Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	6.1MB
Покупки	0
Дата загрузки	25 Август 2024
Расширение	docx
Категория	Медицина

Dori moddalar chinligini aniqlashda yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi usulining qo’llanilishi

Levofloxacin substansiyasini YuSSX usulida chinligini aniqlash
32

Ishqor ta’sirida eritmada rangning to‘qlashib ketishi bu barcha polifenol turdagi
flavonoidlarga xos.
Rutinni xlorid kislota bilan qizdirilganda, u gidrolizlanib kversetin, glukoza va
ramnozalarga parchalanadi:
Hosil bo’lgan glukoza va ramnozani aldegidlarga xos reaksiyalar yordamida
aniqlash mumkin. Masalan, ulami kumush ko‘zgu hosil qilish yoki Feling
suyuqligidan qizil rangli cho'kma holida mis (I) oksid ajratib chiqarish reaksiyasidan
foydalaniladi.
Rutinning spirtdagi eritmasiga qo‘rg‘oshin atsetat qo‘shilsa, sariq ninasimon
cho‘kma shaklida kompleks tuz hosil bo‘ladi.Yuqorida keltirilgan reaksiyalardan
tashqari, flavanoidlami, jumladan, rutinning chinligini aniqlashda yana bir qator
boshqa reaksiyalar adabiyotda uchraydi.
Rutinning miqdori Farmakopeya maqolasi bo‘yicha spektrofotometrik usul
yordamida aniqlanadi. Uni spirtdagi 0,00125 % eritmasining optik zichligi 375 va
362,5 nm to’lqin uzunligida o’lchab aniqlanadi.
Rutinning miqdorini tortma usulda ham aniqlash mumkin. Buning uchun
preparatning ma’lum miqdorini xlorid kislota ishtirokida qaynatib, gidrolizlanadi.
Bunda cho‘kma holida ajralib chiqqan kversetinni yig’ib olib yuviladi va quritib
tortiladi. Shuningdek, rutinning miqdorini ishqor ta’sirida uning sariq rangi to‘qlashib
ketishidan foydalanib, fotokolorimetrik usul bo‘yicha aniqlanadi.
24

Reaksiyadan ko‘rinib turibdiki, sianin moddasining hosil bo’lishi
flavonoidlardagi karbonil guruhi va 2,3 holatdagi qo‘shbog’li uglerodlarning vodorod
ta’sirida gidrirlanishi va so‘ngra esa degidrirlanishi hisobigadir.
Keyinchalik aralashmaga neytral muhitgacha natriy gidroksid eritmasi
qo‘shilganda, ranglanish kuchayib boradi. Bu sianin moddasining avval
psevdoizomer, so'ngra esa oksixinon shakliga o‘tib ketishi natijasidadir, deb
tushunish mumkin:
Rutinning chinligini aniqlashdagi sianin hosil qilish reaksiyasi barcha
flavanoidlarga xos. Ammo ulaming kimyoviy tuzilishiga qarab, rang ham har xil
(oltinsimon sariq rangdan, to‘q qizil ranggacha) bo’ladi.
Rutinning 1 mol/1 natriy gidroksiddagi eritmasi to‘q sariq rangga bo‘yalgan
bo‘ladi. Rang eritmaning turishi natijasida yana ham to'qlashadi. Bu rutindagi
geterosiklik halqaning «ochilib», xalkon moddasiga o‘tishi natijasidadir:
23

D ori moddalar chinligini aniqlashda yuqori samarali
suyuqlik xromatografiyasi usulining qo’llanilishi

1

Standart eritma 0,05g aniq tortma karbmazepin substansiyasi 25 ml hajmli
o’lchov kolbasiga solinib metanolda eritiladi va metanol bilan belgisigacha yetkazib
chayqatiladi. 5ml eritma 50 ml hajmli o’Ichov kolbasida metanol-suv 1:1 aralashmasi
bilan belgisigacha suyultirib chayqatiladi.
Standart eritma 5 marta xromatografiyalanib karbamazepin cho’qqisi maydoni
standart nisbiy chetlanishi 2% dan ko'p bo’lmasligi lozim.
Karbamazipinning substansiyasidagi quruq moddaga hisoblangandagi % miqdori
quyidagi hisoblash formulasi yordamida hisoblanadi: S1×a0× P×100
S0×a1×(100 −W )
=X
bunda:
S1
tekshiriluvchi eritma xromatogrammasidagi karbamazepin cho’qqisining
maydoni;
So-standart eritma xromatogrammasidagi karbamazepin cho’qqisining maydoni;
A1-substansiya tortmasining gramm miqdori;
A0-karbamazepin standart nammasining grammlardagi tortmasi;
W -substansiyani qizdirilgandagi massasining grammlardagi kamayishi;
P-standart namunadagi karbamazepinning % miqdori.
30

Reja:
KIRISH
I. ADABIYOTLAR SHARXI
I.1 Xromatografiya usulining mohiyati, xromatografiya texnikasi
I.2 Yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasining ishlash prinspi.
I.3 Yuqori samarali suyuqlik xromatografiya usulining mohiyati
I.4 Yuqori samarali suyuqlik xromatografiya usulining kimyo- farmasevtikadagi
ahamiyati.
II. TAJRIBA QISM
2.1 Rutinning chinliginiYuSSX usulida aniqlash
2.2 Kversetin chinligini YuSSX usulida aniqlash
2.3 Karbamazepin miqdori YuSSX usuli bilan aniqlash
2.4 Turli guruhlarga mansub dori preparatlari chinligini YuSSX usulida aniqlash
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2

12. AOAC Peer-Verified Methods Program, Manual on Policies and Procedures.
AOAC International. Available at http://www.aoac.org/vmeth/omamanual/
omamanual.htm [accessed April 2003] 32 page
13 . The united states pharmacopoeia, 2003
14 . European pharmacopoeia. Council of Europe, 1997. 3 rd Edition. Strasbourg,
1997
b) internet materiallari:
15. http://www.water.com//HPLC method
16. http://en.m.wikipedia.org
17. http://www.azom.com
18. http://www.pharmtech.com
19. http://www.ziyouz.com
37

Paradonfit substansiyasini YuSSX usulida chinligini aniqlash
34

KJ ning suvli eritmasi o`tkazilsa yuqorida PbJ
2 sariq quyiroqda HgJ
2 qizil rangli
sohalar paydo bo`ladi.
2) Taqsimlanish xromatografiyasi aralashmadagi A va B moddalarni ikki xil fazada
taqsimlanish koeffitsiеntlarining farqiga muvofiq ajralishiga asoslangan.
K
A¿С A(harakatchan faza )
С В(qo zg almas faza ) =9.0 K
A ¿С A(harakatchan faza )
С В(qo zg almas faza ) =9.0
Taqsimlanish koeffitsiеntiga ko`ra A moddaning harakatchan fazaga moyilligi 9
marta ko`p B moddaning moyilligi esa qo`zg`almas fazaga 10 marta ortiq. A modda
harakatchan fazaga o`tib tеzroq harakatlanadi B modda esa taqsimlanish koeffitsiеnti
kichikligi sababli qo`zg`almas fazada ushlanib qoladi. Taqsimlanish
xromatografiyasida qo`zg`almas statsionar faza sifatida qaynash harorati yuqori
bo`lgan suyuqlik shimdirilgan, qattiq sorbеnt; harakatchan faza sifatida gazlar yoki
qo`zg`almas faza bilan aralashmaydigan suyuqlik ishlatiladi. Xromatografiyani gaz-
suyuqlik, suyuqlik-suyuqlik kabi zamonaviy turlari ajralishning taqsimlanish
tamoyiliga asoslangan. [1]
3) Cho`ktirish xromatografiyasi - aralashmadagi ionlar hosil qilgan cho`kmalar
eruvchanligining farqiga movofiq bir-biridan aralashiga asoslangan.
4) Cho`qqi xromatografiyasi -qog`ozda bajariladigan cho`ktirish
xromatografiyasini bir turi bo`lib, bunda qo`zg`aluvchan (elyuеnt) faza vеrtikal
yo`nalishida siljigani sababli qog`ozda, aniqlanuvchi ion miqdoriga ko`ra,
cho`qqisimon rangli dog` hosil bo`ladi. Masalan: cho`ktiruvchi - dimеtilglioksim
7

Riboksinning substansiyasidagi miqdori YuSSX usul yordamida aniqlash
Riboksinning substansiyasidagi miqdori YuSSX usuli bilan aniqlanadi (FS-42-
0275-07) pH 5,5-5,6 bo'lgan fosfat bufer eritma.
2,72 g kaliy digidrofosfat 1000 ml hajmli o'Ichov kolbasida 700 ml tozalangan
suvda eritilib, kaliy gidroksid eritmasi bilan pH qiymati 5,5--5,6 ga keltirilgach
belgigacha suv bilan yetkaziladi, filtirlanib, gazsizlantiriladi.
Tekshiriluvchi eritma. 0.05g (aniq tortma) reboksin substansiyasi 50 ml hajmli
o’lchov kolbasida qo’zg'aluvchan fazada (QF) eritilib, belgisigacha QF bilan
yetkaziladi va chayqatiladi.
Standart eritma. 0.05 g aniq tortma riboksin davlat standart namunasi 50 ml
hajmli o’lchov kolbasida qo'zg'aluvchan fazada (QF) eritilib, belgisigacha QF bilan
yetkaziladi va chayqatiladi.
Xromotografiya tizimini yaroqliligini tekshirish uchun eritma 0,002g aniq tortma
giloksatin va 0,002g guanazin 10 ml standart eritmada eritiladi.
Xromatografiyalash sharoiti.
Kalonka 15 × 0,39sm oktadetsilsilil silikogeni (C-18);
QF-pH 5,5--5,6 bo’lgan fosfatli bufer eritma;
Kalonka harorati-50° C;
Oqim tezligi-0,6 ml/daq.;
Detektor-Spektrofotometr, 254 nm;
Namuna hajmi--10 mkl.
Tizimning yaroqliligini tekshirish uchun eritma xromatografiyalanadi.
Komponentlarning elyuirlanish tartibi: gipoksantin, riboksin, guanazin Qo'shni
cho’qqilar intensivligining nisbati (B) 1,25 dan kam bo’lmasligi va riboksin cho'qqisi
uchun hisoblangan kalonka samaradorligi (N) 3400 nazariy tarelkadan kam, riboksin
cho’qqisi uchun dum omili (T) 1,1 dan ko’p bo’lmasligi kerak.
Standart eritma 6 marta xromatografiyalanadi. Riboksin cho'qqisi maydoni uchun
nisbiy standart chetlanish 2% dan ko'p bo’lmasligi lozim.
20

moddalar elyuyent bilan birga turli vaqt oralig’ida alohida-alohida bo'lib kolonkaning
chiqish tomoniga keladi va maxsus sezgir asbob - detektor yordamida uning vaqt
birligidagi miqdori qayd etiladi, ya'ni egri chizig’ holida yozib olinadi. Bu
xromatogramma deb ataladi. Sifat analizi vaqtida moddaning kolonkaga
yuborilgandan to chiqgungacha bo'lgan vaqti har bir komponent uchun doimiy trada
bir xil elyuyentda belgilab olinadi. Miqdoriy analiz uchun esa xromatografiyadagi
piklar (har bir modda uchun tegishli egri chiziq shakli) balandligi yoki yuzasi,
detektorning moddaga nisbatan sezgirligini nazarga olgan holda o'lchanadi va maxsus
usulda hisoblanadi. [2]
Hozirgi vaqtda xromatografiya usullari moddalarni ajratish, tozalash, sifatiy va
miqdoriy aniqlash kabi masalalarni hal etishda ishlatiladi. Moddalarni xromatografik
ajratish yoki tozalash aralashmadagi moddalarning adsorbent yuzasida turlicha
adsorbilanishi va erituvchilardagi eruvchanligining har xilligiga asoslangan.
Mavzuning dolzarbligi va hozirgi kundagi ahamiyati: Xromatografiya usullari
ajratish mexanizmi bo’yicha adsorbsion, taqsimlanish, ion-almashinish, cho’ktirish
va boshqa usullarga, ajratish texnikasi bo’yicha kolonkali, kapilyar va yuzaviy,
fazalarning agregat holati bo’yicha gaz, suyuqlik va gaz-suyuqlik xromatografiyasi
usullariga bo’linadi.
Xromatografik tahlil - aralashmadagi moddalarni qattiq yoki suyuq adsorbеntga
(shimuvchi modda) tanlab shimilishiga - adsorbtsiyalanishiga asoslangan. Moddani
adsorbеntga shimilish darajasi shimiluvchi-sorbatni shimib oluvchi adsorbеntga
bo`lgan moyilligiga bog’liq. [1]

4

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………………….3
I. ADABIYOTLAR SHARXI…………………………………………………...…..5
I.1 Xromatografiya usulining mohiyati, xromatografiya texnikasi……………..……5
I.2 Yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasining ishlash prinspi……………..….10
I.3 Yuqori samarali suyuqlik xromatografiya usulining mohiyati……………….….13
I.4 Yuqori samarali suyuqlik xromatografiya usulining kimyo- farmasevtikadagi
ahamiyati…………………………………………………………………….…..17
II. TAJRIBA QISM…………………………………………………………….…..22
2.1 Rutinning chinliginiYuSSX usulida aniqlash………………………………..….22
2.2 Kversetin chinligini YuSSX usulida aniqlash…………………………………..26
2.3 Karbamazepin miqdori YuSSX usuli bilan aniqlash ……………………….…..29
2.4 Turli guruhlarga mansub dori preparatlari chinligini YuSSX usulida aniqlash...31
XULOSA……………………………………………………………………………35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………..……36
38

Vitamin D 3 substansiyasini YuSSX usulida chinligini aniqlash
33

II. TAJRIBA QISM
2.1 Rutinning chinliginiYuSSX usulida aniqlash
Rutin sof holda sarg‘ish-yashil, mayda kristall kukun bo’lib, spirtda qiyin eriydi,
suyultirilgan ishqorlarda eriydi, suv, efir, xloroform va benzolda erimaydi. U 183-194
°C haroratda suyuqlanadi.
Rutinning chinligini aniqlashda qizil rangli sianin xlorid hosil qilish
reaksiyasidan foydalaniladi. Bunda preparatning spirtdagi eritmasiga konsentrlangan
xlorid kislota ishtirokida rux yoki magniy kirindisi ta’sir ettirilsa, qizil rang paydo
bo’ladi. Bu rutinning chinligini aniqlashda asosiy reaksiya sifatida Farmakopeya
maqolasiga qiritilgan bo’lib, uni sianin reaksiyasi nomi bilan yuritiladi:
22

1)Elyuyеntni vеrtikal yo`nalishi

2) Elyuyеntni quyi yo`nalishi

3) Radial xromatografiya

Yupqa qavatda bajariladigan xromatografiya usullari elyuyеntning yo`nalishiga
ko`ra bir yoki ikki o`lchamli bo`ladi.
Bir o`lchamli
Ikki o`lchamli
Ikki o`lchamli xromatogrammalar murakkab aralashmalar tahlilida ishlatiladi.
9

2.3 Karbamazepin miqdori YuSSX usuli bilan aniqlash (FS-42-0240-07)
Karbamanzepin oq kristall kukun bo’lib, suvda erimaydi, 95 %li spirtda va
xloroformda eriydi.
Preparatning eritmasiga pikrat kislotasining to‘yingan eritmasidan qo'shilsa, u
bir oz turishi natijasida sariq cho'kma holida imizinning pikrat kislota bilan bo’lgan
qo‘sh molekular birikmasi ajralib chiqadi. U modda 140-142 °C haroratda
suyuqlanadi.
Karbamazepinning chinligini yupqa qatlamli xromatografiya usuli bo'yicha
aniqlanadi. Bunda erituvchi sifatida xloroform, xromatogrammani yuzaga
chiqaruvchi reaktiv sifatida esa konsentrlangan perxlorat kislotasi ishlatiladi.
Xromatogramma plastinkasiga reaktiv purkab quritilgandan so'ng, uni 360 nm to'lqin
uzunlikdagi ultrabinafsha nur oqimida qurilganda, sariq-yashil ranglanib, tovlanadi.
Karbamazepinning chinligi spektrofotometrik usul bo'yicha ham aniqlanadi. Uning
spirtdagi eritmasi 238 va 286 nm to‘lqin uzunligida maksimum nur yutish
ko‘rsatkichi aniqlanadi.
Karbamazepinning miqdorini spektrofotometrik usul bo'yicha uning 0,001 %li
spirtii eritmasining 286 nm to'lqin uzunligida optik zichligini o’lchab aniqlanadi.
Tekshiriluvchi eritma 0,05g aniq tortma karbamazepin substansiyasi 25 ml hajmli
o'lchov kolbasiga solinib metanolda eritiladi va metanol bilan belgisigacha yetkazib
chayqatiladi. 5ml eritma 50 ml hajmli o’lchov kolbasida metanol-suv 1:1 aralashmasi
bilan belgisigacha suyultirib chayqatiladi.
29

fenolyat tuzi hosil qilish reaksiyalaridan foydalaniladi. Farmakopeya maqolasida
keltirilgan bu reaksiyalardan tashqari, uni yana boshqa reaksiyalar yordamida
aniqlash mumkin. Masalan, preparatga o‘zida formaldegid saqlagan konsentrlangan
sulfat kislota ta’sir ettirilsa, yashil rangli bo‘lib tovlanadigan qizil, to‘q sariq rangli
modda hosil bo’ladi.
Kversetin aluminiy, vanadiy va ba’zi boshqa elementlar bilan ultrabinafsha nur
oqimida turli ranglanib tovlanuvchi kompleks tuzlar hosil qiladi.
Kversetinning miqdori kompleksonometrik usul bo‘yicha aniqlanadi. Buning
uchun ma’lum miqdordagi preparatning etanoldagi eritmasiga aniq hajmda 1,5 %
qo‘rg‘oshin atsetat va 8 % uchetanolamindan tashkil topgan aralashmaning suv
etanoldagi eritmasidan qo‘shiladi. Natijada hosil bo’lgan qizil cho‘kmani ajratib olib,
30 %li atsetat kislotasida eritiladi. Eritmani suv bilan suyultiril- gandan so‘ng, uni 5
%li natriy gidrokarbonat bilan neytrallanadi. Keyinchalik atsetat bufer va ksilenol
pushtisi indikatori ishtirokida eritmadagi qo‘rg‘oshin ionini suyuqlik qizil-binafsha
rangdan sariq rangga o‘tgunigacha trilon B ning 0,01 mol/1 eritmasi bilan titrlanadi.
Kversetinning ham tibbiyotda qoMlanilishi rutinnikiga o‘xshash bo’lib, uni
odatda, 0,02 g dan kuniga 3-5 marta ichiriladi. Uni kukun va tabletka holida 0,02 g
dan chiqariladi.
Kversetin og‘zi mahkam yopiladigan idishlarda, quruq va qorong‘u joylarda
saqlanadi.
27

shimdirilgan va quritilgan filtr qog`ozni start chizig`iga Ni 2+
eritmasidan tomizib,
Pеtri idishidagi suvga tik holda tushirilsa, elyuyеnt (suv) ni yuqori tomon
harakatlanishi hisobiga Ni 2+
ioni qog`ozni yangi sohalariga siljib cho`qqisimon qizil
dog` hosil qiladi dog`ning yuzasi tomchidagi Ni 2+
ionlarining miqdoriga bog`liq.

5) Gеl xromatografiyasi - aralashmadagi molеkulalarni o`lchamlariga ko`ra
ajralishiga asoslangan. Bo`ktirilgan jеlatina gеli to`ldirilgan kolonka orqali
YuMBning kichik o`lchamdagi molеkulalari gеl g`ovaklarda ushlanib, yirik
molеkulalar kolonkadan avvalroq chiqadi. Bu usul molеkulyar elak usuli dеb ataladi
va biopolimеrlarni molyar massasiga ko`ra ajratish uchun ishlatiladi.
6) Ion almashinish xromatografiyasi - tahlil etilayotgan aralashmadagi ionlarni
sorbеntning ionogеn guruhidagi (Н +
) yoki (ОН -
) ionlariga almashinuviga asoslangan.
O`zidagi harakatchan (Н +
) yoki (ОН -
) ionni, elеktrolit ionniga almashtiruvchi
sorbеntlar - ionitlar dеyiladi. Almashinuvchi ionning tabiatiga ko`ra ionitlar kationit
va anionitlarga bo`linadi. Kationitlarda ionitning protoni (Н +
) elеktrolit kationiga,
anionitlarda esa ionitning (ОН -
) gruppasi elеktrolit anioniga almashadi. [1,2]
Tajribani bajarilish uslubiga ko`ra tasnif. Kolonka usuli - sorbеnt
to`lg`azilgan shisha yoki po`lat naylar (kolonkalar)da bajariladi. Yuzaviy usul - filtr
yoki xromatografik qog`ozda bajarilasa - qog`oz xromatografiyasi dеyiladi. Yuzaviy
usul sorbеntning yupqa qatlamida ham bajarilishi mumkin (YuQX) - yupqa qavat
xromatografiyasi.
Elyuyеntning sorbеnt qatlam bo`ylab yo`nalishiga ko`ra yuzaviy
xromatografiyani vеrtikal, quyi va radial yo`nalishli turlari mavjud.
8

Yuqori bosimli quvurlar va armatura nasos, injektor, kolonna va detektorning
tarkibiy qismlarini ko'chma faza, namunadir va ajratilgan birikma bantlari uchun
kanalni hosil qilish uchun ishlatiladi.[8,9]
Detektor kompyuterdagi ma'lumotlarni uzatish stantsiyasiga ulangan, displeyda
kromatogramni ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan elektr signalini qayd etadigan
YuSSX tizimi komponenti va namuna tarkibiy qismlarining kontsentratsiyasini
aniqlash va miqdori aniqlanadi (F-rasmga qarang). Namuna tarkibiy xususiyatlari
juda farq qilishi mumkinligi sababli, turli detektor turlarini ishlab chiqilgan. Misol
uchun, agar u tarkibida ultrabinafsha nurni absorbe qilsa, UV-absorbans detektori
qo'llaniladi. Agar tarkib floresan bo'lsa, floresans detektori ishlatiladi. Agar bu
tarkibiy qism bu xususiyatlardan birortasiga ega bo'lmasa, evaporativ-nur sochadigan
detektor (ELSD) kabi universal tipdagi detektor qo'llaniladi. Eng kuchli yondashuv
ketma-ketlikda bir nechta detektorlardan foydalanish hisoblanadi.Masalan, UV va /
yoki ELSD detektori kromatografik ajratish natijalarini tahlil qilish uchun massa
spektrometeri [MS] bilan birgalikda foydalanish mumkin. Bu esa, bitta inyeksiyadan
analit haqida batafsil ma'lumot beradi. Mass-spektrometrni YuSSX tizimiga ulash
amaliyotiga LC / MS deyiladi. [7]

Shakl F: Odatdagi YuSSX [Waters Alliance] tizimi
12

Tekshiriluvchi va standart namunalar xromatografiyalanadi. Riboksinning
quritilgan substansiga hisoblangandagi % miqdori (X) quyidagi formula yordmida
hisoblanadi:
S
1 × a
0 × P × 100
S
0 × a
1 × ( 100 − W ) =X
bunda: S1
-tekshiriluvchi eritma xromatogrammasidagi riboksin cho’qqisining maydoni.
S
0 standart eritma xromatogrammasidagi riboksin cho'qqisining maydoni.
a1
-substansiya tortmasining gramm miqdori.
a0
-riboksin DSN tortmasining gramm miqdori.
P-DSN dagi riboksinning % miqdori.
W-substansiyani qizdirilgandagi massasining % lardagi kamayishi.
21

XULOSA
Kurs ishini bajarish davomida menga topshirilgan : “ D ori moddalar chinligini
aniqlashda yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi usulining qo’llanilishi ”
mavzusida quyidagi xolosalarga keldim:
Yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi analiz uchun kuchli vosita
hisoblanadi. Bu usul orqali juda ko’p ishlarni amalga oshirish mumkin. Xususan,
statsionar faza va undan o’tayotgan molekulalar orasidagi ‘zaro tortishish kuchlari
juda katta sirt maydonini beradi. Colonna to’plami moddasi uchun juda kichik
zarracha o’lchamidan foydalanishga imkon beradi. Bu aralashmadagi komponentlarni
yanada yaxshiroq ajratish imkonini beradi. Yuqori samarali suyuqlik
xromatografiyasi o’ta sezgir va avtomatlashtirilgan usul hisoblanadi
Yuqori samarali suyuqlik xromatografiya (YuSSX) usuli dorivor o‘simliklar
tahlili uchun keng qo‘llaniladigan usuldir. Y SS X usulining qo‘layliklaridan biri
yakuniy natija olish uchun uning parametrlarini o‘zgartirish osonligida hisoblanadi.
Boshqa tomondan esa analiz uslublari standartlashmagan va analizning aniq shart-
sharoitlari belgilanmagan.
Yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi suyuqlik xromatografiyasi usulining
bir ko'rinishi bo'lib, bunda qo'zg'aluvchan faza -eluyent kolonkadagi sorbentdan katta
tezlikda yuqori bosim ostida o'tadi. Usul yuqori va quyi molekulali issiqlikka
chidamsiz mod-dalanri ratib olishga, ularning chinligini va miqdorini aniqlashga
imkon beradi.
YuSSX usuli yuqori samaradorlikka ega usul bo’lib tadqiqot olib borganda
birmuncha avzalliklar beradi.
35

2.4 Turli guruhlarga mansub dori preparatlari chinligini YuSSX usulida
aniqlash
Kalsiy vitamin D 3 substansiyasini YuSSX usulida chinligini aniqlash
31

Silikagelda gidrofob va gidrofil guruhli moddalar harakati
Gidrofob guruhlar bilan qoplangan silikagel bilan to'ldirilgan kolonkalarni
yuvishda esa tarkibida quyi spirtlar yoki atsetonitril bo'lgan suvli eritmalar ishlatiladi,
Ba'zida erituvchilar ikki marta tozalangan bo'lishi kerak. Tuz, kislota va asos
ko’rinishidagi organik birikmalami ajratishda juft-ion xromatografik usuldan
foydalaniladi. Bunda gidrofob guruhlar bilan qoplangan silikagel adsorbenti, anion
yoki kation tarkibida gidrofob guruh saqlovchi ionli birikmalar qo'shilgan suv-spirtli
yoki suv-atsetonitrilli eluyentlar ishlatiladi.[8,9]
I.4 Yuqori samarali suyuqlik xromatografiya usulining kimyo-
farmasevtikadagi ahamiyati.
Organik tuzilishga ega bo'lgan anion va kationlami ion-almashinish suyuqlik
xromatografiyasi yordamida ajratiladi. Adsorbentlar sulfo-, karboksil-yoki amino
guruhlar bilan qoplangan bo'lishi kerak. Eluyent sifatida ma'lum pH muhitga va ion
kuchiga ega bo'lgan suvli bufer eritmalar ishlatiladi.[6,7]
Metall kationlari bilan kompleks hosil qiluvchi moddalarni ajratishda ligand
almashinish xromatografiyasi usulidan foydalaniladi. Taqsimlanish yoki
moddalarning ajralishi tekshirilayotgan birikmalarning koordinatsion bog'lar hosil
qilish xususiyatlari o'rtasidagi farqqa asoslangan bo’lib, ko'pincha
aminokislotalaming izomerlari tahlil qilinadi. Adsorbentlar metall ionlari va
17

I.3 Yuqori samarali suyuqlik xromatografiya usulining mohiyati
Bir namunadagi tarkibiy qismlarni qanday ajratishimizga erishishimizni
tushunishning oddiy usuli - bu shaklning diagrammasini ko'rish.
Mobil bosqich chapdan kolonga kiradi, zarrachalar to'shagidan o'tadi va o'ng
tomondan chiqadi. Oqim yo'nalishi yashil o'qlar bilan ifodalanadi. Birinchidan, eng
yaxshi tasvirni ko'rib chiqing; u namunadir ustunga kirib, tarmoqli hosil qila
boshlaganda, vaqt nol [so'raladigan moment] ustunini ifodalaydi. Bu erda ko'rsatilgan
namunadir sariq, qizil va ko'k bo'yoqlar aralashmasi ustunning kirish qismida bitta
qora bant shaklida paydo bo'ladi. (Aslida, bu namuna hal qiluvchi ichida eritilishi
mumkin bo'lgan har qanday narsa bo'lishi mumkin; odatda aralashmalar rangsiz va
ustun devorining shaffof bo'lishi mumkin, shuning uchun ajralgan moddalarni yo'q
qilish uchun detektor kerak bo'ladi.)
Bir necha daqiqadan so'ng (mobil rasm) doimo va qadoqlash materialining
zarralarini o'tqazib qo'ygan vaqtida, biz birma-bir brendlar turli tezliklarda
harakatlanayotganini ko'ramiz. Buning sababi, ko'chma faza va bo'yoqlardan yoki
analitlardan har birini jalb qilish uchun statsionar faza o'rtasida raqobat
mavjudligi. Sariq rangli bo'yoq tasmasi eng tez harakatlanayotganini va kolondan
chiqib ketishini bilib oling. Sariq rangli bo'yoq, boshqa bo'yoqlardan ko'ra, mobil
fazaga juda o'xshaydi. Shuning uchun, u tezroq harakatlanadigan, mobil faza
yaqinlashadi. Ko'k rangli bo'yoq tasmasi mobil qadamdan ko'proq qadoqlash
materialini yaxshi ko'radi. Zarrachalarga kuchli ta'sir etishi uni
ancha sekin harakatlanishiga olib keladi . Boshqacha qilib aytganda, bu namuna
aralashmasida eng ko'p saqlanib qolgan birikma. Qizil bo'yoqning tasmasi mobil faz
uchun oraliq tortishga ega va shuning uchun ustun orqali oraliq tezlikda
harakatlanadi . Har bir bo'yoq banti turli tezlikda harakat qilganligi sababli, biz uni
kromatografik jihatdan ajratib olishimiz mumkin.[8,9]

13

KIRISH
Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish bilan bir qatorda ta’limni
modernizatsiya qilish yo’lida keng qamrovli ishlar amalga oshirilmoqda. Ta’lim-
tarbiya jarayonini O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi hamda Davlat ta’lim standartlari asosida
texnologiyalashtirish, insonni intelektual va ma’naviy-ahloqiy jihatdan tarbiyalash
bilan uzviy bog’liq bo’lgan uzluksiz ta’lim tizimi orqali har tomonlama barkamol
shaxsni shakllantirishni nazarda tutgan holda ta’lim muassasalari rahbarlari va
pedagog xodimlarning asosiy vazifalari sifatida talabalarning fanlar asoslari bo’yicha
muntazam bilim olishlarini, ularda bilim o’zlashtirish ehtiyojini asosiy o’quv-ilmiy
va umummadaniy bilimlarni, milliy va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan
ma’naviy-ahloqiy fazilatlarni, mehnat ko’nikmalarini, ijodiy fikrlash va kasb
tanlashni shakllantirish kabi yo’nalishlari belgilab berdi. Ijtimoiy rivojlanish birinchi
navbatda ta’lim sohasining moddiy texnika bazasini mustahkamlash va ularni
jihozlash diqqat markazida bo’ladi. [1]
Biror kimyoviy birikma sintez qilinayotganda reaksion aralashmada reaksiyaga
kirishmay qolgan moddalar, asosiy moddaga qo'shimcha moddalar bo'ladi. Bundan
tashqari reaksiya uchun olinayotgan har bir modda avval yaxshilab tozalanishi zarur.
Tabiiy manbalardan kerakli birikmalarni ajratib olish davomida ham ko'pincha
aralashmalar hosil bo'ladi. Aralashmalardan alohida moddalarni ajratib olish va
tozalash mahsus usullar bilan amalga oshiriladi, ana shunday tozalash usullaridan biri
xromatografiya usulidir.
Moddalarni ajratish va analiz qilishning xromatografik usulini rus olimi
M.S.Svet asoslagan. M.S.Svet 1903-1904-yillarda o’simlik pigmentlarini ajratishda
xromatografiyani qo’lladi. Keyinrok R.Kun, A.Vittershteyn va Ye.Dederer karotin
xomashyosidan α- va β-karotinlarni kristall shaklida ajratib olib, usulning moddalarni
preparativ (toza holda) ajratishda ham katta ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatishdi.
Xromatografiya -xromatograf deb ataladigan asbob yordamida amalga
oshiriladi. Analiz vaqtida xromatograf kolonkasiga yuborilgan tekshiriluvchi
3

I.2 Yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasining ishlash prinspi.
Yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi suyuqlik xromatografiyasi usulining
bir ko'rinishi bo'lib, bunda qo'zg'aluvchan faza -eluyent kolonkadagi sorbentdan katta
tezlikda yuqori bosim ostida o'tadi. Usul yuqori va quyi molekulali issiqlikka
chidamsiz mod-dalanri ratib olishga, ularning chinligini va miqdorini aniqlashga
imkon beradi. Hozirgi zamon xromatografiyalari ikki qismdan tashkil topgan: yuqori
samarali kolonka, dozator, yuqori bosimli nasos, yozuv qurilmali detektor,
mikroprotsessor. Xromatograflar, shuningdek, namunalarni avtomatik ravishda
kolonkaga yuborish, reja asosida xromatografiyalash muhitini ushlab turish, ajratish
jarayonining qulay sharoitini avtomatik tanlab berish, tahlil qilinayotgan aralashma
tarkibidagi moddalarni chinlgi va miqdorini aniqlab berishga asoslangan moslamalar
bilan ta'minlangan. [2,9]
Yuqori bosimli nasos (200-500 atm gacha) eluyentni berilgan doimiy tezlikda
kolonkaga yetkazib beradi. Ba'zida mikrokolonkali xfomatograflarda nisbatan past
bosimli nasoslar ishlatiladi (1-20 atm gacha). Xromatografik kolonkalar
zanglamaydigan po'lat (yoki shisha) dan tayyorlangan bo’lib, uzunligi 10-25 sm,
ichki diametri 0,3-0,8 sm (ko'pincha 0,4-0,5 sm) ga teng. Kolonkalar diametri 5-10
mkm bo'lgan dmaloq yoki notekis shakldagi adsorbent bilan yuqori bosimda
suspenzion usul yordamida to’ldiriladi. Suspension usul bilan to’ldirilganda sorbent
kolonkada bir tekis bo'lib zich joylashadi. Mikrokolonkali xromatograflarda
kolonkaIarning uzunligi va ichki diametri kichik bo'ladi (0,1-0,2 sm va undan ham
kichik).[2]
Yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi analiz uchun kuchli vosita
hisoblanadi. Bu usul orqali juda ko’p ishlarni amalga oshirish mumkin. Xususan,
statsionar faza va undan o’tayotgan molekulalar orasidagi ‘zaro tortishish kuchlari
juda katta sirt maydonini beradi. Colonna to’plami moddasi uchun juda kichik
zarracha o’lchamidan foydalanishga imkon beradi. Bu aralashmadagi komponentlarni
yanada yaxshiroq ajratish imkonini beradi. Yuqori samarali suyuqlik
xromatografiyasi o’ta sezgir va avtomatlashtirilgan usul hisoblanadi .[9]
10

Eritmani qorong’i, harorati 00Cdan oshmagan joyda 5 kun davomida saqlash
mumkin.
Xromatografiyalash sharoitlari:
Silasorb-600 (zarracha kattaligi 5 mkm) sorbent bilan to’ldirilgan 120x2 mm li
kolonka. Qo’zaluvchan faza: geksan-dietil efiri (99,8:1,2). Oqim tezligi -200 ml/min.
Kolonka harorati - xona harorati. Detektor — UB-spektrofotometr, 326 nm.
Aniqlanuvchi va standart eritmalar hajmi — 10 mkl dan. Xromatografiyalash
kamida 3 marta qaytariladi. Bitta tahlil uchun elyuyent hajmi - 2000 mkl. Retinol
palmitatning ushlanish vaqti: 1,3-sis-izomer — 580 mkl (2,9 minut), trans-izomer
(to’liq) — 710 mkl (3,5 minut).
Aniqlash tartibi:
Xromatograf yuqorida keltirilgan sharoitda tayyorlanadi. Namunalar kolonkaga
yuboriladi va retinol palmitatning cho’qqilari bo’yicha sistemalarni ishlatish
mumkinligi xaqidagi 1 va 2 mezonlar hisoblanadi. Baliq moyi tarkibidagi A vitamin
xromatogrammadagi 2 ta cho’qqi retinol palmitatning 1,3-sis va trans izomerlarining
ushlanish vaqti bo’yicha aniqlanadi. A vitamin miqdori (A) 1 g preparatga nisbatan
ME da quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:
x=S i⋅C s⋅25
S s
bu yerda: Si — aniqlanayotgan eritmadagi retinol efirlari cho’qqilari yuzalarining
yig’indisi;
S s — standart eritmadagi retinol efirlari cho’qqilari yuzalarining yig’indisi;
C i — standart eritmadagi A vitaminining ME/ml dagi konsentratsiyasi;
m — baliq moyining g lardagi aniq og’irligi;
25 — suyultirish hajmi, ml;
Baliq moyi tarkibidagi A vitamining miqdori 350-1000 ME/g bo’lishi kerak.
19

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
a) darslik, ilmiy maqola hamda meyoriy texnik hujjatlar:
1. Fayzullaev O. “Analitik kimyo asoslari”. T., “A.Qodiriy nomli nashriyot”, 2003.-
126-bet
2. Ibodov A.Yu. Farmasevtik kimyo 1, 2qism, Toshkent, Abu Ali ibn Sino, 1996-
228-bet
3. Xalqaro farmakopeya CCCP XI bo’lim 1.bob- umumiy analiz metodlari- 1987.-
110-bet
4. Xalqaro farmakopeya CCCP XI bo’lim 2.bob- umumiy analiz metodlari- 1987
5. Thin-Layer Chromatography , general method 2.02.27.00. In: Ph. Eur. 4th ed.
Strasbourg : Council of Europe ; 2002. - 56 page
6. Р . Полюдек - Фабини , Т . Бейрих . Органический анализ. Ленинград. Химия.
1981.-624с.
7. Филиппович Ю.Б. и др. Практикум по общей биохимии, М., 1999,с.106
8. Шаршунова М и др. ТСХ в фармации и клинической биохимии. М., Мир,
2001, стр. 507
10. Reich E, Blatter A. HPTLC for the Analysis of Herbal drugs, Herbal Drug
Preparations and Herbal Medicinal Products. In: Sherma J, Fried B, editors.
Handbook of Thin-Layer Chromatography 3rd ed, Chapter 18. New York: Dekker;
2003 (in print). 42 page
11. Reich E, Blatter A. A Standardized Approach to Modern High Performance
Thin-Layer Chromatography (HPTLC). In: Vovk I, Medja A, editors. Proceedings
of the International Symposium .Planar Chromatography Today.: Novo Mesto; 2002
Oct 4-6 12-56-page
36

Shakl H da sariq rangli tasma detektor oqim kamerasidan butunlay o'tib
ketadi; generatsiyalangan elektr signallari kompyuter ma'lumot stantsiyasiga
yuboriladi. Olingan xromatogramma ekranda paydo bo'ladi. Ilova birinchi marta
AOK qilinganida va ekranning pastki qismida joylashgan to'g'ri chiziq sifatida
boshlanganida kromatogram boshlanadi.Bunga bazaviy deb ataladi; vaqt ichida oqim
kamerasidan o'tadigan sof mobil fazani ifodalaydi. Sariq analitlar tasmasi oqim
kamerasidan o'tib ketgach, kompyuterga kuchli signal yuboriladi. Chiziq chizig'i,
avval yuqoriga va keyin pastga, namuna bandidagi sariq rangli konsentratsiyasiga
mutanosib. Bu xromatogramda tepalik hosil qiladi.Sariq tarmoqli detektör
hujayrasidan butunlay o'tib ketgach, signal darajasi dastlabki darajaga qaytadi; oqim
kamerasi hozirda yana bir bor, unda faqat toza mobil faza. Sariq chiziqlar birinchi
navbatda kolondan silkitib, eng tez harakat qila boshlagach, u birinchi chiziq
chizilgan.[7]
Biroz vaqt o'tgach, qizil rangli tarmoq oqim kamerasiga etib boradi. Signal qizil
tasmaga birinchi bo'lib hujayradagi kirib, qizil chiziqni ifodalovchi cho'qqining
chizilishi boshlang'ich nuqtadan ko'tariladi. Ushbu diagrammada qizil chiziq oqim
kamerasidan to'liq o'tib ketmadi. Diagrammada bu jarayonni to'xtatganimizda qizil
chiziq va qizil chiziq qanday ko'rinishini ko'rsatadi. Qizil rangning ko'p qismi
hujayradan o'tib ketganligi sababli, chiziqning ko'p qismi to'g'ri chiziq bilan
ko'rsatilgan. Agar qayta boshlashimiz mumkin bo'lsa, qizil tasmali oqim hujayrasidan
butunlay o'tib ketadi va qizil chiziq tugaydi [nuqta chiziq]. Eng muhimi, ko'k rangli
band, eng qizg'in tezligida va qizil rangli banddan so'ng elinlarda ketadi. Nuqta chiziq
sizning xulosangiz xulosasini davom ettirsak, tugallangan kromatogram qanday
ko'rinishini sizga ko'rsatib beradi. Ko'k rangli tepalikning kengligi kengroq bo'ladi,
chunki ko'k rangli analitning tarmoqli kengligi, eng tor kolonda esa, ustundan farqli
ravishda kengroq bo'ladi. Buning sababi, kromatografik o'rash materiallari yotqizilishi
orqali sekinroq harakatlanadi va butunlay yo'q qilinishi uchun ko'proq vaqt [va mobil
o'zgarishlar miqdori] talab qilinadi. Mobil faza doimiy ravishda sobit bo'lgan tezlikda
oqayotganligi sababli, ko'k rangli tarmoqli kengayadi va u ancha dilut
bo'ladi. Detektor guruhning kontsentratsiyasiga mutanosib bo'lganligi sababli, ko'k
15

Asosiy yuqori-ishqorli suyuqlik xromatografi ( YuSSX ) tizimining tarkibiy
qismlari E-rasmda ko'rsatilgan oddiy diagrammada ko'rsatilgan.
Rezervuar hal qiluvchi [mobil faz deb ataladi, chunki u harakat qiladi]. Yuqori
bosimli nasos [solventli tarqatish tizimi yoki solventsiya boshqaruvchisi) mobil
fazaning belgilangan oqim tezligini, odatda daqiqasiga millilitrni ishlab chiqarish va
o'lchash uchun ishlatiladi. Bir enjektor (namunaviy boshqaruvchi yoki autosampler)
namunani koloniga olib yuradigan doimiy uzatuvchi ko'chma faza oqimiga namunani
kiritishi mumkin. Ustun, ajratishni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan
kromatografik mahsulotni o'z ichiga oladi. Ushbu o'rash materiallari statsionar faza
deb ataladi, chunki u ustunli qo'shimcha qurilmalar tomonidan ushlab
turiladi. Ko'rish uchun detektor kerak YuSSX kolonasidan ajralgan tarkibiy qismlar
[ko'pchilik tarkibida rang yo'q, shuning uchun biz ularni ko'zlarimiz bilan ko'ra
olmaymiz]. Ko'chma bosqich detektordan chiqadi va kerakli tarzda yig'ish yoki
to'plash uchun yuborilishi mumkin.Ko'chma fazda ajratilgan birikma tasmasi mavjud
bo'lganda, YuSSX bu tozalash tarkibiy o'z ichiga olgan eluatning bu fraktsiyasini
keyinchalik o'rganish uchun to'plash imkonini beradi. Bunga preparat
kromatografiyasi ( YuSSX o'lchamlari bo'limida muhokama qilingan) deyiladi.[8]
E-rasm: Yuqori samarali suyuq kromatografi (HPLC) tizimi

11

2.2 Kversetin chinligini YuSSX usulida aniqlash
Kversetin hidsiz va mazasiz, sariq kristall kukun, suvda erimaydi, ishqorlarda va
qaynoq spirtda eriydi. 313-316 °C haroratda suyuqlanadi.
Kversetin Quercus tinctoria o‘simligining po‘stlog’idan suv yordamida
ekstraksiya qilib olinadi. Ekstraktda kversetin ramnoza bilan glikozidsimon birikkan
kversitron (ramiozidokversetin) moddasi holida bo’ladi. Keyinchalik uni mineral
kislotalar, jumladan, xlorid kislotasi bilan qaynatish yordamida parchalab, sof
kversetin olinadi:
Kversetinning ham chinligini aniqlashda rutinga o‘xshash qizil rangli sianin
moddasini hosil qilish reaksiyasi va undagi fenolgidroksiliga xos temir (III) xlorid
bilan xlorid va sirka kislotalar ta’sirida o‘chib ketmaydigan yashil rangli temir
26

fazalarga bo`lgan moyilliklari farq etgani sababli, turli tеzlikda harakatlanib, o’zaro
ajraladi.
Xromatografik tahlilning turlari ko`p bo`lib, dori vositasini sifat va miqdoriy
tarkibini aniqlash maqsadiga ko`ra, ulardan ba'zilarini tanlab qo`llash uchun bu
usullarning tasnifi va bir biridan farqini bilish lozim. [2]
Xromatografik tahlil xususiyatiga ko`ra 3 xil:
1. Ajralish mеxanizmi. 2. Tajriba tamoyili. 3. Harakatchan va qo`zg`almas
fazalarning agrеgat holatiga ko`ra tasniflanadi.
Ajralish mеxanizmi (tamoyili)ga ko`ra tasnif
1) Adsorbsion xromatografiya. Ajratiluvchi moddalarni turli adsorbsion
(shimilish) xususiyatiga asoslangan.
Misol . Silikagеl (adsorbеnt) to`lg`azilgan shisha nay (kolonka) orqali Сu 2+
va
Со 2+
ionlar aralashmasi o`tkazilsa kolonkani ustki havorang qatlami ostida pushti rang
qatlam kuzatiladi. Mazkur tajribadan pushti rangli Со 2+
kationiga nisbatan Сu 2+
kationi kuchliroq shimilishini anglash mumkin. Kolonka suv bilan yuvilganda bu 2
xil rangli sohalar bir-biridan ajraladi.
2 misol : simob (II) va qo`rgoshin (II) kationlar aralashmasi bilan shunday tajriba
o`tkazilsa Pb (II) sorbsion xususiyati ko`proq bo`lgani sababli u Hg (II) dan ajraladi
ammo bu ikkala ion rangsiz bo`lgani uchun ajralish sеzilmaydi. Bunday hollarda
xromatografik kolonkadan maxsus “ochuvchi” rеagеntlar o`tkazilib, ajralgan ionlarga
tеgishli rangli sohalar aniqlanadi. Mazkur holda kolonkadan ochuvchi rеagеnt sifatida
6

ajralayotgan modda bilan kompleks birikmalar hosil qiluvchi guruhlar bilan
qoplangan bo’ladi.[3]
Moddalarning ajralish darajasi xromatogrammadagi ikki qo'shni cho'qqilaming
balandliklari o'rtasidagi masofa va xromatografik chizmaning kengligi bo'yicha
aniqlanadi. Cho'qqilar balandligi o’rtasidagi masofa aniqlanuvchi moddaga nisbatan
adsorbentning selektivligiga, kengligi esa adsorbentning joylashishiga va eluyentning
quyuqlik darajasiga bog'liq, Yuqori samarali kolonka adsorbentning selektivligi
kichik bo’lsa ham moddalarni ajratib berish xususiyatiga ega.[1]
Moddalar miqdorini aniqlashda xromatogramma mutlaq kalibrlash yoki ichki
standartlar (gaz xromatografiyasi usuli kabi) usullari yordamida tahlil qilinadi. Yot
moddalar xromatogrammadagi cho’qqilarni solishtirish bo'yicha aniqlanadi. Bir xil
muhitda moddaning kolonkadan chiqish vaqti bir xil va doimiy bo'ladi va bu
xususiyatdan aniqlanuvchi birikmaning chinligini aniqlashda foydalaniladi. Miqdoriy
tahlilda cho'qqilar yuzalari hisoblanadi, chunki cho'qqi yuzasi moddaning miqdoriga
to'g'ri mutanosib.[2]
Baliq moyi tarkibidagi viatmin A miqdorini yuqori samarali suyuqlik
xromatografiyasi usulida aniqlash
Aniqlanuvchi eritmani tayyorlash:
0,7 g baliq moyi (aniq tortma) 25 ml hajmli o’lchov kolbasida geksanda eritiladi
va belgisigacha geksan bilan yetkaziladi. Tayyorlangan eritma xromatografik
kolonkaga yuborishdan oldin sentrifugalanadi.
Standart eritmani tayyorlash:
0,035 g yoki 0,021 g (aniq tortma) faolligi 1 yoki 1,7 mln-ME/g bo’lgan retinol
palmitatning moyli eritmasi hajmi 100 ml bo’lgan o’lchov kolbasiga solinadi,
geksanda eritiladi va belgisigacha yetkaziladi. Tayyorlan- gan eritmadan 2 ml olib,
hajmi 50 ml bo’lgan o’lchov kolbasiga solinadi va gcksan bilan belgisigacha
yetkaziladi. Eritma xromatografik kolonkaga yuborishdan oldin sentrifugalanadi.
18

Rutin va undan tayyorlangan preparatlami qon tomir devorlari
o‘tkazuvchanligining buzilishidan kelib chiqqan kasalliklar, gemorragik diatez, ko‘z
pardasiga qon quyilishi, gipertoniya, qizamiq, bod, terlama, nurlanish va boshqa
kasalliklami davolashda hamda ularning oldini olishda (0,05-0,1-0,15 g dan
ichiriladi) qo’llanadi. Rutin ko‘pincha askorbin kislota bilan birgalikda ishlatiladi.
Rutin og‘zi mahkam yopiladigan shisha idishlarda, qorong’u joyda saqlanadi.
Hozirgi vaqtda rutin asosini, ya’ni uning aglikon qismini tashkil qiluvchi kversetin
sof holda tibbiyotda turli kasalliklarni davolashda keng qo’llanadi.
25

pik balandligi ancha past, lekin kengligi kengroq. Buning sababi, kromatografik
o'rash materiallari yotqizilishi orqali sekinroq harakatlanadi va butunlay yo'q qilinishi
uchun ko'proq vaqt [va mobil o'zgarishlar miqdori] talab qilinadi. Mobil faza doimiy
ravishda sobit bo'lgan tezlikda oqayotganligi sababli, ko'k rangli tarmoqli kengayadi
va u ancha dilut bo'ladi. Detektor guruhning konsentratsiyasiga mutanosib bo'lganligi
sababli, ko'k tepalik balandligi past, lekin kengligi kengroq. Buning sababi,
kromatografik o'rash materiallari yotqizilishi orqali sekinroq harakatlanadi va
butunlay yo'q qilinishi uchun ko'proq vaqt [va mobil o'zgarishlar miqdori] talab
qilinadi. Mobil faza doimo sobit bo'lgan tezlikda oqayotganligi sababli, ko'k rangli
tarmoqli kengayadi va u ancha dilut bo'ladi. Detektor guruhning kontsentratsiyasiga
mutanosib bo'lganligi sababli, ko'k pik balandligi ancha past, lekin kengligi kengroq.
[9]
Yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasida qo'llaniladigan adsorbent
zarrachalari yuqori bosim ostida parchalanmasligi kerak. zich joylashgan kichik
diametrli (5-10 mkm) adsorbent bilan to '1dirilgan kolonkalar aralashmalarni yuqori
samarali xfomatogralik taqsimlash xususiyatiga ega. Xromatografiyalash jarayoni
ketayotgan vaqtda kolonka harorati ±0,1 ℃ aniqlikda ushlab turiladi. Xromatografik
taqsimlanish ko'pincha 20-25º da olib boriladi.[8]
Yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasida ko'pincha refraktometrik yoki
fluorimetr to'lqin uzunligi o'zgaruvchan (190-900 nm) yoki o'zgarmaydigan
(ko'pincha 254 nm) spektrofotometrik, shuningdek, alanga-ionlanish,
elektrokimyoviy, mass-spektrometrik va boshqa detektorlar ishlatiladi.
Adsorbent sifatida ko'pincha gidroksil guruhlar bilan qoplangan silikagel, turli
funksional guruhlar bilan ishlangan silikagel, aluminioksidi, polimerlar, amaliyotda
esa tayyor kolonkalar ishlatiladi. Silikagel bilan to'ldirilgan kolonkalar bilan ishlashda
eluyent sifatida uglevodorodlar, ba'zida esa turli erituvchilar yoki spirt bilan
aralashtirilgan uglevodorodlardan foydalaniladi.[14]
16

G rasm : x romatografik ustunning qanday ishlashini tushunish - Bantlar

Detektor . Ajratilgan bo'yoq bantlari ustunni tark etgandan so'ng, darhol
detektorga o'tadilar. Oqim hujayra o'z ichiga olgan ko'radi mobil bosqichi bir fonida
har ajratilgan aralashma guruhni aniqlaydi.(Haqiqatdan ham, odatda YuSSX analitik
konsentrasiyalarda ko'plab birikmalarning yechimlari rangsizdir.) Aniq detektor bir
tarkibiy mavjudligini sezish va unga mos keladigan elektr signalini kompyuter
ma'lumot stantsiyasiga jo'natish qobiliyatiga ega. Yuqorida aytib o'tilganidek, ajralib
chiqish va tahlil qilish zarur bo'lgan moddalarning xarakteristikalari va
kontsentratsiyasiga qarab turli xil detektor turlarini tanlash mumkin.[9]
Xromatogramma. Agar xromatogramma, YuSSX tizimida kimyoviy
[xromatografik sifatida] tashkil topgan ajratishni ifodalaydi. Vaqt oqimi bo'ylab bir
chiziqdan ko'tarilgan bir qator cho'qqilar hosil bo'ladi. Har bir tepalikka boshqa
komponentlar uchun detektor javobini ifodalaydi. Xromatogramma kompyuter
ma'lumoti stantsiyasi tomonidan tuziladi[8].
Xromatogrammada piklarning hosil bo’lishi
14

I. ADABIYOTLAR SHARXI
I.1 Xromatografiya usulining mohiyati, xromatografiya texnikasi
Moddalarni ajratish va analiz qilishning xromatografik usulini birinchi bo’lib
1903-yilda M.S.Svet o’simlik pigmentlarini ajratishda qo’lladi. Keyinroq 1931-yilda
Kun va uning shogirdlari xromatografiya yordamida tuxum sarig’ida ksantofil, lutein
va zeaksantin moddalari hamda α va β karotinlarini kristall shaklida ajratib olib,
usulning moddalarni preparativ ajratishda ham katta ahamiyatga ega ekanligini,
1941-yilda A.Martin va R.Sing taqsimlash xromatografiyasiga asos soldi va oqsil,
uglerod brikmalarini o’rganishda uning keng imkoniyatlarini ko’rsatib berdi. 1940-
45-yillarda S.Mur va U.Staynlar aminokislotalarni xromatografiya usulida ajratish va
miqdoriy analiz qilishga katta hissa qo’shdi. 1905-yilda Martin va Jeyms gaz-
suyuqlik xromatografiyasi usulini ishlab chiqdi.
Hozirgi vaqtda xromatografiya usullari moddalarni ajratish, tozalash, sifat va
miqdoriy aniqlash kabi masalalarni hal etishda ishlatiladi. Xromatografiya usuli olib
borilayotgan muhitga qarab gaz, gaz-suyuqlik, suyuqlik xromatografiyalariga,
moddalarni ajratish mexanizmiga qarab molekulyar (adsorbsion), ion almashinish,
taqsimlanish va cho’ktirish xromatografiyalariga, texnikasi bo’yicha kolonkali,
naychali (kapilyar), qog’ozli va yupqa qatlamli xromatografiyalarga bo’linadi.
Quyida ayrim xromatografik usullar texnikasi va ular bo’yicha bajariladigan
laboratoriya ishlari namunalari keltirilgan. [1]
Xromatografik tahlil - aralashmadagi moddalarni qattiq yoki suyuq adsorbеntga
(shimuvchi modda) tanlab shimilishiga-adsorbtsiyalanishiga asoslangan. Moddani
adsorbеntga shimilish darajasi shimiluvchi-sorbatni shimib oluvchi adsorbеntga
bo`lgan moyilligiga bog’liq.
Barcha xromatografik tahlillarning tub mohiyati: tahlil etiluvchi aralashma
harakatlanuvchi (suyuq, gaz) faza tarkibida statsionar ya'ni qo`zg`almas sorbеnt
fazasi bo`ylab harakatlanganda, uning tarkibiy qismlari, qo`zg`almas va harakatchan
5

Dori moddalar chinligini aniqlashda yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi usulining qo’llanilishi

Купить