Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 80000UZS
Hajmi 283.0KB
Xaridlar 7
Yuklab olingan sana 22 May 2023
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Adabiyot

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

66 Sotish

Diyonat romanida zamon va qahramon ruhiy tasviri

Sotib olish
1 O’
ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
MUQIMIY NOMIDAGI QO'QON DAVLAT
PEDAGOGIKA INSITUTI 
«O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI” fakulteti
MAVZU: “DIYONAT ROMANIDA ZAMON VA QAHRAMON RUHIY
TASVIRI”
Bajardi: Murodjon Yo ldoshevʻ
Ilmiy rahbar: Siddiqov Mo’minjon
QO’QON 2021 2MAVZU: “DIYONAT ROMANIDA ZAMON VA QAHRAMON RUHIY
TASVIRI”
REJA:
KIRISH 
1.   YOZUVCHI   IJODINING   O ZIGA   XOSLIGI.   DIYONAT   ROMANIDAʻ
DAVR RUHIYATI
2.DIYONAT ROMANIDA RUHIY TASVIR SHAKLLARI
3.QAHRAMON RUHIYATI TASVIRINING TIPOLOGIK TASVIRI
XULOSA
ADABIYOTLAR RO’YXATI
Kirish 3Hozirgi   ijtimoiy-iqtisodiy,   siyosiy   va   madaniy     hayotimizda   ulkan
o zgarishlar,   tub   islohotlar   amalga   oshirilmoqda.   Ushbu   jarayonda   har   bir   shaxs‘
buyuk o tmishimizni yaxshi bilgan holda kelajagimiz ravnaqi uchun eltadigan eng	
‘
oqilona   yo llardan   borishi   talab   qilinadi.   Bunday   shakllanishi   chuqur   milliylik	
‘
bilan umuminsoniylik chambarchas  bog liq bo lgan  hodisadir.  Yozuvchilar  ana	
‘ ‘
shu   vazifani   ado   etishda   o z   iste dodlari   ko lamini,   o z   uslublarining   rang-	
‘ ’ ‘ ‘
barang qirralarini namoyish etadilar.
Yozuvchining   uslubi   va   badiiy   mahorati   masalasi   adabiyotshunoslikda
hamisha  dolzarb muammolardan  biri  bo lib  kelgan.  Uslub  yozuvchining o ziga	
‘ ‘
xosligini   ko rsatadigan   adabiy   hodisa   bo lsa,   qahramon   obrazi   badiiy   asar	
‘ ‘
mohiyatini   oydinlashtirishda   muhim   estetik   ijtimoiy-badiiy   ahamiyatga   ega
masaladir.   Demak,   individual   uslub   va   qahramon   obrazi   talqinini   tasdiq   etish
yozuvchining   ijtimoiy   voqealik   haqida,   davr   kishilari,   ularning   qatti,   faoliyati   va
uy-kechinmalari to g risida o ziga xos badiiy fikr yuritishi hamda poetik idrok	
‘ ‘ ‘
etilgan   voqelikni   badiiy   tahlil   qila   olishi   xususida   muayyan   nazariy
umumlashmalar chiqarish imkonini beradi.
Qahramon   xarakteri   talqini   masalasi   yozuvchining   individual   uslubiga   xos
muammodir.   Badiiy   adabiyotda   uslub   muammosi   jahon,   jumladan.   o zbek	
‘
adabiyotshunosligida   ilmiy-nazariy   jihatdan   jiddiy   tadqiq   etilgan.   Bu   o rinda
‘
M.B.Xranchenko,   A.N.Sokolov,   G.N.Pospelov,   E.Sidorov,   P.Palievskiy   kabi   rus
olimlari,   H.Yoqubov,   M.Qo shjonov,   O.Sharafiddinov,   S.Mamajonov,	
‘
U.Normatov,   M.Sultonova,   N.Vladimirova,   N.Shukurov,   H.Boltaboev,   T.Rasulov
singari o zbek adabiyotshunoslarining tadqiqotlarini qayd etish o rinlidir.	
‘ ‘
Kurs   ishining   maqsadi:   Diyonat   romani   va   boshqa   romanlar   misolida   shaxs
kechinmalari va ruhiy holatini o rganish va tahlil qilish.	
’
Kurs   ishining   ob ekti:	
’   O.Yoqubov   ijodi   xususan   ba zi   ijod   namunalari,	’
Diyonat   romani   Ulig bek   xazinasi   kabi   asarlarining   tarkibi   va   tahlil	
“ ” “ ’ ”
usullari.
Kurs ishining predmeti : Tadqiq va tahlil qilinayotgan qahramonlarning holatri va
asardagi   voqealar   rivoji,   barcha   ijodiy   jarayonlarning   uyushgan   va   kombinatsion 4ko rinishdagi holati ’
Kurs ishining vazifalari:  Ushbu muallif asarlari misolida qahramonlarning zamon
va   ruhiy   holatini   bayon   qilish   qobiliyati   va   ba zi   emotsional   kechinmalarini   his	
’
qilish   ko nikmasini   shakllantirish.   Jumladan   zamonviy   o zbek   romanchiligini	
’ ’
rivopjlantirishga turtki bo layotgan zabardast ijodkorlar ijodiyotini o rganish. .	
’ ’
Kurs   ishining   tarkibiy   tuzilishi:   kirish,   asosiy   qism   ikki   bob,   to rt   paragraf	
’
xulosa va adabiyotlar ro yxatidan iborat.	
’ 5ASOSIY QISM
1. YOZUVCHI IJODINING O ZIGA XOSLIGI. DIYONAT ROMANIDAʻ
DAVR RUHIYATI
XX asrning ikkinchi yarmida mamlakatimiz miqyosida muhim evrilishlarning
yuzaga   kelishi   xalq   madaniy-maʼrifiy   turmush   tarzini   jiddiy   ravishda   oʻzgartirib
yubordi.   Millatning   maʼnaviy   mustaqillikka   erishish   jarayoni   iqtisodiy,   siyosiy   va
madaniy   jabhalarni   tubdan   isloh   qilishga   ehtiyoj   tugʻdirdi.   Jamiyatning   barcha
sohalarida   kuzatilayotgan   demokratik   yangilanish   –   millatning   ozodlik,   oʻz
taqdirini   oʻzi   belgilash   yoʻlidagi   intilishlari   adabiyotshunoslik   oldiga   muhim
vazifalarni,   muammolarni   koʻndalang   qoʻydi.   Badiiy   ijodning   muhim   halqasi
hisoblanadigan poetika ilmiy-amaliy sarhadlarni toʻgʻri tayin etish, adabiy-nazariy
tahlillarning yangicha uslubiy-janriy takomilini yuzaga chiqardi. Ayniqsa,   istiqlol
davriga   kelib   jamiyat   hayotida   axloqiy   mezonlarni   yangilash   va   uni   haqqoniy
baholash   ehtiyoji   tobora   kuchayib   borayotganligini   takidlash   joizdir.   Yangi   davr
oʻzbek adabiyoti, xususan, roman janri shakliy tadrijida inson  maʼnaviyati hamda
maʼrifati yaxlitligining doimo dolzarbligini eʼtiborga olsak, masala mohiyati yanada
oydinlashadi.   Chunki   bir   tomondan,   badiiy   tizimdagi   ruhiyat   tasviri   va   ifoda
turfaligining   butunligi   badiiy   mushohada   mantiqiy   rivojlanish   qonuniyatlarini
uygʻunlashtirsa,   ikkinchi   tomondan,   real   borliqdagi   mavjud   hayot   andozalari   va
unga   mos   ravishda   psixologik   talqin   voqelikni   tadqiq   etishning   oʻzgacha
tamoyillarini   yuzaga   chiqardi.   Ushbu   holat   badiiy   tizim   –   roman   janri
qonuniyatlarining   ichki   va   tashqi   yoʻnalishlariga   oʻz   taʼsirini   oʻtkazgan.   Mazkur
jihatlar soʻz zargari Odil Yoqubov ijodini ham chetlab oʻtgani yoʻq, albatta.
Adabiyotshunos   U.   Normatov   eʼtirof   qilganidek,   “Adib   asarlari   avvalo
hayotiyligi,   haqqoniyligi,   davrning   oʻtkir   ijtimoiy,   maʼnaviy-maʼrifiy   masalalarini
dadil   oʻrtaga   qoʻyganligi,   inson   va   uning   qalbi   haqidagi   haqiqatning   yangi
qirralarini   ochishga   qaratilganligi,   keskin   dramatizmi,   teran   gumanizmi,   inson 6hayoti xususidagi ehtirosli bahs-munozaralari bilan ajralib turadi. Yozuvchi oʻzbek
romani   poetikasiga   koʻpgina   yangiliklar   olib   kirdi,   polifonik   roman   namunalarini
yaratdi.”   Adib   izlanishlarida   roman   syujetining   oʻziga   xosligi   va   teran   falsafiy
mantiq   uzviyligi,   ruhiyat   tasviri   va   ifoda   mustaqilligining   uzviy   birligi   yetakchilik
qiladi.   Demak,   Odil   Yoqubov   yaratgan   badiiyat   solnomalarini   jiddiy   tadqiq   qilish
kunimizning   dolzarb   muammolaridan   biri   boʻlib   turgani   shubhasizdir.   Adib
romanlarida   xarakter   yaratish   mahorati   oʻziga   xos   ravishda   kechadi.   Xoh   u
zamonaviy   mavzuda   boʻladimi,   xoh   tarixiy   mavzudami,   qaysi   muammoni
tasvirlashdan   qatʼiy   nazar,   Odil   Yoqubov   zukko   kitobxonni   inson   qalbiga
yaqinlashtirib   qoʻyadi.   Kitobxon   ham   aynan   ushbu   jarayon   ishtirokchisiga
aylanadi.   Jonli   tasvir   boʻyoqlarida   qahramon   iztiroblarini,   quvonchu   shodliklarini
xuddi oʻzinikidek qabul qiladi. Bu kabi xususiyatlar adib ijodiy kredosining muhim,
ajralmas halqalarini tashkil etadi desak, mubolagʻa qilmagan boʻlamiz.
Roman   janri   inson   borligʻi   hamda   davr   ruhiyatini   izchil   va   teran,   yaxlit   va
tugal ifodalash xususiyatiga egadir. Badiiy shakl qahramon ruhiy dunyosini batafsil
ochish   barobarida   voqelikka   boʻlgan   ongli-sogʻlom   munosabatni   ham   sharhlaydi.
Tashqi   muhitning   bevosita   va   bilvosita   inson   yashash   tarziga   taʼsirini   ifodalash,
koʻrsatish,   oʻz   munosabatini   ham   bildirib   oʻtish   janr   qonuniyatlari   sirasiga   kiradi.
Shu   maʼnoda,   roman   mavjud   voqelik   silsilasida   yangi   hamda   muhim   ahamiyatga
molik   falsafiy-axloqiy   muammolarni   ilgari   suradi.   Odil   Yoqubovning   “Diyonat”
romani   ham   bundan   mustasno   emas.   Vaqtida  “voqea”   boʻlgan   asarlar   qatoridan
joy   olgan   ushbu   roman   hayotning  muhim   qirralarini  oʻzida  jamlay   olganligi   bilan
ham   qadrlidir.   Bir   qarashda   roman   psixologik   asardek   tuyuladi.   Unda   turfa
xarakterlarning  botiniy ifodasi yetakchilik  qiladi. Romanda muallif  ijodiy niyati va
tafsilotlar   rang-barangligi   qahramon   nutqi   bilan   qorishib   ketadi   hamda   xotira-
esdaliklar   uygʻunlashuvini   yuzaga   chiqaradi.   Qahramon   hayoti   bilan   davr
voqeligining   oʻzaro   ziddiyati   asar   falsafasini   –   diyonat,   or-nomus,   iymon-eʼtiqod
kabi   insoniy   sifatlarning   mohiyatini   ilgʻab   olishda   muhim   ahamiyat   kasb   etadi. 7Ushbu   oʻzaro   murosasiz   jang,   shaxs   oʻzligini   anglashga   daʼvat   etadi.   Shunga
qaramay   “Diyonat”   ijtimoiy   talqin   ustuvorlik   qilgan   asar   hisoblanadi:
“Mingbuloqdan keladigan bir ariq suv dam oftobda kumushday yarqirab, dam ariq
tagidagi   giyohlar   rangida   ajib   tovlanib,   daryoday   hayqirib   oqmoqda   edi.   Haydar
ariqqa yetmasdanoq kiyimlarini yechib, bedazorga otib yubordi-da, hurkak otday
oldindan   dir-dir  titrab, oʻzini suvga  otdi.  Muzday  buloq  suvi  aʼzoyi  badanidan  oʻt
chiqarib   yuboribdiki,   u   jonholatda   suvda   oʻynoqlab,   oʻzini   u   qirgʻoqdan-bu
qirgʻoqqa otdi, lekin zum oʻtmay tanasi suvga oʻrganib, allaqanday tinchib qoldi. U
tol   shoxini   ushlab,   suvda   chalqancha   tushib   yotdi-da,   koʻzini   yumdi.   Nazarida,
goʻyo   suv   emas,   kimningdir   muloyim   qoʻli   uning   horgʻin   tanasini   mehr   bilan
silayotganday,   har   bir   hujayra,   har   bir   asab   tolasiga   orom   berib,   sevib
silayotganday tuyuldi.”
Muallif tabiat manzarasini tahlil markaziga olib chiqadi. Parchada oʻziga xos
mazmun   kasb   etib,   unda   qahramon   ichki   dunyosi,   yashash   maydoni   va   falsafiy
dunyoqarashi   aks   ettiriladi.   Haydar   obrazi   tadrijiga   nazar   tashlasak,   uning   hayot
yoʻli oʻzgachaligi koʻzga tashlanadi. Boʻlajak olim toʻq oilada voyaga yetadi. Uning
otasi Otaqoʻzi millioner raislardan biri. Qalbi faxr va gʻururga toʻla yigitcha togʻasi
Normurod   Shomurodovni   dastavval   uncha   tushunmaydi.   Koʻngliga   ishq   olovi
tushgan   personaj   turmush   mohiyatiga   kirib   borgan   sayin   domlani   anglay
boshlaydi.   Aslida   qahramonda   yuzaga   kelgan   evrilish   tashqi   voqelikka   boʻlgan
munosabat shaklida aniqlik kasb etadi. Tevarak-atrofda roʻy berayotgan hodisalar
uni   oʻylashga,   fikrlashga   majbur   etadi.   Endi   u   ilgari   faxrlanib   yurgan   otasi   boshi
berk koʻchaga kirib qolganligini anglaydi. Biroq endi tavba va tazarruga oʻrin yoʻq!
Muallif   qabariq   tasvir   prizmasida   inson   idrokini   band   etgan   ijtimoiy-ruhiy
muammolarni   koʻndalang   qoʻyadi.   Xotiralar   dinamikasida   qayta   tiklangan
imkoniyat   asar   leytmotivini   tashkil   qiladi.   Adib   yoʻl   qoʻyilgan   kamchiliklar,
adashishlarni   mantiqan   aniq   tasvirlaydi.   Lekin   baholashni   emas,   inson
dunyoqarashidagi evrilishlarni koʻrsatishni birinchi planga chiqaradi. 8Yozuvchi   romanlaridagi   umumiy   bir   sifat   shundan   iboratki,   u   shaxs
psixologiyasining   oʻrab   turgan   muhit   xarakteri   bilan   murosa-madora   qilmasligida
qabarib   koʻrinadi.   Uning   yaratgan   qahramonlari   jamiyat   hayotida,   kundalik
turmushida   roʻy   berayotgan   nohaqliklaru   adolatsizliklar,   koʻzboʻyamachiliklaru
firibgarliklarga   qarshi   murosasiz   kurash   olib   boradi.   “Diyonat”   ham   oʻz   davrining
mahsuli   boʻlibgina   qolmasdan,   XX   asr   nasrining   barmoq   bilan   sanarli   asarlari
sirasida   turishini   hech   kim   mubolagʻaga   yoʻymasa   kerak.   Badiiy   asar   shundayki,
sof   sanʼat   namunasi   yillar,   asrlar   oʻtsa   hamki   eskirmaydi,   har   qanday   tuzum   va
davr   qobigʻidan  yorib  oʻtib,  odamzod  kelajagi  uchun  beminnat   xizmat   qilaveradi.
Shu   maʼnoda   Odil   Yoqubov   olamning   goʻzalligi,   insoniyatning   shu   goʻzallikka
munosabatini,   gumanizm   mohiyati   va   qadr-qimmatini   butun   ijodi   badiiy
toʻqimalariga yoyilib ketgan milliy maʼnaviyat ifodasiga singdiradi. 
Odamzodning   ruhiy   barkamolligi,   ezgu   maqsadi   haqidagi   falsafiy   teran
tasvir   yoʻnalishi   adibning   dunyoqarashi   va   nazariy   tasavvuri   kengligidan   dalolat
beradi. Shuning uchun ham ijodkorning har  bir asarida, xoh  u kichik janr  boʻlsin,
xoh   u   yirik   hajmli   polotno   boʻlsin,   diyonat,   oqibat   va   mehr-muhabbat
tushunchalari talqini markaziy chiziqni tashkil etadi. Boshqacha aytganda, sogʻlom
eʼtiqod   tadriji   qahramon   xarakterining   uzviy   qismiga   aylanadi.   Tasvirdagi   aniqlik
esa   aynan   kichikdan   kattaga,   xususiy   hodisalardan   hayotiy   umumlashmalarga
boʻlgan   intilishning   kuchliligi   bilan   izohlanadi.   Oʻz   navbatida   yozuvchi   gʻoyaviy
munosabati   xalq   ruhiyati,   millat   istiqbolini   atroflicha   tahlil   qilish   vositasida
oydinlashadi.   Bu   munosabat   insoniyat   kelajagiga   ishonch   bilan   qarash,   uni   idrok
etish   va   tushunish   nuqtai   nazaridan   mantiqiy   yaxlitlik   kasb   etadi.   Aslida   ijodiy
mantiqning   asl   mazmuni   ham   millat   irodasi   va   maqsad-intilishlarini   chuqur
oʻzlashtirishga   borib   taqaladi.   Chunki,   mazkur   tushuncha,   xarakterli   belgini
axtarish va unga urgʻu berish mushtarakligidan oziqlanadi.
Adib   romanlarida   shaxs   psixologiyasini   jamiyat,   tabiat   hodisalari   bilan
omuxta   badiiy-psixologik   tadqiq   etish   tamoyili   tadriji   koʻzga   tashlanadi. 9Darhaqiqat,   badiiy   talqin   doimiy   tarzda   inson   dunyoqarashida   namoyon   boʻlish
tarzining   sinoatlari   kashfiyotida,   koʻngil   izhori   va   ruh   falsafasi   maʼnolarini
anglashda tadrijiy takomillashib, evrilib boradi.
Ma’lumki,   O.Yoqubov   idealidagi   badiiy   psixologizm   aniq   tarixiy   davrdagi
odamlar   psixologizmi   bo‘lib,   u   to‘la   ijtimoiy-psixologik   determinizm   tamoyillari
asosida   qissada   aks   ettirilgan.   Xaraketrlar   ruhiyatini   mana   shu   tariqa   ijtimoiy-
hayotiy   sabablar   bilan   badiiy   talqin   qilish   qissadagi   ruhiyat   tasvirining   mumtoz
(klassik) nasr yo nalishidan olib borilganligini yana bir karra tasdiqlaydi.‘
Ma lumki,   diyonat,   imon-e tiqod,   ijtimoiy   adolat   huddi   muhabbat   kabi	
’ ’
so z   san atining   qadimiy   va   boqiy   mavzu,   muammolaridan.   Har   bir   davr   uni	
‘ ’
yangicha   qo yadi,   o zgacha   mezonlar   bilan   baholashni   taqozo   etadi;   qolaversa,	
‘ ‘
har   bir   adib   unga   o zicha   yondashadi.   Burch,   diyonat,   adolat   muammosi   ham	
‘
xuddi muhabbat kabi adabiyotda birdan-bir maqsad emas. Burch, diyonat davrning
katta   haqiqatlarini   ifodalashga,   muhim   ijtimoiy   masallarni   qo zg ash,	
‘ ‘
kishilarning   ko ngil   darllarini   izhor   etishga,   L.Tolstoy   so zlari   bilan   aytganda,	
‘ ‘
isnon   qalbi   haqidagi   haqiqatni   ochishga   qaratilgan   taqdirdagina   chinakam   badiiy
qimmatga   ega   bo ladi.   Afsuski,   50-60   yillari   yozilgan   qator   asarlarda   burch,	
‘
diyonat, adolat biryoqlama, tor, sayoz yoritildi, birdan-bir maqsadga aylanib qoldi;
bu borada andozalar paydo bo la boshladi, burchga sadoqat nuqul nomusi paymol	
‘
etilgan   ayolga   yoki   fojiaga   uchragan   odamga   mehr   qo yishdan   iborat   qilib	
‘
ko rsatildi. O.Yoqubovning qissalari bu xildagi andozalardan yiroq.	
‘
Adib asarlari badiiy noqislikdan asrab, unga o zgacha estetik tarovat baxsh	
‘
etgan   omillar-buruhiyat   tasviri   quyuqligi   va   shakllaridan   samarali
foydalanilganligidir.
Ruhiyat tahlili   (odatda) onglilikni ongsizlikdan, intuatsiyadan, ijtimoiylikni
individuallikdan   qidirish   orqali   voqealikning   mohiyatini   ochishga   undaydi.
O.Yoqubov   ham   realist   adib   sifatida   individual   ruhiyatni   ijtimoiy   ruhiyatdan
qidirish   lozimligini   amaliy   jihatdan   isbotlab   berdi.   Shuni   alohida   ta kidlash	
’
lozimki, xarakterlar ruhiyati tasvirida adib jiddiy janlash, saralash tamoyiliga amal
qiladi.   Shu   bois   qissadagi   voqealar   oqimi   ravon,   izchil   mantiqiy   uzviylikka   ega; 10xarakterlar   ruhiyatidagi   rang-baranglik   yaxshi   ta minlangan.   Qissada’
Muqaddasning   o qishga   kirish   imtixon   topshirish   manzarasi   tasvirlanadi.   Biroq	
‘
mana shu konkret real badiiy zamon asarda ruhiy-badiiy zamon sifatida Muqaddas
hayotini  to la  qamrab  oladi.  Bunga  adib ruhiyat  tasvirining  turli-tuman  shakllari	
‘
vositasida erishadi. Kuzatishlarimiz
O.Yoqubov   qissalarida   ruhiyat   tasvirining   quyidagi   shakllari   qo llanilganligini	
‘
ko rsatadi	
‘ :
Eslash.   Ushbu   ruhiy   holat   insonga   xos   bo lib,   uning   asosida   xotira   deb	
‘
atalmish   hodisa   yotadi.   Xotira   o tmishda   bo lib   o tgan   va   inson   ongida	
‘ ‘ ‘
mustahkam   o rnashib   olgan,   hayot   taqozasi   bilan   uning   shuurida   qaytadan	
‘
jomlanuvchi   voqea-hodisa   yoki   kechinmadan   iborat.   Xotira   insonning   o tmishi,	
‘
hozirgi   va   kelajagini   bog lovchi   ruhiy   ko prik   bo lib,   uning   bilish   jarayonida	
‘ ‘ ‘
ahamiyati benihoya kattadir.
O.Yoqubov   qahramonlar   xarakterini   yaratishda   mantiq   qonuniyatlariga,
ayniqsa,   ularning   didi,   tab i,   temperamenti,   hatti-harakati,   nutqi   kabilarga   jiddiy
’
yondoshadi.
Insondagi   eslash   xususiyati   barcha   uchun   xos,   lekin   aqli   raso,   komil
shaxslarda   bu   ruhiy   jarayon   kuchli,   mantiqli   va   izchil   kechadi.   Insondagi   eslash
turli   vaziyatlarda   turlicha   kechadi.   Inson   beixtiyor,   masrur   damlarida   baxtsiz   va
mahzun   damlarini   eslaydi.   Ba zan   esa   u   aksincha   og ir   damlarida   xushnud   va	
’ ‘
quvnoq damlarini  eslaydi.  Inson ruhiyatidagi mana shunday tabiiy ruhiy holatdan
O.Yoqubov juda o rinli foydalanadi. (Misol   «eslash»ga).	
‘ –
O ylash,   mulohaza   yuritish.   Inson   ruhiyati   o ta   murakkab   va   rang-	
‘ ‘
barangdir.   Shu   bois   uning   namoyon   bo lmish   shakllari   ham   turlichadir.	
‘
O.Yoqubov   qissalarida   qahramonlarning   hatti-harakatlarini,   faoliyatlarini   ham
ijtimoiy   va   ruhiy   jihatdan   asoslash   maqsadida   o ylash,   mulohaza   yuritish	
‘
holatlarigi katta e tibor qaratadi. Chunki asar qahramonlarining o y-fikr yuritishi	
’ ‘
uning   o zligini,   inson   sifatidagi   mohiyatini   kitobxonga   aniqlab   berishga   imkon	
‘
beradi.   Umuman   olganda,   mulohaza   yuritish,   o ylash   jixologik   tasvirning   eng	
‘
murakkab ayni zamonda,eng samarador usuli hisoblanadi. (Misol). 11Ong oqimi. Ong oqimi o y-fikr yuritishdan iborat, biroq uning aynan o zi‘ ‘
emas. Ong oqimi harakat shuurida kechayotgan o y-fikrlar, kechinmalar bir-birini	
‘
to ldirgan   holda   davom   etadi.   Bunda   tahlikali   vaziyatlarda   xarakterlar   ongida	
‘
kechayotgan   o ylar,   fikrlar   oqimi   butun   murakkabligi,   ziddiyati   va   qizg inligi	
‘ ‘
bilan ifodalanadi.
«Adolat manzili» romanidagi Suyun burgut, o g li Lochin xarakterlarining	
‘ ‘
voqealar   dramatizmi   avjiga   chiqqan   onlaridagi   ruhiy   kechinmalari   bevosita   ong
oqimi shaklida tasvirlangan.
Ichki   monolog.   Inson   o zi   bilan   o zi   yolg iz   qolganda   ruhiyatining   eng	
‘ ‘ ‘
kuchli   va   eng   ojiz   jihatlarini   bujun   murakkabligi   bilan   anglab   etadi.
Xarakterlarning kechinmalarini uchinchi shaxs tilidan bayon etish, muallif
bayoni   bilan   personaj   bayonining   birlashib   ketishi   asarga   kuchli   ruhiy   zamin,
falsafiy yo nalish beradi, holatning badiiy sharqi vazifasini o taydi.	
‘ ‘
Ruhiyat   tasvirining   ichki   monolog   shakli   epik   sharoit   va   xarakterlar   hatti-
harakati,   holati   o rtasidagi   uyg unlik   to la   ta minlangan   o rinlarda	
‘ ‘ ‘ ’ ‘
qo llangandagina   tabiiy   chiqadi,   kitobxon   ruhiyatiga   kuchli   ta sir   ko rsatadi.	
‘ ’ ‘
O.Yoqubov   ana   shu   tasvir   qonuniyatiga   to la   amal   qiladi   va   ichki   monologni	
‘
o rinli   istifoda   etadi.   Adib   qissalaridagi   ko pgina   qahramonlar   xaraketrlari	
‘ ‘
ruhiyatining tasvirida ichki monolog shakliga murojaat etadi. (Miosl)
Tush   ko rish.   «Adolat   manzili»   romanida   adib   tush   ko rish   motividan	
‘ ‘
xarakterlarning   ruhiy   holatlarini   tasvirlashda   foydalanadi.   Romanda   bir   necha
o rinda   tush   motivini   qo llaydi   va   ular   orqali   o quvchiga   yovuzlik,   ziyon-	
‘ ‘ ‘
zahmat,   dushman   tahdidi   kabi   voqea-hodisalar   haqida   oldindan   bashorat   qiladi.
Tushning   qissa   syujeti   rivojiga   ta siri,   tarixiy   voqealar   oqimiga   hamohangligi	
’
ijodkorning   qahramon   hayoti   bilan,   hayotiy   material   bilan   yaxshi   tanish
ekanligidan dalolat beradi. 
Demak, ijodkor  uchun asar  voqealarining tarixiy voqealik oqimiga, etakchi
personajlar   qismatining   prototiplar   qismatiga   mosligi   aniq   bo lsa,   tush   motivini	
‘
faqat  hismat  darakchisi   vazifasida  qo llash  aniq  maqsadga  aylanadi.  O.Yoqubov	
‘
«Adolat manzili» da xuddi mana shu badiiy mantiq talabiga amal qilgan holda tush 12motivini qo llaydi.‘
Muloqot (dialog) Muloqot jarayoni o ta sinkretik tabiatga ega bo lib, unda	
‘ ‘
xarakterlarning   o zlarini   tutishlari,   holati   va   kayfiyatlari   yaqqol   namoyon	
‘
bo ladi.   Shu   sababli   adib   bunday   hayotiy   holat,   vaziyatda   xarakterlarning	
‘
faoliyatini tabiiy tasvirlashga intiladi. Ayniqsa, hibsga olingan Suyun burgut bilan
qaysidir   ma noda   maqsadiga   erishgan   Mansur   mesh   o rtasidagi   mulohat   ishda	
’ ‘
keng tahlil etilgan. Shu o rinda nozik bir holat haqida to xtalishni lozim topamiz.	
‘ ‘
Ruhiyat   tovlanishlarini   ochishning   ob ektiv   yo li   hamma   vaqt   muallif	
’ ‘
bayoni vositasida olib boriladi. Bunday bayon goh xarakterlarning tashqi qiyofalari
yoki   hatti-harakatlari   tasviriga   ko chsa,   goh   ularning   nutqlarini   yoxud   ichki	
‘
tuyg ularini ilg ashga ko chadi.	
‘ ‘ ‘
Xarakter   ruhiyati,   nutqi   va   harakatidagi   g alayonni   to g ri,   tabiiy	
‘ ‘ ‘
uyg unlikda   tasvirlanishi   badiiy   asarning   hayotiyligini   ta minlaydi.   Muloqot	
‘ ’
jarayonida   xarakterlar   ruhiyatini   ochishda   O.Yoqubov   katta   tajriba   orttirgan.   Shu
bois   uning   qahramonlari   o rtasidagi   barcha   muloqotlar   kishiga   qattiq   ta sir	
‘ ’
qiladi,   muloqot   ishtirokchilarining   ruhiyati   aniq   sezilib   turadi.   Bunga   adib   so z,	
‘
xatti-harakat   va   holat   tasvirini   birgalikda,   uyg unlikda   olib   borish,   aniqrog i,	
‘ ‘
ruhiyat tasvirining sintetik usulini qo llash orqali erishadi.	
‘
Umuman   olganda,   qissalarda   xarakterlar   ruhiyatini   ochishda   personajlar
o rtasida muloqotlar juda ko p foydalanilgan. Bu muloqotlar asarning g oyaviy	
‘ ‘ ‘
yo nalishi,   ijodkorning   maqsadi,   asarning   konsepsiyasini   aniqlab   berishdan
‘
tashqari unga kuchli ta sirchanlik, keskin dramatizm va hayotiylik bag ishlagan.	
’ ‘
Tabiat   tasviri.   Xarakterlar   ruhiyati   bilan   tabiat   manzaralari   va   joylar   tasvirining
yonma-yon   olib   borish   adabiyotda   ko p   istifoda   etiladigan   usul   bo lib,   bu   usul	
‘ ‘
asardagi   tabiat   manzaralari   va   joylar   tasviri   qahramon   ruhiyatini   ochishga,
qahramon kayfiyati esa joy yoki tabiat manzaralari tasvirini qabul qilishga xizmat
qiladi.
Ruhiyat   va   tabiat   uyg unligi   ijodkor   tomonidan   o ylab   topilgan   hodisa	
‘ ‘
emas,   balki   ob ektiv   amal   qiluvchi   qonuniyatdir.   Mana   shuning   uchun   adib	
’
qissalarida ruhiyat va tabiat tasviri uyg unligi qonuniyatiga amal qiladi.	
‘ 13«Adolat   manzili»   romani   o zbek   xalqiga   nisbatan   qilingan   tajovuzlar,‘
adolat   va   buhton   o rtasidagi   kurashlarda   berilgan   qurbonlar   haqida   hikoya   qilar	
‘
ekan, asar qahramonlari qalbida kechgan turli-tuman hissiy jarayonlar, kayfiyat va
holatlar   asarning   hayotiyligini   ta minlashga   xizmat   qilgan.   Shu   bois   romanda	
’
xarakterlar ruhiyatini ochishning rang-barang usul va vositalarini qo llagan.	
‘
Masalan,   Suyun   burgutning   dafn   marosimida   marhum   haqida   odatdan
savolga el «Yaxshi odam edi, mard yigit edi Suyun Burgut», deya hayqiradi. «Bu
hayqiriqdan   Marjontov   ham   yig ladi-yov,   Marjontov   ham   silkindi-yov! »-deb	
‘ …
yozadi yozuvchi. Marjontov   tabiatning bir oddiy perdmeti, lekin asarda ona kabi	
–
yig lashi,   farzandiga   qayg urib   «silkinishi»   -   tabiat   tasvirining,   ruhiyatini	
‘ ‘
ochishda muhim vazifa bajargan. 142.DIYONAT ROMANIDA RUHIY TASVIR SHAKLLARI
Qadimiy xalqlar asotirlarida ham, o'zbek xalq og'zaki ijodida ham, mumtoz
yozma   adabiyotimizda   ham   jon   qushga   nisbat   beriladi.   Shu   bois,   masalan,
tilimizda   "jon   qushi"   so'z   birikmasi   ko'p   qo'llaniladi.   Alisher   Navoiy   Farididdin
Attorga   qiyoslagan   qaqnusmi   va   yo   "Lison   ut   tayr"   dostonida   tilga   olgan
qushlardek beozorgina, lekin burgut bilan lochindek vahshiy bo'lmagan jon qushi
o'ta   sezgir,   ziyrak,   hamma   narsani   biladigan   qushdir.   Jon   tark   etgan   tana,   jonsiz
gavda tilimizda "mayit" deb ataladi va u hech nimani sezmaydi ham, tushunmaydli
ham, bilmaydi ham.
Hindlarning   mashhur   akteri   Shohouh   bosh   rolni   ijro   etgan   "Raamjaan"
badiiy filmi  o'zbek tiliga "Xudo biladi" deb tarjima qilingan. Hind, ya'ni  qadimiy
sanskrit   tilidagi   "raam",   yahudiy,   ya'ni,   qadimiy   ibrit   tilidagi   "abraham"   va   arab
tilidagi   "rahim"   -   ham   shakldosh,   ham   ma'nodosh,   ham   o'zakdosh   so'zlar   bo'lib,
Alloh Taolo va uning eng birlamchi  sifati  - rahmdillikni anglatadi. Qadimiy hind
tilidagi "jaan" esa, "biladi", to'g'rirog'i, "bilgich" ma'nosidagi so'zdir.
Ha, Xudo bilgich, lekin bandasining bilgichligi hamisha  haminqadar, ya'ni,
cheklangandir.   Alloh   Taolo   bu   olamdagi   jamiki   jonzotlarga   bilishning   quyi
bosqichi   -   hissiy   bilish,   ya'ni,   beshta   sezgi   a'zolari   orqali   ko'rish,   eshitish,   hid   va
ta'm bilish, teri sezgisi vositasidagi bilishni beminnat ato etgan. Shu bois tirik jon ,
jon   egasi   uchun   sezmay   qolish   ulkan   fojea,   halokat   demakdir.   Farishtalar,   jinlar,
devlar,   parilarga   esa,   bilishning   nisbatan   yuqoriroq   bosqichi   -   aqliy   bilish   ato
etilgan.   Bilishning   bu   shaklida   tanadagi   beshta   tashqi   sezgilar   orqali   bilish   oddiy
jonzotlarda bo'lganidek hal qiluvchi ahamiyat kasb etmaydi. Ko'pincha jon tanadan 15tashqarida   ham   bemalol   yashayveradi.   Masalan,   o'zbek   xalq   ertaklaridagi   ayrim
devalarning jon qushi nafas olib nafas chiqarish bilan bog'liq holda uning og'ziga
kirib-chiqib   turadi,   g'orga   yashirib   qo'yilgan   bo'ladi   va   hakozo.   Devning   tanasini
qiymalab  tashlasangiz   ham   o'ldirolmaysiz,   chunki   u,   huddi   zamonaviy   robotlarga
o'xshab, og'riq, issiq-sovuq kabilarni mutlaqo sezmaydi...
Odam   bolasining   Alloh   Taolo   nazdida   eng   oliy   mavjudot,   mukarram   va
musharraf   zotligi   avvalo   shundaki,   u   jamiki   jonzotlarga   xos   hissiy   va   jamiki
farishtalar, devlar, jinlar, parilarga xos aqliy bilish shakllarini o'zida oliy darajada
birlashtirgan yuksak ong, tafakkur sohibi bo'lib, ham tirik jon sifatida JONga, ham
ongli mavjudot, tafakkur sohibi sifatida RUHga egadir. Shuning uchun ham odam
bolasi   "Hazrati   Inson"   deya   ulug'lanadi.   U   Oliy   Ruh   -   Alloh   Taoloning   tajalliysi
bo'lmish   o'z   insoniy   ruhini   ko'ngli   (qalbi,   dili,   yuragi)da   jon   qushidek   asrab-
ardoqlab,   parvarishlab,   o'stirib-undirib,   qanot   baxsh   etib,   yuksak   parvozlarga
shaylab   yashaydi.   Imtihon   dunyosidagi   paymonasi   to'lganidan   keyin   bu   ruh
Yaratganning   dargohiga   -   Oliy   Ruhga   qaytadi.   Shunday   qilib,   tirik   jonzotlar
orasida faqatgina inson ham tana sezgilari orqali hissiy bilish, ham fikr-mushohada
orqali   aqliy   bilish,   ham   shu   ikki   bosqichga   asoslangan   holda   o'z   ruhini   kamol
toptira   borib,   qalb   ko'zi   orqali   ko'rish-bilish,   ruscha   so'z   va   atamalar   bilan
aytganda,   "chutyo",   "yasnovideniye",   "intuitsiya",   o'z   tilimizda   keng   qo'llanuvchi
so'zlar   bilan   aytadigan   bo'lsak,   tiyranlik,   zehn,   farosat,   nuktadonlik,   savqi   tabiiy
orqali   bilish   qobiliyatiga   egadir.   Bilishning   bu   uch   bosqichidan   birinchisi   barcha
oddiy   odamlarga,   ikkinchisi   olim-allomalarga,   uchinchisi   esa,   avliyolar   va   buyuk
mutafakkirlarga   -   tom   ma'nodagi   komil   insonlarga   xos   xususiyatlardir.
Dunyoqarashi   tor,   bilimsiz,   aqli   kalta,   o'z   hissiyotlariga   asir   odam   boshqa
jonzotlardan kam farq qilganidek, oddiygina insoniy his-tuyg'ulardan mahrum, o'ta
aqlli, sovuqqon, maqolda aytilganidek, olim bo'lganu odam bo'lmagan "toshyurak"
kimsalar   yo   farishtaga,   yo   devga,   yo   jinga,   yo   pariga   o'xshaydilar.   Ham   his-
tuyg'ularini, ham aql-idrokini tarbiyalab kamol toptirgan oliyjanob qalb va uchqur
tafakkur sohibi, ham tuyg'ulari boy, ham bilimi chuqur va dunyoqarashi keng, ham
ko'ngil   ko'zi   ochiq,   boshqacha   aytganda,   ham   jismonan,   ham   aqlan,   ham   ruhan 16sog'lom   -   har   jihatdan   barkamol   shaxs,   to'laqonli,   kiroyi,   risoladagi   odam   komil
inson   sifatida  ulug'lanadi.   Komil   insonlik   odam   bolasining   bu  imtihon  dunyosida
intilgan, intilishi lozim bo'lgan eng nurafshon manzil, oliy maqsaddir. Bu manzil-
maqsad   yo'lidagi   birlamchi   mashg'ulotimiz   esa,   ko'ngilni   oq,   dilni   sof,   qalbni
beg'ubor, yurakni toza tutib, ruhni muttasil baloyi nafsning kirdikorlaridan poklay
borishdir. Insoniy tiriklikning asl ma'nosi va pirovard maqsadi mana shudir. Hazrat
Alisher   Navoiy   bitgan   shohbayt   orqali   aytganda,   "Jahondin   notamom   o'tmak
biaynih Erur hammomdin nopok chiqmoq".
Ruhoniyat   va   ruhshunoslik,   boshqacha   aytganda,   din-diyonat   va   ilm-fan
baayni qo'sh qanotdirki, ularning juftligi va bahamjihat harakatisiz ruh qushi komil
insonlikka erishish yo'lidagi yuksak parvozlarga noqobildir.
Rivoyat   qilishlaricha,   ruh   qushi   odam   bolasining   tuproqdan   bino   bo'lgan
tanasiga   qarab,   "Bunday   zimiston   g'orga   kirmayman"   deya   tixirlik   qilibdi.   Ana
o'shanda   Alloh   Taolo   bir   sohir   kuy   -   qari   navoni   ham   yaratibdiki,   uning   sehriga
maftun-mahliyo bo'lgan jon qushi tan g'origa o'ynab-o'ynoqlab kirib ketganini o'zi
ham   bilmay   qolibdi.   San'atlar   ichida   ayniqsa   musiqa   jismi-jonimizga   o'zgacha
huzur-halovat   baxsh   etishi   shundan.   Nima   bo'lganda   ham,   ruh   qushi   tana   g'orida
o'zini   qanday   his   qilib   undan   qachon   qay   tarzda   halos   bo'lishiga   qarab   odam
bolasiga   baho   berib   uning   fe'l-atvorini   o'zimizcha   ta'riflaymiz:   yaxshi,   yomon,
rasvo,   ziqna,   pastkash,   palid...   Odam   bolasining   ruhi,   fe'l-atvori,   ruhiy   holati   -
butun   siyrati   uning   suvrati,   jismi,   tashqi   qiyofasida   ko'zgudagidek   ayon   ko'rinib
turadi.
Buyuk   ingliz   tabiatshunosi   Charlz   Darvinning   "Insonlar   va   hayvonlarda
hissiyotlarning ifodalanishi" deb nomlangan antiqa bir asari bor. Avvaliga mashhur
"Turlarning   kelib   chiqishi   va   tabiiy   tanlanish"   asariga   bir   bob   sifatida   yozib
boshlangan, keyinchalik alohida kitob qilingan bu asarda alloma go'yo donishmand
o'zbek xalqi yaratgan bir maqol - "Rang ko'r - hol so'r"ning naqadar purhikmat gap
ekanini   ilmiy   jihatdan   asoslab   bergandek   bo'ladi.   Mazkur   asarda   aytilishicha,
masalan,   jahonning   ko'pgina   tillarida   "sineva",   ya'ni,   "rangpar","zahil"   so'zlari
"ko'kimtir"dan   tashqari   "baxil"   degan   ma'noni   ham   anglatar   ekan.   Chunki   baxil 17kimsaning ruhidagi illat jismiga o'z ta'sirini o'tkazib, uni ko'kimtir, rangpar va zahil
tusga   kiritib   qo'yar   ekan!..   "Pakana   -   fitna,   novcha   -   laqma"   deydi   xalqimiz.   Bu
maqol zamirida ham buyuk tabiatshunosning yana bir tadqiqotiga tatigulik hikmat
bordir.   Pakana   odatda   o'zining   jismoniy   ojiz-notavonligi,   pachoqqina   "kichkina
odam"ligini   bilintirmaslik   uchun   ming   xil   fitna-fujur,   makr-hiyla   o'ylab   topishga
ustasi   farang   bo'ladi.   Iskandar   Zulqarnayndan   to   Lenin,   Stalin   va   Gitlerga   qadar
bashariyat tarixidagi jamiki yovuz va fitnakor kimsalar mana shunday pakanagina,
jikkakkina   "mayda   odamcha"lardir.   Novcha   esa,   odatda   shuning   uchun   ham
laqmaki, unda o'zining novcha, norg'ul va baquvvat gavdasiga ishonch hissi kuchli
bo'ladi,   shu   tuyg'uga   asoslangan   holda   boshqalarga   ham   ishonch   ko'zi   bilan
qaraydi.   Uning   Xudo   bergan   alpdek   qaddi-qomatiga   g'ayirlik   nazaridagi   g'alamis
kimsalar   esa,   bu   ishonchni   suiste'mol   qilib,   har   bob   bilan   laqillataveradilar.   Shu
boisdan   ham   ko'pincha   novcha,   bo'ydor,   alpqomat   kishilar   fitnakor   kimsalarning
makr-hiyla tuzog'iga tushib, ko'ksidan  emas, elkasidan pichoq eb o'ladilar. Necha
ming yillik tariximizda Alp Er To'nga, ya'ni, Afrosiyobdan to Nomoz botirga qadar
ko'pdan-ko'p   bahodirlarimiz   novcha-alpqomat   edilar.   Alisher   Navoiyning   padari
buzrukvori   G'iyosiddin   kichkina   ham   jussasi   kichkina   emas,   balki   ikki   mashhur
G'iyosiddin   bahodirning   yoshi   kichkinasi   edi!   O'zbek   xalqining   "Alpomish"
dostonidagi   Hakimbek  va   yo   Alisher   Navoiyning   "Farhod  va   Shirin"   dostonidagi
Farhod esa, tabiiyki, mubolag'aga moyil badiiy asar qahramonlari sifatida hayotiy
qahramonlarga nisbatan yana-da novcharoq, bo'ydorroq, alpqomatroqdir.
Bizning   Turkistonimizda   shunday   qadim   turkiy   maqollardan   biri   hozirga
qadar   saqlanib   qolgan:   "Tusi   kelishgandan   tungilma".   Uni   hozirgi   o'zbek   adabiy
tiliga so'zma-so'z o'girsak, "Chiroylidan bezor bo'lma" demakdir. Odatda chiroyli,
xushbichim,   yuzida   farishtasi   bor,   jismonan   sog'lom   odamning   ruhiy   olami   ham
go'zal,  oqko'ngil,  sofdil,  yuragi   toza  bo'ladi.  "Sog'   tanda  sog'lom   aql"  maqolidagi
"aql"   so'zi   zamirida   ko'ngil,   dil,   qalb,   ruh   ham   nazarda   tutiladi,   albatta.   Va,
aksincha,   jismoniy   biron-bir   nuqsoni   bor,   mayib-majruh   odamning   ruhi   ham
majruh,   ko'ngli   siniq,   shikastadil   bo'ladi.   Ko'zi   ko'r   odamning   ko'zi   ochiqlarga
g'ayirlik   va   baxillik   bilan   munosabatda   bo'lishi,   "Nega   men   ko'rolmayapman,   u 18ko'rayapti?" deya ich-ichdan nadomat chekishi g'oyat tabiiy ruhiy holatdir. Xullas,
jismoniy   sog'lomlik   va   tashqi   go'zallik   ruhiy   barkamollik   va   ichki   go'zallik   bilan
uzviy bog'liq hodisalar bo'lib, ular insonning har tomonlama etuk bo'lish yo'lidagi
sidqidil   sa'y-harakatlari,   jumladan,   jismoniy   tarbiyasi,   jismidagi   har   bir   a'zoni
jonkuyarlik-g'amxo'rlik bilan parvarishlashining qonuniy hosilasidir. 
Rivoyat qilishlaricha, qiyomat kunida odam bolasining jismidagi har bir a'zo
o'z   sohibining   fe'l-atvori   xususida   "meni   pok   tutdi","meni   nojo'ya   ishlarga
yumshamadi"   deya   guvohlik   berar   ekan.   Hattoki   bu   foniy   dunyoda   ham,   deylik,
ko'zlari   olazarak,   qarashlari   bejo,   badbashara,   quloqlari   qanqaygan,   burni
tanqaygan, qo'li egri, oyog'i qiyshiq... kimsalarning butun turqi-tarovati va har bir
a'zoyi   badani   uning   siyrati,   ruhiyati   xususida   bizga   guvohlik   berib   turgandek
bo'ladi... Xalqimizning eng yomon qarg'ishlaridan biri "Betingdan buzilgur" ekani
bejiz emasdir. Chunki harom-harishga bo'g'zigacha botgan fohisha va yo xotinboz
dastavval   betidan   buzilib   boshlaydi,   ana   shundan   keyingina   biron   teri-tanosil
kasaliga   giriftor   bo'ladi...   Xullas,   har   jihatdan   sog'lom   va   go'zal   insonning   ruhi
tushkun,   g'amgin,   miskin   bo'lishi   va   yo,   aksincha,   o'lim   to'shagida   ozib-to'zib
obdon hunuklashgan  qariyaning ruhi  ko'tarinki, kayfiyati chog', xushnud-baxtiyor
bo'lishi favqulodda yasama, notabiiy, zo'rma-zo'raki holatdir.
Ruhiy   holatdan   tashqi   qiyofa   va   hatti-harakatga   nisbatan   ham   yaqqolroq
dalolat   beruvchi   narsa,   albatta,   aytilayotgan   gap-so'z   va   uning   aytilish   ohangidir.
Masalan, qo'l qovushtirib, qulluq qilib, mo'mingina bo'lib turgan odamning "Faqir
qulingiz"   qabilidagi   lutf-karamini   yuzaki   tushunib,   andishaning   otni   qo'rqoq
qo'yib,   nopisandlik   bilan   quldorning   qulga   muomalasini   qilish...   kaltabinlik   ham,
noinsoflik ham mana shudir. Aslida "Meni xudodek ko'ryapti-ya, hurmatni qarang,
kamtarlikni   ko'ring!"   qabilida   o'ylashga,   o'zgalarni   ham   lutf-karam   nazari   bilan
qarashga   undovchi   tagdor   va   purma'no   "bir   so'z"   bu!   Aksincha,   gerdayib   turib
"Bilasanmi,   men   kimman?"   qabilidagi   dag'dag'a-tahdidli   savolni   ko'ndalang
qo'ygan   odam,   salomga   yarasha   alik   deganlaridek,   "Sen   ham   o'zimiz   qatori   bir
bandai ojizsan-da! Har qalay, Aflotun emasliging aniq!" singari nordongina javob
olishi   tabiiy.   Ijtimoiy   hodisa   sifatidagi   insonning   kamoli-yu   zavoli   avvalo   mana 19shunday gap-so'z, muomala-munosabatning qonuniy hosilasidir. Nafaqat muayyan
tashqi   qiyofa,   jismoniy   holat,   rang-ro'y,   avvalo   SO'Zning   buyuk   ta'sir   qudratini
chuqur   his   qilgan   Ahmad   Yassaviy   va   Boborahim   Mashrabdek   ulug'   so'z
san'atkorlari bo'lmish avliyoi kiromlar, garchi o'zlari o'zlarini "Qul Xo'ja Ahmad"
va   "Devona   Mashrab"   deya   kamtarlik,   hokisorlik,   faqiru   haqirlik   bilan   tilga
olsalar-da, ular aytgan har bir so'zning qadrini yaxshi bilgan nuktadonlar, aksincha,
bu zoti shariflarni "Hazrati Sulton" va "SHoh Mashrab" deya ulug'laganlar.
Odam   bolasining   suvrati   va   so'zida   ifodalanuvchi   siyrati   -   ruhiy   holatini
ruhoniylik va olimlikdek qo'sh nigohi bor yozuvchining ko'zi bilan qarab atroflicha
tahlil   qilganingiz   sayin   biri   biridan   ajoyib-g'aroyib   manzaralarni   ko'raverasiz.
Ayniqsa, so'zda ruhiy holatning qay tarzda aks etishiga zehn qo'yib qarasangiz, so'z
ustasi   -   so'z   san'atkori   bilan   oddiygina   ezma-vaysaqi   va   yozg'uvchi-nazmboz
o'rtasidagi   osmon   bilan   ercha   farqni   ayon   ko'rishingiz   mumkin.   Bu   borada
donishmand   o'zbek   xalqining   har   bir   so'zi,   iborasi,   maqoli,   latifasi,   afsona-
rivoyati...,   aytish   mumkinki,   tilloga   teng.   Masalan,   "Eski   hammom   -   eski   tos"
iborasini   olib,   shu   uchtagina   so'zning   mag'zini   chaqib   qarang!   Yaqqol   manzara
ham, aniq ruhiy holat ham, tagdor ifoda ham, qo'ying-chi, olam-olam ma'no shu bir
ibora   -   uchtagina   so'z   zamiriga   san'atkorona   singdirilgan.   Eski   hammom   -   bu
dunyoning,   eski   tos   -   har   bir   insonga   tegishli   narsa,   bisot,   nasibaning   timsolidir.
Bugina   emas.   Birgina   "tos"   so'zida   qo'shaloq   ma'no   ifodalangan.   Gap   shundaki,
tilimizda   tog'ora   ham,   dumg'aza   ham   "tos"   deb   ataladi.   Iboradagi   "tos"   so'zini
xohlasangiz - tog'ora, hohlasangiz - dumg'aza, boshqa so'zlar bilan aytganda, orqa,
ket, chatanoq deb tushunaverasiz. Torgina hammom misolida keng dunyoni obrazli
idrok qilish, shu bir obrazda butun ruhiy holatni jonli va lo'nda aks ettirish... ulkan
so'z san'atkorigagina muyassar  bo'ladigan ulkan mahorat, albatta. Ayni mahoratni
chuqur   his   qilgan   odam   so'z   san'atining   yana   bir   mumtoz   namunasi   bo'lmish
"Siqqanga   ham   bittangga,   sig'maganga   ham   bittangga"   maqoli   zamiridagi   teran
ma'noni  to'g'ri  tushuna oladi. Tarix darsligida qachonlardir  bir  oyog'ida bazo'r tik
turgan   dehqonning   suvrati   bo'lardi,   ko'rganmisiz?   "Qutlug'   qon"   romanidagi
Yo'lchiga   o'xshab   eridan   ajragan   dehqonning   ham   ijtimoiy,   ham   jismoniy,   ham 20ruhiy   holatini   ayon   ko'rsatuvchi   suvrat   u!   Xuddi   shunday,   ikki   oyog'i   bir   etikka
tiqilib, do'ppi tor kelib, o'ta tang ahvolda qolgan va bu mushkulotni ham kulib enga
olgan   donishmandlikda   benazir   xalqning   nishonga   bexato   urilgan   o'qdek   o'tkir
hikmatli   gapi-da   bu!   Maqolga   asos   bo'lgan   rivoyat,   tabiiyki,   yana-da
purhikmatroq.:emishki,   bir   poshsholikda   shunday   yangi   soliq   turi   joriy   qilinibdi:
mamlakatning jamiki fuqarosi bir chekkadan bitta-bitta tog'oraga o'tqazilib, orqasi
tog'oraga   sig'sa   ham,   sig'masa   ham   bir   tangadan   soliq   undiriladigan   bo'libdi!..
"Maqsad   kishi   boshiga   bir   tangadan   soliq  undirish   ekan,   tog'oraga   o'tqazib   ovora
bo'lishning   nima   keragi   bor?"   deya   ajablanarsiz   balki?   Aslo-aslo   ajablanmang!
Axir,   mazkur   rivoyatning   yuksak   badiiyat   namunasi   sifatidagi   qizig'i,   maza-
matrasi, qaymog'i ham mana shunda-da! Axir, asosiy maqsad soliq undirish emas,
ko'ngli   tusagan   noma'qulchilikdan   qaytmaydigan   o'taketgan   pastkash   kimsaning
soliq   bahonasida   odam   bolasini   "hazrati   inson"   sharafiga   nomunosib   bir   tarzda
ahmoq,   ovora-sarson,   kalaka   kilish,   ruhini   cho'ktirib,   insoniy   sha'n-shavkati   va
g'ururi-iftixorini   poymol   qilib,   o'zi   bilan   barobarlashtirib,   qora   ko'nglidagi   eng
pastarin xumorini yozish...
Biz   badiiy   nasrning   eng   mo''jaz   shakllari,   qatrada   quyosh   aks   etgandek
o'zida   olam-jahon   ma'nolarni   birlashtirgan   badiiyat   nuqralari   -   ibora,   maqol   va
rivoyatda   muayyan   ruhiy,   shuningdek,   jismoniy   va   ijtimoiy   holatning   nechog'li
teran   ifodalanganini   birrovgina   ko'zdan   kechirdik,   xolos.   Ko'rinib   turibdiki,
xalqning   qudratiga   taraf   yo'q!   Jahonning   eng   ulug'   so'z   san'atkorlari   o'z
mahoratlarini   jamlaganlarida   ham   xalqning   birgina   kiroyi   iborasi,   maqoli,   latifasi
va yo rivoyatini yaratolmaydi. Shu ma'noda buyuk Cho'lponning "Xalq dengizdir,
xalq   to'lqindir,   xalq   kuchdir"   satri   xalqning   go'zal   shoirona   ta'rifigina   emas,   xalq
so'zi - xalqona so'zning qudratidan yaqqol dalolat hamdir.
Xalqning   har   bir   so'zini   teran   his   qilgan   qalamkashning,   deylik,   musavvir,
haykaltarosh,   bastakor   va   boshqa   jamiki   ijodkor   ziyolilar,   hattoki   o'qituvchi-
murabbiy   va   olim-allomadek   so'z   bilan   ish   ko'ruvchi   malakali   mutaxassislardan
afzal jihati avvalo shundaki, u so'zdan ham hissiy bilish, ham aqliy bilish, ham shu
ikki   bilish   shaklini   o'zida   yuksak   darajada   uyg'unlashtirgan   ruhiy   holat,   ruhiy 21kechinma,   ko'ngil   ko'zi,   savqi   tabiiy,   tahayyulni   bilishning   muhim   vositasi   va
o'zining hal qiluvchi ahamiyatga ega ish quroli sifatida foydalana oladi. Ayni shu
imkoniyatining   sharofati   bilan   so'z   san'atkori,   ayniqsa,   shoir   boshqa   ziyolilarga
nisbatan   xalqqa   ruhan   yaqinroq   turadi,   uning   ko'ngliga,   ko'nglidagi   eng   pinhoniy
nuktalarga   yo'l   topa   oladi.   Ma'lumki,   shoir   o'zining   eng   botiniy   kechinmalarini
she'rda ro'y-rost ifoda va izhor qilar ekan, istasa-istamasa, o'zining muayyan ruhiy
holatini   so'zda   tahlil,   taftish   va   tadqiq   qiladi.   "Har   ne   istarsen,   o'zingdin   istagil"
deganlaridek,   shoirning   so'z   vositasida   o'z   ko'ngliga,   ko'nglidagi   eng   botiniy
tuyg'ulariga   nechog'li   teran   nazar   tashlay   olish   qobiliyati   uning   qanchalik   xalq
shoiri   -   xalqona   shoirligidan   yaqqol   dalolat   berib   turgandek   bo'ladi.   Yangi   davr
o'zbek   adabiyotida   Abdulhamid   Cho'lpon,   Hamid   Olimjon,   G'afur   G'ulom,
Mirtemir,   Erkin   Vohidov   va   Abdulla   Oripov   she'riyatlari   bunday   xalqona   so'z
vositasida   ko'ngil   ummoniga  cho'mish   va  muayyan   ruhiy  holatni   tahlil   qilishning
tobora teranlashuv yo'lini muxtasar ko'rsatgandek bo'ladi. 
Endi   she'riyatda   odam   va   olam   ,   xalq   va   bashariyat,   o'tmish   va   zamon...
xususidagi   intihosiz   kechinmalarni   she'riyatimiz   sarchashmasida   turuvchi   Ahmad
Yassaviy   hazratlari   tilga   olgan   "uch   yuz   oltish   tomir,   to'rt   yuz   qirq   to'rt
so'ngak"dan,  hozirgi atama bilan aytganda, "qalb prizmasi"dan  o'tkazib ifodalash,
muayyan   ruhiy   holatning   asl   she'riy   tahlilini   Abdulla   Oripovdan,   bu   shoirning
"O'ylarim",   "Bahor",   "Avlodlarga   maktub",   "Muhabbat"   singari   eng   mumtoz
she'rlaridan oshirish... endi hech kimga hech qachon muyassar bo'lmaydigandek....
Lekin   ruhiy   holat   tahlili   bobida   badiiy   nasrning,   ayniqsa,   zamonaviy   o'zbek
nasrining   to'plagan   tajribalari   she'riyatimizga   nisbatan   kamroq,   imkoniyatlari   esa,
aksincha, ko'proqdir. Bunga amin bo'lish uchun hikoya, lavha, ocherk, badia, qissa,
doston   kabi   nisbatan   ixchamroq   nasriy   janrlarni   qo'ya   turib,   o'zbek
romanchiligining   sakson   yillik   tarixiga   ayni   nuqtai   nazardan   ko'z   tashlash   bu
o'rinda kofoya qiladi deb o'ylaymiz.
Agar   o'zbek   romanchiligiga   Abdulla   Qodiriy   asos   solgan   bo'lsa,   o'zbek
romanida ruhiy holat tahliliga asos solgan yozuvchi, shak-shubhasiz, Abdulhamid
Cho'lpondir.  "Kecha   va  kunduz"  romanida  atigi   birgina  o'rinda  ruhiy  holat   tahlili 22namunasini   ko'ramiz.   Bu   Bibi   Maryam   (Mariya   Stepanovna   Astrova)ni
islovatxonadan olib chiqib, jismonan tozalanish va ruhan poklanish yo'lini qidirib
turgan Miryoqubning o'z-o'zini sud qilishi bilan bog'liq iztiroblari qalamga olingan
sahifalardir.   Asardagi   boshqa   biron   qahramon   biron   joyda   o'z-o'ziga   aqalli
birrovgina   nazar   tashlab,   qalbiga   quloq   solmaydi.   Deylik,   Stendal   qahramonlari
singari   ichki   nutqqa,   iztirobli   o'ylarga   berilmaydi.   Aqalli   biron   marta   "Nima
qilyapman o'zi?" deya o'ylab ko'rmaydi. Faqat pichoq borib suyakka qadalganida -
bor-yo'q   bud-shudlari,   ko'zlarining   oqi-qorasi,   yolg'iz   zuryodlari   Zebi   Sibirga
surgun qilinganida munis-mushtipar  ota-ona  beixtiyor  portlaydi:  Qurvonbibi  fitna
aqldan ozadi, Razzoq so'fi piri murshidi Hast Eshonning qotiliga aylanadi. Razzoq
so'fining   Eshonga   qarata   aytgan   gaplari   "Kecha   va   kunduz"   romanidagi   nasriy
so'zning   badiiy   jihatdan   eng   yuksak   cho'qqisi,   chunki   u   oddiygina   gap   emas,   dil
so'zlari,   yurakdan   aytilgan   gap,   nafaqat   Eshon,   balki   jami   tinglovchilar   va
o'quvchilar   oldiga   ko'ndalang   qo'yilgan   jiddiy   savollar,   jon   achchig'ida   aytilgan
achchiq va haq SO'Z!.. Asar so'nggida aqldan ozgan Qurvonbibi fitna tilidan Zebi
ta'rifida   keltirilgan   she'riy   satrlar   esa,   nafaqat   munis-mushtipar   onaning   dil   rozi,
balki  butun  asarning  avj  pardasi,  qahramon ruhiy holatini   she'riy  tahlil   qilishning
go'zal namunasi hamdir.
Abdulhamid   Cho'lpondan   keyin   o'zbek   romanida   ruhiy   holat   tahlili   bobida
olg'a   qo'yilgan   yangi   bir   qadamni   avvalo   Abdulla   Qahhorning   "Sarob"   romanida
ko'ramiz. Asarning bosh qahramoni Rahimjon Saidiy o'zbek adabiyotida voqealar
tasviri   asosida   emas,   o'y-kechinmalar   ifodasi,   ruhiy   holat   tahlili   asosida   badiiy
gavdalantirilgan   ilk   adabiy   qahramon   sifatida   biz   uchun   alohida   qadrlidir.   Shu
ma'noda   "Sarob"   o'zbek   adabiyotidagi   dastlabki   psixologik   romandir.   Saidiy
muttasil o'z-o'zini taftish qiladi, o'zligini va o'zining borar manzilini anglab etishga
baholi   qudrat   urinib   yashaydi.   O'zi   intilgan   manzil,   yozuvchining   so'nggi
hikoyalaridan   birining   nomidan   foydalanib   aytganda,   "Nurli   cho'qqilar"   emas,
nihoyati "Sarob" bo'lib chiqqaniga uzil-kesil amin va dil-dildan iqror bo'lgach esa,
yashashga   nisbatan   o'limni   afzal   ko'radi.   Butun   boshli   roman,   ayniqsa,   asarning
so'nggi sahifalari qahramonning ayni shu o'limini ham badiiyat, ham mantiq, ham 23ichki   fe'l-atvor   va   xudbin   shaxs   ruhiyati   nuqtai   nazaridan   atroflicha   asoslashga
mohirona   yo'naltiriladi.   Ayniqsa,   qahramonning   o'z-o'ziga   da'vati,   o'zini   o'zi
o'ldirishga   chaqirishi   va   bu   ishining   to'g'riligini   o'zicha   asoslashi   qog'ozga
tushirilgan   o'rinlar   "Kecha   va   kunduz"   romanidan   keyin   ruhiy   holat   tahlilining
yana bir go'zal namunasini beradi.
"Sarob"dan   keyin   o'zbek   romanchiligi   tarixida   dunyoga   kelgan   bir   necha
yuzlab   asarlarda,   ayniqsa,   "Qutlug'   qon",   "Ufq",   "Mash'al",   "Umid",   "YUlduzli
tunlar",   "Odam   bo'lish   qiyin",   "Girdob"   asarlarida   ruhiy   holat   tahlili   bobida
muayyan   tajribalar   to'plandi.   Lekin   Odil   Yoqubov   yaratgan   olti   roman,   ayniqsa,
adib   ijodining   o'ziga   xos   gultojlari   bo'lmish   "Ulug'bek   xazinasi"   va   "Diyonat"
romanlari   bu   borada   favqulodda   ibratli   jihatlarga   ega,   aytish   mumkinki,   o'zbek
romanchiligi tarixidagi benazir asarlardir.
Odil   Yoqubovning   "Ulug'bek   xazinasi"   romanida   adabiyotimizdagi   Mirzo
Ulug'bek   mavzuida   va,   umuman,   o'zbek   romanchiligida   amalga   oshirilgan   o'ziga
xos   inqilob   avvalo   shunda   ko'zga   tashlanadiki,   mazkur   asarda   ilk   bora   muayyan
qahramonning boshidan kechirganlarini xronologik tartibda bir  chekkadan hikoya
qilib   berish,   ya'ni,   voqeanavislikdan   butkul   voz   kechilib,   butun   diqqat-e'tibor
qahramonning   boshidan   emas,   ko'nglidan   kechayotgan   oqim   -   ruhiy   holatlar
tahliliga qaratildi. Buning uchun Mavorounnahr taxtida qirq yil hukmronlik qilgan
Mirzo   Ulug'bek   hayotining   so'nggi   tahlikali   kunlari   olinib,   bu   kunlarga,   eslash-
eslatish,   lirik   chekinish,   o'y-mushohada   va   boshqa   ruhiy   tahlil   vositalari   orqali
oylar, yillar, hattoki asrlar, aytish mumkinki, baayni "Ziji Ko'ragoniy"dek zichlab
sig'dirildi.   Mazkur   asar   uchun   muhimi   Ota   -   Ulug'bekning   toj-taxtdan   mosuvo
etilishi va Farzand - Abdullatifning taxtni egallashi, o'g'ilning o'z otasini o'ldirishi -
padarkushlik   insoniyat   tarixidagi,   deylik,   "Shoh   Edip"   va   "Qirol   Lir"   fojialarida
qalamga   olinganidek   umumbashariy   hamoqatning   o'zi   emas,   bu   ko'rgilikning   har
bir   qahramon,   har   bir   ko'ngilda   uyg'otgan   aks-sadosi,   ruhiyatlarda   ro'y   bergan
o'ziga   xos   to'fonlardadir.   Qizig'i   shundaki,   Ulug'bek,   Abdullatif,   Ali   Qushchi,
Mavlono   Muhiddin,   Hoja   Salohiddin   zargar,   Qalandar   Qarnoqiy   singari   har   bir
qahramonning   o'zigagina   tegishli   qalb   haqiqati,   jumladan,   padarkushlikdek 24mash'um   fojia   va   uning   oqibatlariga   o'zining   shaxsiy   munosabati   bor!   Bir   asarda
o'nlab qahramonlarning ruhiy olamlariga tiyran nazar tashlash va ularni bir nuqtaga
- Mirzo Ulug'bek bunyod etgan ma'rifat xazinasiga munosabatda jamuljam qilish...
o'zbek romanchiligida, hattoki jahon romanchiligida ham misli ko'rilmagan hodisa
edi.  "Diyonat"  romanida  esa,   bu  hodisa  qariyb  ikki   barobar  kengroq  miqyoslarda
sodir   bo'ladi.   Asarda   bosh   qahramon   Normurod   Shomurodov,   yana   bir   etakchi
qahramon   Otaqo'zi   Umarov,   shuningdek,   Jamol   Bo'riboev,   Vohid   Mirobidov,
Haydar   va   boshqa   jami   ellikka   yaqin   insonlarning  ruhiy  olamlari   va   ularning  har
birining diyonat tushunchasiga betakror shaxsiy munosabatlari, o'nga yaqin oilalar
muhiti   atroflicha   ochib   ko'rsatiladi.   Ayni   chog'da   shu   adabiy   qaharmonlar   va
oilalar misolida o'zbek xalqi hayotining eposga xos keng panoramasi chiziladi.
O.Yoqubov   ijodiy   uslubini   tashkil   etuvchi   elementlardan   biri   badiiy-
psixologik  talqin  va  portret  yaratish  mahoratini  alohida  ta kidlash  zarur.  Chunki’
qahramon xarakterini ham ichki (psixologik talqin) ham tashqi (portret) tomonidan
badiiy tadqiq etish imkoni yaratiladi.
Har   bir   yangi   asari   bilan   ijodiy   parvoz   ufqlarini   kengaytirib   borgan
O.Yoqubov o z  asarlarida  portret  yaratishning  yangi   imkoniyatlarini   izlab topdi,	
‘
kashf   etdi.   Qahramonlarning   bir-biriga   o z-o ziga   qiyoslab   chizilgan   ajoyib	
‘ ‘
portret   namunalarini   yaratdi.   Ularning   tashqi   qiyofasi   bilan   chiki   dunyosini
uyg un tasvirlash birga tashqi ko rinish-zohiriy olam hamma vaqt ham insonning	
‘ ‘
ma naviy   olamiga   mos   kelavermasligini   isbotlovchi   xarakterli   qiyofalarni
’
kitobxon ko z o ngida gavdalantira oldi.	
‘ ‘
Ayniqsa,   O.Yoqubovning   salbiy   qahramon   portretini   yaratishdagi   o ziga	
‘
xosligi   diqqatga   sazovordir.   Agar   adib   uslubini   A.Qodiriyning   portret   yaratish
uslubi   bilan   solishtirib   ko rsak,   bu   o ziga   xoslik   yanada   yaqqolroq   namoyon	
‘ ‘
bo ladi.   Salbiy   qahramonlar   portretning   tipik   namunalarini   yaratgan   A.Qodiriy	
‘
o z   qaxramonlarining   qiyofasini   mumtoz   adabiyotimiz   an analaridan   kelib
‘ ’
chiqib chizgan. Ya ni, yaxshi  xulqli ijobiy qahramonlar-go zal, aksincha  salbiy	
’ ‘
qahramonlar   xunuk   qilib   tasvirlangan.   Misol   tariqasida   Homid,   Sodiq,   Jannat
qiyofalarini eslash kifoyadir. 25O.Yoqubov   qalamiga   mansub   asarlardagi   qaxramonlar   portretini   ko zdan‘
kechirganda   boshqacha   holni   kuzatamiz.   Yozuvchi   har   bir   xarakter   qiyofasini
boricha,   ochiq   ifodalashdan   qochadi.   Hatto   o quvchi   nafratiga   loyiq	
‘
qahramonlarni   ham   kelishgan,   chiroyli,   qomatdor   qilib   tasvirlaydi.   Masalan,
«Izlayman»   qissasining   qahramonlaridan   biri   kapitan   Nogaev   juda   kelishgan,
tartibli,   xatto   Gobi   sahrosi,   Xingan   tog larida   yurganda   ham   etigiga   gard	
‘
yuqtirmaydi.   Ammo   u   qanchalik   orasta   qiyinmasin,   qanchalik   xush   bichim   va
kelishgan bo lmasin, botiniy olami shunchalik fasodga to la, kishining nafratiga	
‘ ‘
duchor inson obrazdir.
Yozuvchi   «Billur   qandillar»   qissasidagi   Begimqul   portretida   ham   tashqi
libosga,  zahiriy ko rinishga   ko proq  e tibor    qiladi.  Bu  bilan  undagi   boylikka,	
‘ ‘ ’
yaltiroq hayotga qullik psixologiyasini ochib berishga harakat qilgan. «Hikmatillo
Begimqulni   bir   tanib,   bir   tanimay   qoldi.   Uning   egnidagi   qammat   baho   kulrang
kastyumi emas, oyog idagi tuflisi, ko ylagi va galstugigacha qandaydir yaltillab	
‘ ‘
turar,   odatdagi   patak   sochlari   silliq   taralgan,   o ziyam   raygazning   xodimi   emas,	
‘
sahnaga chiqishga hozirlik ko rgan mashhur artistga o xshar edi».	
‘ ‘
2   «Billur   qandillar»   qissasi   misolida   yaltiragan   liboslar,   shohona   liboslar,
ko zni   o ynatuvchi   jihozlar,   dang illama   uy,   boylik   orqasidan   quvlagan	
‘ ‘ ‘
insonning ma naviyati tanazzulga uchrashini yozuvchi Begimqulning zohiriy ham	
’
botiniy olami tasviri orqali ishonarli bir tarzda ko rsata olgan. O.Yoqubov nafaqat	
‘
hikoya   va   qissalarida,   balki   romanlarida   ham   o z   portret   yaratish   uslubida	
‘
chekinmadi.   Adibning   ilk   romani   «Er   boshiga   ish   tushsa»   asaridagi   Ertoev,
«Diyonat»dagi   Jamol   Bo riboev   portretlari   fikrimizga   yaqqol   dalil   bo la   oladi.	
‘ ‘
Bo riboev   urush   yillarida   qon   kechib   jang   qilayotgan   yigitlarning   qayliqlarini	
‘
yo ldan urish, butun xalq ikki frontda jon olib jon berib kurashayotgan bir paytda
‘
o z   rohatini   ko zlab   yurgan   odam.   Lekin   yozuvchi   uning   qiyofasini   holis   turib
‘ ‘
tasvirlaydi,   unga   bo lgan   munosabatini   ochiq-ravshan   oshkor   etmaydi.   «Ota	
‘
qo zining   hikoyasi   esida   turgan   Shukurov   o shanda   turqi   sovuq,   kalondimog	
‘ ‘ ‘
bir odamni ko raman deb o ylagandi. Buning o rniga sal  qorin sola boshlagan	
‘ ‘ ‘
bo lsa   ham   xanuz   bo y-basti   kelishgan,   vazlingina   bir   odamni   ko rdi.   Agar	
‘ ‘ ‘ 26katta-katta ko kimtir ko zlari sal chaqchaygani bo lmasa bu oppoq, burni uzun‘ ‘ ‘
odamni chindan ham xushsurat deyish mumkin edi».
3«Oq   qushlar,   oppoq   qushlar»   romanining   qahramonlari     Muzaffar	
–
Farmonov   ham,   o g li   Fotiq   Muzaffarov   ham   o zlarining   palid   ishlari   bilan	
‘ ‘ ‘
kitobxon   nafratiga   duchor   kishilar   obrazidir.   Ammo   yozuvchi   ularning   portretini
holis turib tasvirlaydi. Muzaffar Farmonovning kiyinishi  ham  o z tabiatiga mos:	
‘
ko rinishidan   meshchanligi,   boylikka,   qimmatbaho   narsalarga   o chligi   bilinib	
‘ ‘
turadi.   Fotiq   Muzaffarov   nafaqat   otasining   qora   ishlarini   takrorlaydi,   balki   tashqi
ko rinishi   jihatidan   ham   unga   o xshab   ketadi:   «xushqad,   xushsurat,   uning
‘ ‘
vujudidan kuch-g ayrat va shiddat yog ilib turadi». Bundan tashqari, romandagi	
‘ ‘
«odatdagiday   bashang   kiyinib   yuradigan   Klara   Jamolovna»,   «qaddi-qomati
kelishgan, bitta ham oq tushmagan qalin soyalari
hurpaygan Mardon Zokirov» kabi qator obrazlarning ma naviy olami bilan tashqi	
’
ko rinishi   o rtasidagi   ziddiyat   insonning   murakkab   xarakterli   hayotini   keng	
‘ ‘
miqiyosda ochib ko rsatishga xizmat qilgan.	
‘
Adibning   tarixiy   mavzudagi   asarlarini   ko zdan   kechirganda   ham   shu	
‘
holatni kuzatish mumkin. Agar O.Yoqubov ijobiy qahramonlarni ko pincha, yoki	
‘
ayrim   xarakterli   detallar   fonida   ochiladi.   Xoja   Salohiddin   zargarning   fil   tishidan
yasalgan oltin bandli asosi, kimxobuzarga burxongan liboslari, Shayx Nizomiddin
Xomushning   simobiy   dastori,   qorday   oppoq   ridosi   va   boshqalar   shular
jumlasidandir.   Shunisi   xaraketrliki,   adib   salbiy   qahramonlarni   qoraga   chaplab
ko rsatmaydi, aksincha ularni kelishgan, xushsurat, kishini o ziga rom qiladigan	
‘ ‘
odamlar sifatida ob ektiv tasvirlaydi. Yozuvchi ularning qora qilishlarini qalamga	
’
olar ekan, bu xushsurat, kelishgan odamlarning qilmishi   bilan   qiyofasi
o rtasidagi   nomutanosiblikni   ilg ash   qiyin   emas.   Agar   O.Yoqubov   «Ko hna	
‘ ‘ ‘
dunyo»   romanida   oddiy   xalq   vakillari,   ijobiy   qahramonlar   portretini   unchalik
batafsil   chizmasdan,   bir-ikki   xarakterli   belgilar   orqali   yaratgan   bo lsa,   aksincha	
‘
salbiy   qahramonlar   portretini   ancha   mukammal   tasvirlaydi.   Ularning   tashqi
ko rinishi   bilan   ichki   dunyosini   dialektik   birlikda   tasvirlab,   qator   to laqonli	
‘ ‘
xaraketrlar   yaratishga   erishgan.   Xulosa   qilib   aytganda,   O.Yoqubov   ijobiy 27qahramonlarning salbiy xislatlarini ham, salbiy qaxramonlarning ijobiy fazilatlarini
ham   hech   bir   qo shib-chatmay,   xolis   tasvirlaydi.   Ularga   bo lgan   o z‘ ‘ ‘
munosabatini (simpatiyasi yoki antupatiyasi) ochiq ravshon oshkor etmaydi. Balki
o z munosabatini qahramonlari portretining qatiga ustalik bilan «yashiradi».	
‘
holat   bag ishlay   olish   qobiliyatini   va   shu   bilan   birga   hamma-hamma	
‘
narsaga   o z   shaxsi,   o z   ruhining   takrorlanmas,   original   muhrini   tushirib   o ta	
‘ ‘ ‘
olish   xususiyatini,   ya ni   unga   tabiat   tomonidan   in om   etilgan   xususiyatni	
’ ’
nazarda tutamiz».
Milliylik   va   umuminsoniylik   badiiy   adabiyotning   muhim   talablaridan
hisoblanadi.   Jahon   adabiyotining   eng   nodir   asarlari   ana   shu   ikki   hodisani
umumlashtirish, mushtarak holatda tasvirlay olish xususiyati bilan qadr topgandir.
Zotan.   Adabiy   asarda   milliylik   umuminsoniylik   bilan   uzviy   aloqada,   birlikda
namoyon   bo lgandagina   katta   badiiy   ahamiyat   kasb   etadi.   Hozirgi   zamon   jahon	
‘
adabiyotida yaratilgan milliy xarakterlarni umuminsoniy qadriyatlar sohibi sifatida
tasvirlash etakchi tamoyillarga aylangan.
Tabiat va inson tasviri badiiy adabiyotda milliy, ayni paytda, umuminsoniy
mohiyatga ega bo lgan hodisadir. Tabiat muhofazasi mavzusida yaratilgan badiiy	
‘
asarlardagi   qahramonlar   qaysi   millatga   mansub   bo lmasin,   ularning   ichki	
‘
kechinmalari  va  orzu-intilishlarida  umuminsoniy  tuyg ular  o z  ifodasini  topishi	
‘ ‘
zarur.   SHu   jixatdan   qaraganda,   Muqaddas   («Muqaddas»),   Hikmatullo   («Billur
qandillar»),   Akram   («Qanot   juft   bo ladi»),   Suyun   burgut   («Adolat   manzili»)   va	
‘
boshqa   qahramonlar   o zlarining   milliy,   ayni   paytda   umuminsoniy   qiyofalariga	
‘
ega.
Ma lumki, ijodkor  asarda o z oldiga muayyan  badiiy niyatni  yoritishni  maqsad	
’ ‘
qilib qo yadi. Badiiy niyat qanchalik ulug vor va ezgu bo lsa, uning ijrosi ham	
‘ ‘ ‘
shunchalik   yuksak   bo lishi   lozim.   SHuningdek,   badiiy   shakl   adabiy   asarning	
‘ 28muhim   sharti   bo lib,   obrazlar   tizimi,   kompozitsiya   va   boshqa   badiiy   nutq   kabi‘
komponentlarning ishlanishiga bog liq. Shu ma noda asarning janri, xaraketrlar	
‘ ’
tasviri,   konflikt   va   peyzaj   kabi   vositalar   ham   asar   shaklining   mukammal
bo lishida   muhim   rol   o ynaydi.   Demak,   niyat   tug ilishidan   boshlab   asar	
‘ ‘ ‘
tugagungacha   bo lgan   jarayon   badiiy   shaklning   shakllanish   jarayonidir.   Ishda	
‘
O.Yoqubov   ijodiy   laboratoriyasini   kuzatish   natijasida   yozuvchi   uslubining
shakllanish jarayoni atroflicha tahlil qilingan.
3.QAHRAMON RUHIYATI TASVIRINING TIPOLOGIK TASVIRI
O.Yoqubov   o ziga   xos   badiiy   uslub   sohibi   sifatida   taqlidchilik,	
‘
biryoqlamalik   va   bayonchilikdan   qochadi.   So zga   hasis   bo lsa-da,   fikrini	
‘ ‘
o quvchiga   to la   va   yorqin   etkazishga   erishadi.   Ba zan   uning   ayrim   asarlari	
‘ ‘ ’
tugallanmagandek,   fikrlar   nihoyalanmagandek   taassurot   uyg otadi.   Adib   odatda	
‘
qahramonlar portretini favqulodda quyuq chizib, barcha diqqat e tiborni xarakter	
’
yaratishga   qaratadi.   Bu   holatni   adibning   barcha   asarlarida   uchratish   mumkin.
O.Yoqubov qissalari o ziga xos ifoda usullari, tasvir ohangi, ritmikasi bilan ham	
‘
e tiborlidir. Yozuvchi fikrini qisqa va lo nda tasvirlashga odatlangan. Qahramon	
’ ‘
ruhiyati   tasvirining   tipologik   tahlili.   O.Yoqubov   1988-1991   yillar   davomida
«Adolat   manzili»   asari   ustida   ishladi.   Asar   1994   yili   «sharq   yulduzi»   jurnalida
bosildi.   O sha   yili   turk  tiliga  tarjima  etilib,   alohida  kitob   holida  chiqdi.   «Adolat	
‘
manzili»   qalamga   olingan   mavzu-muammolari   jihatidan   «Diyonat»   va   «Oq
qushlar,   oppoq   qushlar»da   davom   ettirilgan   ma naviy-ijtimoiy   jarayonlar,	
’
muammolar   badiiy   tahlilining   o ziga   xos   intihosi.   Bu   uch   asar   garchi   har   biri	
‘
mustaqil,   o ziga   tugal   asar   sanalsa-da,   o ziga   xos   trilogiya   sifatida   xalqimiz	
‘ ‘
tarixining   muayyan   bosqichi,   aniqrog i,   qizil   imperiyaning   yurtimizda   ting,	
‘
osoyishta   kunlarda   ichdan   emirilishi,   ma naviy   inqirozga,   xalokatga   yuz   tutish	
’
davri haqida muayyan tasavvur beradi.
«Adolat   manzili»  asarining  voqeasi   oddiy-unda   «o zbek  ishi»  deb  atalgan	
‘ 29ko ngilsiz hodisaning ayanchli bir ko rinishi hakida hikoya qilinadi: yaqindagina‘ ‘
sovxoz   direktorligiga   ko tarilgan   halol,   g ayratli,   shijoatkor,   tadbirkor   igit	
‘ ‘
chaquv   orqali   mansabdorga   «pora   bergan»likda   ayblanib   qamaladi,   markazdan
kelgan   «desantchi»larning   tahdidu   bedodliklari   tufayli   qamoqxonada   o zini	
‘
o ldiradi. Asardagi barcha gap-so zlar, voqealar mana shu ko rgulikka mubtalo	
‘ ‘ ‘
bo lgan   shaxs-bosh   qahramon   Suyun   burgut   tevaragida   aylanadi,   yozuvchi   bu
‘
mudhish   hodisaga   munosabatda   bir   talay   personajlarning   ma naviy   qiyofasini	
’
gavdalantiradi,   o zining   hayot,   uning   chigal   jumboqlari   xususidagi   o y-	
‘ ‘
mushohadalarini izhor etadi.
Suyun   burgut   avvalo   qahramonona   xarakteri   bilan   ajralib   turadi.   So nggi	
‘
yillarda   adabiyotimizda   totalitar   siyosat   oqibati   o laroq,   hayot   girdobiga   tushib	
‘
qolgan   fojiy   shaxslar   obrazi   ko plab   qalamga   olindi,   ularning   aksariyati   asosan	
‘
jabrdiydalar   sifatida   talqin   etildi.   Suyuk   burgut   ham   jabrdiyda   shaxs,   shu   bilan
barobar,   u   mardona,   davyurak,   kurashchan   siymo.   Bu   yigit   boshiga   tushgan
ko rgiliklar,   adolatsizliklar   tufayli   iztiroblar   olovida   qovriladi,   eziladi,   ayni	
‘
paytda, so nggi nafasiga qadar balo-ofatlar, yozuv kuchlar bilan beayov olishadi,	
‘
mardona turib o zini halok etadi.	
‘
80-90   yillari   bo lgan   adabiy   baxslarda   kurashchan   qahramon   obrazini	
‘
badiiy   ijodning   o tmish   bosqichiga   chiqarish,   qahramonona   xarakter   yaratish	
‘
muammosini esa eskirgan, chaynalgan, suniy hodisa deb atash odat tusini oldi, naq
bo lmasa,   «ijobiy   qaxramon»   degan   tushunchani   unutish   darajasiga   borib   etildi.	
‘
Ehtimol,   o sha   kezlari   adabiyotda   keng   tarqalgan   hayotdan   yiroq,   yasama	
‘
qahramonlardan yurak oldirib qo yish tufayli shunday hol yuz bergandir.	
‘
Masalaning yana bir chigal jihati bor: bir vaqtlar badiiy asar, xususan roman,
qissa, drama unda ijobiy qahramonlarning mavjudligiga, qaxramonning qanchalik
kurashchanligiga   qarab   baholanar,   kurashchanlikdan   mahrum   xarakter   asosiga
qurilgan asar esa har jihatdan kamsitilar edi.
So nggi   yillarda   aks   holga   duch   kelayotirmiz:   jabrdiyda,   ziddiyatli	
‘
xarakterlar   yaratilgan   asarlar   sha niga   tahsin   o qib,   kurashchan   qahramonlar	
’ ‘
mavjud roman, qissalarga esa qandaydir mensimay qarash hollari sodir bo layotir.	
‘ 30Aslida  adabiyot   faqat  uslub,   shakl,  talqinlarning  emas,   unda  yaratilgan   qahramon
obrazlarining   xilma-xilligi   bilan   ham   boy   va   go zal.   Adabiyot   bag rida   har   xil‘ ‘
shaxslar,jumladan   boshqa   tur   personajlar   qatori   kurshchan   kishilar   uchun   ham
hamisha   o rin   bor.   «Adolat   manzili»   romani   mana   shu   haqikatni   yana   bir   karra	
‘
tasdiqlab turibdi.
Suyun   burgut   obrazi     yozuvchining   katta   yutug i.   Burgut   qadim   turk	
– ‘
elining benoyon dashtu qirlarida tug ilib voyaga etgan dovyurak, shijoatkor xalq	
‘
bahodirlari   sulolasiga   mansub.   Otasi   uloq   payti   mislsiz   shijoat   ko rsatib   xalok	
‘
bo lgan.   Asarda   otasiga   tortgan   o g lonnnig   o spirinlik   yillaridagi   qoliplarga	
‘ ‘ ‘ ‘
sig maydigan   qiliqlari,   o t-olovligi,   Marjonoyga   bo lgan   otashin   sevgisi,
‘ ‘ ‘
telbalarcha rashki, g aroyib uylanish tarixi, duldul minib, poygada o zib qizlarni	
‘ ‘
qoyil qoldirishi, qo liga do mbira olib, sevgilisini ham qatorga tortib shoir-oqin
‘ ‘
bo lib o lanlar to kib dil-dilidan kuylashi   bular ajib bir shoirona-baxshiyona	
‘ ‘ ‘ –
yo sinda ifoda etilgan.
‘
Umuman,   yozuvchining   bu   asarda   xalq   dostonlariga   xos   oshiqona   va
qahramonona-romantik   ruh   kuchli.   Bosh   qahramon   Suyun   burgutning   keyingi
taqdiri     katta   xo jalikka   bosh   bo lgach,   shu   el-yurtni   deb   kuyib-yonishi,	
– ‘ ‘
cho pon   qo rasiga   o t   ketib,   xo jalik   ko ylari   xalok   bo lganda   ikki   fahir	
‘ ‘ ‘ ‘ ‘ ‘
cho lponni   qamoqdan   olib   qolish   uchun   chekkan   zahmatlari,   o zi   qamoqqa
‘ ‘
tushganda   kallakesar   bezorilar   bilan   mardona   olishib   ularni   yakson   etishi;
beshafqat, makkor tergovchilar dag dag ayu tahdidlari oldida aslo tiz cho kmay	
‘ ‘ ‘
o z   ma nini   baland   tutishi,   betayin,   lattachaynar   sobiq   mansabdor   guvoh   bilan	
‘ ’
yuzlashuvda mardona haq gapi bilan uni hushyor torttirishi va nihoyat, jufti halili
Marjonoy   sha ni   deb   o limga   tik   borishi   bularning   barchasi   xalq   dostonlari	
’ ‘
qahramonlari shijoatini yodga soladi.
E tiborga molik jihati shundaki, tajribali adib Suyun burgut obrazidagi xalq	
’
dostonlari   qahramonlari   shijoatini   eslatuvchi   bu   xildagi   favqulodda   xislatlarni
izchil realistik asosda ruhiy (psixologik) jixatdan tahlil etadi. Asarni o qir ekansiz,	
‘
Burgutning   barcha   hatti-harakatlariga,   mushkul   vaziyatlardagi   shijoatiga   to la	
‘
shionasiz. 31Burgut-o zbekning oriyatli, tanti o g loni. Bunday o g lon xar qanday‘ ‘ ‘ ‘ ‘
qiyinchilika,   ochlikka,   yo qchilikka   chidashi   mumkin,   biroq   adolatsizlikka   aslo	
‘
chiday   olmaydi.   Ayniqsa,   insonlik   sha ni,   nafsoniyati,   g ururi   oyoqosti	
’ ‘
qilinganida   faqat   o zigina   emas,   butun   boshli   xalqi   sha ni   top-talayotganini,	
‘ ’
yulg ich,   poraxo r,   tekinxo rlikda   ayblanayotganini   ko rganida   o zini	
‘ ‘ ‘ ‘ ‘
qo yarga   joy   topa   olmaydi.   Burgut   o zining   begunohliliga   to la   ishonadi,	
‘ ‘ ‘
ishongani   uchun   ham   «qaysi   yozuqlarim   uchun   qamashdi   meni»,   degan   o y	
‘
jismoniy   azoblardan   ham   ko proq   qiynaydi   uni.   Ozodlikda   yurganida,   o t-olov	
‘ ‘
yoshlik   kezlarida   dahriyona   muhit   ta sirida   Burgut   u   dunyoni   gox   o ylab,   goh	
’ ‘
o ylamay,   Olloh   Taologa   birda   ishonsa,   birda   ishonmay   yurgan,   mana   endi   dil-	
‘
dilidan   ishonadi,   o tmishdagi   nodonliklaridan   afsus-nadomat   chekadi.   Biroq   bu	
‘
foniy   dunyoda   yuz   berayotgan   adolatsizliklar   tufayli   goh   isyonkorona   o ylarga	
‘
toladi:   «xalol   insonlar   do zax   azobiga   tashlansa-yu,   bu   adolatsizlikdan   osmon	
‘
ag darilib   erga   tushmasa!   Pora   bermoq   tugul,   pora   nimaligini   bilmagan   bir	
‘ …
avom   ekanimga   o zing   shohidsan-ku,   yaratgan   Egam?»,   deya   hayqiradi.   Asarda	
‘
yozuv   kimsalarning   so nggi   hammasi     sevikli   umr   yo ldoshi   Marjonoy	
‘ – ‘
nomusinio rtaga   qo yib   Burgutni   tiz   cho ktirishga   chog langan   kezlardagi	
‘ ‘ ‘ ‘
holati   ifodasi   g oyat   ta sirchan,   o ta   tabiiy.   Ollohga   ishongan   Burgut   islom	
‘ ’ ‘
aqidasi   bo yicha   o z   joniga   qasd   etish   gunoh   ekanini   biladi,   biroq   o sha	
‘ ‘ ‘
vaziyatda   jondan   aziz   odamni   nomusini   himoya   qilish   uchun   o limdan   boshqa	
‘
chora   topolmaydi.   Gunohi   azim   bo lsa-da,   bunaqa   xo rlikdan   ko ra   o limni	
‘ ‘ ‘ ‘
afzal   sanaydi.   «Marjonoyni,   Olloh   o zi   qovushtirgan   jufti   haloli,   bu   yolg on	
‘ ‘
dunyoga   kelib   ko rgan   bittayu-bitta   quvonchi,   baxtu-saodatini   och   qashqirlarga	
‘
em qilib» bu janni asrab qolishni mislsiz gunoh sanaydi, «Olloh o zi kechirgay»,	
‘
deya o limga tik boradi.	
‘
Burgutning   o limi-mardona   o lim.   U   o z   insonlik   sha nini   yuksaka	
‘ ‘ ‘ ’
ko tarib,   sevikli   jufti   xaloli   nomusini   saqlab   qolib,   el-yurt   ko nglida   yorqin   iz	
‘ ‘
qoldirib   bu   foniy   dunyodan   ketadi.   Burgutning   dafn   marosimida   marhum   haqida
odatdagi   savolga   el   «Yaxshi   odam   edi,   mard   yigit   edi   Suyun   burgut!»,   deya
hayqiradi. «Bu hayqiriqdan Marjonov ham yig ladi-yov, Marjonov ham silkindi-	
‘ 32yov! » - deb yozadi muallif.…
Asardagi ikki shaxs   Veteran va Lochin obarzlari ustida to xtalish lozim.	
– ‘
Aks holda asar  va uning bosh pafosi  haqidagi  tasavvur  kemtikroq bo lib qoladi.	
‘
O.Yoqubovning   avvalgi   romanlarida   sho ro   odami   bo la   turib   inqilob	
‘ ‘
ideallariga,   sho ro   hokimiyatiga   sodiq   qolgan   holda   halolligi,   haqgo yligi,	
‘ ‘
adolatparvarligi,   diyonati   bilan   davriga   sig magan,   nobot   muhit   zarbalariga   bot-	
‘
bot   duch   kelganda   ham   e tiqodidan   qaytmagan,   ko pni   ko rgan   nuroniy	
’ ‘ ‘
qariyalar   obraz   yaratilgan   edi.   «Diyonat»dagi   Normurod   domla,   «Oqqushlar	
…
»dagi Shorahim shovvoz shular jumlasidan. «Adolat manzili»dagi Veteran o sha	
‘
personajlarni   eslatadi.   Qizil   mustabid   tuzimning   eng   og ir   gunohlaridan   biri	
‘
shuki,   u   yaxshi   va   yomonning,   do stu   dushmanning   farqiga   bormadi,   xatto	
‘
o ziga sadoqatli kishilarning ham qadriga etmadi. Mana shu haqiqat O.Yoqubov	
‘
asarlarida, jumladan Domla, Shovvoz obrazlarida xam o z ifodasini  topdi, yangi	
‘
asardagi Veteran timsolida esa, bu fikr - g oya muayyan intihosiga etkazildi.	
‘
Butun   umri   sho ro   tuzumi   xizmatida,   jangu   jadallarida   kechgan,   katta	
‘
lavozimlarda ishlagan qariya kuyovi Burgut boshiga ish tushgunida haqiqat, adolat
izlab   ma sul   rahbarlarga   ro para   keladi.   Bir   vaqtlar   ko plar   soyasiga   salom	
’ ‘ ‘
beradigan bu odamning endilikda dardini tinglaydigan, tushunadigan zot yo q edi	
‘
sho ro   idoralarida.   Arzini   tinglash   u   yoqda   tursin,   uni   haqorat   qiladilar.   Shunda	
‘
qariyaning   ko zi   yarq   etib   ochiladi.   «Yo q,   sho ro   hukumati   endi   yo q!	
‘ ‘ ‘ ‘ …
Essiz, bu hukumatga bag ishlangan yarim asr umrim! Bu hukumatni deb, jonini	
‘ …
ham,   qonini   xam   ayamagan   kaminaday   odamlar   oyoqosti   bo lsa-yu,   umri   bino	
‘
bo lgandan  beri   uni  kalamushday  kemirib kelgan  muttaxamlarga  qolsa   kunimiz!	
‘
Insof   nimaligini   unutgan,   imon   va   diyonat   nimaligini   bilmagan   shu   battal
haromxo rlar hal qilsa taqdirimizni. Essiz umrim, essiz umrim » Veteranning bu	
‘ …
xildagi   afsus-nadomatlari   shunday   ko rgilikka   mubtalo   necha   minglab	
‘
adashganlarning   o kinch   to la   armonlaridir.   Lochin   orqali   yozuvchi   yana   bir	
‘ ‘
dovyurak   shijoatkor   shaxs   siymosini   gavdalantirmoqchi   bo ladi.   Uning   o t-	
‘ ‘
olovligi,   sevgisi,   haqiqatga,   adolatga   tashnaligi   va   boshqa   ko p   sifatlari   otasi	
‘
Burgutni   eslatadi.   U   otasini   jonidan   ham   ortiq   yaxshi   ko radi,   personajlardan	
‘ 33birining   so zi   bilan   aytganda,   ular   ota-bola   emas,   sirdosh,   maslakdosh   ikki‘
og ayniga   o xshamaydilar.   Otasi   qamoqxonada   to palon   qilayotganini   eshitib:	
‘ ‘ ‘
«Suyun burgut burgutligini qipti-da! Otam o rnida bo lsam me ham shunday	
‘ ‘
qilardim!»-deydi.   Otasi   xalokatidan   keyin   bu   nohaqliklarga,   xo rliklarga   qarshi	
‘
isyon   tarzida   o zini   daxshatli   dara   qa riga   otishga   qaror   berishini   ham   muallif	
‘ ’
uning shu tarzdagi xarakter mantig i bilan izohlashga intiladi.	
‘
Lochinning so nggi damlari, xususan do stlari, sevgilisi Oltinoy bilan goh	
‘ ‘
oshkora, gox pinhona vidolashuv daqiqalari, ota qabri koshidagi iztirobli holatlari,
tilovat   qilishni   bilmasdan   o zidan   ranjishi     bularning   barchasi   ta sirchan	
‘ – ’
berilgan.   Biroq   shularga   qaramay,   Lochin   shijoati,   harakati   kitobxonni   kutilgan
darajada   hayajonga   solmaydi,   chuqur   o yga   toldirmaydi.   Balki,   bu   obraz	
‘
zimmasidagi   g oyaviy-badiiy   yukning   engilroq   ekani,   shaxs   talqinidagi   biroz	
‘
jo nlik, Lochin qismatida «Oq kema»ga taqlidning mavjudligi, puxta o ylangan,	
‘ ‘
badiy topilma degulik echimning yo qligi tufayli shunday hol ryay bergandir.	
‘
Odil   YOqubovning   qissachilik   sohasidagi   ijodiy   izlanishlari   g oyat	
’
samaralidir.   Adib   turli   yillarda   «Bir   feleton   qissasi»,   «Tilla   uzuk»,   «Muqaddas»,
«Ota   izidan»,   «Matluba»,   «Qaydasan,   Morika»   kabi   asarlar   yozib,   o zbek
’
qissachiligi   taraqqiyotiga   katta   ulush   qo shdi   Odil   Yoqubov   asarlari     mavzu	
’ –
jihatidan   rang-barang,   mazmunan   boy.   Bu   asarlarda   zamondoshlarimizning
murakab   va   jonli   obrazlari   chizilgan.   Adib   asarlarida   tugal   syujet   va   yorqin
obrazlar yaratib, inson va zamin, vijdon va burch hayot haqida chuqur fikr yuritadi.
Xalq hayotidagi ezguliklarning ahamiyatini ko rsatib, halol ishlab, halol yashash	
’
g oyasini   ustalik   bilan   ifodalaydi.   Qing irlik,   nopoklik,   xiyonat   va   sotqinlikni	
’ ’
kesish qoralab, ularni badbaxtlikka, yuzi qoralikka qiyos qiladi.
Shunisi muhimki, Odil Yoqubov asarlarida adolat va haqqoniyat, halollik va
sadoqatning   xiyonat,   fitna-fasod,   tuhmat,   hiyla-yu   mahr   ustidan   g alabasi   quruq	
’
bayon   etilmaydi.   Aksincha,   badiiy   tarzda,   to laqonli   obrazlar   vositasida   jonli   va	
’
tabiiy qilib ifodalanadi.
Analitik   tasvirga   moyillik   adib   ijodida   etuk   realizmga   xos   yana   bir
fazilatning   shakllanishiga   olib   keladi   uning   qahramonlari   murakkab   tabiatli 34shaxslarga   aylana   boshladi.   Shaxsga   xilma-xil   yondashish,   hodisasining   ham
musbat,   ham   manfiy   tomonlarini   yodda   tutishga   intilish,   odamni   osongina
«yaxshi» va «yomonga», «ijobiy» yoki «salbiy» qahramonga chiqarib qo yishdan’
o zini tiyish, inson qalbini his etgan holda qalam tebratish   mana shu fazilatlar	
’ –
Odil Yoqubov asarlarida yaqqol ko rinadi.	
’
Odil Yoqubovning biron asari yo qki, unda o zi tug ilgan qishlog ining	
’ ’ ’ ’
ta siri   ta biri   sezilmasin.Uning   romon,   hikoya   qissalarida   tasvirlangan   ko p	
’ ’ ’
dilbar   manzaralar   ajoyib   odamlar,   munosabatlar   Odil   Yoqubovning   qishloqda
ko rgan   manzaralari   yaqindan   bilgan   odamlarini   eslab   turadi.U   avval   bolalar
’
uchun   kichik   qissalar   yozib   yurdi.SHunda   uning   Ikki   muhabbat   qissasi	
“ ”
chiqdi.Bu   hikoyaning   ichida   erkin   prozaga   hohish   bor   edi.Shu   samimiy   xohish
odamlarga   yoqdi. Ikki   muhabbat   Odil   Yoqubov   boshdan   kechirayotgan	
’’ ’’
izlanish   jarayonlarini   ham   ma lum   darajada   aks   ettirdi   va   bir   muayyan   nuqtaga	
’
yetgazdi.   Odil   Yoqubov   keyinchalik   tarixiy   romani   Ulug bek   xazinasi	
“ ’ ’’
bunda   tarix   va   tarixiy   personajlarga   zamonaviy   yondashuv   tajribasini   berdi.
Voqealar   va   kuchli   ziddiyatlar,   inson   qismatlari   fojialarini   realistic   uslubda
tasvirlash, yoritish, tarix haqiqatini ro y-rost ochish yo li ochildi.	
’ ’
Ulug bek xazinasi ning muvaffaqiyatidan so ng Odil Yoqubov tarix	
“ ’ ’’ ’
va   tarixiy   shaxslar   haqidagi   suhbatlar   yana   ham   kuchaydi.   Roman   tariximizga
yangicha   qarash   va   munosabatni   shakillantirdi.Adib   bu   asarni   yozib   tugatgach
tarixga   yana   ham   qiziqib   qoldi.   unda   katta   ijodiy   g oya   tug ildi.   Kohna	
’ ’ “
dunyo   shu   tariqa   dunyoga   keldi.   Mirzo   Ulug bek,   Ali   Qushchi,   Abdulatif	
’’ ’
obrazlaridan so ng Beruniy, Ibn Sino, Mahmud G aznaviy singari  ulkan tarixiy	
’ ’
shaxslar yorqin siymolari obrazlarining teran badiy mahorat bilan yaratilishi
adabiyot dunyosida katta voqea bo ldi.	
’
Bishkekda   butun   duhyo   jamoatchiligi   ishtirokida   nishonlanganda,uning
dunyo tillarida chiqqan asarlari ulkan bir zalga yig ilib namoyish qilingan edi. Bir	
’
odamni shunchalar ko p kitob egasi bo lishi mumkinligi odamni hayratga	
’ ’
solmay,   lol   qolmay   iloji   yo q   edi.   Adibimiz   Odil   Yoqubovga   shunday   sharafli	
’
qismat   nasib   bo layotir.Uning   kitoblari   jahon   tillaridagi   tarjimalari   jamlansa,	
’ 35shunday shukuhli, fayzli bir uy kitob bo ladi.Ular bir zahmatkash insonning’
peshona   teri   bilan   yaratilgan.   Mehnat   iste dod   insonni   qanchalar   ulug lkash,	
’ ’
sarafroz etishi mumkin.
Odil   Yoqubov   Diyonat romani   bu   romanda   XX   asrning   70-   yillarida	
“ ”
hayotda keng ildiz otgan turg unlik mafkurasining zararli oqibatlarini zo  ijodiy	
’ ’
jasorat  va rostgo ylik bilan ko rsatgan.Asar  qahramonlari  Otaqo zi, Normurod	
’ ’ ’
SHomurodov, Abror Shukurov, Vohid Mirobidov, Jamol Bo riboyev  Oliyaxon	
’ ’
(   Otaqo zining   xotini)   Tohira   (Otaqo zining   qizi)   Haydar   (Otaqo zining	
’ ’ ’ ’ ’
o g li),   Mehrinisa   va   boshqa   qahramonlar.   Odil   Yoqubovga   eng   katta   shuhrat	
’ ’
keltirgan   asar   Ulug bek   xazinasi romani   bo ldi.CHingiz   Aytmatov   bu   asar	
“ ’ ” ’
muallifiga   yo llagan   maktubida   roman   to g risida   shunday   yozadi: Yahshi
’ ’ ’ ”
kitob   haqida   gapirish   maroqli.Bu-yuksak   va   oliyjanob   nasr   namunasi/Badiiy
quvvati   jihatdan   salmoqdor   bu   tarixiy   roman   meni   larzaga   soldi   1960-	
…”
yillarning   oxirlarida   matbuotda   Ulug bekning   mashhur   kutubxonasi   taqdiri	
’
xususuda   bahs   boshlanadi.   Bu   bahsda   ilgari   surilgan   xususan,   taniqli   rus
adabiyotshunosi  I.Andronikov maqolasida  o rtaga  qo yilghan  fikr-  mulohazalar	
’ ’
astoydil   qidirilsa,   bu   nodir   xazina   albatta  topilajaki   xususida   bashoratlar   ko plar	
’
qatori   Odil   Yoqubovda   ham   katta   qiziqish   uyg otdi.   Adib   Ulug bek   hayoti   va	
’ ’
faoliyatiga oid manbalarni,dalillarni
Gap shundaki, o zbelar yoppasiga itoatkor, mute, tobelikka, qullikka moyil	
‘
xalq degan uydirma anchadan beri aylanib yurardi. To g ri, xalq orasida shunday	
‘ ‘
illatga   mubtalo   kimsalar   bor.   Biroq   o z   sha ni,   g ururini   baland   tutadigan,   el-	
‘ ’ ‘
yurt, Vatani, or-nomusi yo lida, adolat, haqiqat, erk yo lida jonini, jahonini fido	
‘ ‘
etishga   tayyor   dovyurak,   buyuk   Qodiriy   singari   «xo rlikdan   o limni   tansiq»	
‘ ‘
sanaydigan jasur kishilar ham ko p.	
‘ 36XULOSASI
20-asrning so nggi choragi o zbek qissachiligi  ham  miqdoriy ham  sifatiy‘ ‘
o zgarishlarni o z boshidan kechirdi. Milliy nasrimizda xalqnnig hozirgi hayoti,	
‘ ‘
millat   ruhiy   olamida   sodir   bo layotgan   turli   xildagi   evrilishlar   o zining   badiiy	
‘ ‘
ifodasini   topdi.   Mana   shu   davrda   xalqnnig   ma nolariga   murojaat   qilish   orqali	
’
millat   ongida   qaytadan   kurtak   otib   kelayotgan   uyg onish   epkiniga   alohida	
‘
ma naviy   oziq   berish   tamoyili   kuchaydi.   Ijtimoiy   mavzudagi   qissalar   milliy	
’
qissachiligidagi   ushbu   jarayonning   o ziga   xos   ijtimoiy-estetik   sabablari   bor.	
‘
Birinchidan,   real   voqalikni   o ta   darajada   iedallashtirib   tasvirlash   ijodkorlarni	
‘
qoniqtirmay   qo ydi.   Real   voqealik   bilan   badiiy   voqealik   o rtasidagi	
‘ ‘
nomuvofiqlik ijodkorlarni iedal voqealik tasviriga ko proq tortdi.	
‘
O.Yoqubov   asarlarida   qaxramonlar   xaraketrlari   ruhiyatini   tasvirlashda
hozirgi   zamon   qissachiligida   keng   qo llanilayotgan   xotiralarni   eslash,   ichki   va	
‘
tashqi   monolog,   dialog,   tush   ko rish,   gallyusinatsiya,   illyuziya,   portret,   tabiat	
‘
tasviri,   muloxaza   yuritish   kabi   usullari   istifoda   etilgan.   Shu   sababli   qissalarda
xarakterlar   ruhiyatini   ochishda   assotsiativ   tasvir   tamoyili   etakchilik   qiladi.
Adibning   qator   asarlaridagi   xarakterlar   ruhiyatini   ochish   faqat   asarlarning
mazmuniy salmog idagina emas, balki ularning shakliy xossalarida ham siljishlar	
‘ 37yuz   berishiga   olib   keldi.   Chunki   ruhiyatdagi   assotsiatsiyalar   qissa   syujetiga
assotsiativ   syujet   chiziqlarining   kirib   kelishiga,   bu   esa   voqealar   oqimida
retrospektiv   tasvirning   kuchayishiga   sabab   bo ldi.   Yozuvchining   xarakterlar‘
ruhiyatini tasvirlashdagi muhim yutuqlaridan biri shundaki, u xar bir xarakterning
uzluksiz   ong   oqimini   butun   murakkabligi   bilan   ochishga,   ushbu   jarayonda   u   ong
oqimining eng zaruriy qatlamida turib, ularning butun
O zbek   adabiyotshunosligida   xarakter   muammosi   doimo   dolzarblik   kasb	
‘
etib   kelgan.   Keyingi   paytlarda   yozuvchi   uslubini   tadqiq   etuvchi   olimlar   avvalo
xarakter   yaratishdagi   uslubiy   qirralarni   aniqlashdan   boshlaydi.   Vaholanki,
xarakter-u   yoki   bu   shaklda   ilgari   surilayotgan   g oyaning   oliy   mazmunidir.	
‘
I.Q.Ataboevaning   «O.Yoqubov   nasrida   qahramon   xarakteri»   mavzusidagi
malakaviy   ishi   xam   yuqoridagi   ishlarning   mantiqiy   davomidir.   Xarakter
muammosi   hikoyachilik   va   romanchilik   misolida   maxsus   tadqiq   etilgan.   Ammo
adabiyotshunoslikda  qissalar   misolida  tekshirish  kam  hodisa  hisoblanadi.  Mazkur
malakaviy   ish   kirish   (asoslama),   o zaro   yaxlit   holdagi   ikkita   bob,   umumiy	
‘
xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Ishning birinchi bobida	
‘
qarashlar   O.Yoqubov   qissalari   misolida   tekshirilgan.   Bunda   yozuvchi   mahorati,
ruhiyat   tasviri   shakllari   o z   talqini   topgan.   Ikkinchi   bob   yozuvchining   o ziga	
‘ ‘
xosligi,   qahramon   muammosi,   uslub   qirralari   kabi   istilohlar   haqidadir.
Individuallik san at  olamida muhim  kategoriyalardan biri. Har bir adibning o z	
’ ‘
ovoziga   ega   bo lishi   uslubiy   takomilning   eng   asosiy   omilidi.   Tadqiqotchi   shu
‘
nuqtai   nazardan   og ishmay,   mavjud   nazariy   qarashlar   asosida   aniq   natijalarga	
‘
erishgan.   Ishning   umumiy   xulosalar   qismida   erishilgan   natijalar   sanab   o tiladi.	
‘
Mazkur ilmiy ish o z maqsadiga erishgan, oldidagi vazifalarni bajara olgan.	
‘ 38FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI’
1. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta minlash-yurt	
’
taraqqiyogi va xalq farovonligining garovi. T.: O zbekiston, 2017. 28-b.	
‘
2. Soifnazarov   I.S.   Nikitchenko   G.V.   Ilmiy   ijod   metodologiyasi.-T.:   TIU,
2009. 365-b.
3. Murrav   N.   Rothbard-Praxeology   as   the   Method   of   the   Social   Sciences   Bv
Originall   from   Phenomenology   and   the   Social   Sciences,   Maurice   Natanson.   ed.
(Evanston.  U.:  Northwestem   Universitv  Press.  1973),  Cheltenham.   UK:   Edward
Elgar. 2014
4. Mirziyoyev   Sh.M.   Erkin   va   farovon,   djemokratik   O zbekismton   davlatini	
ʻ
birgalikda barpo etamiz. T.: O zbekiston, 2016. 53-b	
ʻ
5. Mirziyoyev   Sh.M.   Buyuk   kelajagimizni   mard   va   olijanob   xalqimiz   bilan
quramiz. T.: O zbekiston, 2017 484-b	
ʻ
6. Aripov M Informatika va hisoblash texnikasi asoslari. T.: Universitet, 2017,
306-b.
7. Yoqubov O. Muqaddas. Qissa. T., Adabiyot va san at, 1996. 	
’
8.  Yoqubov O. Qaydasan Moriko. Qissalar. T., sharq. 2002. 
9. Yoqubov O. Qanot juft bo ladi. Qissa. T., Adabiyot va san at. 1986. 	
‘ ’ 3910. Yoqubov O. Saylanma. 3 jildlik. 2-jild. T., Adabiyot va san at. 1986.  ’
11. Yoqubov O. Ko hna dunyo. Roman. T., Adabiyot va san at. 1983. 	
‘ ’
12. Yoqubov O. Ulug bek xazinasi. Roman. T., Adabiyot va san at. 1994.	
‘ ’
13. Sarimsoqov B. Adabiyotning ijtimoiy tabiati // O‘TA №2, 1995. – B. 46-52. 
14.  Turdieva K. Tabiat va ma’naviyat // O‘TA, №5, 1990. –B. 49-53. 
15.  Qurbonov T. Portret yaratish uslubi haqida // O‘TA, 1996, №6, -B. 32-35.
www.ziyonet.uz  google.com, facebook.com, minsport.uz, hozir.uz;  www.sport.uz  
www.neopod.ru   www.tvdpu.uz   www.pedagog.uz   www.sport athet.com	
– , 
www.eurosport.ru/atletics , library.ziyonet.uz, arxiv.uz, refereat.uz, 
www.uzdenemetr.com ,  www.aim. uz, ziyonet.com, lex.uz, strategiya.uz,

38

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • “Mehr va Suhayl” hikoyatida bosh qahramonlar
  • Alisher Navoiy ijodida naqshbandiylik tartib-qoidalarining poetik ifodasining ahamiyati
  • O‘tkir Hoshimov prozasida badiiy detalning polifunksional tabiati
  • Yozma nutqda tinish belgilarining qo‘llanish qoidalari (Abdulla Oripov asarlari misolida)
  • Shartlanganlik munosabatlarini ifodalovchi qo'shma gaplarning semantik -sintaktik tuzilishi.(G'afur G'ulom asarlarida)

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский