Дата регистрации 10 Май 2023
5700 ПродажDori vositasiga qo’yiladigan asosiy talablar
![Sog’likni saqlash xodimlari oldiga qo’yilgan muhum vazifalarda biri mamlakat
aholisini kuchli biologik tasiriga ega va yuqori sifatli dori-darmonlar bilan
taminlashdir.
Yangidan – yangi dori moddalari izahlab chiqarishning tez sur’atda o’sib borishi
va shu bilan bir qatorda ular sifatini sanoatda, farmasevtikaga qarashli barcha
muassalarda (nazorat analitik laboratoriyalari, dorixona analitik xonalari va
boshqalar) nazorat o’tkazish xizmati ham rivojlanib bormoqda. Nazorat xizmatini
uyushtirish, idora qilish va uni ilmiy asosda yo’naltirish maqsadida O’zbekiston
Sog’liqni Saqlash Vazirligi (O’zSSV) rahbarligidagi maxsus Davlat nazorat sistemasi
mavjud bo’lib, uni yuritish va boshqarish, dori moddalari tibbiyot texnika vositalari
ustidan nazorat qilish Davlat inspeksiyasi va unga qarashli dori moddalarni
standartlash hamda nazorat qilish davlat ilmiy – tekshirish instituti (DMSNQDITI)
zimmasiga yuklangan.
Davlat inekspeksiyasi va unga qarashgli Ilmiy – tekshirish instituti va o’z
faoliyatini quyudagi asosiy yo’nalishda olib boriladi. [2]
- O’zbekiston Respublikasidagi barcha dori darmon va tibbiyot, texnika
mahsulotlari bilan bog’liq bo’lgan karxona va muassalarni hamda barcha nazorat
analitik xizmatidagi bo’g’inlarning ilmiy ish faoliyati moboyinida dori moddalari va
tibbiyot – texnika vositalari sifatiga nisbatan davlat va tarmoq standartlari hamda
Davlatfarmakopiyasida qo’yilgan talablarga to’la itoat qilishni kuzatib turadi;
Davlat inekpeksiyasi o’ziga qarashli ilmiy – tekshirish inistuti bilan quyidagi
asosiy ishlarni amalga oshiradi:
- Dori moddalarni standartlash va ular sifatini nazorat qilishga dori usullarini
yaratish va ayni vaqtda qo’llanilayotgan usullarni umulashtirish va ilmiy asosda
mukammallashtirish;
- Dori moddalari barqarorligini oshirish yo’llarini o’rganish va ularni saqlash
jarayonida dori sifatidagi “yaroqlilik” muddatini aniqlab berish;
- Dori moddalarni sifatini tekshirishga oid imiy asoslangan talablarini ishlab
chiqarish va mukammallashtirish, ular sifatini oshirishga dori masalalarini asoslab
5](https://docx.uz/documents/49cd04b8-3a20-45c1-b04f-e5f5771dcff1/page_5.png?v=3)
![b) K а liy tuzl а rining suvd а gi eritm а sig а vin о kisl о t а si, n а triy а s е t а t eritm а si
hamd а 0,5 ml miqdord а 95 % li spirt qo’shib chayq а tils а , s е kin – а st а oq krist а ll
sh а klid а cho’km а а jr а lib chiq а di. Cho’km а min е r а l kisl о t а v а ishqorl а rd а eriydi,
sirk а kisl о t а sid а es а erim а ydi.
N а triy а s е t а t r еа ksiya n а tij а sid а а jr а lib chiqqan kisl о t а ni n е ytr а ll а sh maqs а did а
qo’shil а di. А ks hold а kisl о t а cho’km а ni eritishi mumkin.[1]
v) K а liy tuzl а rining eritm а l а rig а suyultirilg а n sirk а kisl о t а si ishtirokid а , n а triy
k о b а ltinitrit tuzining eritm а si t а ’sirid а sariq krist а ll sh а klid а cho’km а cho’k а di.
N а triy — Na +
i о ni. а ) n а triy tuzl а ri а l а ng а ning r а ngsiz qismini sariq r а ngg а
bo’yaydi;
b) N а triy tuzl а rining eritm а l а rig а suyultirilg а n sirk а kisl о t а qo’shil а di v а k е r а k
bo’ls а filtrl а b, ung а ruxur а nil а s е t а t eritm а si qo’shilg а nd а krist а ll sh а klid а sariq
cho’km а cho’k а di.
M а gniy — Mg 2
+
i о ni. M а gniy tuzl а rining eritm а l а ri а mm о niy х l о rid, n а triy
gidr о f о sf а t v а а mmi а k eritm а l а ri t а ’sirid а , min е r а l v а sirk а kisl о t а l а rid а erib
k е t а dig а n oq krist а ll cho’km а hosil qil а di.[2]
R еа ksiyani а mm о niy х l о rid ishtirokid а о lib b о rish eritm а d а а mm о niy i о nini
о shirishg а mo’lj а ll а ng а n bo’lib, а ks hold а uning eritm а d а t е gishli d а r а j а d а
bo’lm а sligi Mg(OH)
2 v а birmunch а mur а kk а b t а rkibg а eg а а mm о niym а gniy f о sf а t
о ltigidr а t
10](https://docx.uz/documents/49cd04b8-3a20-45c1-b04f-e5f5771dcff1/page_10.png?v=3)
![Kumush — Ag +
i о ni. а ) Kumush tuzl а rining eritm а l а ri, bir n е ch а t о mchi n а triy
х l о rid eritm а si yoki suyultirilg а n х l о rid kisl о t а si t а ’sirid а oq pishloqsim о n cho’km а
hosil qil а di. Cho’km а а mmi а k eritm а sid а erib, k о mpl е ks tuz hosil qil а di.
b) Kumush i о nini, yan а kumush ko’zgu r еа ksiyasi orqali ham aniql а sh mumkin.
Bund а kumush tuzl а rining eritm а sig а а mmi а k eritm а si v а bir n е ch а t о mchi f о rm а lin
qo’shib qizdiril а di v а r еа ksiya n а tij а sid а а jr а lib chiqq а n erkin kumush, kolb а
d е v о rl а rid а ko’zgu p а yd о qil а di.
T е mir (II)Fe 2+
i о ni. а ) T е mir (II) tuzl а rining eritm а l а rig а а mm о niy sulfid yoki
v о d о r о d sulfid eritm а si t а ’sir ettirils а , suyultirilg а n min е r а l kisl о t а l а rd а erib
k е t а dig а n qora cho’km а hosil bo’l а di.[1]
b) T е mir (II) tuzl а rining eritm а l а rig а suyultirilg а n х l о rid kisl о t а v а k а liy
g е ks а si а n о f е rr а t (III) eritm а si qo’shilg а nd а ko’k cho’km а p а yd о bo’l а di.
T е mir ( l l l ) F e 3 +
i о ni. а ) T е mir(III) tuzl а rining eritm а l а ri kuchsiz х l о rid kisl о t а
muhitid а k а liy g е ks а tsi а n о f е rr а t (II) eritm а si bil а n ko’k r а ngli cho’km а b е r а di.[1]
2.3 Dori moddalar sifatini fizikaviy usullar bilan aniqlash
Farmatsevtik а tahlilid а d о ri m о dd а l а ri chinligini, t а rkib а n s о fligini hamd а ul а r
miqdorini aniql а shd а fizik а viy usull а r а l о hid а o’rinni eg а ll а ydi. D а vl а t
f а rm а k о p е yasig а fizik а viy tahlil usull а rid а n r е fr а kt о m е triya, p а lyarim е triya,
sp е ktr о f о t о m е triya (UB v а IK sp е ktr о f о t о m е triya) f о t о el е ktrok о l о rim е triya,
flyu о r о m е triya, yadr о m а gnitli r е z о n а ns sp е ktr о sk о piya usull а ri kiritilg а n.
12](https://docx.uz/documents/49cd04b8-3a20-45c1-b04f-e5f5771dcff1/page_12.png?v=3)
![yutuvch а nlik ko’rs а tkichi d е yil а di v а uni 1%
1sm bil а n b е lgil а n а di. Shund а y qilib,
s о lishtirm а nur yutish ko’rs а tkichi d е b, 100 ml d а 1 g m о dd а saql а ng а n eritm а ning 1
sm ( 1 0 mm) qatlam qalinlikd а gi о ptik zichligig а а ytil а di v а uni quyidagi f о rmul а
bo’yich а hisobl а b chiq а ril а di:E1sm
1%= D
c⋅b
D — aniq k о ns е ntr а siyad а t а yyorl а ng а n st а nd а rt eritm а ning о ptik zichligi;
s — eritm а ning k о ns е ntr а siyasi;[1,2]
Infraqizil sp е ktr о sk о piya usuli
Farmatsevtik а tahlilid а infr а qizil sp е ktr о sk о piya usulid а n а s о s а n organik d о ri
m о dd а l а rining chinligi, molekula tuzilishi, а yrim holl а rd а es а miqdorini aniql а shd а
f о yd а l а nil а di. M а zkur usul m о dd а larning infr а qizil nurni yutish ko’rs а tkichini
aniql а shg а а s о sl а ng а n.
Infr а qizil nurl а nish to’lqin uzunligi 800 nm d а n 130000 nm g а ch а bo’lg а n s о h а
о r а lig’id а gi nurl а nish bo’lib, u o’z n а vb а tid а 800 nm d а n 5000 nm g а ch а bo’lg а n
to’lqin uzunligid а gi yaqin s о h а v а 5000 nm d а n 130000 nm to’lqin uzunligid а gi
o’zoq infr а qizil nurl а nish s о h а sig а bo’lin а di. M о dd а ning infr а qizil nurni yutishi
n а tij а sid а infr а qizil sp е ktr hosil bo’l а di.[2]
M о dd а , sp е ktr s о l а syg а muv о fik to’lqin uzundigig а eg а bo’lg а n infr а qizil nurl а r
t а ’sirid а molekula en е rgiyasi о rt а di v а m о dd а «h а yaj о nl а ng а n» h о l а tig а o’tib, uning
а yl а nm а v а t е br а nm а h а r а k а ti kuch а yadi.
M о dd а ning а yl а nm а h а r а k а tini о shirish uchun а nch а kichiq en е rgiyag а eg а
bo’lg а n o’zoq to’lqin uzunligi sohasid а gi infr а qizil nurl а r t а ’sirining o’zi kif о ya.
Molekulaning t е br а nm а en е rgiyasini о shirish v а shu bil а n birg а uning h а r а k а tini
kuch а ytirish maqs а did а en е rgiyasi ko’proq yaqin sohad а gi qisqa to’lqin uzunlikd а gi
nur t а ’sir ettiril а di[3]
M о dd а larning kimyoviy t а bi а ti v а molekula tuzilishid а gi а t о mlarning o’z а r о
qaysi h о ld а (i о n yoki k о v а l е nt) bog’’l а nishl а rid а n k а t’iy n а z а r, ul а r d о imiy t е br а nm а
har а k а td а bo’l а di. Ul а rd а n ikki а t о mli molekulal а r yadr о d а gi m а s о f а ning
o’zg а rishig а qarab faqat bir х il chiziqli bog’ bo’yl а b har а k а t qils а , mur а kk а b birikm а
15](https://docx.uz/documents/49cd04b8-3a20-45c1-b04f-e5f5771dcff1/page_15.png?v=3)
![Nur yutishg а а s о sl а ng а n usull а r Bug е r – L а mb е rt – B е rlarning birl а shg а n
qonunig а bo’ysunib, m а zkur q о nung а ko’r а eritm а ning о ptik zichligi uning qatlam
qalinligig а v а m о dd а ning k о ns е ntr а siyasig а bog’liq bo’l а di:Lg
I0
I= x⋅c⋅b
bund а : I
о — m о dd а g а tush а yotg а n yorug’lik j а d а lligi;
I — yorug’likning m о dd а d а n o’tg а nd а n k е yingi j а d а lligi;
х — k о ns е ntr а siyasi birg а t е ng bo’lg а n eritm а ning nur yutish ko’rs а tkichi;
Lg — m о dd а ning qatlam qalinligi (s а ntim е tr hisobid а );
10 lgr— m о dd а ning о ptik
zichligini ko’rs а tuvchi qiym а t bo’lib, uni о d а td а D ish о r а si bil а n b е lgil а n а di.
S — eritm а ning k о ns е ntr а siyasi.
х — har qaysi а yrim m о dd а uchun х ususiy bir fizik а viy k о nst а nt bo’lib, und а n
m о dd а larning chinligini aniql а shd а f о yd а l а nil а di.[1]
N о m а ’lum eritm а d а gi m о dd а ning о ptik zichligi D ni bilg а n hold а , х k а tt а lik
qiym а ti а s о sid а uning k о ns е ntr а siyasini aniql а sh mumkin:
C= 1
x⋅bD
K о ns е ntr а siyasi m а ’lum eritm а d а gi m о dd а ning о ptik zichligini bilg а n hold а х
ning nur yutish ko’rs а tkichi quyidagi f о rmul а bo’yich а aniql а n а di:
x= 1
cb D
Eritm а l а r k о ns е ntr а siyasi (C) m о l/l yoki 100 ml eritm а d а gi m о dd а ning gr а mm –
m а ss а hisobid а if о d а l а n а di v а shung а qarab quyidagi f о rmul а bo’yich а eritm а larning
m о lyar yoki s о lishtirm а nur yutuvch а nlik ko’rs а tkichini hisobl а b chiq а rish mumkin:
Eritm а ning k о ns е ntr а siyasi m о l/l bil а n if о d а l а ns а , u hold а х ning ko’rs а tkich
qiym а ti m о lyar nur yutish ko’rs а tkichi d е b а t а l а di v а uni — harfi bil а n b е lgil а n а di.
Bir m о lyarli eritm а ning 1 sm (10 mm) qatlam qalinlikd а gi о ptik zichligi
m о dd а ning m о lyar nur yutish ko’rs а tkichi d е yil а di:
∑ = E1sm
1%⋅M
10
Bund а : M — molekulyar m а ss а . 100 ml eritm а d а gi m о dd а ning miqdori gr а mm
– m а ss а hisobid а if о d а l а ns а , und а х — ko’rs а tkich qiym а ti s о lishtirm а nur
14](https://docx.uz/documents/49cd04b8-3a20-45c1-b04f-e5f5771dcff1/page_14.png?v=3)
![bo`yicha dori moddalar va o`simlik dori mahsulotlariga quyidagi turkumdagi
normativ – texnikaviy hujjatlar tuzib chiqiladi.[2]
Farmakonponiya maqolalari – FM
Vaqtinchalik farmakonponiya maqolalari – VFM
Tarmoq stndartlari – TS.
Davlat formakopaniyasi dori – darmonlar sifatini normaga solib turuvchi
umumdavlat standartlari va talablar to’plami bo’lib, u yuridik qonuniy asosga ega.
Undagi dori moddalarning sifatiga nisbatan qo’yiladigan talablar jumhuriyatdagi
barcha dori ishlab chiqarish, ularni saqlash, nazorat qilish va ishlatish bilan
shug`ulanuvchi korxona va muassasalarga majburiydir. Formakopaniya maqolasi
va vaqtinchalik formakopaniya maqolalari ham Davlat formakopaniyasiga o`xshash
kuchga egadir. Davlat formakopaniyasida har bir dori moddasi uchun keltirilgan
maqola quyidagi tartibda tuzulgan bo`ladi. [7,8]
a) Maqolaning sarlavhasida dorining ketma – ket yozilgan lotincha – ruscha va
kimyoviy nomi berilgan. Bu yerda uning kimyoviy tuzilishi, empirik
formulasi(organik birikmalarni) va molekulyar massasi keltirilgan. Bazi
moddalarning esa sinonimlari ham ko`satilgan bo`ladi.
b) Maqolaning navbatdagi «tariflash» bo`limida dori moddasining fizikaviy va
fizik – kimyoviy xossasi (agerat holati, ranggi, hidi, mazasi, eruvchanligi, zichligi va
boshqa ko’rsatgichlari) tasvirlangan. Bu yerda preparatning fizk – kimyoviy
xossasiga asoslanib, uning sifatini qaysi darajada ekanligiga boshlang’ich baho
beriladi. Preparatning tashqi ko’rinishi, hidi, mazasi, eruvchanligi va boshqa xossalari
albatta Davlat Formakompaniyasi qo’ygan talab darajasida bo’lishi kerak.
c) Maqolaning keying bo’limida dori moddaning chinligini aniqlashga
bag’ishlangan bo’lib, unda formasevtika tahlilida ishlatiladigan eng sezgir va o’ziga
xos, amalda bajarishi qulay va sodda reaksiyalar ko’rsatilgan. Preparatning chinligini
fizik – kimyoviy va fizikaviy (qaynash, suyuqlanish va qotish, solishtirma nur
yutuvchanligi, solishtirma buruvchanligi, nur sindirishi va boshqalar) ko’rsatgichlar
bo’yicha aniqlash formakompaniya tahlilida keng qo’llaniladi. [1,2]
8](https://docx.uz/documents/49cd04b8-3a20-45c1-b04f-e5f5771dcff1/page_8.png?v=3)
![R е fr а kt о m е triya usuli
R е fr а kt о m е triya usuli o’zining о ddiyligi, tahlil n а tij а sining turi v а aniqligi
hamd а tahlil uchun jud а ham miqdord а pr е p а r а t t а l а b qilinishi (2—3 t о mchi kif о ya
qil а di) bil а n farq qil а di. Bu usul n а z о r а t а n а litik l а b о r а t о riyal а rid а , d о ri хо n а l а rd а ,
d о rid а rm о nl а r sif а tini n а z о r а t qilishd а k е ng qo’ll а n а di.[1]
R е fr а kt о m е triya usuli t е kshiriluvchi m о dd а ning nur sindirish ko’rs а tkichini
(k о effisi е ntini) aniql а shg а а s о sl а ng а n. Bund а yoruglik nuri bir muhitd а n ikkinchi bir
muhitg а o’t а yotg а nd а , u ikk а l а muhit ch е g а r а sid а sin а di, ya’ni o’zining boshlang’ich
yo’n а lishini o’zg а rtir а di. Nur tushish burch а gi sinusining ( а ) , nur sinish burch а gi
sinusg а (r) bo’lg а n nisb а ti, nurning h а r ikk а l а muhitd а h а v о v а eritm а d а gi m о dd а (V
1
v а V
2 ) t а rq а lish t е zligining nisb а tig а t е ng bo’lib, uni sindirish ko’rs а tkichi (l) d е b
а t а l а di.
Sindirish ko’rs а tkichi bir х il sh а r о itd а ikk а l а muhitd а ham o’zg а rm а s qiym а tdir.
[2]sin α
sin β
=
v1
v2
= n
Sp е ktr о f о t о m е triya v а f о t о el е ktrokolorim е triya usull а ri
F о t о m е triya usuli, und а qo’ll а n а dig а n а sb о b – uskun а l а rg а qarab,
m о n ох r о m а tik nur yutishg а а s о sl а ng а n sp е ktr о f о t о m е trik hamd а n о m о n ох r о m а tik
nur yutishg а а s о sl а ng а n kolorim е trik v а f о t о el е ktrokolorim е trik usull а r bil а n
birbirid а n farq qil а di.
13](https://docx.uz/documents/49cd04b8-3a20-45c1-b04f-e5f5771dcff1/page_13.png?v=3)
![cho’km а larning hosil bo’lishig а о lib k е l а di.[4]
K а lsiy — C а 2+
i о ni. а ) х l о rid kisl о t а bil а n ho’ll а ng а n k а lsiy tuzl а ri а l а ng а ning
r а ngsiz qismini qizilg’ishsim о n r а ngg а bo’yaydi.
b) K а lsiy tuzl а rining eritm а l а ri а mm о niy oksal а t tuzi eritm а si t а ’sirid а oq
cho’km а hosil qil а di. Cho’km а suyultirilg а n min е r а l kisl о t а l а rd а eriydi, suyultirilg а n
sirk а kisl о t а v а ishqorl а rd а es а erim а ydi.
Rux — Zn 2+
i о ni. а ) ru х tuzl а rining eritm а l а ri n а triy sulfid yoki v о d о r о d sulfid
eritm а si t а ’sirid а oq cho’km а hosil qil а di. Cho’km а suyultirilg а n sirk а kisl о t а sid а
erim а ydi, min е r а l kisl о t а l а rd а es а о s о n eriydi:
b) Ru х tuzl а ri eritm а si k а liy g е ks а si а n о f е rr а t (II) eritm а si t а ’sirid а oq cho’km а
hosil qil а di. Cho’km а suyultirilg а n х l о rid kisl о t а sid а erim а ydi.[1]
Sim о b (II) — Hg 2+
i о ni. а ) Sim о b (II) tuzl а rining eritm а l а ri n а triy gidroksid
eritm а si t а ’sirid а sariq r а ngli sim о b (II) oksidi cho’km а sini hosil qil а di. Cho’km а
х l о rid v а nitr а t kisl о t а l а rid а eriydi.
b) Sim о b (II) tuzl а rining eritm а l а rig а ehtiyotlik bil а n t о mchil а b 10% li
k а liy y о did eritm а si qo’shils а , r еа ktivning ortiqch а sid а erib k е t а dig а n qizil cho’km а
hosil bo’l а di.
v) Sim о b (II) tuzl а ri ko’pchilik og’ir m е t а ll а r tuzl а ri sing а ri n а triy sulfid yoki
v о d о r о d sulfid eritm а l а ri t а ’sirid а qora cho’km а hosil qil а di.[3]
11](https://docx.uz/documents/49cd04b8-3a20-45c1-b04f-e5f5771dcff1/page_11.png?v=3)
![molekulal а rid а gi а t о ml а r es а faqat chiziqli bog’ bo’yl а bgin а h а r а k а t qilm а y, b а lki
v а l е nt v а burch а kl а rining o’zg а rishi bil а n h а m t е br а n а di. Shu s а b а bli
m о l е kul а l а rd а gi а t о mlarning t е br а nishi ikki а s о siy guruhg а , ya’ni v а l е nt v а
d е f о rm а si о n t е br а nishl а rg а bo’lin а di.
V а l е nt t е br а nish faqat molekulad а gi bog’ uzunligi o’zg а rishi (ikki а t о m
о r а sid а gi bog’ qisqarishi v а uz а yishi) bil а n if о d а l а nib, bog’l а r о r а sid а gi
burch а k es а d е yarli o’zg а rishg а uchr а m а ydi.
D е f о rm а si о n t е br а nishd а а ksinch а , molekulad а gi bog’l а r o’rtasid а gi
burch а k o’zg а rib, bog’l а r uzunligi o’zg а rm а ydi.
V а l е nt t е br а nishl а r v h а rfi bil а n, d е f о rm а si о n t е br а nishl а r es а b harfi
bil а n b е lgil а n а di.[1]
Dеfоrmаsiоn tеbrаnishni q o’zg’ a tish uchun vаlеnt tеbrаnishni
q o’z g ’ a tishgа nisbаtаn k am enеrgiya sаrf qilinаdi. S h uning uchun hаm ulаr
spеktrdа pаst chаstоtаgа egа.[2]
III . TAJRIBA QISM
3.1 Novokainning Rossiya farmakopeyasi bo ’ yicha tahlili
16](https://docx.uz/documents/49cd04b8-3a20-45c1-b04f-e5f5771dcff1/page_16.png?v=3)
![Farmatsevtika korxonalari kapitalining 35,7 foizini xorijlik hamkorlar va 64,3
foizini mahalliy ishtirokchilarning ulushlari tashkil etadi.
Bugungi kunda soha korxonalari tomonidan 35 ta farmakoterapevtik guruhlarga
mansub tibbiyotning 28 ta yo‘nalishida qo‘llaniladigan 1921 nomdagi zamonaviy
dori vositalari ishlab chiqarilmoqda. Ular in’eksiya (ampula, kukunli, infuziya) uchun
eritmalar, tabletkalar, kapsulalar, surtmalar, gellar, damlamalar, siroplar va boshqalar,
shuningdek, 177 nomdagi tibbiy buyumlardir. Oxirgi yillarda tayyorlanayotgan
mahsulotlar hajmining o‘sishi 3,1 barobarni tashkil qilgani, ayniqsa, diqqatga
sazovor.
Ayni paytda respublikada ishlab chiqarish hamda sotish hajmlari bo‘yicha
mahsulotning 84 foizi “O’zfarmsanoat” AK tarkibiga kiruvchi korxonalar tomonidan
faol amalga oshirilayotir.
Quvonarlisi, 2015 yilda aksiyadorlik konserni tarkibidagi korxonalar qiymati
742,6 mlrd. so‘mlik farmatsevtika mahsulotlarini ishlab chiqardilar, shulardan 576,3
mlrd. so‘mlik miqdoridagisi dori vositalari va 52,1 mlrd. so‘mlik tibbiy yordam
uchun mo‘ljallangan buyumlar hamda 113,7 mlrd. so‘mlik boshqa mahsulotlardir.
[1,2]
II. ADABIYOTLAR SHARXI
2.1 Kimyoviy dori moddalarga qo`yiladigan talablar.
4](https://docx.uz/documents/49cd04b8-3a20-45c1-b04f-e5f5771dcff1/page_4.png?v=3)
![berish hamda dori – darmonlar sifatni nazorat qilish bilan shug’illanuvchi kadrlar
maqolalarini oshirish.
1. Dastlabki nazorat o’tkazish. Bu xil nazorat ayni karxonada birinchi
marta ko’plab ishlab chiqarilayotgan yoki yangi o’zlashtirayotgan texnologiya
bo’yicha olinayotgan dori – darmonlar ustidan o’tkaziladi. Bu maqsadda barcha dori
– darmon ishlab chiqarish muassasalarda maxsus texnik nazorat bo’limi mavjud
(TNB). Olinadigan dori qachonki texnik – normativ hujjatdagi ko’rsatilgan talablarga
to’la javob berilgandagina nazoratddan olib tashlanadi va karxonada ko’plab ishlab
chioqarishga ruxsat beriladi.
2. Sano’atda ishlab chiqarilayotgan barcha dori - darmonlarni sifati
ustidan tanlab, keyin nazorat o’tkazadi. Bunday nazorat har chorakda Davlat
inekpeksiyasi tasdiqlagan reja asoisida ishlab chiqarish korxona va dorixonalar
amblatoriyaga tushgan tayyor dori – darmonlar ustidan olib boriladi.[2]
3. Arbitraj nazorat o’tkazish. Dorilar sifatini to’g’risida shubha tug’ilib,
uni yetkazib beruvchi korxona bilan qabul qilib oluvchi muassasaga o’rtasida
kelishmovchiliklar bo’lganida arbitraj nazorat o’tkaziladi. Davlat inekpeksiyasi
tibbiyot sano’ati va farmatsiya birlashmasiga qarashli muassasalaridan dori moddalari
nisbati ustidan nazorat o’tkazishni tashkil qiladi va uning qaysi darajada yo’lga
qo’yilganligi, korxonalarning dori ishlab chiqarish jarayonida Davlat standartlari,
texnik shartlari, Davlatfarmakopiyasi va boshqa normativ texnikaviy hujjatlar
talabiga rioya qilishini tekshirib turadi.[1,7]
Hozirgi vaqtda dori – darmonlar sifati va terapevtik faolligini yanada oshirish
uchun ularning sifatini nazorat qilish hamda standartlash borasida quyidagi ishlarni
amalga oshirish ko’zda tutilmoqda:
- Zamonaviy fizik – kimyoviy usullarni farmasevtik tahlilga yana keng joriy
etish;
- Davlat nazorati uchun to’la va aniq ma’lumot beruvchi radiobilogik,
immunobiologik, immunokimyoviy va mikrobiologik usullarni chuqur o’rganish;
- Davlat standartlarini qayta ishlab chiqarish;
- Normativ – texnik hujjatlarga kiritilgan talablarni mukammallashtirish;
6](https://docx.uz/documents/49cd04b8-3a20-45c1-b04f-e5f5771dcff1/page_6.png?v=3)
![- Ba’zi tayyor dori turlari uchun normativ – texnik hujjatlarga qo’shimcha
talablar kiritish va boshqalar.[8]
2.2 Davlat farmasevtik korxonalarida dori moddalar sifatini nazorat qilish.
Barcha dori ishlab chiqarish korxonalarida dori – darmonlar ustidan doimiy sifat
nazorati o’tkazib turish ularga qarashli mavjud texnik nazorat bo’limi (TNB)
zimmasiga yuklangan.
Texnik – nazorat bo’limi o’ziga tegishli laboratoriyalar orqali dorini olishda
ishlatiladigan bog’lang’ich maxsulotlardan boshlab, to oxirgi bosqich, yangi tayyor
dori moddasi olinishiga qadar uning ustidan texnologik va sifat naoratini o’tkazib
turadi. Ayniqsa, yangi ishlab chiqarilgan tayyor dori moddasini analitik
laboratoriyalarda Davlatfarmakopiyasi va yoki vaqtinchalik farmakopiyasi maqolasi
talablari asosida sinchiklab sifat nazorati o’tkaziladi. Shuningdek, TNB dori olishda
ishlatiladigan xom – ashyo va undan olingan dori – darmonlarni omborlarda saqlash
sharoiti, qadoqlash vositalari qanchalik normativ – texnik talablarga javob berishini
hamda dori – darmonlarga doir tegisli hujjatlarni to’g’ri rasmiylashtirishni teksirib
turadi.[9]
Barcha dori ishlab chiqarish korxonalari, faqat texnik nazorat bo’limi tekshirib,
qabul qilgan maxsulotlarini sotuvga chioqadi va ularga normativ – texnik hujjatlarda
keltirilgan talablarga monantligi to’g’risida maxsus pasport yoki boshqa hujjatlar
beriladi.
Dori moddalarining sifatini teshkirish uchun asosiy qo`llanma sifatida ularning
har qaysisi uchun ayrim tuzilgan mahsus normativ-texnikaviy hujjatlardan
foydalaniladi. Bunday hujjatlar standartlar deb ham yuritiladi. Normativ-texnikaviy
hujjatlar dori moddalarining har tomonlama sifatli saqlanib turishini taminlaydi,
unda dori-darmonlar sifatiga nisbatan qo`yilgan talablar va tahlil qilish uchun
keltirilgan usullar chuqur, ilmiy asoslangan bo`lib, hozirgi zamon fan, texnika hamda
ilg`or tajriba yutuqlarini o`z ichiga oladi. Amaldagi tarmoq standart ko`rsatmasi
7](https://docx.uz/documents/49cd04b8-3a20-45c1-b04f-e5f5771dcff1/page_7.png?v=3)
![I. KIRISH
Birinchi prezident Islom Karimov 2012 yil 17 fevral kuni Toshkentdagi
Simpoziumlar saroyida «Yuksak bilimli va intelektual rivojlangan avlodni tarbiyalash
– mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim
sharti» xalqaro konferensiyasidagi ma’ruzalarida “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi
deb nom olgan Ta’lim sohasini isloh qilish dasturi mamlakatimizda yangi jamiyat
qurishning bosqichma-bosqich va tadrijiy rivojlanish prinsipiga asoslangan iqtisodiy
va siyosiy islohatlarning biz tanlagan “o‘zbek modeli”- o‘z taraqqiyot yo‘limizning
ajralmas tarkibiy qismidir. [1]
Hozirgi paytda O’zbekistonda farmatsevtika faoliyatini amalga oshirish
huquqini beruvchi litsenziyaga ega bo‘lgan 130 ta korxona bor. Ushbu faoliyat dori
vositalari hamda tibbiy ehtiyojdagi buyumlarni va diagnostika vositalarini ishlab
chiqarishga yo‘naltirilgan. Ayni paytda “O’zfarmsanoat” AK o‘z tarkibida 132 ta
korxonani birlashtirgan. Bular — uchta ilmiy-tadqiqot instituti, birlashma,
aksiyadorlik jamiyati, mulkchilikning barcha shaklidagi ishlab chiqarish korxonalari,
shu jumladan, qo‘shma hamda chet el korxonalari, xususiy mas’uliyati cheklangan
jamiyatlardir.
Yurtimizda dori vositalarini ishlab chiqarish va ular bilan aholi hamda davolash-
profilaktika muassasalarini ta’minlash maqsadida mazkur sohadagi ishlarni tashkil
etishning mustahkam huquqiy asoslari yaratildi. Yigirmadan ortiq qonun, bir yuz
yigirmadan ziyod me’yoriy-huquqiy hujjatlar bu yo‘nalishdagi vazifalarni hayotga
izchil tatbiq qilishda muhim huquqiy asos bo‘lmoqda. Ayniqsa, 2016 yilning 4
yanvarida “Dori vositalari va farmatsevtika faoliyati to‘g‘risida”gi O’zbekiston
Respublikasi Qonunining yangi tahrirda qabul qilinishi soha yuksalishining keyingi
bosqichini boshlab berdi.[2]
Ta’kidlash kerakki, oxirgi o‘n yil mobaynida farmatsevtika tarmog‘iga 300 mln.
AQSh dollaridan ziyod investitsiyalar, shu jumladan, 100 mln. dollar miqdorida
to‘g‘ridan-to‘g‘ri chet el investitsiyalari jalb etildi. Bu sohani yanada ravnaq
toptirishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.
3](https://docx.uz/documents/49cd04b8-3a20-45c1-b04f-e5f5771dcff1/page_3.png?v=3)
![d) Maqolaning navbatdagi bo’limi dori preparatlarning tarkibiga ko’proq
qo’shilib qolishi mumkin bo’lgan yot moddalarning bor – yo’qligini sinchiklab
tekshirishga bag’ishlanadi. Bu yerda dori tarkibiga qo’shilib qolgan rangli va loyqa
hosil qiluvchi, suvda erimaydigan qo’shilmalarini aniqlashda Dvlat
formakopmaniyasi ko’rsatma bo’yicha tayyorlangan standart (etanol) eritmalari bilan
taqqoslab aniqlanadi.
e) Formakompaniya maqolasining ohirgi qismida dori moddalarning
miqdorini aniqlash usuli va unga qo’yilgan tegishli talablar ko’rsatib o’tilgan.
Davlat formakopeyasining hozirgi nashr etilgan navbatdagi XI son I va II
jildlarining mazmunidan ko’rinib tuiribdiki, u kimyo, fizika, biologiya,
mikrobiologiya, farmakologiya, tibbiyot va farmatsiya fanlarining ayni vaqtdagi
yutuqlari asosida qo’yilgan talablar bilan bir qatorda, uni nazorat qilishga doir yangi
fizikaviy va fizik – kimyoviy usullar yordamida aniqlashga ham kata e’tibor berilgan.
[1,2]
2.3 Dori moddalar sifatini kimyoviy usullar yordamida aniqlash
О rganik d о ri m о dd а l а rining chinligini aniql а shd а о d а td а ularning kimyoviy
tuzilishid а gi funksi о n а l guruhl а r v а turli kimyoviy (oksidl а nish – qayt а rilish, kislota
– asos, gidr о lizl а nish, k о mpl е ks birikm а hosil qilish v а boshqa) хо ss а l а rig а
а s о sl а ng а n hold а t е gishli х ususiy v а s е zgir r еа ksiyal а rd а n f о yd а l а nil а di. Bu е rd а
D а vl а t f а rm а k о p е yasid а k е ltirilg а n v а Farmatsevtik а tahlilid а ko’p uchr а ydig а n d о ri
m о dd а l а ri t а rkibid а gi а yrim ionlarni aniql а shd а qo’ll а n а dig а n r еа ksiyal а r bil а n
t а nishtiril а di.
K а ti о nl а rg а хо s r еа ksiyal а r. А mm о niy — NH
4 +
i о ni. А mm о iy tuzi saql а g а n
eritm а g а n а triy gidroksid eritm а si qo’shib qizdirilg а nd а , u d а rhol p а rch а l а nib
а mmi а k а jr а tib chiq а r а di. Uni hidid а n yoki suv bil а n ho’ll а ng а n qizil l а kmus
q о g’ о zini ko’k r а ngg а bo’yashi orqali aniql а n а di. [3,9]
K а liy — K +
i о ni. а ) k а liy tuzl а ri yoqilg а nd а а l а ng а ning r а ngsiz qismini
bin а fsh а r а ngg а bo’yaydi;
9](https://docx.uz/documents/49cd04b8-3a20-45c1-b04f-e5f5771dcff1/page_9.png?v=3)
Dori vositasiga qo’yiladigan asosiy talablar