Diyonat romanida zamon va qahramon ruhiy tasviri - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	80000UZS
Hajmi	283.0KB
Xaridlar	7
Yuklab olingan sana	22 May 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

71 Sotish

Diyonat romanida zamon va qahramon ruhiy tasviri

Sotib olish

1 O’
ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
MUQIMIY NOMIDAGI QO'QON DAVLAT
PEDAGOGIKA INSITUTI
«O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI” fakulteti
MAVZU: “DIYONAT ROMANIDA ZAMON VA QAHRAMON RUHIY
TASVIRI”
Bajardi: Murodjon Yo ldoshevʻ
Ilmiy rahbar: Siddiqov Mo’minjon
QO’QON 2021

2MAVZU: “DIYONAT ROMANIDA ZAMON VA QAHRAMON RUHIY
TASVIRI”
REJA:
KIRISH
1. YOZUVCHI IJODINING O ZIGA XOSLIGI. DIYONAT ROMANIDAʻ
DAVR RUHIYATI
2.DIYONAT ROMANIDA RUHIY TASVIR SHAKLLARI
3.QAHRAMON RUHIYATI TASVIRINING TIPOLOGIK TASVIRI
XULOSA
ADABIYOTLAR RO’YXATI
Kirish

3Hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotimizda ulkan
o zgarishlar, tub islohotlar amalga oshirilmoqda. Ushbu jarayonda har bir shaxs‘
buyuk o tmishimizni yaxshi bilgan holda kelajagimiz ravnaqi uchun eltadigan eng
‘
oqilona yo llardan borishi talab qilinadi. Bunday shakllanishi chuqur milliylik
‘
bilan umuminsoniylik chambarchas bog liq bo lgan hodisadir. Yozuvchilar ana
‘ ‘
shu vazifani ado etishda o z iste dodlari ko lamini, o z uslublarining rang-
‘ ’ ‘ ‘
barang qirralarini namoyish etadilar.
Yozuvchining uslubi va badiiy mahorati masalasi adabiyotshunoslikda
hamisha dolzarb muammolardan biri bo lib kelgan. Uslub yozuvchining o ziga
‘ ‘
xosligini ko rsatadigan adabiy hodisa bo lsa, qahramon obrazi badiiy asar
‘ ‘
mohiyatini oydinlashtirishda muhim estetik ijtimoiy-badiiy ahamiyatga ega
masaladir. Demak, individual uslub va qahramon obrazi talqinini tasdiq etish
yozuvchining ijtimoiy voqealik haqida, davr kishilari, ularning qatti, faoliyati va
uy-kechinmalari to g risida o ziga xos badiiy fikr yuritishi hamda poetik idrok
‘ ‘ ‘
etilgan voqelikni badiiy tahlil qila olishi xususida muayyan nazariy
umumlashmalar chiqarish imkonini beradi.
Qahramon xarakteri talqini masalasi yozuvchining individual uslubiga xos
muammodir. Badiiy adabiyotda uslub muammosi jahon, jumladan. o zbek
‘
adabiyotshunosligida ilmiy-nazariy jihatdan jiddiy tadqiq etilgan. Bu o rinda
‘
M.B.Xranchenko, A.N.Sokolov, G.N.Pospelov, E.Sidorov, P.Palievskiy kabi rus
olimlari, H.Yoqubov, M.Qo shjonov, O.Sharafiddinov, S.Mamajonov,
‘
U.Normatov, M.Sultonova, N.Vladimirova, N.Shukurov, H.Boltaboev, T.Rasulov
singari o zbek adabiyotshunoslarining tadqiqotlarini qayd etish o rinlidir.
‘ ‘
Kurs ishining maqsadi: Diyonat romani va boshqa romanlar misolida shaxs
kechinmalari va ruhiy holatini o rganish va tahlil qilish.
’
Kurs ishining ob ekti:
’ O.Yoqubov ijodi xususan ba zi ijod namunalari, ’
Diyonat romani Ulig bek xazinasi kabi asarlarining tarkibi va tahlil
“ ” “ ’ ”
usullari.
Kurs ishining predmeti : Tadqiq va tahlil qilinayotgan qahramonlarning holatri va
asardagi voqealar rivoji, barcha ijodiy jarayonlarning uyushgan va kombinatsion

4ko rinishdagi holati ’
Kurs ishining vazifalari: Ushbu muallif asarlari misolida qahramonlarning zamon
va ruhiy holatini bayon qilish qobiliyati va ba zi emotsional kechinmalarini his
’
qilish ko nikmasini shakllantirish. Jumladan zamonviy o zbek romanchiligini
’ ’
rivopjlantirishga turtki bo layotgan zabardast ijodkorlar ijodiyotini o rganish. .
’ ’
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: kirish, asosiy qism ikki bob, to rt paragraf
’
xulosa va adabiyotlar ro yxatidan iborat.
’

5ASOSIY QISM
1. YOZUVCHI IJODINING O ZIGA XOSLIGI. DIYONAT ROMANIDAʻ
DAVR RUHIYATI
XX asrning ikkinchi yarmida mamlakatimiz miqyosida muhim evrilishlarning
yuzaga kelishi xalq madaniy-maʼrifiy turmush tarzini jiddiy ravishda oʻzgartirib
yubordi. Millatning maʼnaviy mustaqillikka erishish jarayoni iqtisodiy, siyosiy va
madaniy jabhalarni tubdan isloh qilishga ehtiyoj tugʻdirdi. Jamiyatning barcha
sohalarida kuzatilayotgan demokratik yangilanish – millatning ozodlik, oʻz
taqdirini oʻzi belgilash yoʻlidagi intilishlari adabiyotshunoslik oldiga muhim
vazifalarni, muammolarni koʻndalang qoʻydi. Badiiy ijodning muhim halqasi
hisoblanadigan poetika ilmiy-amaliy sarhadlarni toʻgʻri tayin etish, adabiy-nazariy
tahlillarning yangicha uslubiy-janriy takomilini yuzaga chiqardi. Ayniqsa, istiqlol
davriga kelib jamiyat hayotida axloqiy mezonlarni yangilash va uni haqqoniy
baholash ehtiyoji tobora kuchayib borayotganligini takidlash joizdir. Yangi davr
oʻzbek adabiyoti, xususan, roman janri shakliy tadrijida inson maʼnaviyati hamda
maʼrifati yaxlitligining doimo dolzarbligini eʼtiborga olsak, masala mohiyati yanada
oydinlashadi. Chunki bir tomondan, badiiy tizimdagi ruhiyat tasviri va ifoda
turfaligining butunligi badiiy mushohada mantiqiy rivojlanish qonuniyatlarini
uygʻunlashtirsa, ikkinchi tomondan, real borliqdagi mavjud hayot andozalari va
unga mos ravishda psixologik talqin voqelikni tadqiq etishning oʻzgacha
tamoyillarini yuzaga chiqardi. Ushbu holat badiiy tizim – roman janri
qonuniyatlarining ichki va tashqi yoʻnalishlariga oʻz taʼsirini oʻtkazgan. Mazkur
jihatlar soʻz zargari Odil Yoqubov ijodini ham chetlab oʻtgani yoʻq, albatta.
Adabiyotshunos U. Normatov eʼtirof qilganidek, “Adib asarlari avvalo
hayotiyligi, haqqoniyligi, davrning oʻtkir ijtimoiy, maʼnaviy-maʼrifiy masalalarini
dadil oʻrtaga qoʻyganligi, inson va uning qalbi haqidagi haqiqatning yangi
qirralarini ochishga qaratilganligi, keskin dramatizmi, teran gumanizmi, inson

6hayoti xususidagi ehtirosli bahs-munozaralari bilan ajralib turadi. Yozuvchi oʻzbek
romani poetikasiga koʻpgina yangiliklar olib kirdi, polifonik roman namunalarini
yaratdi.” Adib izlanishlarida roman syujetining oʻziga xosligi va teran falsafiy
mantiq uzviyligi, ruhiyat tasviri va ifoda mustaqilligining uzviy birligi yetakchilik
qiladi. Demak, Odil Yoqubov yaratgan badiiyat solnomalarini jiddiy tadqiq qilish
kunimizning dolzarb muammolaridan biri boʻlib turgani shubhasizdir. Adib
romanlarida xarakter yaratish mahorati oʻziga xos ravishda kechadi. Xoh u
zamonaviy mavzuda boʻladimi, xoh tarixiy mavzudami, qaysi muammoni
tasvirlashdan qatʼiy nazar, Odil Yoqubov zukko kitobxonni inson qalbiga
yaqinlashtirib qoʻyadi. Kitobxon ham aynan ushbu jarayon ishtirokchisiga
aylanadi. Jonli tasvir boʻyoqlarida qahramon iztiroblarini, quvonchu shodliklarini
xuddi oʻzinikidek qabul qiladi. Bu kabi xususiyatlar adib ijodiy kredosining muhim,
ajralmas halqalarini tashkil etadi desak, mubolagʻa qilmagan boʻlamiz.
Roman janri inson borligʻi hamda davr ruhiyatini izchil va teran, yaxlit va
tugal ifodalash xususiyatiga egadir. Badiiy shakl qahramon ruhiy dunyosini batafsil
ochish barobarida voqelikka boʻlgan ongli-sogʻlom munosabatni ham sharhlaydi.
Tashqi muhitning bevosita va bilvosita inson yashash tarziga taʼsirini ifodalash,
koʻrsatish, oʻz munosabatini ham bildirib oʻtish janr qonuniyatlari sirasiga kiradi.
Shu maʼnoda, roman mavjud voqelik silsilasida yangi hamda muhim ahamiyatga
molik falsafiy-axloqiy muammolarni ilgari suradi. Odil Yoqubovning “Diyonat”
romani ham bundan mustasno emas. Vaqtida “voqea” boʻlgan asarlar qatoridan
joy olgan ushbu roman hayotning muhim qirralarini oʻzida jamlay olganligi bilan
ham qadrlidir. Bir qarashda roman psixologik asardek tuyuladi. Unda turfa
xarakterlarning botiniy ifodasi yetakchilik qiladi. Romanda muallif ijodiy niyati va
tafsilotlar rang-barangligi qahramon nutqi bilan qorishib ketadi hamda xotira-
esdaliklar uygʻunlashuvini yuzaga chiqaradi. Qahramon hayoti bilan davr
voqeligining oʻzaro ziddiyati asar falsafasini – diyonat, or-nomus, iymon-eʼtiqod
kabi insoniy sifatlarning mohiyatini ilgʻab olishda muhim ahamiyat kasb etadi.

7Ushbu oʻzaro murosasiz jang, shaxs oʻzligini anglashga daʼvat etadi. Shunga
qaramay “Diyonat” ijtimoiy talqin ustuvorlik qilgan asar hisoblanadi:
“Mingbuloqdan keladigan bir ariq suv dam oftobda kumushday yarqirab, dam ariq
tagidagi giyohlar rangida ajib tovlanib, daryoday hayqirib oqmoqda edi. Haydar
ariqqa yetmasdanoq kiyimlarini yechib, bedazorga otib yubordi-da, hurkak otday
oldindan dir-dir titrab, oʻzini suvga otdi. Muzday buloq suvi aʼzoyi badanidan oʻt
chiqarib yuboribdiki, u jonholatda suvda oʻynoqlab, oʻzini u qirgʻoqdan-bu
qirgʻoqqa otdi, lekin zum oʻtmay tanasi suvga oʻrganib, allaqanday tinchib qoldi. U
tol shoxini ushlab, suvda chalqancha tushib yotdi-da, koʻzini yumdi. Nazarida,
goʻyo suv emas, kimningdir muloyim qoʻli uning horgʻin tanasini mehr bilan
silayotganday, har bir hujayra, har bir asab tolasiga orom berib, sevib
silayotganday tuyuldi.”
Muallif tabiat manzarasini tahlil markaziga olib chiqadi. Parchada oʻziga xos
mazmun kasb etib, unda qahramon ichki dunyosi, yashash maydoni va falsafiy
dunyoqarashi aks ettiriladi. Haydar obrazi tadrijiga nazar tashlasak, uning hayot
yoʻli oʻzgachaligi koʻzga tashlanadi. Boʻlajak olim toʻq oilada voyaga yetadi. Uning
otasi Otaqoʻzi millioner raislardan biri. Qalbi faxr va gʻururga toʻla yigitcha togʻasi
Normurod Shomurodovni dastavval uncha tushunmaydi. Koʻngliga ishq olovi
tushgan personaj turmush mohiyatiga kirib borgan sayin domlani anglay
boshlaydi. Aslida qahramonda yuzaga kelgan evrilish tashqi voqelikka boʻlgan
munosabat shaklida aniqlik kasb etadi. Tevarak-atrofda roʻy berayotgan hodisalar
uni oʻylashga, fikrlashga majbur etadi. Endi u ilgari faxrlanib yurgan otasi boshi
berk koʻchaga kirib qolganligini anglaydi. Biroq endi tavba va tazarruga oʻrin yoʻq!
Muallif qabariq tasvir prizmasida inson idrokini band etgan ijtimoiy-ruhiy
muammolarni koʻndalang qoʻyadi. Xotiralar dinamikasida qayta tiklangan
imkoniyat asar leytmotivini tashkil qiladi. Adib yoʻl qoʻyilgan kamchiliklar,
adashishlarni mantiqan aniq tasvirlaydi. Lekin baholashni emas, inson
dunyoqarashidagi evrilishlarni koʻrsatishni birinchi planga chiqaradi.

8Yozuvchi romanlaridagi umumiy bir sifat shundan iboratki, u shaxs
psixologiyasining oʻrab turgan muhit xarakteri bilan murosa-madora qilmasligida
qabarib koʻrinadi. Uning yaratgan qahramonlari jamiyat hayotida, kundalik
turmushida roʻy berayotgan nohaqliklaru adolatsizliklar, koʻzboʻyamachiliklaru
firibgarliklarga qarshi murosasiz kurash olib boradi. “Diyonat” ham oʻz davrining
mahsuli boʻlibgina qolmasdan, XX asr nasrining barmoq bilan sanarli asarlari
sirasida turishini hech kim mubolagʻaga yoʻymasa kerak. Badiiy asar shundayki,
sof sanʼat namunasi yillar, asrlar oʻtsa hamki eskirmaydi, har qanday tuzum va
davr qobigʻidan yorib oʻtib, odamzod kelajagi uchun beminnat xizmat qilaveradi.
Shu maʼnoda Odil Yoqubov olamning goʻzalligi, insoniyatning shu goʻzallikka
munosabatini, gumanizm mohiyati va qadr-qimmatini butun ijodi badiiy
toʻqimalariga yoyilib ketgan milliy maʼnaviyat ifodasiga singdiradi.
Odamzodning ruhiy barkamolligi, ezgu maqsadi haqidagi falsafiy teran
tasvir yoʻnalishi adibning dunyoqarashi va nazariy tasavvuri kengligidan dalolat
beradi. Shuning uchun ham ijodkorning har bir asarida, xoh u kichik janr boʻlsin,
xoh u yirik hajmli polotno boʻlsin, diyonat, oqibat va mehr-muhabbat
tushunchalari talqini markaziy chiziqni tashkil etadi. Boshqacha aytganda, sogʻlom
eʼtiqod tadriji qahramon xarakterining uzviy qismiga aylanadi. Tasvirdagi aniqlik
esa aynan kichikdan kattaga, xususiy hodisalardan hayotiy umumlashmalarga
boʻlgan intilishning kuchliligi bilan izohlanadi. Oʻz navbatida yozuvchi gʻoyaviy
munosabati xalq ruhiyati, millat istiqbolini atroflicha tahlil qilish vositasida
oydinlashadi. Bu munosabat insoniyat kelajagiga ishonch bilan qarash, uni idrok
etish va tushunish nuqtai nazaridan mantiqiy yaxlitlik kasb etadi. Aslida ijodiy
mantiqning asl mazmuni ham millat irodasi va maqsad-intilishlarini chuqur
oʻzlashtirishga borib taqaladi. Chunki, mazkur tushuncha, xarakterli belgini
axtarish va unga urgʻu berish mushtarakligidan oziqlanadi.
Adib romanlarida shaxs psixologiyasini jamiyat, tabiat hodisalari bilan
omuxta badiiy-psixologik tadqiq etish tamoyili tadriji koʻzga tashlanadi.

9Darhaqiqat, badiiy talqin doimiy tarzda inson dunyoqarashida namoyon boʻlish
tarzining sinoatlari kashfiyotida, koʻngil izhori va ruh falsafasi maʼnolarini
anglashda tadrijiy takomillashib, evrilib boradi.
Ma’lumki, O.Yoqubov idealidagi badiiy psixologizm aniq tarixiy davrdagi
odamlar psixologizmi bo‘lib, u to‘la ijtimoiy-psixologik determinizm tamoyillari
asosida qissada aks ettirilgan. Xaraketrlar ruhiyatini mana shu tariqa ijtimoiy-
hayotiy sabablar bilan badiiy talqin qilish qissadagi ruhiyat tasvirining mumtoz
(klassik) nasr yo nalishidan olib borilganligini yana bir karra tasdiqlaydi.‘
Ma lumki, diyonat, imon-e tiqod, ijtimoiy adolat huddi muhabbat kabi
’ ’
so z san atining qadimiy va boqiy mavzu, muammolaridan. Har bir davr uni
‘ ’
yangicha qo yadi, o zgacha mezonlar bilan baholashni taqozo etadi; qolaversa,
‘ ‘
har bir adib unga o zicha yondashadi. Burch, diyonat, adolat muammosi ham
‘
xuddi muhabbat kabi adabiyotda birdan-bir maqsad emas. Burch, diyonat davrning
katta haqiqatlarini ifodalashga, muhim ijtimoiy masallarni qo zg ash,
‘ ‘
kishilarning ko ngil darllarini izhor etishga, L.Tolstoy so zlari bilan aytganda,
‘ ‘
isnon qalbi haqidagi haqiqatni ochishga qaratilgan taqdirdagina chinakam badiiy
qimmatga ega bo ladi. Afsuski, 50-60 yillari yozilgan qator asarlarda burch,
‘
diyonat, adolat biryoqlama, tor, sayoz yoritildi, birdan-bir maqsadga aylanib qoldi;
bu borada andozalar paydo bo la boshladi, burchga sadoqat nuqul nomusi paymol
‘
etilgan ayolga yoki fojiaga uchragan odamga mehr qo yishdan iborat qilib
‘
ko rsatildi. O.Yoqubovning qissalari bu xildagi andozalardan yiroq.
‘
Adib asarlari badiiy noqislikdan asrab, unga o zgacha estetik tarovat baxsh
‘
etgan omillar-buruhiyat tasviri quyuqligi va shakllaridan samarali
foydalanilganligidir.
Ruhiyat tahlili (odatda) onglilikni ongsizlikdan, intuatsiyadan, ijtimoiylikni
individuallikdan qidirish orqali voqealikning mohiyatini ochishga undaydi.
O.Yoqubov ham realist adib sifatida individual ruhiyatni ijtimoiy ruhiyatdan
qidirish lozimligini amaliy jihatdan isbotlab berdi. Shuni alohida ta kidlash
’
lozimki, xarakterlar ruhiyati tasvirida adib jiddiy janlash, saralash tamoyiliga amal
qiladi. Shu bois qissadagi voqealar oqimi ravon, izchil mantiqiy uzviylikka ega;

10xarakterlar ruhiyatidagi rang-baranglik yaxshi ta minlangan. Qissada’
Muqaddasning o qishga kirish imtixon topshirish manzarasi tasvirlanadi. Biroq
‘
mana shu konkret real badiiy zamon asarda ruhiy-badiiy zamon sifatida Muqaddas
hayotini to la qamrab oladi. Bunga adib ruhiyat tasvirining turli-tuman shakllari
‘
vositasida erishadi. Kuzatishlarimiz
O.Yoqubov qissalarida ruhiyat tasvirining quyidagi shakllari qo llanilganligini
‘
ko rsatadi
‘ :
Eslash. Ushbu ruhiy holat insonga xos bo lib, uning asosida xotira deb
‘
atalmish hodisa yotadi. Xotira o tmishda bo lib o tgan va inson ongida
‘ ‘ ‘
mustahkam o rnashib olgan, hayot taqozasi bilan uning shuurida qaytadan
‘
jomlanuvchi voqea-hodisa yoki kechinmadan iborat. Xotira insonning o tmishi,
‘
hozirgi va kelajagini bog lovchi ruhiy ko prik bo lib, uning bilish jarayonida
‘ ‘ ‘
ahamiyati benihoya kattadir.
O.Yoqubov qahramonlar xarakterini yaratishda mantiq qonuniyatlariga,
ayniqsa, ularning didi, tab i, temperamenti, hatti-harakati, nutqi kabilarga jiddiy
’
yondoshadi.
Insondagi eslash xususiyati barcha uchun xos, lekin aqli raso, komil
shaxslarda bu ruhiy jarayon kuchli, mantiqli va izchil kechadi. Insondagi eslash
turli vaziyatlarda turlicha kechadi. Inson beixtiyor, masrur damlarida baxtsiz va
mahzun damlarini eslaydi. Ba zan esa u aksincha og ir damlarida xushnud va
’ ‘
quvnoq damlarini eslaydi. Inson ruhiyatidagi mana shunday tabiiy ruhiy holatdan
O.Yoqubov juda o rinli foydalanadi. (Misol «eslash»ga).
‘ –
O ylash, mulohaza yuritish. Inson ruhiyati o ta murakkab va rang-
‘ ‘
barangdir. Shu bois uning namoyon bo lmish shakllari ham turlichadir.
‘
O.Yoqubov qissalarida qahramonlarning hatti-harakatlarini, faoliyatlarini ham
ijtimoiy va ruhiy jihatdan asoslash maqsadida o ylash, mulohaza yuritish
‘
holatlarigi katta e tibor qaratadi. Chunki asar qahramonlarining o y-fikr yuritishi
’ ‘
uning o zligini, inson sifatidagi mohiyatini kitobxonga aniqlab berishga imkon
‘
beradi. Umuman olganda, mulohaza yuritish, o ylash jixologik tasvirning eng
‘
murakkab ayni zamonda,eng samarador usuli hisoblanadi. (Misol).

11Ong oqimi. Ong oqimi o y-fikr yuritishdan iborat, biroq uning aynan o zi‘ ‘
emas. Ong oqimi harakat shuurida kechayotgan o y-fikrlar, kechinmalar bir-birini
‘
to ldirgan holda davom etadi. Bunda tahlikali vaziyatlarda xarakterlar ongida
‘
kechayotgan o ylar, fikrlar oqimi butun murakkabligi, ziddiyati va qizg inligi
‘ ‘
bilan ifodalanadi.
«Adolat manzili» romanidagi Suyun burgut, o g li Lochin xarakterlarining
‘ ‘
voqealar dramatizmi avjiga chiqqan onlaridagi ruhiy kechinmalari bevosita ong
oqimi shaklida tasvirlangan.
Ichki monolog. Inson o zi bilan o zi yolg iz qolganda ruhiyatining eng
‘ ‘ ‘
kuchli va eng ojiz jihatlarini bujun murakkabligi bilan anglab etadi.
Xarakterlarning kechinmalarini uchinchi shaxs tilidan bayon etish, muallif
bayoni bilan personaj bayonining birlashib ketishi asarga kuchli ruhiy zamin,
falsafiy yo nalish beradi, holatning badiiy sharqi vazifasini o taydi.
‘ ‘
Ruhiyat tasvirining ichki monolog shakli epik sharoit va xarakterlar hatti-
harakati, holati o rtasidagi uyg unlik to la ta minlangan o rinlarda
‘ ‘ ‘ ’ ‘
qo llangandagina tabiiy chiqadi, kitobxon ruhiyatiga kuchli ta sir ko rsatadi.
‘ ’ ‘
O.Yoqubov ana shu tasvir qonuniyatiga to la amal qiladi va ichki monologni
‘
o rinli istifoda etadi. Adib qissalaridagi ko pgina qahramonlar xaraketrlari
‘ ‘
ruhiyatining tasvirida ichki monolog shakliga murojaat etadi. (Miosl)
Tush ko rish. «Adolat manzili» romanida adib tush ko rish motividan
‘ ‘
xarakterlarning ruhiy holatlarini tasvirlashda foydalanadi. Romanda bir necha
o rinda tush motivini qo llaydi va ular orqali o quvchiga yovuzlik, ziyon-
‘ ‘ ‘
zahmat, dushman tahdidi kabi voqea-hodisalar haqida oldindan bashorat qiladi.
Tushning qissa syujeti rivojiga ta siri, tarixiy voqealar oqimiga hamohangligi
’
ijodkorning qahramon hayoti bilan, hayotiy material bilan yaxshi tanish
ekanligidan dalolat beradi.
Demak, ijodkor uchun asar voqealarining tarixiy voqealik oqimiga, etakchi
personajlar qismatining prototiplar qismatiga mosligi aniq bo lsa, tush motivini
‘
faqat hismat darakchisi vazifasida qo llash aniq maqsadga aylanadi. O.Yoqubov
‘
«Adolat manzili» da xuddi mana shu badiiy mantiq talabiga amal qilgan holda tush

12motivini qo llaydi.‘
Muloqot (dialog) Muloqot jarayoni o ta sinkretik tabiatga ega bo lib, unda
‘ ‘
xarakterlarning o zlarini tutishlari, holati va kayfiyatlari yaqqol namoyon
‘
bo ladi. Shu sababli adib bunday hayotiy holat, vaziyatda xarakterlarning
‘
faoliyatini tabiiy tasvirlashga intiladi. Ayniqsa, hibsga olingan Suyun burgut bilan
qaysidir ma noda maqsadiga erishgan Mansur mesh o rtasidagi mulohat ishda
’ ‘
keng tahlil etilgan. Shu o rinda nozik bir holat haqida to xtalishni lozim topamiz.
‘ ‘
Ruhiyat tovlanishlarini ochishning ob ektiv yo li hamma vaqt muallif
’ ‘
bayoni vositasida olib boriladi. Bunday bayon goh xarakterlarning tashqi qiyofalari
yoki hatti-harakatlari tasviriga ko chsa, goh ularning nutqlarini yoxud ichki
‘
tuyg ularini ilg ashga ko chadi.
‘ ‘ ‘
Xarakter ruhiyati, nutqi va harakatidagi g alayonni to g ri, tabiiy
‘ ‘ ‘
uyg unlikda tasvirlanishi badiiy asarning hayotiyligini ta minlaydi. Muloqot
‘ ’
jarayonida xarakterlar ruhiyatini ochishda O.Yoqubov katta tajriba orttirgan. Shu
bois uning qahramonlari o rtasidagi barcha muloqotlar kishiga qattiq ta sir
‘ ’
qiladi, muloqot ishtirokchilarining ruhiyati aniq sezilib turadi. Bunga adib so z,
‘
xatti-harakat va holat tasvirini birgalikda, uyg unlikda olib borish, aniqrog i,
‘ ‘
ruhiyat tasvirining sintetik usulini qo llash orqali erishadi.
‘
Umuman olganda, qissalarda xarakterlar ruhiyatini ochishda personajlar
o rtasida muloqotlar juda ko p foydalanilgan. Bu muloqotlar asarning g oyaviy
‘ ‘ ‘
yo nalishi, ijodkorning maqsadi, asarning konsepsiyasini aniqlab berishdan
‘
tashqari unga kuchli ta sirchanlik, keskin dramatizm va hayotiylik bag ishlagan.
’ ‘
Tabiat tasviri. Xarakterlar ruhiyati bilan tabiat manzaralari va joylar tasvirining
yonma-yon olib borish adabiyotda ko p istifoda etiladigan usul bo lib, bu usul
‘ ‘
asardagi tabiat manzaralari va joylar tasviri qahramon ruhiyatini ochishga,
qahramon kayfiyati esa joy yoki tabiat manzaralari tasvirini qabul qilishga xizmat
qiladi.
Ruhiyat va tabiat uyg unligi ijodkor tomonidan o ylab topilgan hodisa
‘ ‘
emas, balki ob ektiv amal qiluvchi qonuniyatdir. Mana shuning uchun adib
’
qissalarida ruhiyat va tabiat tasviri uyg unligi qonuniyatiga amal qiladi.
‘

13«Adolat manzili» romani o zbek xalqiga nisbatan qilingan tajovuzlar,‘
adolat va buhton o rtasidagi kurashlarda berilgan qurbonlar haqida hikoya qilar
‘
ekan, asar qahramonlari qalbida kechgan turli-tuman hissiy jarayonlar, kayfiyat va
holatlar asarning hayotiyligini ta minlashga xizmat qilgan. Shu bois romanda
’
xarakterlar ruhiyatini ochishning rang-barang usul va vositalarini qo llagan.
‘
Masalan, Suyun burgutning dafn marosimida marhum haqida odatdan
savolga el «Yaxshi odam edi, mard yigit edi Suyun Burgut», deya hayqiradi. «Bu
hayqiriqdan Marjontov ham yig ladi-yov, Marjontov ham silkindi-yov! »-deb
‘ …
yozadi yozuvchi. Marjontov tabiatning bir oddiy perdmeti, lekin asarda ona kabi
–
yig lashi, farzandiga qayg urib «silkinishi» - tabiat tasvirining, ruhiyatini
‘ ‘
ochishda muhim vazifa bajargan.

142.DIYONAT ROMANIDA RUHIY TASVIR SHAKLLARI
Qadimiy xalqlar asotirlarida ham, o'zbek xalq og'zaki ijodida ham, mumtoz
yozma adabiyotimizda ham jon qushga nisbat beriladi. Shu bois, masalan,
tilimizda "jon qushi" so'z birikmasi ko'p qo'llaniladi. Alisher Navoiy Farididdin
Attorga qiyoslagan qaqnusmi va yo "Lison ut tayr" dostonida tilga olgan
qushlardek beozorgina, lekin burgut bilan lochindek vahshiy bo'lmagan jon qushi
o'ta sezgir, ziyrak, hamma narsani biladigan qushdir. Jon tark etgan tana, jonsiz
gavda tilimizda "mayit" deb ataladi va u hech nimani sezmaydi ham, tushunmaydli
ham, bilmaydi ham.
Hindlarning mashhur akteri Shohouh bosh rolni ijro etgan "Raamjaan"
badiiy filmi o'zbek tiliga "Xudo biladi" deb tarjima qilingan. Hind, ya'ni qadimiy
sanskrit tilidagi "raam", yahudiy, ya'ni, qadimiy ibrit tilidagi "abraham" va arab
tilidagi "rahim" - ham shakldosh, ham ma'nodosh, ham o'zakdosh so'zlar bo'lib,
Alloh Taolo va uning eng birlamchi sifati - rahmdillikni anglatadi. Qadimiy hind
tilidagi "jaan" esa, "biladi", to'g'rirog'i, "bilgich" ma'nosidagi so'zdir.
Ha, Xudo bilgich, lekin bandasining bilgichligi hamisha haminqadar, ya'ni,
cheklangandir. Alloh Taolo bu olamdagi jamiki jonzotlarga bilishning quyi
bosqichi - hissiy bilish, ya'ni, beshta sezgi a'zolari orqali ko'rish, eshitish, hid va
ta'm bilish, teri sezgisi vositasidagi bilishni beminnat ato etgan. Shu bois tirik jon ,
jon egasi uchun sezmay qolish ulkan fojea, halokat demakdir. Farishtalar, jinlar,
devlar, parilarga esa, bilishning nisbatan yuqoriroq bosqichi - aqliy bilish ato
etilgan. Bilishning bu shaklida tanadagi beshta tashqi sezgilar orqali bilish oddiy
jonzotlarda bo'lganidek hal qiluvchi ahamiyat kasb etmaydi. Ko'pincha jon tanadan

15tashqarida ham bemalol yashayveradi. Masalan, o'zbek xalq ertaklaridagi ayrim
devalarning jon qushi nafas olib nafas chiqarish bilan bog'liq holda uning og'ziga
kirib-chiqib turadi, g'orga yashirib qo'yilgan bo'ladi va hakozo. Devning tanasini
qiymalab tashlasangiz ham o'ldirolmaysiz, chunki u, huddi zamonaviy robotlarga
o'xshab, og'riq, issiq-sovuq kabilarni mutlaqo sezmaydi...
Odam bolasining Alloh Taolo nazdida eng oliy mavjudot, mukarram va
musharraf zotligi avvalo shundaki, u jamiki jonzotlarga xos hissiy va jamiki
farishtalar, devlar, jinlar, parilarga xos aqliy bilish shakllarini o'zida oliy darajada
birlashtirgan yuksak ong, tafakkur sohibi bo'lib, ham tirik jon sifatida JONga, ham
ongli mavjudot, tafakkur sohibi sifatida RUHga egadir. Shuning uchun ham odam
bolasi "Hazrati Inson" deya ulug'lanadi. U Oliy Ruh - Alloh Taoloning tajalliysi
bo'lmish o'z insoniy ruhini ko'ngli (qalbi, dili, yuragi)da jon qushidek asrab-
ardoqlab, parvarishlab, o'stirib-undirib, qanot baxsh etib, yuksak parvozlarga
shaylab yashaydi. Imtihon dunyosidagi paymonasi to'lganidan keyin bu ruh
Yaratganning dargohiga - Oliy Ruhga qaytadi. Shunday qilib, tirik jonzotlar
orasida faqatgina inson ham tana sezgilari orqali hissiy bilish, ham fikr-mushohada
orqali aqliy bilish, ham shu ikki bosqichga asoslangan holda o'z ruhini kamol
toptira borib, qalb ko'zi orqali ko'rish-bilish, ruscha so'z va atamalar bilan
aytganda, "chutyo", "yasnovideniye", "intuitsiya", o'z tilimizda keng qo'llanuvchi
so'zlar bilan aytadigan bo'lsak, tiyranlik, zehn, farosat, nuktadonlik, savqi tabiiy
orqali bilish qobiliyatiga egadir. Bilishning bu uch bosqichidan birinchisi barcha
oddiy odamlarga, ikkinchisi olim-allomalarga, uchinchisi esa, avliyolar va buyuk
mutafakkirlarga - tom ma'nodagi komil insonlarga xos xususiyatlardir.
Dunyoqarashi tor, bilimsiz, aqli kalta, o'z hissiyotlariga asir odam boshqa
jonzotlardan kam farq qilganidek, oddiygina insoniy his-tuyg'ulardan mahrum, o'ta
aqlli, sovuqqon, maqolda aytilganidek, olim bo'lganu odam bo'lmagan "toshyurak"
kimsalar yo farishtaga, yo devga, yo jinga, yo pariga o'xshaydilar. Ham his-
tuyg'ularini, ham aql-idrokini tarbiyalab kamol toptirgan oliyjanob qalb va uchqur
tafakkur sohibi, ham tuyg'ulari boy, ham bilimi chuqur va dunyoqarashi keng, ham
ko'ngil ko'zi ochiq, boshqacha aytganda, ham jismonan, ham aqlan, ham ruhan

16sog'lom - har jihatdan barkamol shaxs, to'laqonli, kiroyi, risoladagi odam komil
inson sifatida ulug'lanadi. Komil insonlik odam bolasining bu imtihon dunyosida
intilgan, intilishi lozim bo'lgan eng nurafshon manzil, oliy maqsaddir. Bu manzil-
maqsad yo'lidagi birlamchi mashg'ulotimiz esa, ko'ngilni oq, dilni sof, qalbni
beg'ubor, yurakni toza tutib, ruhni muttasil baloyi nafsning kirdikorlaridan poklay
borishdir. Insoniy tiriklikning asl ma'nosi va pirovard maqsadi mana shudir. Hazrat
Alisher Navoiy bitgan shohbayt orqali aytganda, "Jahondin notamom o'tmak
biaynih Erur hammomdin nopok chiqmoq".
Ruhoniyat va ruhshunoslik, boshqacha aytganda, din-diyonat va ilm-fan
baayni qo'sh qanotdirki, ularning juftligi va bahamjihat harakatisiz ruh qushi komil
insonlikka erishish yo'lidagi yuksak parvozlarga noqobildir.
Rivoyat qilishlaricha, ruh qushi odam bolasining tuproqdan bino bo'lgan
tanasiga qarab, "Bunday zimiston g'orga kirmayman" deya tixirlik qilibdi. Ana
o'shanda Alloh Taolo bir sohir kuy - qari navoni ham yaratibdiki, uning sehriga
maftun-mahliyo bo'lgan jon qushi tan g'origa o'ynab-o'ynoqlab kirib ketganini o'zi
ham bilmay qolibdi. San'atlar ichida ayniqsa musiqa jismi-jonimizga o'zgacha
huzur-halovat baxsh etishi shundan. Nima bo'lganda ham, ruh qushi tana g'orida
o'zini qanday his qilib undan qachon qay tarzda halos bo'lishiga qarab odam
bolasiga baho berib uning fe'l-atvorini o'zimizcha ta'riflaymiz: yaxshi, yomon,
rasvo, ziqna, pastkash, palid... Odam bolasining ruhi, fe'l-atvori, ruhiy holati -
butun siyrati uning suvrati, jismi, tashqi qiyofasida ko'zgudagidek ayon ko'rinib
turadi.
Buyuk ingliz tabiatshunosi Charlz Darvinning "Insonlar va hayvonlarda
hissiyotlarning ifodalanishi" deb nomlangan antiqa bir asari bor. Avvaliga mashhur
"Turlarning kelib chiqishi va tabiiy tanlanish" asariga bir bob sifatida yozib
boshlangan, keyinchalik alohida kitob qilingan bu asarda alloma go'yo donishmand
o'zbek xalqi yaratgan bir maqol - "Rang ko'r - hol so'r"ning naqadar purhikmat gap
ekanini ilmiy jihatdan asoslab bergandek bo'ladi. Mazkur asarda aytilishicha,
masalan, jahonning ko'pgina tillarida "sineva", ya'ni, "rangpar","zahil" so'zlari
"ko'kimtir"dan tashqari "baxil" degan ma'noni ham anglatar ekan. Chunki baxil

17kimsaning ruhidagi illat jismiga o'z ta'sirini o'tkazib, uni ko'kimtir, rangpar va zahil
tusga kiritib qo'yar ekan!.. "Pakana - fitna, novcha - laqma" deydi xalqimiz. Bu
maqol zamirida ham buyuk tabiatshunosning yana bir tadqiqotiga tatigulik hikmat
bordir. Pakana odatda o'zining jismoniy ojiz-notavonligi, pachoqqina "kichkina
odam"ligini bilintirmaslik uchun ming xil fitna-fujur, makr-hiyla o'ylab topishga
ustasi farang bo'ladi. Iskandar Zulqarnayndan to Lenin, Stalin va Gitlerga qadar
bashariyat tarixidagi jamiki yovuz va fitnakor kimsalar mana shunday pakanagina,
jikkakkina "mayda odamcha"lardir. Novcha esa, odatda shuning uchun ham
laqmaki, unda o'zining novcha, norg'ul va baquvvat gavdasiga ishonch hissi kuchli
bo'ladi, shu tuyg'uga asoslangan holda boshqalarga ham ishonch ko'zi bilan
qaraydi. Uning Xudo bergan alpdek qaddi-qomatiga g'ayirlik nazaridagi g'alamis
kimsalar esa, bu ishonchni suiste'mol qilib, har bob bilan laqillataveradilar. Shu
boisdan ham ko'pincha novcha, bo'ydor, alpqomat kishilar fitnakor kimsalarning
makr-hiyla tuzog'iga tushib, ko'ksidan emas, elkasidan pichoq eb o'ladilar. Necha
ming yillik tariximizda Alp Er To'nga, ya'ni, Afrosiyobdan to Nomoz botirga qadar
ko'pdan-ko'p bahodirlarimiz novcha-alpqomat edilar. Alisher Navoiyning padari
buzrukvori G'iyosiddin kichkina ham jussasi kichkina emas, balki ikki mashhur
G'iyosiddin bahodirning yoshi kichkinasi edi! O'zbek xalqining "Alpomish"
dostonidagi Hakimbek va yo Alisher Navoiyning "Farhod va Shirin" dostonidagi
Farhod esa, tabiiyki, mubolag'aga moyil badiiy asar qahramonlari sifatida hayotiy
qahramonlarga nisbatan yana-da novcharoq, bo'ydorroq, alpqomatroqdir.
Bizning Turkistonimizda shunday qadim turkiy maqollardan biri hozirga
qadar saqlanib qolgan: "Tusi kelishgandan tungilma". Uni hozirgi o'zbek adabiy
tiliga so'zma-so'z o'girsak, "Chiroylidan bezor bo'lma" demakdir. Odatda chiroyli,
xushbichim, yuzida farishtasi bor, jismonan sog'lom odamning ruhiy olami ham
go'zal, oqko'ngil, sofdil, yuragi toza bo'ladi. "Sog' tanda sog'lom aql" maqolidagi
"aql" so'zi zamirida ko'ngil, dil, qalb, ruh ham nazarda tutiladi, albatta. Va,
aksincha, jismoniy biron-bir nuqsoni bor, mayib-majruh odamning ruhi ham
majruh, ko'ngli siniq, shikastadil bo'ladi. Ko'zi ko'r odamning ko'zi ochiqlarga
g'ayirlik va baxillik bilan munosabatda bo'lishi, "Nega men ko'rolmayapman, u

18ko'rayapti?" deya ich-ichdan nadomat chekishi g'oyat tabiiy ruhiy holatdir. Xullas,
jismoniy sog'lomlik va tashqi go'zallik ruhiy barkamollik va ichki go'zallik bilan
uzviy bog'liq hodisalar bo'lib, ular insonning har tomonlama etuk bo'lish yo'lidagi
sidqidil sa'y-harakatlari, jumladan, jismoniy tarbiyasi, jismidagi har bir a'zoni
jonkuyarlik-g'amxo'rlik bilan parvarishlashining qonuniy hosilasidir.
Rivoyat qilishlaricha, qiyomat kunida odam bolasining jismidagi har bir a'zo
o'z sohibining fe'l-atvori xususida "meni pok tutdi","meni nojo'ya ishlarga
yumshamadi" deya guvohlik berar ekan. Hattoki bu foniy dunyoda ham, deylik,
ko'zlari olazarak, qarashlari bejo, badbashara, quloqlari qanqaygan, burni
tanqaygan, qo'li egri, oyog'i qiyshiq... kimsalarning butun turqi-tarovati va har bir
a'zoyi badani uning siyrati, ruhiyati xususida bizga guvohlik berib turgandek
bo'ladi... Xalqimizning eng yomon qarg'ishlaridan biri "Betingdan buzilgur" ekani
bejiz emasdir. Chunki harom-harishga bo'g'zigacha botgan fohisha va yo xotinboz
dastavval betidan buzilib boshlaydi, ana shundan keyingina biron teri-tanosil
kasaliga giriftor bo'ladi... Xullas, har jihatdan sog'lom va go'zal insonning ruhi
tushkun, g'amgin, miskin bo'lishi va yo, aksincha, o'lim to'shagida ozib-to'zib
obdon hunuklashgan qariyaning ruhi ko'tarinki, kayfiyati chog', xushnud-baxtiyor
bo'lishi favqulodda yasama, notabiiy, zo'rma-zo'raki holatdir.
Ruhiy holatdan tashqi qiyofa va hatti-harakatga nisbatan ham yaqqolroq
dalolat beruvchi narsa, albatta, aytilayotgan gap-so'z va uning aytilish ohangidir.
Masalan, qo'l qovushtirib, qulluq qilib, mo'mingina bo'lib turgan odamning "Faqir
qulingiz" qabilidagi lutf-karamini yuzaki tushunib, andishaning otni qo'rqoq
qo'yib, nopisandlik bilan quldorning qulga muomalasini qilish... kaltabinlik ham,
noinsoflik ham mana shudir. Aslida "Meni xudodek ko'ryapti-ya, hurmatni qarang,
kamtarlikni ko'ring!" qabilida o'ylashga, o'zgalarni ham lutf-karam nazari bilan
qarashga undovchi tagdor va purma'no "bir so'z" bu! Aksincha, gerdayib turib
"Bilasanmi, men kimman?" qabilidagi dag'dag'a-tahdidli savolni ko'ndalang
qo'ygan odam, salomga yarasha alik deganlaridek, "Sen ham o'zimiz qatori bir
bandai ojizsan-da! Har qalay, Aflotun emasliging aniq!" singari nordongina javob
olishi tabiiy. Ijtimoiy hodisa sifatidagi insonning kamoli-yu zavoli avvalo mana

19shunday gap-so'z, muomala-munosabatning qonuniy hosilasidir. Nafaqat muayyan
tashqi qiyofa, jismoniy holat, rang-ro'y, avvalo SO'Zning buyuk ta'sir qudratini
chuqur his qilgan Ahmad Yassaviy va Boborahim Mashrabdek ulug' so'z
san'atkorlari bo'lmish avliyoi kiromlar, garchi o'zlari o'zlarini "Qul Xo'ja Ahmad"
va "Devona Mashrab" deya kamtarlik, hokisorlik, faqiru haqirlik bilan tilga
olsalar-da, ular aytgan har bir so'zning qadrini yaxshi bilgan nuktadonlar, aksincha,
bu zoti shariflarni "Hazrati Sulton" va "SHoh Mashrab" deya ulug'laganlar.
Odam bolasining suvrati va so'zida ifodalanuvchi siyrati - ruhiy holatini
ruhoniylik va olimlikdek qo'sh nigohi bor yozuvchining ko'zi bilan qarab atroflicha
tahlil qilganingiz sayin biri biridan ajoyib-g'aroyib manzaralarni ko'raverasiz.
Ayniqsa, so'zda ruhiy holatning qay tarzda aks etishiga zehn qo'yib qarasangiz, so'z
ustasi - so'z san'atkori bilan oddiygina ezma-vaysaqi va yozg'uvchi-nazmboz
o'rtasidagi osmon bilan ercha farqni ayon ko'rishingiz mumkin. Bu borada
donishmand o'zbek xalqining har bir so'zi, iborasi, maqoli, latifasi, afsona-
rivoyati..., aytish mumkinki, tilloga teng. Masalan, "Eski hammom - eski tos"
iborasini olib, shu uchtagina so'zning mag'zini chaqib qarang! Yaqqol manzara
ham, aniq ruhiy holat ham, tagdor ifoda ham, qo'ying-chi, olam-olam ma'no shu bir
ibora - uchtagina so'z zamiriga san'atkorona singdirilgan. Eski hammom - bu
dunyoning, eski tos - har bir insonga tegishli narsa, bisot, nasibaning timsolidir.
Bugina emas. Birgina "tos" so'zida qo'shaloq ma'no ifodalangan. Gap shundaki,
tilimizda tog'ora ham, dumg'aza ham "tos" deb ataladi. Iboradagi "tos" so'zini
xohlasangiz - tog'ora, hohlasangiz - dumg'aza, boshqa so'zlar bilan aytganda, orqa,
ket, chatanoq deb tushunaverasiz. Torgina hammom misolida keng dunyoni obrazli
idrok qilish, shu bir obrazda butun ruhiy holatni jonli va lo'nda aks ettirish... ulkan
so'z san'atkorigagina muyassar bo'ladigan ulkan mahorat, albatta. Ayni mahoratni
chuqur his qilgan odam so'z san'atining yana bir mumtoz namunasi bo'lmish
"Siqqanga ham bittangga, sig'maganga ham bittangga" maqoli zamiridagi teran
ma'noni to'g'ri tushuna oladi. Tarix darsligida qachonlardir bir oyog'ida bazo'r tik
turgan dehqonning suvrati bo'lardi, ko'rganmisiz? "Qutlug' qon" romanidagi
Yo'lchiga o'xshab eridan ajragan dehqonning ham ijtimoiy, ham jismoniy, ham

20ruhiy holatini ayon ko'rsatuvchi suvrat u! Xuddi shunday, ikki oyog'i bir etikka
tiqilib, do'ppi tor kelib, o'ta tang ahvolda qolgan va bu mushkulotni ham kulib enga
olgan donishmandlikda benazir xalqning nishonga bexato urilgan o'qdek o'tkir
hikmatli gapi-da bu! Maqolga asos bo'lgan rivoyat, tabiiyki, yana-da
purhikmatroq.:emishki, bir poshsholikda shunday yangi soliq turi joriy qilinibdi:
mamlakatning jamiki fuqarosi bir chekkadan bitta-bitta tog'oraga o'tqazilib, orqasi
tog'oraga sig'sa ham, sig'masa ham bir tangadan soliq undiriladigan bo'libdi!..
"Maqsad kishi boshiga bir tangadan soliq undirish ekan, tog'oraga o'tqazib ovora
bo'lishning nima keragi bor?" deya ajablanarsiz balki? Aslo-aslo ajablanmang!
Axir, mazkur rivoyatning yuksak badiiyat namunasi sifatidagi qizig'i, maza-
matrasi, qaymog'i ham mana shunda-da! Axir, asosiy maqsad soliq undirish emas,
ko'ngli tusagan noma'qulchilikdan qaytmaydigan o'taketgan pastkash kimsaning
soliq bahonasida odam bolasini "hazrati inson" sharafiga nomunosib bir tarzda
ahmoq, ovora-sarson, kalaka kilish, ruhini cho'ktirib, insoniy sha'n-shavkati va
g'ururi-iftixorini poymol qilib, o'zi bilan barobarlashtirib, qora ko'nglidagi eng
pastarin xumorini yozish...
Biz badiiy nasrning eng mo''jaz shakllari, qatrada quyosh aks etgandek
o'zida olam-jahon ma'nolarni birlashtirgan badiiyat nuqralari - ibora, maqol va
rivoyatda muayyan ruhiy, shuningdek, jismoniy va ijtimoiy holatning nechog'li
teran ifodalanganini birrovgina ko'zdan kechirdik, xolos. Ko'rinib turibdiki,
xalqning qudratiga taraf yo'q! Jahonning eng ulug' so'z san'atkorlari o'z
mahoratlarini jamlaganlarida ham xalqning birgina kiroyi iborasi, maqoli, latifasi
va yo rivoyatini yaratolmaydi. Shu ma'noda buyuk Cho'lponning "Xalq dengizdir,
xalq to'lqindir, xalq kuchdir" satri xalqning go'zal shoirona ta'rifigina emas, xalq
so'zi - xalqona so'zning qudratidan yaqqol dalolat hamdir.
Xalqning har bir so'zini teran his qilgan qalamkashning, deylik, musavvir,
haykaltarosh, bastakor va boshqa jamiki ijodkor ziyolilar, hattoki o'qituvchi-
murabbiy va olim-allomadek so'z bilan ish ko'ruvchi malakali mutaxassislardan
afzal jihati avvalo shundaki, u so'zdan ham hissiy bilish, ham aqliy bilish, ham shu
ikki bilish shaklini o'zida yuksak darajada uyg'unlashtirgan ruhiy holat, ruhiy

21kechinma, ko'ngil ko'zi, savqi tabiiy, tahayyulni bilishning muhim vositasi va
o'zining hal qiluvchi ahamiyatga ega ish quroli sifatida foydalana oladi. Ayni shu
imkoniyatining sharofati bilan so'z san'atkori, ayniqsa, shoir boshqa ziyolilarga
nisbatan xalqqa ruhan yaqinroq turadi, uning ko'ngliga, ko'nglidagi eng pinhoniy
nuktalarga yo'l topa oladi. Ma'lumki, shoir o'zining eng botiniy kechinmalarini
she'rda ro'y-rost ifoda va izhor qilar ekan, istasa-istamasa, o'zining muayyan ruhiy
holatini so'zda tahlil, taftish va tadqiq qiladi. "Har ne istarsen, o'zingdin istagil"
deganlaridek, shoirning so'z vositasida o'z ko'ngliga, ko'nglidagi eng botiniy
tuyg'ulariga nechog'li teran nazar tashlay olish qobiliyati uning qanchalik xalq
shoiri - xalqona shoirligidan yaqqol dalolat berib turgandek bo'ladi. Yangi davr
o'zbek adabiyotida Abdulhamid Cho'lpon, Hamid Olimjon, G'afur G'ulom,
Mirtemir, Erkin Vohidov va Abdulla Oripov she'riyatlari bunday xalqona so'z
vositasida ko'ngil ummoniga cho'mish va muayyan ruhiy holatni tahlil qilishning
tobora teranlashuv yo'lini muxtasar ko'rsatgandek bo'ladi.
Endi she'riyatda odam va olam , xalq va bashariyat, o'tmish va zamon...
xususidagi intihosiz kechinmalarni she'riyatimiz sarchashmasida turuvchi Ahmad
Yassaviy hazratlari tilga olgan "uch yuz oltish tomir, to'rt yuz qirq to'rt
so'ngak"dan, hozirgi atama bilan aytganda, "qalb prizmasi"dan o'tkazib ifodalash,
muayyan ruhiy holatning asl she'riy tahlilini Abdulla Oripovdan, bu shoirning
"O'ylarim", "Bahor", "Avlodlarga maktub", "Muhabbat" singari eng mumtoz
she'rlaridan oshirish... endi hech kimga hech qachon muyassar bo'lmaydigandek....
Lekin ruhiy holat tahlili bobida badiiy nasrning, ayniqsa, zamonaviy o'zbek
nasrining to'plagan tajribalari she'riyatimizga nisbatan kamroq, imkoniyatlari esa,
aksincha, ko'proqdir. Bunga amin bo'lish uchun hikoya, lavha, ocherk, badia, qissa,
doston kabi nisbatan ixchamroq nasriy janrlarni qo'ya turib, o'zbek
romanchiligining sakson yillik tarixiga ayni nuqtai nazardan ko'z tashlash bu
o'rinda kofoya qiladi deb o'ylaymiz.
Agar o'zbek romanchiligiga Abdulla Qodiriy asos solgan bo'lsa, o'zbek
romanida ruhiy holat tahliliga asos solgan yozuvchi, shak-shubhasiz, Abdulhamid
Cho'lpondir. "Kecha va kunduz" romanida atigi birgina o'rinda ruhiy holat tahlili

22namunasini ko'ramiz. Bu Bibi Maryam (Mariya Stepanovna Astrova)ni
islovatxonadan olib chiqib, jismonan tozalanish va ruhan poklanish yo'lini qidirib
turgan Miryoqubning o'z-o'zini sud qilishi bilan bog'liq iztiroblari qalamga olingan
sahifalardir. Asardagi boshqa biron qahramon biron joyda o'z-o'ziga aqalli
birrovgina nazar tashlab, qalbiga quloq solmaydi. Deylik, Stendal qahramonlari
singari ichki nutqqa, iztirobli o'ylarga berilmaydi. Aqalli biron marta "Nima
qilyapman o'zi?" deya o'ylab ko'rmaydi. Faqat pichoq borib suyakka qadalganida -
bor-yo'q bud-shudlari, ko'zlarining oqi-qorasi, yolg'iz zuryodlari Zebi Sibirga
surgun qilinganida munis-mushtipar ota-ona beixtiyor portlaydi: Qurvonbibi fitna
aqldan ozadi, Razzoq so'fi piri murshidi Hast Eshonning qotiliga aylanadi. Razzoq
so'fining Eshonga qarata aytgan gaplari "Kecha va kunduz" romanidagi nasriy
so'zning badiiy jihatdan eng yuksak cho'qqisi, chunki u oddiygina gap emas, dil
so'zlari, yurakdan aytilgan gap, nafaqat Eshon, balki jami tinglovchilar va
o'quvchilar oldiga ko'ndalang qo'yilgan jiddiy savollar, jon achchig'ida aytilgan
achchiq va haq SO'Z!.. Asar so'nggida aqldan ozgan Qurvonbibi fitna tilidan Zebi
ta'rifida keltirilgan she'riy satrlar esa, nafaqat munis-mushtipar onaning dil rozi,
balki butun asarning avj pardasi, qahramon ruhiy holatini she'riy tahlil qilishning
go'zal namunasi hamdir.
Abdulhamid Cho'lpondan keyin o'zbek romanida ruhiy holat tahlili bobida
olg'a qo'yilgan yangi bir qadamni avvalo Abdulla Qahhorning "Sarob" romanida
ko'ramiz. Asarning bosh qahramoni Rahimjon Saidiy o'zbek adabiyotida voqealar
tasviri asosida emas, o'y-kechinmalar ifodasi, ruhiy holat tahlili asosida badiiy
gavdalantirilgan ilk adabiy qahramon sifatida biz uchun alohida qadrlidir. Shu
ma'noda "Sarob" o'zbek adabiyotidagi dastlabki psixologik romandir. Saidiy
muttasil o'z-o'zini taftish qiladi, o'zligini va o'zining borar manzilini anglab etishga
baholi qudrat urinib yashaydi. O'zi intilgan manzil, yozuvchining so'nggi
hikoyalaridan birining nomidan foydalanib aytganda, "Nurli cho'qqilar" emas,
nihoyati "Sarob" bo'lib chiqqaniga uzil-kesil amin va dil-dildan iqror bo'lgach esa,
yashashga nisbatan o'limni afzal ko'radi. Butun boshli roman, ayniqsa, asarning
so'nggi sahifalari qahramonning ayni shu o'limini ham badiiyat, ham mantiq, ham

23ichki fe'l-atvor va xudbin shaxs ruhiyati nuqtai nazaridan atroflicha asoslashga
mohirona yo'naltiriladi. Ayniqsa, qahramonning o'z-o'ziga da'vati, o'zini o'zi
o'ldirishga chaqirishi va bu ishining to'g'riligini o'zicha asoslashi qog'ozga
tushirilgan o'rinlar "Kecha va kunduz" romanidan keyin ruhiy holat tahlilining
yana bir go'zal namunasini beradi.
"Sarob"dan keyin o'zbek romanchiligi tarixida dunyoga kelgan bir necha
yuzlab asarlarda, ayniqsa, "Qutlug' qon", "Ufq", "Mash'al", "Umid", "YUlduzli
tunlar", "Odam bo'lish qiyin", "Girdob" asarlarida ruhiy holat tahlili bobida
muayyan tajribalar to'plandi. Lekin Odil Yoqubov yaratgan olti roman, ayniqsa,
adib ijodining o'ziga xos gultojlari bo'lmish "Ulug'bek xazinasi" va "Diyonat"
romanlari bu borada favqulodda ibratli jihatlarga ega, aytish mumkinki, o'zbek
romanchiligi tarixidagi benazir asarlardir.
Odil Yoqubovning "Ulug'bek xazinasi" romanida adabiyotimizdagi Mirzo
Ulug'bek mavzuida va, umuman, o'zbek romanchiligida amalga oshirilgan o'ziga
xos inqilob avvalo shunda ko'zga tashlanadiki, mazkur asarda ilk bora muayyan
qahramonning boshidan kechirganlarini xronologik tartibda bir chekkadan hikoya
qilib berish, ya'ni, voqeanavislikdan butkul voz kechilib, butun diqqat-e'tibor
qahramonning boshidan emas, ko'nglidan kechayotgan oqim - ruhiy holatlar
tahliliga qaratildi. Buning uchun Mavorounnahr taxtida qirq yil hukmronlik qilgan
Mirzo Ulug'bek hayotining so'nggi tahlikali kunlari olinib, bu kunlarga, eslash-
eslatish, lirik chekinish, o'y-mushohada va boshqa ruhiy tahlil vositalari orqali
oylar, yillar, hattoki asrlar, aytish mumkinki, baayni "Ziji Ko'ragoniy"dek zichlab
sig'dirildi. Mazkur asar uchun muhimi Ota - Ulug'bekning toj-taxtdan mosuvo
etilishi va Farzand - Abdullatifning taxtni egallashi, o'g'ilning o'z otasini o'ldirishi -
padarkushlik insoniyat tarixidagi, deylik, "Shoh Edip" va "Qirol Lir" fojialarida
qalamga olinganidek umumbashariy hamoqatning o'zi emas, bu ko'rgilikning har
bir qahramon, har bir ko'ngilda uyg'otgan aks-sadosi, ruhiyatlarda ro'y bergan
o'ziga xos to'fonlardadir. Qizig'i shundaki, Ulug'bek, Abdullatif, Ali Qushchi,
Mavlono Muhiddin, Hoja Salohiddin zargar, Qalandar Qarnoqiy singari har bir
qahramonning o'zigagina tegishli qalb haqiqati, jumladan, padarkushlikdek

24mash'um fojia va uning oqibatlariga o'zining shaxsiy munosabati bor! Bir asarda
o'nlab qahramonlarning ruhiy olamlariga tiyran nazar tashlash va ularni bir nuqtaga
- Mirzo Ulug'bek bunyod etgan ma'rifat xazinasiga munosabatda jamuljam qilish...
o'zbek romanchiligida, hattoki jahon romanchiligida ham misli ko'rilmagan hodisa
edi. "Diyonat" romanida esa, bu hodisa qariyb ikki barobar kengroq miqyoslarda
sodir bo'ladi. Asarda bosh qahramon Normurod Shomurodov, yana bir etakchi
qahramon Otaqo'zi Umarov, shuningdek, Jamol Bo'riboev, Vohid Mirobidov,
Haydar va boshqa jami ellikka yaqin insonlarning ruhiy olamlari va ularning har
birining diyonat tushunchasiga betakror shaxsiy munosabatlari, o'nga yaqin oilalar
muhiti atroflicha ochib ko'rsatiladi. Ayni chog'da shu adabiy qaharmonlar va
oilalar misolida o'zbek xalqi hayotining eposga xos keng panoramasi chiziladi.
O.Yoqubov ijodiy uslubini tashkil etuvchi elementlardan biri badiiy-
psixologik talqin va portret yaratish mahoratini alohida ta kidlash zarur. Chunki’
qahramon xarakterini ham ichki (psixologik talqin) ham tashqi (portret) tomonidan
badiiy tadqiq etish imkoni yaratiladi.
Har bir yangi asari bilan ijodiy parvoz ufqlarini kengaytirib borgan
O.Yoqubov o z asarlarida portret yaratishning yangi imkoniyatlarini izlab topdi,
‘
kashf etdi. Qahramonlarning bir-biriga o z-o ziga qiyoslab chizilgan ajoyib
‘ ‘
portret namunalarini yaratdi. Ularning tashqi qiyofasi bilan chiki dunyosini
uyg un tasvirlash birga tashqi ko rinish-zohiriy olam hamma vaqt ham insonning
‘ ‘
ma naviy olamiga mos kelavermasligini isbotlovchi xarakterli qiyofalarni
’
kitobxon ko z o ngida gavdalantira oldi.
‘ ‘
Ayniqsa, O.Yoqubovning salbiy qahramon portretini yaratishdagi o ziga
‘
xosligi diqqatga sazovordir. Agar adib uslubini A.Qodiriyning portret yaratish
uslubi bilan solishtirib ko rsak, bu o ziga xoslik yanada yaqqolroq namoyon
‘ ‘
bo ladi. Salbiy qahramonlar portretning tipik namunalarini yaratgan A.Qodiriy
‘
o z qaxramonlarining qiyofasini mumtoz adabiyotimiz an analaridan kelib
‘ ’
chiqib chizgan. Ya ni, yaxshi xulqli ijobiy qahramonlar-go zal, aksincha salbiy
’ ‘
qahramonlar xunuk qilib tasvirlangan. Misol tariqasida Homid, Sodiq, Jannat
qiyofalarini eslash kifoyadir.

25O.Yoqubov qalamiga mansub asarlardagi qaxramonlar portretini ko zdan‘
kechirganda boshqacha holni kuzatamiz. Yozuvchi har bir xarakter qiyofasini
boricha, ochiq ifodalashdan qochadi. Hatto o quvchi nafratiga loyiq
‘
qahramonlarni ham kelishgan, chiroyli, qomatdor qilib tasvirlaydi. Masalan,
«Izlayman» qissasining qahramonlaridan biri kapitan Nogaev juda kelishgan,
tartibli, xatto Gobi sahrosi, Xingan tog larida yurganda ham etigiga gard
‘
yuqtirmaydi. Ammo u qanchalik orasta qiyinmasin, qanchalik xush bichim va
kelishgan bo lmasin, botiniy olami shunchalik fasodga to la, kishining nafratiga
‘ ‘
duchor inson obrazdir.
Yozuvchi «Billur qandillar» qissasidagi Begimqul portretida ham tashqi
libosga, zahiriy ko rinishga ko proq e tibor qiladi. Bu bilan undagi boylikka,
‘ ‘ ’
yaltiroq hayotga qullik psixologiyasini ochib berishga harakat qilgan. «Hikmatillo
Begimqulni bir tanib, bir tanimay qoldi. Uning egnidagi qammat baho kulrang
kastyumi emas, oyog idagi tuflisi, ko ylagi va galstugigacha qandaydir yaltillab
‘ ‘
turar, odatdagi patak sochlari silliq taralgan, o ziyam raygazning xodimi emas,
‘
sahnaga chiqishga hozirlik ko rgan mashhur artistga o xshar edi».
‘ ‘
2 «Billur qandillar» qissasi misolida yaltiragan liboslar, shohona liboslar,
ko zni o ynatuvchi jihozlar, dang illama uy, boylik orqasidan quvlagan
‘ ‘ ‘
insonning ma naviyati tanazzulga uchrashini yozuvchi Begimqulning zohiriy ham
’
botiniy olami tasviri orqali ishonarli bir tarzda ko rsata olgan. O.Yoqubov nafaqat
‘
hikoya va qissalarida, balki romanlarida ham o z portret yaratish uslubida
‘
chekinmadi. Adibning ilk romani «Er boshiga ish tushsa» asaridagi Ertoev,
«Diyonat»dagi Jamol Bo riboev portretlari fikrimizga yaqqol dalil bo la oladi.
‘ ‘
Bo riboev urush yillarida qon kechib jang qilayotgan yigitlarning qayliqlarini
‘
yo ldan urish, butun xalq ikki frontda jon olib jon berib kurashayotgan bir paytda
‘
o z rohatini ko zlab yurgan odam. Lekin yozuvchi uning qiyofasini holis turib
‘ ‘
tasvirlaydi, unga bo lgan munosabatini ochiq-ravshan oshkor etmaydi. «Ota
‘
qo zining hikoyasi esida turgan Shukurov o shanda turqi sovuq, kalondimog
‘ ‘ ‘
bir odamni ko raman deb o ylagandi. Buning o rniga sal qorin sola boshlagan
‘ ‘ ‘
bo lsa ham xanuz bo y-basti kelishgan, vazlingina bir odamni ko rdi. Agar
‘ ‘ ‘

26katta-katta ko kimtir ko zlari sal chaqchaygani bo lmasa bu oppoq, burni uzun‘ ‘ ‘
odamni chindan ham xushsurat deyish mumkin edi».
3«Oq qushlar, oppoq qushlar» romanining qahramonlari Muzaffar
–
Farmonov ham, o g li Fotiq Muzaffarov ham o zlarining palid ishlari bilan
‘ ‘ ‘
kitobxon nafratiga duchor kishilar obrazidir. Ammo yozuvchi ularning portretini
holis turib tasvirlaydi. Muzaffar Farmonovning kiyinishi ham o z tabiatiga mos:
‘
ko rinishidan meshchanligi, boylikka, qimmatbaho narsalarga o chligi bilinib
‘ ‘
turadi. Fotiq Muzaffarov nafaqat otasining qora ishlarini takrorlaydi, balki tashqi
ko rinishi jihatidan ham unga o xshab ketadi: «xushqad, xushsurat, uning
‘ ‘
vujudidan kuch-g ayrat va shiddat yog ilib turadi». Bundan tashqari, romandagi
‘ ‘
«odatdagiday bashang kiyinib yuradigan Klara Jamolovna», «qaddi-qomati
kelishgan, bitta ham oq tushmagan qalin soyalari
hurpaygan Mardon Zokirov» kabi qator obrazlarning ma naviy olami bilan tashqi
’
ko rinishi o rtasidagi ziddiyat insonning murakkab xarakterli hayotini keng
‘ ‘
miqiyosda ochib ko rsatishga xizmat qilgan.
‘
Adibning tarixiy mavzudagi asarlarini ko zdan kechirganda ham shu
‘
holatni kuzatish mumkin. Agar O.Yoqubov ijobiy qahramonlarni ko pincha, yoki
‘
ayrim xarakterli detallar fonida ochiladi. Xoja Salohiddin zargarning fil tishidan
yasalgan oltin bandli asosi, kimxobuzarga burxongan liboslari, Shayx Nizomiddin
Xomushning simobiy dastori, qorday oppoq ridosi va boshqalar shular
jumlasidandir. Shunisi xaraketrliki, adib salbiy qahramonlarni qoraga chaplab
ko rsatmaydi, aksincha ularni kelishgan, xushsurat, kishini o ziga rom qiladigan
‘ ‘
odamlar sifatida ob ektiv tasvirlaydi. Yozuvchi ularning qora qilishlarini qalamga
’
olar ekan, bu xushsurat, kelishgan odamlarning qilmishi bilan qiyofasi
o rtasidagi nomutanosiblikni ilg ash qiyin emas. Agar O.Yoqubov «Ko hna
‘ ‘ ‘
dunyo» romanida oddiy xalq vakillari, ijobiy qahramonlar portretini unchalik
batafsil chizmasdan, bir-ikki xarakterli belgilar orqali yaratgan bo lsa, aksincha
‘
salbiy qahramonlar portretini ancha mukammal tasvirlaydi. Ularning tashqi
ko rinishi bilan ichki dunyosini dialektik birlikda tasvirlab, qator to laqonli
‘ ‘
xaraketrlar yaratishga erishgan. Xulosa qilib aytganda, O.Yoqubov ijobiy

27qahramonlarning salbiy xislatlarini ham, salbiy qaxramonlarning ijobiy fazilatlarini
ham hech bir qo shib-chatmay, xolis tasvirlaydi. Ularga bo lgan o z‘ ‘ ‘
munosabatini (simpatiyasi yoki antupatiyasi) ochiq ravshon oshkor etmaydi. Balki
o z munosabatini qahramonlari portretining qatiga ustalik bilan «yashiradi».
‘
holat bag ishlay olish qobiliyatini va shu bilan birga hamma-hamma
‘
narsaga o z shaxsi, o z ruhining takrorlanmas, original muhrini tushirib o ta
‘ ‘ ‘
olish xususiyatini, ya ni unga tabiat tomonidan in om etilgan xususiyatni
’ ’
nazarda tutamiz».
Milliylik va umuminsoniylik badiiy adabiyotning muhim talablaridan
hisoblanadi. Jahon adabiyotining eng nodir asarlari ana shu ikki hodisani
umumlashtirish, mushtarak holatda tasvirlay olish xususiyati bilan qadr topgandir.
Zotan. Adabiy asarda milliylik umuminsoniylik bilan uzviy aloqada, birlikda
namoyon bo lgandagina katta badiiy ahamiyat kasb etadi. Hozirgi zamon jahon
‘
adabiyotida yaratilgan milliy xarakterlarni umuminsoniy qadriyatlar sohibi sifatida
tasvirlash etakchi tamoyillarga aylangan.
Tabiat va inson tasviri badiiy adabiyotda milliy, ayni paytda, umuminsoniy
mohiyatga ega bo lgan hodisadir. Tabiat muhofazasi mavzusida yaratilgan badiiy
‘
asarlardagi qahramonlar qaysi millatga mansub bo lmasin, ularning ichki
‘
kechinmalari va orzu-intilishlarida umuminsoniy tuyg ular o z ifodasini topishi
‘ ‘
zarur. SHu jixatdan qaraganda, Muqaddas («Muqaddas»), Hikmatullo («Billur
qandillar»), Akram («Qanot juft bo ladi»), Suyun burgut («Adolat manzili») va
‘
boshqa qahramonlar o zlarining milliy, ayni paytda umuminsoniy qiyofalariga
‘
ega.
Ma lumki, ijodkor asarda o z oldiga muayyan badiiy niyatni yoritishni maqsad
’ ‘
qilib qo yadi. Badiiy niyat qanchalik ulug vor va ezgu bo lsa, uning ijrosi ham
‘ ‘ ‘
shunchalik yuksak bo lishi lozim. SHuningdek, badiiy shakl adabiy asarning
‘

28muhim sharti bo lib, obrazlar tizimi, kompozitsiya va boshqa badiiy nutq kabi‘
komponentlarning ishlanishiga bog liq. Shu ma noda asarning janri, xaraketrlar
‘ ’
tasviri, konflikt va peyzaj kabi vositalar ham asar shaklining mukammal
bo lishida muhim rol o ynaydi. Demak, niyat tug ilishidan boshlab asar
‘ ‘ ‘
tugagungacha bo lgan jarayon badiiy shaklning shakllanish jarayonidir. Ishda
‘
O.Yoqubov ijodiy laboratoriyasini kuzatish natijasida yozuvchi uslubining
shakllanish jarayoni atroflicha tahlil qilingan.
3.QAHRAMON RUHIYATI TASVIRINING TIPOLOGIK TASVIRI
O.Yoqubov o ziga xos badiiy uslub sohibi sifatida taqlidchilik,
‘
biryoqlamalik va bayonchilikdan qochadi. So zga hasis bo lsa-da, fikrini
‘ ‘
o quvchiga to la va yorqin etkazishga erishadi. Ba zan uning ayrim asarlari
‘ ‘ ’
tugallanmagandek, fikrlar nihoyalanmagandek taassurot uyg otadi. Adib odatda
‘
qahramonlar portretini favqulodda quyuq chizib, barcha diqqat e tiborni xarakter
’
yaratishga qaratadi. Bu holatni adibning barcha asarlarida uchratish mumkin.
O.Yoqubov qissalari o ziga xos ifoda usullari, tasvir ohangi, ritmikasi bilan ham
‘
e tiborlidir. Yozuvchi fikrini qisqa va lo nda tasvirlashga odatlangan. Qahramon
’ ‘
ruhiyati tasvirining tipologik tahlili. O.Yoqubov 1988-1991 yillar davomida
«Adolat manzili» asari ustida ishladi. Asar 1994 yili «sharq yulduzi» jurnalida
bosildi. O sha yili turk tiliga tarjima etilib, alohida kitob holida chiqdi. «Adolat
‘
manzili» qalamga olingan mavzu-muammolari jihatidan «Diyonat» va «Oq
qushlar, oppoq qushlar»da davom ettirilgan ma naviy-ijtimoiy jarayonlar,
’
muammolar badiiy tahlilining o ziga xos intihosi. Bu uch asar garchi har biri
‘
mustaqil, o ziga tugal asar sanalsa-da, o ziga xos trilogiya sifatida xalqimiz
‘ ‘
tarixining muayyan bosqichi, aniqrog i, qizil imperiyaning yurtimizda ting,
‘
osoyishta kunlarda ichdan emirilishi, ma naviy inqirozga, xalokatga yuz tutish
’
davri haqida muayyan tasavvur beradi.
«Adolat manzili» asarining voqeasi oddiy-unda «o zbek ishi» deb atalgan
‘

29ko ngilsiz hodisaning ayanchli bir ko rinishi hakida hikoya qilinadi: yaqindagina‘ ‘
sovxoz direktorligiga ko tarilgan halol, g ayratli, shijoatkor, tadbirkor igit
‘ ‘
chaquv orqali mansabdorga «pora bergan»likda ayblanib qamaladi, markazdan
kelgan «desantchi»larning tahdidu bedodliklari tufayli qamoqxonada o zini
‘
o ldiradi. Asardagi barcha gap-so zlar, voqealar mana shu ko rgulikka mubtalo
‘ ‘ ‘
bo lgan shaxs-bosh qahramon Suyun burgut tevaragida aylanadi, yozuvchi bu
‘
mudhish hodisaga munosabatda bir talay personajlarning ma naviy qiyofasini
’
gavdalantiradi, o zining hayot, uning chigal jumboqlari xususidagi o y-
‘ ‘
mushohadalarini izhor etadi.
Suyun burgut avvalo qahramonona xarakteri bilan ajralib turadi. So nggi
‘
yillarda adabiyotimizda totalitar siyosat oqibati o laroq, hayot girdobiga tushib
‘
qolgan fojiy shaxslar obrazi ko plab qalamga olindi, ularning aksariyati asosan
‘
jabrdiydalar sifatida talqin etildi. Suyuk burgut ham jabrdiyda shaxs, shu bilan
barobar, u mardona, davyurak, kurashchan siymo. Bu yigit boshiga tushgan
ko rgiliklar, adolatsizliklar tufayli iztiroblar olovida qovriladi, eziladi, ayni
‘
paytda, so nggi nafasiga qadar balo-ofatlar, yozuv kuchlar bilan beayov olishadi,
‘
mardona turib o zini halok etadi.
‘
80-90 yillari bo lgan adabiy baxslarda kurashchan qahramon obrazini
‘
badiiy ijodning o tmish bosqichiga chiqarish, qahramonona xarakter yaratish
‘
muammosini esa eskirgan, chaynalgan, suniy hodisa deb atash odat tusini oldi, naq
bo lmasa, «ijobiy qaxramon» degan tushunchani unutish darajasiga borib etildi.
‘
Ehtimol, o sha kezlari adabiyotda keng tarqalgan hayotdan yiroq, yasama
‘
qahramonlardan yurak oldirib qo yish tufayli shunday hol yuz bergandir.
‘
Masalaning yana bir chigal jihati bor: bir vaqtlar badiiy asar, xususan roman,
qissa, drama unda ijobiy qahramonlarning mavjudligiga, qaxramonning qanchalik
kurashchanligiga qarab baholanar, kurashchanlikdan mahrum xarakter asosiga
qurilgan asar esa har jihatdan kamsitilar edi.
So nggi yillarda aks holga duch kelayotirmiz: jabrdiyda, ziddiyatli
‘
xarakterlar yaratilgan asarlar sha niga tahsin o qib, kurashchan qahramonlar
’ ‘
mavjud roman, qissalarga esa qandaydir mensimay qarash hollari sodir bo layotir.
‘

30Aslida adabiyot faqat uslub, shakl, talqinlarning emas, unda yaratilgan qahramon
obrazlarining xilma-xilligi bilan ham boy va go zal. Adabiyot bag rida har xil‘ ‘
shaxslar,jumladan boshqa tur personajlar qatori kurshchan kishilar uchun ham
hamisha o rin bor. «Adolat manzili» romani mana shu haqikatni yana bir karra
‘
tasdiqlab turibdi.
Suyun burgut obrazi yozuvchining katta yutug i. Burgut qadim turk
– ‘
elining benoyon dashtu qirlarida tug ilib voyaga etgan dovyurak, shijoatkor xalq
‘
bahodirlari sulolasiga mansub. Otasi uloq payti mislsiz shijoat ko rsatib xalok
‘
bo lgan. Asarda otasiga tortgan o g lonnnig o spirinlik yillaridagi qoliplarga
‘ ‘ ‘ ‘
sig maydigan qiliqlari, o t-olovligi, Marjonoyga bo lgan otashin sevgisi,
‘ ‘ ‘
telbalarcha rashki, g aroyib uylanish tarixi, duldul minib, poygada o zib qizlarni
‘ ‘
qoyil qoldirishi, qo liga do mbira olib, sevgilisini ham qatorga tortib shoir-oqin
‘ ‘
bo lib o lanlar to kib dil-dilidan kuylashi bular ajib bir shoirona-baxshiyona
‘ ‘ ‘ –
yo sinda ifoda etilgan.
‘
Umuman, yozuvchining bu asarda xalq dostonlariga xos oshiqona va
qahramonona-romantik ruh kuchli. Bosh qahramon Suyun burgutning keyingi
taqdiri katta xo jalikka bosh bo lgach, shu el-yurtni deb kuyib-yonishi,
– ‘ ‘
cho pon qo rasiga o t ketib, xo jalik ko ylari xalok bo lganda ikki fahir
‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘
cho lponni qamoqdan olib qolish uchun chekkan zahmatlari, o zi qamoqqa
‘ ‘
tushganda kallakesar bezorilar bilan mardona olishib ularni yakson etishi;
beshafqat, makkor tergovchilar dag dag ayu tahdidlari oldida aslo tiz cho kmay
‘ ‘ ‘
o z ma nini baland tutishi, betayin, lattachaynar sobiq mansabdor guvoh bilan
‘ ’
yuzlashuvda mardona haq gapi bilan uni hushyor torttirishi va nihoyat, jufti halili
Marjonoy sha ni deb o limga tik borishi bularning barchasi xalq dostonlari
’ ‘
qahramonlari shijoatini yodga soladi.
E tiborga molik jihati shundaki, tajribali adib Suyun burgut obrazidagi xalq
’
dostonlari qahramonlari shijoatini eslatuvchi bu xildagi favqulodda xislatlarni
izchil realistik asosda ruhiy (psixologik) jixatdan tahlil etadi. Asarni o qir ekansiz,
‘
Burgutning barcha hatti-harakatlariga, mushkul vaziyatlardagi shijoatiga to la
‘
shionasiz.

31Burgut-o zbekning oriyatli, tanti o g loni. Bunday o g lon xar qanday‘ ‘ ‘ ‘ ‘
qiyinchilika, ochlikka, yo qchilikka chidashi mumkin, biroq adolatsizlikka aslo
‘
chiday olmaydi. Ayniqsa, insonlik sha ni, nafsoniyati, g ururi oyoqosti
’ ‘
qilinganida faqat o zigina emas, butun boshli xalqi sha ni top-talayotganini,
‘ ’
yulg ich, poraxo r, tekinxo rlikda ayblanayotganini ko rganida o zini
‘ ‘ ‘ ‘ ‘
qo yarga joy topa olmaydi. Burgut o zining begunohliliga to la ishonadi,
‘ ‘ ‘
ishongani uchun ham «qaysi yozuqlarim uchun qamashdi meni», degan o y
‘
jismoniy azoblardan ham ko proq qiynaydi uni. Ozodlikda yurganida, o t-olov
‘ ‘
yoshlik kezlarida dahriyona muhit ta sirida Burgut u dunyoni gox o ylab, goh
’ ‘
o ylamay, Olloh Taologa birda ishonsa, birda ishonmay yurgan, mana endi dil-
‘
dilidan ishonadi, o tmishdagi nodonliklaridan afsus-nadomat chekadi. Biroq bu
‘
foniy dunyoda yuz berayotgan adolatsizliklar tufayli goh isyonkorona o ylarga
‘
toladi: «xalol insonlar do zax azobiga tashlansa-yu, bu adolatsizlikdan osmon
‘
ag darilib erga tushmasa! Pora bermoq tugul, pora nimaligini bilmagan bir
‘ …
avom ekanimga o zing shohidsan-ku, yaratgan Egam?», deya hayqiradi. Asarda
‘
yozuv kimsalarning so nggi hammasi sevikli umr yo ldoshi Marjonoy
‘ – ‘
nomusinio rtaga qo yib Burgutni tiz cho ktirishga chog langan kezlardagi
‘ ‘ ‘ ‘
holati ifodasi g oyat ta sirchan, o ta tabiiy. Ollohga ishongan Burgut islom
‘ ’ ‘
aqidasi bo yicha o z joniga qasd etish gunoh ekanini biladi, biroq o sha
‘ ‘ ‘
vaziyatda jondan aziz odamni nomusini himoya qilish uchun o limdan boshqa
‘
chora topolmaydi. Gunohi azim bo lsa-da, bunaqa xo rlikdan ko ra o limni
‘ ‘ ‘ ‘
afzal sanaydi. «Marjonoyni, Olloh o zi qovushtirgan jufti haloli, bu yolg on
‘ ‘
dunyoga kelib ko rgan bittayu-bitta quvonchi, baxtu-saodatini och qashqirlarga
‘
em qilib» bu janni asrab qolishni mislsiz gunoh sanaydi, «Olloh o zi kechirgay»,
‘
deya o limga tik boradi.
‘
Burgutning o limi-mardona o lim. U o z insonlik sha nini yuksaka
‘ ‘ ‘ ’
ko tarib, sevikli jufti xaloli nomusini saqlab qolib, el-yurt ko nglida yorqin iz
‘ ‘
qoldirib bu foniy dunyodan ketadi. Burgutning dafn marosimida marhum haqida
odatdagi savolga el «Yaxshi odam edi, mard yigit edi Suyun burgut!», deya
hayqiradi. «Bu hayqiriqdan Marjonov ham yig ladi-yov, Marjonov ham silkindi-
‘

32yov! » - deb yozadi muallif.…
Asardagi ikki shaxs Veteran va Lochin obarzlari ustida to xtalish lozim.
– ‘
Aks holda asar va uning bosh pafosi haqidagi tasavvur kemtikroq bo lib qoladi.
‘
O.Yoqubovning avvalgi romanlarida sho ro odami bo la turib inqilob
‘ ‘
ideallariga, sho ro hokimiyatiga sodiq qolgan holda halolligi, haqgo yligi,
‘ ‘
adolatparvarligi, diyonati bilan davriga sig magan, nobot muhit zarbalariga bot-
‘
bot duch kelganda ham e tiqodidan qaytmagan, ko pni ko rgan nuroniy
’ ‘ ‘
qariyalar obraz yaratilgan edi. «Diyonat»dagi Normurod domla, «Oqqushlar
…
»dagi Shorahim shovvoz shular jumlasidan. «Adolat manzili»dagi Veteran o sha
‘
personajlarni eslatadi. Qizil mustabid tuzimning eng og ir gunohlaridan biri
‘
shuki, u yaxshi va yomonning, do stu dushmanning farqiga bormadi, xatto
‘
o ziga sadoqatli kishilarning ham qadriga etmadi. Mana shu haqiqat O.Yoqubov
‘
asarlarida, jumladan Domla, Shovvoz obrazlarida xam o z ifodasini topdi, yangi
‘
asardagi Veteran timsolida esa, bu fikr - g oya muayyan intihosiga etkazildi.
‘
Butun umri sho ro tuzumi xizmatida, jangu jadallarida kechgan, katta
‘
lavozimlarda ishlagan qariya kuyovi Burgut boshiga ish tushgunida haqiqat, adolat
izlab ma sul rahbarlarga ro para keladi. Bir vaqtlar ko plar soyasiga salom
’ ‘ ‘
beradigan bu odamning endilikda dardini tinglaydigan, tushunadigan zot yo q edi
‘
sho ro idoralarida. Arzini tinglash u yoqda tursin, uni haqorat qiladilar. Shunda
‘
qariyaning ko zi yarq etib ochiladi. «Yo q, sho ro hukumati endi yo q!
‘ ‘ ‘ ‘ …
Essiz, bu hukumatga bag ishlangan yarim asr umrim! Bu hukumatni deb, jonini
‘ …
ham, qonini xam ayamagan kaminaday odamlar oyoqosti bo lsa-yu, umri bino
‘
bo lgandan beri uni kalamushday kemirib kelgan muttaxamlarga qolsa kunimiz!
‘
Insof nimaligini unutgan, imon va diyonat nimaligini bilmagan shu battal
haromxo rlar hal qilsa taqdirimizni. Essiz umrim, essiz umrim » Veteranning bu
‘ …
xildagi afsus-nadomatlari shunday ko rgilikka mubtalo necha minglab
‘
adashganlarning o kinch to la armonlaridir. Lochin orqali yozuvchi yana bir
‘ ‘
dovyurak shijoatkor shaxs siymosini gavdalantirmoqchi bo ladi. Uning o t-
‘ ‘
olovligi, sevgisi, haqiqatga, adolatga tashnaligi va boshqa ko p sifatlari otasi
‘
Burgutni eslatadi. U otasini jonidan ham ortiq yaxshi ko radi, personajlardan
‘

33birining so zi bilan aytganda, ular ota-bola emas, sirdosh, maslakdosh ikki‘
og ayniga o xshamaydilar. Otasi qamoqxonada to palon qilayotganini eshitib:
‘ ‘ ‘
«Suyun burgut burgutligini qipti-da! Otam o rnida bo lsam me ham shunday
‘ ‘
qilardim!»-deydi. Otasi xalokatidan keyin bu nohaqliklarga, xo rliklarga qarshi
‘
isyon tarzida o zini daxshatli dara qa riga otishga qaror berishini ham muallif
‘ ’
uning shu tarzdagi xarakter mantig i bilan izohlashga intiladi.
‘
Lochinning so nggi damlari, xususan do stlari, sevgilisi Oltinoy bilan goh
‘ ‘
oshkora, gox pinhona vidolashuv daqiqalari, ota qabri koshidagi iztirobli holatlari,
tilovat qilishni bilmasdan o zidan ranjishi bularning barchasi ta sirchan
‘ – ’
berilgan. Biroq shularga qaramay, Lochin shijoati, harakati kitobxonni kutilgan
darajada hayajonga solmaydi, chuqur o yga toldirmaydi. Balki, bu obraz
‘
zimmasidagi g oyaviy-badiiy yukning engilroq ekani, shaxs talqinidagi biroz
‘
jo nlik, Lochin qismatida «Oq kema»ga taqlidning mavjudligi, puxta o ylangan,
‘ ‘
badiy topilma degulik echimning yo qligi tufayli shunday hol ryay bergandir.
‘
Odil YOqubovning qissachilik sohasidagi ijodiy izlanishlari g oyat
’
samaralidir. Adib turli yillarda «Bir feleton qissasi», «Tilla uzuk», «Muqaddas»,
«Ota izidan», «Matluba», «Qaydasan, Morika» kabi asarlar yozib, o zbek
’
qissachiligi taraqqiyotiga katta ulush qo shdi Odil Yoqubov asarlari mavzu
’ –
jihatidan rang-barang, mazmunan boy. Bu asarlarda zamondoshlarimizning
murakab va jonli obrazlari chizilgan. Adib asarlarida tugal syujet va yorqin
obrazlar yaratib, inson va zamin, vijdon va burch hayot haqida chuqur fikr yuritadi.
Xalq hayotidagi ezguliklarning ahamiyatini ko rsatib, halol ishlab, halol yashash
’
g oyasini ustalik bilan ifodalaydi. Qing irlik, nopoklik, xiyonat va sotqinlikni
’ ’
kesish qoralab, ularni badbaxtlikka, yuzi qoralikka qiyos qiladi.
Shunisi muhimki, Odil Yoqubov asarlarida adolat va haqqoniyat, halollik va
sadoqatning xiyonat, fitna-fasod, tuhmat, hiyla-yu mahr ustidan g alabasi quruq
’
bayon etilmaydi. Aksincha, badiiy tarzda, to laqonli obrazlar vositasida jonli va
’
tabiiy qilib ifodalanadi.
Analitik tasvirga moyillik adib ijodida etuk realizmga xos yana bir
fazilatning shakllanishiga olib keladi uning qahramonlari murakkab tabiatli

34shaxslarga aylana boshladi. Shaxsga xilma-xil yondashish, hodisasining ham
musbat, ham manfiy tomonlarini yodda tutishga intilish, odamni osongina
«yaxshi» va «yomonga», «ijobiy» yoki «salbiy» qahramonga chiqarib qo yishdan’
o zini tiyish, inson qalbini his etgan holda qalam tebratish mana shu fazilatlar
’ –
Odil Yoqubov asarlarida yaqqol ko rinadi.
’
Odil Yoqubovning biron asari yo qki, unda o zi tug ilgan qishlog ining
’ ’ ’ ’
ta siri ta biri sezilmasin.Uning romon, hikoya qissalarida tasvirlangan ko p
’ ’ ’
dilbar manzaralar ajoyib odamlar, munosabatlar Odil Yoqubovning qishloqda
ko rgan manzaralari yaqindan bilgan odamlarini eslab turadi.U avval bolalar
’
uchun kichik qissalar yozib yurdi.SHunda uning Ikki muhabbat qissasi
“ ”
chiqdi.Bu hikoyaning ichida erkin prozaga hohish bor edi.Shu samimiy xohish
odamlarga yoqdi. Ikki muhabbat Odil Yoqubov boshdan kechirayotgan
’’ ’’
izlanish jarayonlarini ham ma lum darajada aks ettirdi va bir muayyan nuqtaga
’
yetgazdi. Odil Yoqubov keyinchalik tarixiy romani Ulug bek xazinasi
“ ’ ’’
bunda tarix va tarixiy personajlarga zamonaviy yondashuv tajribasini berdi.
Voqealar va kuchli ziddiyatlar, inson qismatlari fojialarini realistic uslubda
tasvirlash, yoritish, tarix haqiqatini ro y-rost ochish yo li ochildi.
’ ’
Ulug bek xazinasi ning muvaffaqiyatidan so ng Odil Yoqubov tarix
“ ’ ’’ ’
va tarixiy shaxslar haqidagi suhbatlar yana ham kuchaydi. Roman tariximizga
yangicha qarash va munosabatni shakillantirdi.Adib bu asarni yozib tugatgach
tarixga yana ham qiziqib qoldi. unda katta ijodiy g oya tug ildi. Kohna
’ ’ “
dunyo shu tariqa dunyoga keldi. Mirzo Ulug bek, Ali Qushchi, Abdulatif
’’ ’
obrazlaridan so ng Beruniy, Ibn Sino, Mahmud G aznaviy singari ulkan tarixiy
’ ’
shaxslar yorqin siymolari obrazlarining teran badiy mahorat bilan yaratilishi
adabiyot dunyosida katta voqea bo ldi.
’
Bishkekda butun duhyo jamoatchiligi ishtirokida nishonlanganda,uning
dunyo tillarida chiqqan asarlari ulkan bir zalga yig ilib namoyish qilingan edi. Bir
’
odamni shunchalar ko p kitob egasi bo lishi mumkinligi odamni hayratga
’ ’
solmay, lol qolmay iloji yo q edi. Adibimiz Odil Yoqubovga shunday sharafli
’
qismat nasib bo layotir.Uning kitoblari jahon tillaridagi tarjimalari jamlansa,
’

35shunday shukuhli, fayzli bir uy kitob bo ladi.Ular bir zahmatkash insonning’
peshona teri bilan yaratilgan. Mehnat iste dod insonni qanchalar ulug lkash,
’ ’
sarafroz etishi mumkin.
Odil Yoqubov Diyonat romani bu romanda XX asrning 70- yillarida
“ ”
hayotda keng ildiz otgan turg unlik mafkurasining zararli oqibatlarini zo ijodiy
’ ’
jasorat va rostgo ylik bilan ko rsatgan.Asar qahramonlari Otaqo zi, Normurod
’ ’ ’
SHomurodov, Abror Shukurov, Vohid Mirobidov, Jamol Bo riboyev Oliyaxon
’ ’
( Otaqo zining xotini) Tohira (Otaqo zining qizi) Haydar (Otaqo zining
’ ’ ’ ’ ’
o g li), Mehrinisa va boshqa qahramonlar. Odil Yoqubovga eng katta shuhrat
’ ’
keltirgan asar Ulug bek xazinasi romani bo ldi.CHingiz Aytmatov bu asar
“ ’ ” ’
muallifiga yo llagan maktubida roman to g risida shunday yozadi: Yahshi
’ ’ ’ ”
kitob haqida gapirish maroqli.Bu-yuksak va oliyjanob nasr namunasi/Badiiy
quvvati jihatdan salmoqdor bu tarixiy roman meni larzaga soldi 1960-
…”
yillarning oxirlarida matbuotda Ulug bekning mashhur kutubxonasi taqdiri
’
xususuda bahs boshlanadi. Bu bahsda ilgari surilgan xususan, taniqli rus
adabiyotshunosi I.Andronikov maqolasida o rtaga qo yilghan fikr- mulohazalar
’ ’
astoydil qidirilsa, bu nodir xazina albatta topilajaki xususida bashoratlar ko plar
’
qatori Odil Yoqubovda ham katta qiziqish uyg otdi. Adib Ulug bek hayoti va
’ ’
faoliyatiga oid manbalarni,dalillarni
Gap shundaki, o zbelar yoppasiga itoatkor, mute, tobelikka, qullikka moyil
‘
xalq degan uydirma anchadan beri aylanib yurardi. To g ri, xalq orasida shunday
‘ ‘
illatga mubtalo kimsalar bor. Biroq o z sha ni, g ururini baland tutadigan, el-
‘ ’ ‘
yurt, Vatani, or-nomusi yo lida, adolat, haqiqat, erk yo lida jonini, jahonini fido
‘ ‘
etishga tayyor dovyurak, buyuk Qodiriy singari «xo rlikdan o limni tansiq»
‘ ‘
sanaydigan jasur kishilar ham ko p.
‘

36XULOSASI
20-asrning so nggi choragi o zbek qissachiligi ham miqdoriy ham sifatiy‘ ‘
o zgarishlarni o z boshidan kechirdi. Milliy nasrimizda xalqnnig hozirgi hayoti,
‘ ‘
millat ruhiy olamida sodir bo layotgan turli xildagi evrilishlar o zining badiiy
‘ ‘
ifodasini topdi. Mana shu davrda xalqnnig ma nolariga murojaat qilish orqali
’
millat ongida qaytadan kurtak otib kelayotgan uyg onish epkiniga alohida
‘
ma naviy oziq berish tamoyili kuchaydi. Ijtimoiy mavzudagi qissalar milliy
’
qissachiligidagi ushbu jarayonning o ziga xos ijtimoiy-estetik sabablari bor.
‘
Birinchidan, real voqalikni o ta darajada iedallashtirib tasvirlash ijodkorlarni
‘
qoniqtirmay qo ydi. Real voqealik bilan badiiy voqealik o rtasidagi
‘ ‘
nomuvofiqlik ijodkorlarni iedal voqealik tasviriga ko proq tortdi.
‘
O.Yoqubov asarlarida qaxramonlar xaraketrlari ruhiyatini tasvirlashda
hozirgi zamon qissachiligida keng qo llanilayotgan xotiralarni eslash, ichki va
‘
tashqi monolog, dialog, tush ko rish, gallyusinatsiya, illyuziya, portret, tabiat
‘
tasviri, muloxaza yuritish kabi usullari istifoda etilgan. Shu sababli qissalarda
xarakterlar ruhiyatini ochishda assotsiativ tasvir tamoyili etakchilik qiladi.
Adibning qator asarlaridagi xarakterlar ruhiyatini ochish faqat asarlarning
mazmuniy salmog idagina emas, balki ularning shakliy xossalarida ham siljishlar
‘

37yuz berishiga olib keldi. Chunki ruhiyatdagi assotsiatsiyalar qissa syujetiga
assotsiativ syujet chiziqlarining kirib kelishiga, bu esa voqealar oqimida
retrospektiv tasvirning kuchayishiga sabab bo ldi. Yozuvchining xarakterlar‘
ruhiyatini tasvirlashdagi muhim yutuqlaridan biri shundaki, u xar bir xarakterning
uzluksiz ong oqimini butun murakkabligi bilan ochishga, ushbu jarayonda u ong
oqimining eng zaruriy qatlamida turib, ularning butun
O zbek adabiyotshunosligida xarakter muammosi doimo dolzarblik kasb
‘
etib kelgan. Keyingi paytlarda yozuvchi uslubini tadqiq etuvchi olimlar avvalo
xarakter yaratishdagi uslubiy qirralarni aniqlashdan boshlaydi. Vaholanki,
xarakter-u yoki bu shaklda ilgari surilayotgan g oyaning oliy mazmunidir.
‘
I.Q.Ataboevaning «O.Yoqubov nasrida qahramon xarakteri» mavzusidagi
malakaviy ishi xam yuqoridagi ishlarning mantiqiy davomidir. Xarakter
muammosi hikoyachilik va romanchilik misolida maxsus tadqiq etilgan. Ammo
adabiyotshunoslikda qissalar misolida tekshirish kam hodisa hisoblanadi. Mazkur
malakaviy ish kirish (asoslama), o zaro yaxlit holdagi ikkita bob, umumiy
‘
xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Ishning birinchi bobida
‘
qarashlar O.Yoqubov qissalari misolida tekshirilgan. Bunda yozuvchi mahorati,
ruhiyat tasviri shakllari o z talqini topgan. Ikkinchi bob yozuvchining o ziga
‘ ‘
xosligi, qahramon muammosi, uslub qirralari kabi istilohlar haqidadir.
Individuallik san at olamida muhim kategoriyalardan biri. Har bir adibning o z
’ ‘
ovoziga ega bo lishi uslubiy takomilning eng asosiy omilidi. Tadqiqotchi shu
‘
nuqtai nazardan og ishmay, mavjud nazariy qarashlar asosida aniq natijalarga
‘
erishgan. Ishning umumiy xulosalar qismida erishilgan natijalar sanab o tiladi.
‘
Mazkur ilmiy ish o z maqsadiga erishgan, oldidagi vazifalarni bajara olgan.
‘

38FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI’
1. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta minlash-yurt
’
taraqqiyogi va xalq farovonligining garovi. T.: O zbekiston, 2017. 28-b.
‘
2. Soifnazarov I.S. Nikitchenko G.V. Ilmiy ijod metodologiyasi.-T.: TIU,
2009. 365-b.
3. Murrav N. Rothbard-Praxeology as the Method of the Social Sciences Bv
Originall from Phenomenology and the Social Sciences, Maurice Natanson. ed.
(Evanston. U.: Northwestem Universitv Press. 1973), Cheltenham. UK: Edward
Elgar. 2014
4. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, djemokratik O zbekismton davlatini
ʻ
birgalikda barpo etamiz. T.: O zbekiston, 2016. 53-b
ʻ
5. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
quramiz. T.: O zbekiston, 2017 484-b
ʻ
6. Aripov M Informatika va hisoblash texnikasi asoslari. T.: Universitet, 2017,
306-b.
7. Yoqubov O. Muqaddas. Qissa. T., Adabiyot va san at, 1996.
’
8. Yoqubov O. Qaydasan Moriko. Qissalar. T., sharq. 2002.
9. Yoqubov O. Qanot juft bo ladi. Qissa. T., Adabiyot va san at. 1986.
‘ ’

3910. Yoqubov O. Saylanma. 3 jildlik. 2-jild. T., Adabiyot va san at. 1986. ’
11. Yoqubov O. Ko hna dunyo. Roman. T., Adabiyot va san at. 1983.
‘ ’
12. Yoqubov O. Ulug bek xazinasi. Roman. T., Adabiyot va san at. 1994.
‘ ’
13. Sarimsoqov B. Adabiyotning ijtimoiy tabiati // O‘TA №2, 1995. – B. 46-52.
14. Turdieva K. Tabiat va ma’naviyat // O‘TA, №5, 1990. –B. 49-53.
15. Qurbonov T. Portret yaratish uslubi haqida // O‘TA, 1996, №6, -B. 32-35.
www.ziyonet.uz google.com, facebook.com, minsport.uz, hozir.uz; www.sport.uz
www.neopod.ru www.tvdpu.uz www.pedagog.uz www.sport athet.com
– ,
www.eurosport.ru/atletics , library.ziyonet.uz, arxiv.uz, refereat.uz,
www.uzdenemetr.com , www.aim. uz, ziyonet.com, lex.uz, strategiya.uz,

38

Sotib olish