchi xatti-harakatlarini o‘rganadi. Bu xulq turli sabablarga, jumladan
biologik, psixologik va ijtimoiy omillarga bog‘liq. Destruktiv xulq ko‘pincha
jismoniy yoki ruhiy zo‘ravonlik, o‘z-o‘ziga zarar yetkazish, qaramlik va ijtimoiy
izolyatsiya shaklida namoyon bo‘ladi.
Bunday xulq-atvorning oldini olish va uni boshqarish uchun psixoterapiya,
kognitiv-behavioral terapiya, ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash va sog‘lom
munosabatlarni rivojlantirish zarur. Destruktiv xulq nafaqat shaxsning hayot sifati,
balki jamiyatning barqarorligi uchun ham xavf tug‘diradi. Shuning uchun, uning
sabablari va oqibatlarini tushunish, shuningdek, samarali davolash va profilaktik
chora-tadbirlarni amalga oshirish jamiyat uchun muhim ahamiyatga ega.
Destruktiv xulq-atvorni kamaytirish orqali insonlar o‘z hayot sifatini yaxshilash va
ijtimoiy muhitni mustahkamlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
34

Foydalanilgan adabiyotlar
1. I.A.Karimov. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch”. – T.: “Ma’naviyat”
2008.
2. I.A.Karimov “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q”. -T.: “Sharq”. 1998 y .
3. Sh. M. Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz. –Toshkent: O‘zbekiston, 2016 y
4. Sh. M. Mirziyoyev. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib yangi
bosqichga ko‘taramiz. - Toshkent: O‘zbekiston, 2017
5. Sh. M. Mirziyoyev.Buyuk kelejagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz. –Toshkent: O‘zbekiston, 2017 y
6. Alimxodjayeva S.N., Haydarov F.N. "Psixologik tashxis metodikalari majmuasi"
2-qism. O`quv qo`llanma. – T., 2009. – B. 72
7. Asadov Y.M. Ruhiy holatlar diagnostikasi va korreksiyasi. – T., 2000
8. Uzoqov A, G`oziyev E, Tojiyev A. «Oila etikasi va psixologiyasi». T.
«O`qituvchi» - 1992.
9. Davletshin M.G. va boshalar. Yosh davrlari va pedagogik psixologiya: o`quv
metodik qo`llanma. T., 2004.
10. Psixologicheskaya diagnostika / Pod red. M.K. Akimovoy. SPb.: Piter, 2005.
11. Rozikova M., Aliyeva K. Psixologik tashxis meto dikalari . – T., 2013. – B. 16
12. Ilin E. Motivatsiya i motivi. Seriya Mastera psixologii. Moskva 2000.
13. G`oziyev E., Jabborov A. Faoliyat va xulq-atvor motivatsiyasi. Toshkent - 2003.
14. Abramova G.S. Vozrastnaya psixologiya. Uchebnoye posobiye dlya studentov
vuzov - Ekaterinburg. 2002.
15. Zimnya I.A. Pedagogicheskaya psiologiya: Uchebnik dlya vuzov. Izd. Vtoroye,
do., isr. Pererab.- M.: Logos, 2002. - 384 s.
16. Karimova V. Murosa qilish madaniyati , T., Fan va texnologiyalar. - 2008, 64 b.
17. G`oziyev E. Pedagogik psixologiya asoslari.- T.: «O`qituvchi», 2000 y.
18. Karalyov V.V. «Psixicheskiye otkloneniya u podrostkov pravonarushiteley». M.
Meditsna. 1992.
35

19. Raximova K. «Deviant xulq-atvor psixologiyasi» fanidan o`quv-uslubiy majmua.
2009
Qo`shimcha adabiyotlar
20.Mirenskiy B.A. «Oila va o`smir». T. O`qituvchi. 1991.
21. Rabochaya kniga shkolnogo psixologa. Pod.red. I.V.Dubrovinoy. M.
Prosvesheniye. 1991.
22. Trudniye sudbi podrostkov-kto vinovat? Yurid.lit. M.1991.
23. G`oziyev E. «Yosh psiologiyasi»,T - 1997.
24. Davletshin M.G. «Yosh va pedagogik psiologiya». T. 1992.
25. Safoyev N., Gaffarov B. «Muomala sirlari». T. Navro`z. 1992.
26. Skott D. «Nizolarni hal etish usullari». Kiyev. 1999.
27. Umarov B.M. Muloqot va shaxslararo munosabatlar psixologiyasi. //uslubiy
qo`llanma. – T. – 1998, 46-bet.
28. Umarov B.M. Tarbiyasi qiyin bolalar bilan ishlashda psixologik xizmatning
o`rni. //uslubiy qo`llanma. – T. – 2008, 86-bet.
29. Umarov B.M. O`zbekistonda voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining ijtimoiy-
psixologik muammolari.– T. «Fan», –2008, 215-bet.
30. Umarov B.M. Bolalar va o`smirlarda xulq og`ishining kelib chiqishi va uning
oldini olishning ayrim psixologik masalalari. //uslubiy qo`llanma. – T. – 2008, 64-
bet.
Xorijiy adabiyotlar
36

31. Авдѐѐва Н. Н., Хайм овская Н. А. Зависимост типа привязанности р ѐбѐнка к
взрослому от особ
ѐнност ѐй их взаимод ѐйствия (в с ѐмѐ и Дом ѐ р ѐбѐнка) //
Психологич
ѐский журнал. – М.: 1999. – Т. 20. – № 1. – С.
32. Филлипова Г. Г. Мат
ѐринство: Сравнит ѐлно-психологич ѐский подход //
Психологич
ѐский журнал. – М.: 1999. – Т. 20. –№ 5. – С.
33. Калмыкова э. С., Падун М. А. Ранняя привязанност и э
ѐ влияни ѐ на
устойчивост к психич
ѐской травм ѐ: Постановка пробл ѐмы (Сообщ. 1) //
Психологич
ѐский журнал. – Т. 23. – М.: 2002. – № 5. – С.
34. David G. Myers “Psychology ninth edition in modules”. NY , WORTH
PUBLISHER -2010. 185 pages .
35. Социологи
ѐ С ѐми . A. I. Антонова. – M.: 2005. – S. 235c.
Internet saytlari
36. www.expert.psychology.ru
37. www . psycho . all . ru
38. www . psychology.net.ru
39. www.psy.piter.com
40. www. ziyonet.uz.
41. www. tashxis.uz
42. www.google.uz
37

Sotib olish