Dori moddalar chinligini aniqlashda yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi usulining qo’llanilishi
![KIRISH
Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish bilan bir qatorda ta’limni
modernizatsiya qilish yo’lida keng qamrovli ishlar amalga oshirilmoqda. Ta’lim-
tarbiya jarayonini O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi hamda Davlat ta’lim standartlari asosida
texnologiyalashtirish, insonni intelektual va ma’naviy-ahloqiy jihatdan tarbiyalash
bilan uzviy bog’liq bo’lgan uzluksiz ta’lim tizimi orqali har tomonlama barkamol
shaxsni shakllantirishni nazarda tutgan holda ta’lim muassasalari rahbarlari va
pedagog xodimlarning asosiy vazifalari sifatida talabalarning fanlar asoslari bo’yicha
muntazam bilim olishlarini, ularda bilim o’zlashtirish ehtiyojini asosiy o’quv-ilmiy
va umummadaniy bilimlarni, milliy va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan
ma’naviy-ahloqiy fazilatlarni, mehnat ko’nikmalarini, ijodiy fikrlash va kasb
tanlashni shakllantirish kabi yo’nalishlari belgilab berdi. Ijtimoiy rivojlanish birinchi
navbatda ta’lim sohasining moddiy texnika bazasini mustahkamlash va ularni
jihozlash diqqat markazida bo’ladi. [1]
Biror kimyoviy birikma sintez qilinayotganda reaksion aralashmada reaksiyaga
kirishmay qolgan moddalar, asosiy moddaga qo'shimcha moddalar bo'ladi. Bundan
tashqari reaksiya uchun olinayotgan har bir modda avval yaxshilab tozalanishi zarur.
Tabiiy manbalardan kerakli birikmalarni ajratib olish davomida ham ko'pincha
aralashmalar hosil bo'ladi. Aralashmalardan alohida moddalarni ajratib olish va
tozalash mahsus usullar bilan amalga oshiriladi, ana shunday tozalash usullaridan biri
xromatografiya usulidir.
Moddalarni ajratish va analiz qilishning xromatografik usulini rus olimi
M.S.Svet asoslagan. M.S.Svet 1903-1904-yillarda o’simlik pigmentlarini ajratishda
xromatografiyani qo’lladi. Keyinrok R.Kun, A.Vittershteyn va Ye.Dederer karotin
xomashyosidan α- va β-karotinlarni kristall shaklida ajratib olib, usulning moddalarni
preparativ (toza holda) ajratishda ham katta ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatishdi.
Xromatografiya -xromatograf deb ataladigan asbob yordamida amalga
oshiriladi. Analiz vaqtida xromatograf kolonkasiga yuborilgan tekshiriluvchi
3](https://docx.uz/documents/c7b7f555-594f-4015-bcf3-f42da6afbabb/page_3.png?v=1)
![moddalar elyuyent bilan birga turli vaqt oralig’ida alohida-alohida bo'lib kolonkaning
chiqish tomoniga keladi va maxsus sezgir asbob - detektor yordamida uning vaqt
birligidagi miqdori qayd etiladi, ya'ni egri chizig’ holida yozib olinadi. Bu
xromatogramma deb ataladi. Sifat analizi vaqtida moddaning kolonkaga
yuborilgandan to chiqgungacha bo'lgan vaqti har bir komponent uchun doimiy trada
bir xil elyuyentda belgilab olinadi. Miqdoriy analiz uchun esa xromatografiyadagi
piklar (har bir modda uchun tegishli egri chiziq shakli) balandligi yoki yuzasi,
detektorning moddaga nisbatan sezgirligini nazarga olgan holda o'lchanadi va maxsus
usulda hisoblanadi. [2]
Hozirgi vaqtda xromatografiya usullari moddalarni ajratish, tozalash, sifatiy va
miqdoriy aniqlash kabi masalalarni hal etishda ishlatiladi. Moddalarni xromatografik
ajratish yoki tozalash aralashmadagi moddalarning adsorbent yuzasida turlicha
adsorbilanishi va erituvchilardagi eruvchanligining har xilligiga asoslangan.
Mavzuning dolzarbligi va hozirgi kundagi ahamiyati: Xromatografiya usullari
ajratish mexanizmi bo’yicha adsorbsion, taqsimlanish, ion-almashinish, cho’ktirish
va boshqa usullarga, ajratish texnikasi bo’yicha kolonkali, kapilyar va yuzaviy,
fazalarning agregat holati bo’yicha gaz, suyuqlik va gaz-suyuqlik xromatografiyasi
usullariga bo’linadi.
Xromatografik tahlil - aralashmadagi moddalarni qattiq yoki suyuq adsorbеntga
(shimuvchi modda) tanlab shimilishiga - adsorbtsiyalanishiga asoslangan. Moddani
adsorbеntga shimilish darajasi shimiluvchi-sorbatni shimib oluvchi adsorbеntga
bo`lgan moyilligiga bog’liq. [1]
4](https://docx.uz/documents/c7b7f555-594f-4015-bcf3-f42da6afbabb/page_4.png?v=1)
![I. ADABIYOTLAR SHARXI
I.1 Xromatografiya usulining mohiyati, xromatografiya texnikasi
Moddalarni ajratish va analiz qilishning xromatografik usulini birinchi bo’lib
1903-yilda M.S.Svet o’simlik pigmentlarini ajratishda qo’lladi. Keyinroq 1931-yilda
Kun va uning shogirdlari xromatografiya yordamida tuxum sarig’ida ksantofil, lutein
va zeaksantin moddalari hamda α va β karotinlarini kristall shaklida ajratib olib,
usulning moddalarni preparativ ajratishda ham katta ahamiyatga ega ekanligini,
1941-yilda A.Martin va R.Sing taqsimlash xromatografiyasiga asos soldi va oqsil,
uglerod brikmalarini o’rganishda uning keng imkoniyatlarini ko’rsatib berdi. 1940-
45-yillarda S.Mur va U.Staynlar aminokislotalarni xromatografiya usulida ajratish va
miqdoriy analiz qilishga katta hissa qo’shdi. 1905-yilda Martin va Jeyms gaz-
suyuqlik xromatografiyasi usulini ishlab chiqdi.
Hozirgi vaqtda xromatografiya usullari moddalarni ajratish, tozalash, sifat va
miqdoriy aniqlash kabi masalalarni hal etishda ishlatiladi. Xromatografiya usuli olib
borilayotgan muhitga qarab gaz, gaz-suyuqlik, suyuqlik xromatografiyalariga,
moddalarni ajratish mexanizmiga qarab molekulyar (adsorbsion), ion almashinish,
taqsimlanish va cho’ktirish xromatografiyalariga, texnikasi bo’yicha kolonkali,
naychali (kapilyar), qog’ozli va yupqa qatlamli xromatografiyalarga bo’linadi.
Quyida ayrim xromatografik usullar texnikasi va ular bo’yicha bajariladigan
laboratoriya ishlari namunalari keltirilgan. [1]
Xromatografik tahlil - aralashmadagi moddalarni qattiq yoki suyuq adsorbеntga
(shimuvchi modda) tanlab shimilishiga-adsorbtsiyalanishiga asoslangan. Moddani
adsorbеntga shimilish darajasi shimiluvchi-sorbatni shimib oluvchi adsorbеntga
bo`lgan moyilligiga bog’liq.
Barcha xromatografik tahlillarning tub mohiyati: tahlil etiluvchi aralashma
harakatlanuvchi (suyuq, gaz) faza tarkibida statsionar ya'ni qo`zg`almas sorbеnt
fazasi bo`ylab harakatlanganda, uning tarkibiy qismlari, qo`zg`almas va harakatchan
5](https://docx.uz/documents/c7b7f555-594f-4015-bcf3-f42da6afbabb/page_5.png?v=1)
![fazalarga bo`lgan moyilliklari farq etgani sababli, turli tеzlikda harakatlanib, o’zaro
ajraladi.
Xromatografik tahlilning turlari ko`p bo`lib, dori vositasini sifat va miqdoriy
tarkibini aniqlash maqsadiga ko`ra, ulardan ba'zilarini tanlab qo`llash uchun bu
usullarning tasnifi va bir biridan farqini bilish lozim. [2]
Xromatografik tahlil xususiyatiga ko`ra 3 xil:
1. Ajralish mеxanizmi. 2. Tajriba tamoyili. 3. Harakatchan va qo`zg`almas
fazalarning agrеgat holatiga ko`ra tasniflanadi.
Ajralish mеxanizmi (tamoyili)ga ko`ra tasnif
1) Adsorbsion xromatografiya. Ajratiluvchi moddalarni turli adsorbsion
(shimilish) xususiyatiga asoslangan.
Misol . Silikagеl (adsorbеnt) to`lg`azilgan shisha nay (kolonka) orqali Сu 2+
va
Со 2+
ionlar aralashmasi o`tkazilsa kolonkani ustki havorang qatlami ostida pushti rang
qatlam kuzatiladi. Mazkur tajribadan pushti rangli Со 2+
kationiga nisbatan Сu 2+
kationi kuchliroq shimilishini anglash mumkin. Kolonka suv bilan yuvilganda bu 2
xil rangli sohalar bir-biridan ajraladi.
2 misol : simob (II) va qo`rgoshin (II) kationlar aralashmasi bilan shunday tajriba
o`tkazilsa Pb (II) sorbsion xususiyati ko`proq bo`lgani sababli u Hg (II) dan ajraladi
ammo bu ikkala ion rangsiz bo`lgani uchun ajralish sеzilmaydi. Bunday hollarda
xromatografik kolonkadan maxsus “ochuvchi” rеagеntlar o`tkazilib, ajralgan ionlarga
tеgishli rangli sohalar aniqlanadi. Mazkur holda kolonkadan ochuvchi rеagеnt sifatida
6](https://docx.uz/documents/c7b7f555-594f-4015-bcf3-f42da6afbabb/page_6.png?v=1)
![KJ ning suvli eritmasi o`tkazilsa yuqorida PbJ
2 sariq quyiroqda HgJ
2 qizil rangli
sohalar paydo bo`ladi.
2) Taqsimlanish xromatografiyasi aralashmadagi A va B moddalarni ikki xil fazada
taqsimlanish koeffitsiеntlarining farqiga muvofiq ajralishiga asoslangan.
K
A¿С A(harakatchan faza )
С В(qo zg almas faza ) =9.0 K
A ¿С A(harakatchan faza )
С В(qo zg almas faza ) =9.0
Taqsimlanish koeffitsiеntiga ko`ra A moddaning harakatchan fazaga moyilligi 9
marta ko`p B moddaning moyilligi esa qo`zg`almas fazaga 10 marta ortiq. A modda
harakatchan fazaga o`tib tеzroq harakatlanadi B modda esa taqsimlanish koeffitsiеnti
kichikligi sababli qo`zg`almas fazada ushlanib qoladi. Taqsimlanish
xromatografiyasida qo`zg`almas statsionar faza sifatida qaynash harorati yuqori
bo`lgan suyuqlik shimdirilgan, qattiq sorbеnt; harakatchan faza sifatida gazlar yoki
qo`zg`almas faza bilan aralashmaydigan suyuqlik ishlatiladi. Xromatografiyani gaz-
suyuqlik, suyuqlik-suyuqlik kabi zamonaviy turlari ajralishning taqsimlanish
tamoyiliga asoslangan. [1]
3) Cho`ktirish xromatografiyasi - aralashmadagi ionlar hosil qilgan cho`kmalar
eruvchanligining farqiga movofiq bir-biridan aralashiga asoslangan.
4) Cho`qqi xromatografiyasi -qog`ozda bajariladigan cho`ktirish
xromatografiyasini bir turi bo`lib, bunda qo`zg`aluvchan (elyuеnt) faza vеrtikal
yo`nalishida siljigani sababli qog`ozda, aniqlanuvchi ion miqdoriga ko`ra,
cho`qqisimon rangli dog` hosil bo`ladi. Masalan: cho`ktiruvchi - dimеtilglioksim
7](https://docx.uz/documents/c7b7f555-594f-4015-bcf3-f42da6afbabb/page_7.png?v=1)
![shimdirilgan va quritilgan filtr qog`ozni start chizig`iga Ni 2+
eritmasidan tomizib,
Pеtri idishidagi suvga tik holda tushirilsa, elyuyеnt (suv) ni yuqori tomon
harakatlanishi hisobiga Ni 2+
ioni qog`ozni yangi sohalariga siljib cho`qqisimon qizil
dog` hosil qiladi dog`ning yuzasi tomchidagi Ni 2+
ionlarining miqdoriga bog`liq.
5) Gеl xromatografiyasi - aralashmadagi molеkulalarni o`lchamlariga ko`ra
ajralishiga asoslangan. Bo`ktirilgan jеlatina gеli to`ldirilgan kolonka orqali
YuMBning kichik o`lchamdagi molеkulalari gеl g`ovaklarda ushlanib, yirik
molеkulalar kolonkadan avvalroq chiqadi. Bu usul molеkulyar elak usuli dеb ataladi
va biopolimеrlarni molyar massasiga ko`ra ajratish uchun ishlatiladi.
6) Ion almashinish xromatografiyasi - tahlil etilayotgan aralashmadagi ionlarni
sorbеntning ionogеn guruhidagi (Н +
) yoki (ОН -
) ionlariga almashinuviga asoslangan.
O`zidagi harakatchan (Н +
) yoki (ОН -
) ionni, elеktrolit ionniga almashtiruvchi
sorbеntlar - ionitlar dеyiladi. Almashinuvchi ionning tabiatiga ko`ra ionitlar kationit
va anionitlarga bo`linadi. Kationitlarda ionitning protoni (Н +
) elеktrolit kationiga,
anionitlarda esa ionitning (ОН -
) gruppasi elеktrolit anioniga almashadi. [1,2]
Tajribani bajarilish uslubiga ko`ra tasnif. Kolonka usuli - sorbеnt
to`lg`azilgan shisha yoki po`lat naylar (kolonkalar)da bajariladi. Yuzaviy usul - filtr
yoki xromatografik qog`ozda bajarilasa - qog`oz xromatografiyasi dеyiladi. Yuzaviy
usul sorbеntning yupqa qatlamida ham bajarilishi mumkin (YuQX) - yupqa qavat
xromatografiyasi.
Elyuyеntning sorbеnt qatlam bo`ylab yo`nalishiga ko`ra yuzaviy
xromatografiyani vеrtikal, quyi va radial yo`nalishli turlari mavjud.
8](https://docx.uz/documents/c7b7f555-594f-4015-bcf3-f42da6afbabb/page_8.png?v=1)
![I.2 Yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasining ishlash prinspi.
Yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi suyuqlik xromatografiyasi usulining
bir ko'rinishi bo'lib, bunda qo'zg'aluvchan faza -eluyent kolonkadagi sorbentdan katta
tezlikda yuqori bosim ostida o'tadi. Usul yuqori va quyi molekulali issiqlikka
chidamsiz mod-dalanri ratib olishga, ularning chinligini va miqdorini aniqlashga
imkon beradi. Hozirgi zamon xromatografiyalari ikki qismdan tashkil topgan: yuqori
samarali kolonka, dozator, yuqori bosimli nasos, yozuv qurilmali detektor,
mikroprotsessor. Xromatograflar, shuningdek, namunalarni avtomatik ravishda
kolonkaga yuborish, reja asosida xromatografiyalash muhitini ushlab turish, ajratish
jarayonining qulay sharoitini avtomatik tanlab berish, tahlil qilinayotgan aralashma
tarkibidagi moddalarni chinlgi va miqdorini aniqlab berishga asoslangan moslamalar
bilan ta'minlangan. [2,9]
Yuqori bosimli nasos (200-500 atm gacha) eluyentni berilgan doimiy tezlikda
kolonkaga yetkazib beradi. Ba'zida mikrokolonkali xfomatograflarda nisbatan past
bosimli nasoslar ishlatiladi (1-20 atm gacha). Xromatografik kolonkalar
zanglamaydigan po'lat (yoki shisha) dan tayyorlangan bo’lib, uzunligi 10-25 sm,
ichki diametri 0,3-0,8 sm (ko'pincha 0,4-0,5 sm) ga teng. Kolonkalar diametri 5-10
mkm bo'lgan dmaloq yoki notekis shakldagi adsorbent bilan yuqori bosimda
suspenzion usul yordamida to’ldiriladi. Suspension usul bilan to’ldirilganda sorbent
kolonkada bir tekis bo'lib zich joylashadi. Mikrokolonkali xromatograflarda
kolonkaIarning uzunligi va ichki diametri kichik bo'ladi (0,1-0,2 sm va undan ham
kichik).[2]
Yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi analiz uchun kuchli vosita
hisoblanadi. Bu usul orqali juda ko’p ishlarni amalga oshirish mumkin. Xususan,
statsionar faza va undan o’tayotgan molekulalar orasidagi ‘zaro tortishish kuchlari
juda katta sirt maydonini beradi. Colonna to’plami moddasi uchun juda kichik
zarracha o’lchamidan foydalanishga imkon beradi. Bu aralashmadagi komponentlarni
yanada yaxshiroq ajratish imkonini beradi. Yuqori samarali suyuqlik
xromatografiyasi o’ta sezgir va avtomatlashtirilgan usul hisoblanadi .[9]
10](https://docx.uz/documents/c7b7f555-594f-4015-bcf3-f42da6afbabb/page_10.png?v=1)
![Asosiy yuqori-ishqorli suyuqlik xromatografi ( YuSSX ) tizimining tarkibiy
qismlari E-rasmda ko'rsatilgan oddiy diagrammada ko'rsatilgan.
Rezervuar hal qiluvchi [mobil faz deb ataladi, chunki u harakat qiladi]. Yuqori
bosimli nasos [solventli tarqatish tizimi yoki solventsiya boshqaruvchisi) mobil
fazaning belgilangan oqim tezligini, odatda daqiqasiga millilitrni ishlab chiqarish va
o'lchash uchun ishlatiladi. Bir enjektor (namunaviy boshqaruvchi yoki autosampler)
namunani koloniga olib yuradigan doimiy uzatuvchi ko'chma faza oqimiga namunani
kiritishi mumkin. Ustun, ajratishni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan
kromatografik mahsulotni o'z ichiga oladi. Ushbu o'rash materiallari statsionar faza
deb ataladi, chunki u ustunli qo'shimcha qurilmalar tomonidan ushlab
turiladi. Ko'rish uchun detektor kerak YuSSX kolonasidan ajralgan tarkibiy qismlar
[ko'pchilik tarkibida rang yo'q, shuning uchun biz ularni ko'zlarimiz bilan ko'ra
olmaymiz]. Ko'chma bosqich detektordan chiqadi va kerakli tarzda yig'ish yoki
to'plash uchun yuborilishi mumkin.Ko'chma fazda ajratilgan birikma tasmasi mavjud
bo'lganda, YuSSX bu tozalash tarkibiy o'z ichiga olgan eluatning bu fraktsiyasini
keyinchalik o'rganish uchun to'plash imkonini beradi. Bunga preparat
kromatografiyasi ( YuSSX o'lchamlari bo'limida muhokama qilingan) deyiladi.[8]
E-rasm: Yuqori samarali suyuq kromatografi (HPLC) tizimi
11](https://docx.uz/documents/c7b7f555-594f-4015-bcf3-f42da6afbabb/page_11.png?v=1)
![Yuqori bosimli quvurlar va armatura nasos, injektor, kolonna va detektorning
tarkibiy qismlarini ko'chma faza, namunadir va ajratilgan birikma bantlari uchun
kanalni hosil qilish uchun ishlatiladi.[8,9]
Detektor kompyuterdagi ma'lumotlarni uzatish stantsiyasiga ulangan, displeyda
kromatogramni ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan elektr signalini qayd etadigan
YuSSX tizimi komponenti va namuna tarkibiy qismlarining kontsentratsiyasini
aniqlash va miqdori aniqlanadi (F-rasmga qarang). Namuna tarkibiy xususiyatlari
juda farq qilishi mumkinligi sababli, turli detektor turlarini ishlab chiqilgan. Misol
uchun, agar u tarkibida ultrabinafsha nurni absorbe qilsa, UV-absorbans detektori
qo'llaniladi. Agar tarkib floresan bo'lsa, floresans detektori ishlatiladi. Agar bu
tarkibiy qism bu xususiyatlardan birortasiga ega bo'lmasa, evaporativ-nur sochadigan
detektor (ELSD) kabi universal tipdagi detektor qo'llaniladi. Eng kuchli yondashuv
ketma-ketlikda bir nechta detektorlardan foydalanish hisoblanadi.Masalan, UV va /
yoki ELSD detektori kromatografik ajratish natijalarini tahlil qilish uchun massa
spektrometeri [MS] bilan birgalikda foydalanish mumkin. Bu esa, bitta inyeksiyadan
analit haqida batafsil ma'lumot beradi. Mass-spektrometrni YuSSX tizimiga ulash
amaliyotiga LC / MS deyiladi. [7]
Shakl F: Odatdagi YuSSX [Waters Alliance] tizimi
12](https://docx.uz/documents/c7b7f555-594f-4015-bcf3-f42da6afbabb/page_12.png?v=1)
![I.3 Yuqori samarali suyuqlik xromatografiya usulining mohiyati
Bir namunadagi tarkibiy qismlarni qanday ajratishimizga erishishimizni
tushunishning oddiy usuli - bu shaklning diagrammasini ko'rish.
Mobil bosqich chapdan kolonga kiradi, zarrachalar to'shagidan o'tadi va o'ng
tomondan chiqadi. Oqim yo'nalishi yashil o'qlar bilan ifodalanadi. Birinchidan, eng
yaxshi tasvirni ko'rib chiqing; u namunadir ustunga kirib, tarmoqli hosil qila
boshlaganda, vaqt nol [so'raladigan moment] ustunini ifodalaydi. Bu erda ko'rsatilgan
namunadir sariq, qizil va ko'k bo'yoqlar aralashmasi ustunning kirish qismida bitta
qora bant shaklida paydo bo'ladi. (Aslida, bu namuna hal qiluvchi ichida eritilishi
mumkin bo'lgan har qanday narsa bo'lishi mumkin; odatda aralashmalar rangsiz va
ustun devorining shaffof bo'lishi mumkin, shuning uchun ajralgan moddalarni yo'q
qilish uchun detektor kerak bo'ladi.)
Bir necha daqiqadan so'ng (mobil rasm) doimo va qadoqlash materialining
zarralarini o'tqazib qo'ygan vaqtida, biz birma-bir brendlar turli tezliklarda
harakatlanayotganini ko'ramiz. Buning sababi, ko'chma faza va bo'yoqlardan yoki
analitlardan har birini jalb qilish uchun statsionar faza o'rtasida raqobat
mavjudligi. Sariq rangli bo'yoq tasmasi eng tez harakatlanayotganini va kolondan
chiqib ketishini bilib oling. Sariq rangli bo'yoq, boshqa bo'yoqlardan ko'ra, mobil
fazaga juda o'xshaydi. Shuning uchun, u tezroq harakatlanadigan, mobil faza
yaqinlashadi. Ko'k rangli bo'yoq tasmasi mobil qadamdan ko'proq qadoqlash
materialini yaxshi ko'radi. Zarrachalarga kuchli ta'sir etishi uni
ancha sekin harakatlanishiga olib keladi . Boshqacha qilib aytganda, bu namuna
aralashmasida eng ko'p saqlanib qolgan birikma. Qizil bo'yoqning tasmasi mobil faz
uchun oraliq tortishga ega va shuning uchun ustun orqali oraliq tezlikda
harakatlanadi . Har bir bo'yoq banti turli tezlikda harakat qilganligi sababli, biz uni
kromatografik jihatdan ajratib olishimiz mumkin.[8,9]
13](https://docx.uz/documents/c7b7f555-594f-4015-bcf3-f42da6afbabb/page_13.png?v=1)
![G rasm : x romatografik ustunning qanday ishlashini tushunish - Bantlar
Detektor . Ajratilgan bo'yoq bantlari ustunni tark etgandan so'ng, darhol
detektorga o'tadilar. Oqim hujayra o'z ichiga olgan ko'radi mobil bosqichi bir fonida
har ajratilgan aralashma guruhni aniqlaydi.(Haqiqatdan ham, odatda YuSSX analitik
konsentrasiyalarda ko'plab birikmalarning yechimlari rangsizdir.) Aniq detektor bir
tarkibiy mavjudligini sezish va unga mos keladigan elektr signalini kompyuter
ma'lumot stantsiyasiga jo'natish qobiliyatiga ega. Yuqorida aytib o'tilganidek, ajralib
chiqish va tahlil qilish zarur bo'lgan moddalarning xarakteristikalari va
kontsentratsiyasiga qarab turli xil detektor turlarini tanlash mumkin.[9]
Xromatogramma. Agar xromatogramma, YuSSX tizimida kimyoviy
[xromatografik sifatida] tashkil topgan ajratishni ifodalaydi. Vaqt oqimi bo'ylab bir
chiziqdan ko'tarilgan bir qator cho'qqilar hosil bo'ladi. Har bir tepalikka boshqa
komponentlar uchun detektor javobini ifodalaydi. Xromatogramma kompyuter
ma'lumoti stantsiyasi tomonidan tuziladi[8].
Xromatogrammada piklarning hosil bo’lishi
14](https://docx.uz/documents/c7b7f555-594f-4015-bcf3-f42da6afbabb/page_14.png?v=1)
![Shakl H da sariq rangli tasma detektor oqim kamerasidan butunlay o'tib
ketadi; generatsiyalangan elektr signallari kompyuter ma'lumot stantsiyasiga
yuboriladi. Olingan xromatogramma ekranda paydo bo'ladi. Ilova birinchi marta
AOK qilinganida va ekranning pastki qismida joylashgan to'g'ri chiziq sifatida
boshlanganida kromatogram boshlanadi.Bunga bazaviy deb ataladi; vaqt ichida oqim
kamerasidan o'tadigan sof mobil fazani ifodalaydi. Sariq analitlar tasmasi oqim
kamerasidan o'tib ketgach, kompyuterga kuchli signal yuboriladi. Chiziq chizig'i,
avval yuqoriga va keyin pastga, namuna bandidagi sariq rangli konsentratsiyasiga
mutanosib. Bu xromatogramda tepalik hosil qiladi.Sariq tarmoqli detektör
hujayrasidan butunlay o'tib ketgach, signal darajasi dastlabki darajaga qaytadi; oqim
kamerasi hozirda yana bir bor, unda faqat toza mobil faza. Sariq chiziqlar birinchi
navbatda kolondan silkitib, eng tez harakat qila boshlagach, u birinchi chiziq
chizilgan.[7]
Biroz vaqt o'tgach, qizil rangli tarmoq oqim kamerasiga etib boradi. Signal qizil
tasmaga birinchi bo'lib hujayradagi kirib, qizil chiziqni ifodalovchi cho'qqining
chizilishi boshlang'ich nuqtadan ko'tariladi. Ushbu diagrammada qizil chiziq oqim
kamerasidan to'liq o'tib ketmadi. Diagrammada bu jarayonni to'xtatganimizda qizil
chiziq va qizil chiziq qanday ko'rinishini ko'rsatadi. Qizil rangning ko'p qismi
hujayradan o'tib ketganligi sababli, chiziqning ko'p qismi to'g'ri chiziq bilan
ko'rsatilgan. Agar qayta boshlashimiz mumkin bo'lsa, qizil tasmali oqim hujayrasidan
butunlay o'tib ketadi va qizil chiziq tugaydi [nuqta chiziq]. Eng muhimi, ko'k rangli
band, eng qizg'in tezligida va qizil rangli banddan so'ng elinlarda ketadi. Nuqta chiziq
sizning xulosangiz xulosasini davom ettirsak, tugallangan kromatogram qanday
ko'rinishini sizga ko'rsatib beradi. Ko'k rangli tepalikning kengligi kengroq bo'ladi,
chunki ko'k rangli analitning tarmoqli kengligi, eng tor kolonda esa, ustundan farqli
ravishda kengroq bo'ladi. Buning sababi, kromatografik o'rash materiallari yotqizilishi
orqali sekinroq harakatlanadi va butunlay yo'q qilinishi uchun ko'proq vaqt [va mobil
o'zgarishlar miqdori] talab qilinadi. Mobil faza doimiy ravishda sobit bo'lgan tezlikda
oqayotganligi sababli, ko'k rangli tarmoqli kengayadi va u ancha dilut
bo'ladi. Detektor guruhning kontsentratsiyasiga mutanosib bo'lganligi sababli, ko'k
15](https://docx.uz/documents/c7b7f555-594f-4015-bcf3-f42da6afbabb/page_15.png?v=1)
![pik balandligi ancha past, lekin kengligi kengroq. Buning sababi, kromatografik
o'rash materiallari yotqizilishi orqali sekinroq harakatlanadi va butunlay yo'q qilinishi
uchun ko'proq vaqt [va mobil o'zgarishlar miqdori] talab qilinadi. Mobil faza doimiy
ravishda sobit bo'lgan tezlikda oqayotganligi sababli, ko'k rangli tarmoqli kengayadi
va u ancha dilut bo'ladi. Detektor guruhning konsentratsiyasiga mutanosib bo'lganligi
sababli, ko'k tepalik balandligi past, lekin kengligi kengroq. Buning sababi,
kromatografik o'rash materiallari yotqizilishi orqali sekinroq harakatlanadi va
butunlay yo'q qilinishi uchun ko'proq vaqt [va mobil o'zgarishlar miqdori] talab
qilinadi. Mobil faza doimo sobit bo'lgan tezlikda oqayotganligi sababli, ko'k rangli
tarmoqli kengayadi va u ancha dilut bo'ladi. Detektor guruhning kontsentratsiyasiga
mutanosib bo'lganligi sababli, ko'k pik balandligi ancha past, lekin kengligi kengroq.
[9]
Yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasida qo'llaniladigan adsorbent
zarrachalari yuqori bosim ostida parchalanmasligi kerak. zich joylashgan kichik
diametrli (5-10 mkm) adsorbent bilan to '1dirilgan kolonkalar aralashmalarni yuqori
samarali xfomatogralik taqsimlash xususiyatiga ega. Xromatografiyalash jarayoni
ketayotgan vaqtda kolonka harorati ±0,1 ℃ aniqlikda ushlab turiladi. Xromatografik
taqsimlanish ko'pincha 20-25º da olib boriladi.[8]
Yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasida ko'pincha refraktometrik yoki
fluorimetr to'lqin uzunligi o'zgaruvchan (190-900 nm) yoki o'zgarmaydigan
(ko'pincha 254 nm) spektrofotometrik, shuningdek, alanga-ionlanish,
elektrokimyoviy, mass-spektrometrik va boshqa detektorlar ishlatiladi.
Adsorbent sifatida ko'pincha gidroksil guruhlar bilan qoplangan silikagel, turli
funksional guruhlar bilan ishlangan silikagel, aluminioksidi, polimerlar, amaliyotda
esa tayyor kolonkalar ishlatiladi. Silikagel bilan to'ldirilgan kolonkalar bilan ishlashda
eluyent sifatida uglevodorodlar, ba'zida esa turli erituvchilar yoki spirt bilan
aralashtirilgan uglevodorodlardan foydalaniladi.[14]
16](https://docx.uz/documents/c7b7f555-594f-4015-bcf3-f42da6afbabb/page_16.png?v=1)
![Silikagelda gidrofob va gidrofil guruhli moddalar harakati
Gidrofob guruhlar bilan qoplangan silikagel bilan to'ldirilgan kolonkalarni
yuvishda esa tarkibida quyi spirtlar yoki atsetonitril bo'lgan suvli eritmalar ishlatiladi,
Ba'zida erituvchilar ikki marta tozalangan bo'lishi kerak. Tuz, kislota va asos
ko’rinishidagi organik birikmalami ajratishda juft-ion xromatografik usuldan
foydalaniladi. Bunda gidrofob guruhlar bilan qoplangan silikagel adsorbenti, anion
yoki kation tarkibida gidrofob guruh saqlovchi ionli birikmalar qo'shilgan suv-spirtli
yoki suv-atsetonitrilli eluyentlar ishlatiladi.[8,9]
I.4 Yuqori samarali suyuqlik xromatografiya usulining kimyo-
farmasevtikadagi ahamiyati.
Organik tuzilishga ega bo'lgan anion va kationlami ion-almashinish suyuqlik
xromatografiyasi yordamida ajratiladi. Adsorbentlar sulfo-, karboksil-yoki amino
guruhlar bilan qoplangan bo'lishi kerak. Eluyent sifatida ma'lum pH muhitga va ion
kuchiga ega bo'lgan suvli bufer eritmalar ishlatiladi.[6,7]
Metall kationlari bilan kompleks hosil qiluvchi moddalarni ajratishda ligand
almashinish xromatografiyasi usulidan foydalaniladi. Taqsimlanish yoki
moddalarning ajralishi tekshirilayotgan birikmalarning koordinatsion bog'lar hosil
qilish xususiyatlari o'rtasidagi farqqa asoslangan bo’lib, ko'pincha
aminokislotalaming izomerlari tahlil qilinadi. Adsorbentlar metall ionlari va
17](https://docx.uz/documents/c7b7f555-594f-4015-bcf3-f42da6afbabb/page_17.png?v=1)
![ajralayotgan modda bilan kompleks birikmalar hosil qiluvchi guruhlar bilan
qoplangan bo’ladi.[3]
Moddalarning ajralish darajasi xromatogrammadagi ikki qo'shni cho'qqilaming
balandliklari o'rtasidagi masofa va xromatografik chizmaning kengligi bo'yicha
aniqlanadi. Cho'qqilar balandligi o’rtasidagi masofa aniqlanuvchi moddaga nisbatan
adsorbentning selektivligiga, kengligi esa adsorbentning joylashishiga va eluyentning
quyuqlik darajasiga bog'liq, Yuqori samarali kolonka adsorbentning selektivligi
kichik bo’lsa ham moddalarni ajratib berish xususiyatiga ega.[1]
Moddalar miqdorini aniqlashda xromatogramma mutlaq kalibrlash yoki ichki
standartlar (gaz xromatografiyasi usuli kabi) usullari yordamida tahlil qilinadi. Yot
moddalar xromatogrammadagi cho’qqilarni solishtirish bo'yicha aniqlanadi. Bir xil
muhitda moddaning kolonkadan chiqish vaqti bir xil va doimiy bo'ladi va bu
xususiyatdan aniqlanuvchi birikmaning chinligini aniqlashda foydalaniladi. Miqdoriy
tahlilda cho'qqilar yuzalari hisoblanadi, chunki cho'qqi yuzasi moddaning miqdoriga
to'g'ri mutanosib.[2]
Baliq moyi tarkibidagi viatmin A miqdorini yuqori samarali suyuqlik
xromatografiyasi usulida aniqlash
Aniqlanuvchi eritmani tayyorlash:
0,7 g baliq moyi (aniq tortma) 25 ml hajmli o’lchov kolbasida geksanda eritiladi
va belgisigacha geksan bilan yetkaziladi. Tayyorlangan eritma xromatografik
kolonkaga yuborishdan oldin sentrifugalanadi.
Standart eritmani tayyorlash:
0,035 g yoki 0,021 g (aniq tortma) faolligi 1 yoki 1,7 mln-ME/g bo’lgan retinol
palmitatning moyli eritmasi hajmi 100 ml bo’lgan o’lchov kolbasiga solinadi,
geksanda eritiladi va belgisigacha yetkaziladi. Tayyorlan- gan eritmadan 2 ml olib,
hajmi 50 ml bo’lgan o’lchov kolbasiga solinadi va gcksan bilan belgisigacha
yetkaziladi. Eritma xromatografik kolonkaga yuborishdan oldin sentrifugalanadi.
18](https://docx.uz/documents/c7b7f555-594f-4015-bcf3-f42da6afbabb/page_18.png?v=1)
![12. AOAC Peer-Verified Methods Program, Manual on Policies and Procedures.
AOAC International. Available at http://www.aoac.org/vmeth/omamanual/
omamanual.htm [accessed April 2003] 32 page
13 . The united states pharmacopoeia, 2003
14 . European pharmacopoeia. Council of Europe, 1997. 3 rd Edition. Strasbourg,
1997
b) internet materiallari:
15. http://www.water.com//HPLC method
16. http://en.m.wikipedia.org
17. http://www.azom.com
18. http://www.pharmtech.com
19. http://www.ziyouz.com
37](https://docx.uz/documents/c7b7f555-594f-4015-bcf3-f42da6afbabb/page_37.png?v=1)
Dori moddalar chinligini aniqlashda yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi usulining qo’llanilishi