Информация о документе

Цена 45000UZS
Размер 208.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 31 Июль 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Arabov Amirbek

Дата регистрации 31 Июль 2024

7 Продаж

Dunyo mamlakatlarining jaxon moliyaviy iqtisodiy inqiroziga qarshi

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON MILLIYʻ ʻ UNIVERSITETINING JIZZ А X FILI А LI “SIRTQI” F А KULTETI “IQTISODIYOT” YO N ʻ А LISHI 2-BOSQICH 551-22-GURUH TALABASI BOZOROVA DILFUZANING “Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish” F А NID А N KURS ISHI Mavzu: Dunyo mamlakatlarinig jaxon moliyaviy –iqtisodiy inqirozga qarshi choralari dasturlari Bajardi: Bozorova D Ilmiy rahbar: Nizamitdinov A Jizzax-2024 Mundarija: Kirish…………………………………………………………………………….3-4 I-Bob. Iqtisodiy inqroz tushunchasi vauning nazariyalari……………….…5-11 1. 1."Iqtisodiy inqiroz" tushunchasining tarixi…………………………..………5-7 1.2. Jahon iqtisodiyotidagi inqirozlarning rivojlanish nazariyasi………………..7- 11 II-Bob. Iqtisodiy inqirozning asosiy turlari va yuzaga kelish sabablari.....12-19 2.1 Inqirozlarning asosiy turlari………………………………………………..12- 16 2.2 Inqrozlarning yuzaga kelish sabab va bosqichlari…………….……….. ….16-19 III-Bob. O ‘ zbekistonda iqtisodiy inqrozlarni bartaraf etishga qaratilgan faoliyatni rag ‘ batlantirish………………………………………….…. ……..20-26 3.1. Iqtisodiy inqiroz, kelib chiqish sabablari va O‘zbekistondagi iqtisodiy masalalar va ko‘rilgan chora tadbirlar………………………………………….20- 24 3.2. Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning usul va mexanizmlari….…….24- 26 Xulosa va takliflar.……… …………………………………………......……27-28 Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………...………………29-30 Kirish. Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotidagi kichik va katta tsikllar nisbatan sinxron harakatlanib, jahon sikllarini hosil qiladi. Kichik tsikllar katta tsikllarning organik qismidir. Agar ular katta tsikllarning pastga tushish bosqichida paydo bo‘lgan bo‘lsa, unda ular inqirozning chuqurligi, depressiyaning davomiyligi va ko‘tarilishning zaifligi bilan tavsiflanadi. Katta tsikllarning yuqoriga ko‘tarilish bosqichi kuchli ko‘tarilishlar va zaif tushkunliklarga ega bo‘lgan kichik tsikllar bilan tavsiflanadi. Ma’lumki, zamonaviy jamiyat hayot darajasi va sharoitlarini doimiy ravishda yaxshilashga intiladi, bu faqat barqaror iqtisodiy o‘sish orqali ta’minlanishi mumkin. Biroq kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, uzoq muddatli iqtisodiy o‘sish bir xil emas, balki iqtisodiy beqarorlik va hatto inqirozlar davrlari bilan doimo uzilib turadi. Inqirozlar deyarli hamma narsaga salbiy ta’sir qiladi va shuning uchun ular ular bilan kurashishga harakat qilmoqdalar. Ammo bunday holatda ham rivojlangan mamlakatlar oh, Qo‘shma Shtatlar, Buyuk Britaniya, Frantsiya, Germaniya va boshqa G‘arbiy Evropa mamlakatlari kabi, biz iqtisodiy inqirozlarga qarshi kurashda katta muvaffaqiyatlarni ko‘rmayapmiz. Iqtisodiy tsikllarni qanday yumshatishni o‘rganish orqali odamlar darhol mamlakatning iqtisodiy farovonligi va shaxsiy farovonlik ko‘rinishidagi natijani his qilishadi. Iqtisodchilarning asosiy maqsadi esa aynan shunday natijalarga erishishdir. Lekin hamma narsa juda oddiy emas. Olimlar bir necha asrlar davomida tsikllarning paydo bo‘lishining aniq sabablarini aniqlay olmadilar. Hozirgi vaqtda iqtisodiy tsikllarning paydo bo‘lishining faqat nazariyalari mavjud bo‘lib, ular bilan boshqa iqtisodchilar ham rozi bo‘lishadi yoki o‘z nuqtai nazarini taqdim etadilar. Biroq, bu savol bugungi kungacha ochiq qolmoqda. Mashhur amerikalik iqtisodchi Elvin Xansen, o‘zining ko‘plab asarlarini iqtisodiy tsikllarni o‘rganishga bag‘ishlagan, buni shunday ta’kidlagan: "Iqtisodiy sikllarga oid adabiyotlar tarixi davomida turli iqtisodchilar tsiklik tebranishlarning kelib chiqishi hali ham shunday bo‘lib qolmoqda, degan fikrni bir necha bor bildirgan. yechilmaydigan sir. Hozirgi kunda ba’zi rivojlanayotgan mamlakatlar dollarning oltin-valuta zahirasidagi ulushini kamaytira boshladilar va tovarlarni eksport va import qilish hisob-kitoblarini milliy valutada yoki yevroda amalga oshirmoqda. AQSH tashqi siyosatiga itoat qilmaydigan har qanday "istalmagan" davlatga iqtisodiy sanksiyalar qo‘yishi, jumladan, "istalmagan" davlatlar uchun dollar bilan operatsiyalarni taqiqlashi mumkin. Shuningdek, ko‘plab mamlakatlar markaziy banklarining davlat raqamli valutalarini yaratish uchun loyihalari tufayli ularning aylanmasi 2021 yil boshida 2 trln.dollarga yetdi va kriptovalyuta bozorining tez o‘sishi oqibatida allaqachon jamg‘arma sifatida dollarning ishonliligiga putur yetmoqda. Kurs ishining maqsadi – Men o‘z kurs ishimda Jahon moliyaviy iqtisodiy inqrozi sharoitida tartibga soluvchi mamlakatlarda pul kredit vositalari orqali iqtisodiyotni tartibga solish muammolari haqida tushuncha berish va imkon boricha aniq faktlar bilan va qonun qoidalar asosida izohlashni hamda yakuniy xulosamda takliflarimni berishni o‘z oldimga maqsad qilib qo‘yaman. Kurs ishining vazifasi: - ."Iqtisodiy inqiroz" tushunchasining tarixi haqida ma’lumotlarga ega bo‘lish. - inqrozlarning yuzaga kelish sabab va bosqichlari o‘rganish va tahlil qilish. - iqtisodiy inqiroz, kelib chiqish sabablari va O‘zbekistondagi iqtisodiy masalalar va ko‘rilgan chora tadbirlarni o‘rganish. Kurs ishining tuzilishi: kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati, ilovalardan iborat bo‘lib , jami 30 sahifani tashkil etadi. I-Bob. Iqtisodiy inqroz tushunchasi vauning nazariyalari. 1.1 "Iqtisodiy inqiroz" tushunchasining tarixi. Inqiroz tushunchasi ko‘p daraja va talqinlarga ega. "Inqiroz" iborasi yunoncha "krizis" so‘zidan olingan bo‘lib, "har qanday masala yoki shubhali vaziyatda hukm, qaror" degan ma’noni anglatadi. Bundan tashqari, "chiqish, nizoni hal qilish (masalan, harbiy)" degan ma’noni anglatishi mumkin. Ammo so‘zning zamonaviy ma’nosi ko‘pincha Gippokrat va shifokorlar tomonidan qo‘llaniladi: inqiroz esa kasallikning rivojlanishidagi hal qiluvchi bosqichni anglatadi. Shu ma’noda, kasallik kuchayganida yoki boshqa kasallikka o‘tganda yoki hatto o‘lim bilan yakunlanganda "inqiroz" haqida gapiramiz. Misol uchun, Koselleck tomonidan ixcham formula berilgan: inqiroz "o‘lchab bo‘lmaydigan burilish nuqtasi bo‘lib, bunda o‘lim yoki hayot hal bo‘ladi". XVIIXVIII asrlarda inqiroz tushunchasi jamiyatda kechayotgan harbiy, siyosiy inqirozlar kabi jarayonlarga nisbatan qo‘llanila boshlandi, ayni paytda inqirozning tibbiyotdan olingan deyarli o‘zgarmagan ma’nosi qo‘llanila boshlandi. Va nihoyat, o‘n to‘qqizinchi asrda ma’no iqtisodga o‘tdi. Inqirozning o‘sha davrda shakllangan "klassik" iqtisodiy konsepsiyasi kapitalistik iqtisodiy tizimda tebranishlar va salbiy hodisalar, to‘siqlar bilan tavsiflangan istalmagan va dramatik bosqichni anglatadi. 1 Shu ma’noda inqiroz tushunchasi iqtisodiyotni rivojlantirishda kon’yuktura nazariyalari sxemasida uzoq vaqtdan beri mustahkam o‘rin egallagan. Shunday qilib, Spithoffning tsiklik sxemasi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: turg‘unlik - birinchi yuksalish - ikkinchi yuksalish - cho‘qqi - kapital etishmasligi - inqiroz. Lekin bu ta ’ rif iqtisodiyotning rivojlanishi va faoliyatining ko‘plab turli sxemalari 1 Xajiev B.D., Mamaraximov B.E., Mambetjanov Q.Q. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik.T.: “Iqtisodiyot”,2019.- 548 bet va bosqichlarini hisobga olmaydi. Shuning uchun inqirozning "klassik" ta’rifi o‘rnini ancha noaniq "iqtisodiy inqiroz" tushunchasi egalladi. Mechlapning fikricha, agar “iqtisodiy munosabatlarning nomaqbul holati yuzaga kelsa, aholining katta qatlamlari va iqtisodiyotning ishlab chiqarish tarmoqlarining keskin ahvoli chidab bo‘lmas bo‘lsa” iqtisodiy inqiroz haqida bormoqda. Sombart iqtisodiy inqirozni "iqtisodiy hayotga, haqiqatga katta xavf tug‘diradigan iqtisodiy salbiy hodisa" deb ta’riflaydi. Mikroiqtisodiyotda “korxona inqirozi” tushunchasidan foydalaniladi. Keng ma’noda korxona mavjudligiga xavf tug‘diradigan jarayonni anglatadi. "Korxona inqirozi / korxona inqirozi" tushunchasi zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda korxona hayotidagi turli hodisalarni, korxona faoliyatidagi oddiy to‘siqlardan tortib, turli nizolar orqali korxonaning vayron bo‘lishiga qadar, hech bo‘lmaganda buning uchun. korxona, halokatli sifatida tavsiflanishi mumkin. Korxona inqirozi hodisalar va harakatlar jarayonlari ketma-ketligidagi keskin momentni anglatadi. Inqirozli vaziyatdan chiqishning ikkita varianti odatiy holdir, yoki bu ekstremal shakl sifatida korxonani tugatish yoki inqirozni muvaffaqiyatli yengish. Wiener va Kaan bizga inqiroz belgilarining eng to‘liq rasmini beradi. 12 ta belgi yordamida Wiener va Kaan inqiroz tushunchasini to‘liq ta’riflay oldilar: "Inqirozlar: bu ko‘pincha voqealar va harakatlar ketma-ketligida burilish nuqtasi bo‘ladi; ular tez-tez shoshilinch / shoshilinch vaziyatni shakllantiradilar. harakatlar muhim ahamiyatga ega; ular maqsad va qadriyatlarga tahdid soladi; ularning oqibatlari ishtirokchilarning kelajagi uchun dahshatli; ular muvaffaqiyatga erishish uchun yangi shart-sharoitlarni yaratadigan voqealardan iborat; ular vaziyatni baholashda noaniqlikni keltirib chiqaradi. 2 Inqirozni yengish uchun zarur alternativalarni ishlab chiqish; ular hodisalar va ularning ta’siri ustidan nazoratni kamaytiradi; ular reaktsiya vaqtini minimal darajaga qisqartiradi, ishtirokchilarda stress va qo‘rquvni keltirib chiqaradi; ishtirokchilar uchun mavjud bo‘lgan ma’lumotlar odatda etarli emas; ular vaqt 2 Kondratyev N.D. Iqtisodiy dinamika muammolari: darslik. qo'llanma / N.D. Kondratyev. - M .: etishmasligiga olib keladi. ishtirokchilarga; ular ishtirokchilar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘zgartiradilar; ular keskinlikni oshiradi, ayniqsa siyosiy inqirozlarda, millatga ta’sir qiladi. Ushbu sanab o‘tilgan belgilar inqirozni to‘liq tavsiflash uchun etarli. Iqtisodiy inqirozlar, bu davrda kapitalistik iqtisodiyotning rivojlanishi jarayonida buzilgan takror ishlab chiqarishning asosiy nisbatlarini zo‘ravonlik bilan tiklash sodir bo‘ladi. Iqtisodiy inqirozlar ishlab chiqarishning mutlaq pasayishida, qisqarishida namoyon bo‘ladi kapital q o‘ yilmalar, ishsizlikning o‘sishi, firmalarning bankrotligi sonining ko‘payishi, aksiyalar narxining pasayishi va boshqa iqtisodiy zarbalar. Iqtisodiy inqirozlarning sababi kapitalizmning asosiy qarama-qarshiligi - ishlab chiqarishning ijtimoiy tabiati va uning natijalarini o‘zlashtirishning xususiy kapitalistik shakli o‘rtasidagi. Mehnat taqsimoti, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi, sanoatda kooperatsiya kapitalistik korxonalarni yagona xo‘jalik mexanizmiga bog‘laydi, ularning normal faoliyat ko‘rsatishi uchun tarmoqlar o‘rtasida butun iqtisodiyot miqyosida, ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarishda ma’lum nisbatlarga rioya qilish kerak. va iste’mol tovarlari ishlab chiqarish, kapital to‘planishi va iste’mol o‘rtasida. Lekin hukmronlik xususiy mulk u tomonidan yaratilgan ishlab chiqarish anarxiyasi, qattiq raqobat, mehnatning kapital tomonidan ekspluatatsiyasi takror ishlab chiqarish nisbatlarining doimiy buzilishiga olib keladi. Ushbu buzilishlarning ba’zilari o‘z-o‘zidan yo‘qoladi, boshqalari esa kuchayadi va to‘planadi. Kapitalning o‘z-o‘zini o‘sishiga intilishi, foyda olishga intilishi ishchilar daromadlari va iste’molining sekin o‘sishi (va ba’zan hatto qisqarishi) tufayli ta’minlanadi. Natijada ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi qarama-qarshilik to‘planib, portlash nuqtasiga etadi va qoida tariqasida, iqtisodiy inqirozlarning bevosita sababiga aylanadi. 1.2.Jahon iqtisodiyotidagi inqirozlarning rivojlanish nazariyasi. O‘z-o‘zidan iqtisodiy inqiroz hech qayerdan kelib chiqmaydi va hech qayoqqa ketmaydi. Iqtisodiy nazariya tsikl deb ataydigan narsaning ajralmas qismidir. Iqtisodiy rivojlanishning tsiklikligi vaqt o‘tishi bilan isbotlangan. Haddan tashqari ishlab chiqarishning iqtisodiy inqirozlari kapitalizmga organik ravishda xos bo‘lib, uning tarixiy rivojlanishida muqarrar ravishda hamroh bo‘ladi. Noqulay tendentsiyalarni qisqa muddatli yumshatishga imkon bergan inqirozlarning oldini olish uchun iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish haqidagi ushbu asrning o‘rtalarida mashhur bo‘lgan nazariya uzoq muddatli istiqbolda umidlarni oqlamadi va muvaffaqiyatsizlikka uchradi. bozor iqtisodiyotining tsiklik rivojlanishining umumiy tendentsiyasiga qarshilik ko‘rsatish. Har bir inqirozning ob’ektiv sabablari doimo tsiklning boshqa bosqichlarida oldingi iqtisodiy rivojlanishda yotadi. Davriy iqtisodiy inqirozlarning boshlanishi Buyuk Britaniyada 1825 yil inqirozi bilan asos solingan, bu erda kapitalistik sanoat birinchi marta rivojlangan. munosabat. Keyingi inqiroz - 1836 yil inqirozi Buyuk Britaniya va AQSH - iqtisodiy jihatdan chambarchas bog‘langan 2 davlatni qamrab oldi. 1847 yilda deyarli barcha Evropa mamlakatlariga ta’sir ko‘rsatadigan yana bir inqiroz yuz berdi. O‘z tabiatiga ko‘ra, u jahon inqiroziga yaqinlashdi. Birinchi jahon iqtisodiy inqirozi 1857 yilda sodir bo‘lgan va deyarli barcha mamlakatlarda kapitalistik rivojlanish yo‘liga kirganidan beri bu eng chuqur inqiroz edi. Qo‘shma Shtatlarda inqiroz davrida cho‘yan ishlab chiqarish 20% ga, paxta iste’moli esa 27% ga kamaydi. Buyuk Britaniyada kemasozlik eng ko‘p zarar ko‘rdi, ishlab chiqarish 26% ga kamaydi. Germaniyada quyma temir iste’moli 25% ga kamaydi; Frantsiyada - 13% ga cho‘yan eritish va bir xil miqdordagi paxta iste’moli; Rossiyada cho‘yan ishlab chiqarish 17% ga, paxta matolari ishlab chiqarish 14% ga kamaydi. 3 1866 yilgi yangi iqtisodiy inqiroz Buyuk Britaniyada ayniqsa keskin edi, ammo qolgan mamlakatlarga ozgina ta’sir qildi. Yana bir jahon inqirozi 1873 yilda Avstriya va Germaniya bilan boshlandi. Bu kapitalizm tarixidagi eng uzoq davom 3 Xajiev B.D., Mamaraximov B.E., Mambetjanov Q.Q. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik.T.: “Iqtisodiyot”,2019.- 548 bet etgan inqiroz edi: u 1878 yilda Buyuk Britaniya uning harakati orbitasiga tushganda tugadi. 1882 yildagi iqtisodiy inqiroz asosan AQSH va Fransiyani qamrab oldi; 1890 yil inqirozi davrida eng katta iqtisodiy zarbalar Germaniya, AQSh va Frantsiyada kuzatildi. 1900-1903 yillardagi inqiroz erkin raqobat kapitalizmi va imperializm davri o‘rtasidagi o‘ziga xos chegara bo‘ldi. Ushbu inqiroz davrida, ayniqsa, AQSh va Germaniya, kamroq darajada Angliya va Frantsiya ta’sir ko‘rsatdi. Bu qiyin edi iqtisodiy vaziyat va iqtisodiy inqiroz yomon hosil bilan bir vaqtga to‘g‘ri kelgan Rossiya. Burjua mafkurachilari kapitalistik monopoliyalarning paydo bo‘lishi, o‘z korxonalarida ishlab chiqarishni tizimli ravishda tashkil etishi bilan iqtisodiy inqirozlar yo‘qoladi yoki hech bo‘lmaganda yumshaydi, deb umid qildilar. Lekin bunday bo‘lmadi. Imperializm davrining birinchi iqtisodiy inqirozi - 1907 yil inqirozi ham oldingilaridan kam halokatli bo‘lmagan. U, ayniqsa, AQSh iqtisodiyotiga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. San’atda. "Marksizm va revizionizm" V.I. Leninning yozishicha, 1907 yil inqirozi inqirozlar kapitalistik tuzumning muqarrar qismi bo‘lib qolganining yaqqol isbotidir. Shu bilan birga, Lenin imperializm davrida "alohida inqirozlarning shakllari, ketma-ketligi, surati o‘zgargan" deb ta’kidladi. Ko‘pgina boshqa kapitalistik mamlakatlarda kengaygan kapitalistik takror ishlab chiqarishning to‘plangan qarama-qarshiliklari iqtisodiy o‘sish sur’atlarining keskin pasayishi, ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarishning asosiy qisqarishi va kapital to‘planishining sekinlashishi bilan iqtisodiy faoliyatdagi tanazzullar shaklida hal qilindi. Ko‘pincha ushbu uch o‘n yillikda AQShda iqtisodiy inqirozlar takrorlandi - 1948-1949, 1953 - 1954, 1957-1958, 1960-1961, 1969-1971 va 19731975 yillarda - mos ravishda sanoat ishlab chiqarishining pasayishi bilan. 17%, 9%, 13%, 7%, 8% va 13% ga. 4 4 Xajiev B.D., Mamaraximov B.E., Mambetjanov Q.Q. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik.T.: “Iqtisodiyot”,2019.- 548 bet Urushdan keyingi birinchi jahon inqirozi 1957-yil oxirida boshlanib, 1958yilning o rtalarigacha davom etdi.U AQSH, Buyuk Britaniya, Kanada,ʻ Belgiya, Niderlandiya va boshqa bir qancha kapitalistik mamlakatlarni qamrab oldi. Ishlab chiqarish sanoat mahsulotlari rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda 4% ga kamaydi. Inqiroz davrida sanoat ishlab chiqarishi AQSHda, masalan, 13%, Yaponiyada 20%, Germaniyada 22%, Buyuk Britaniyada 10%, Frantsiyada 13%, Italiyada 14% kamaydi. Bir yil ichida – 1973-yil dekabridan 1974-yil dekabrigacha – AQSHda 33 foizga, Yaponiyada 17 foizga, Germaniyada 10 foizga, Buyuk Britaniyada 56 foizga, Fransiyada 33 foizga, Italiyada 28 foizga qimmatlashdi. 1974 yilda bankrotlik holatlari 1973 yilga nisbatan AQSHda 6 foizga, Yaponiyada 42 foizga, Germaniya Federativ Respublikasida 40 foizga, Buyuk Britaniyada 47 foizga, Fransiyada 27 foizga oshdi. 1975 yil o‘rtalariga kelib rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda to‘liq ishsizlar soni 15 millionga yetdi. 5 Kapitalistik mamlakatlar hukumatlarining inqirozning oldini olish va undan chiqish yo‘lini topa olmasligi 70-yillarda boshlangan vaziyat haqida gapiradi. davlat kontrtsiklik tartibga solishning inqirozi. Ishlab chiqarishni ijtimoiylashtirish darajasining sezilarli darajada oshishi, iqtisodiy hayotning keng va chuqur baynalmilallashuvi bilan Ikkinchi jahon urushidan keyingi birinchi yillarda ishlab chiqilgan kontrtsiklik tartibga solish shakllari va usullari 70-yillarda o‘z samarasini to‘xtatdi. Kapitalizmning asosiy qarama-qarshiligi yana o‘tkir shaklda namoyon bo‘ldi. 1970-yillarning o rtalarida butun kapitalistik dunyoni o ziga xos jarayonlar ʻ ʻ va hodisalar bilan kechgan uzoq davom etgan va chuqur ishlab chiqarish inqirozi qamrab oldi. Inqiroz 1973 yil kuzida AQSH, Buyuk Britaniya va Germaniya Federativ Respublikasida rivojlana boshladi. Boshqa mamlakatlarda u biroz kechroq boshlangan. Urushdan keyingi davrda inqirozning bunday sinxronligi 5 Kondratyev N.D. Iqtisodiy dinamika muammolari: darslik. qo'llanma / N.D. Kondratyev. - M .: birinchi marta kuzatildi. Bu 70-yillarda kapitalistik mamlakatlar iqtisodiyotida paydo bo‘lgan ba’zi yangi hodisalar, birinchi navbatda, etakchi kapitalistik mamlakatlarning texnikiqtisodiy darajasining o‘xshashligi bilan bog‘liq. 1973- 1975 yillardagi inqiroz Yaponiya, Germaniya Federativ Respublikasi va bir qator boshqa mamlakatlar uchun urushdan keyingi birinchi yirik inqiroz bo‘ldi. 1973-1975 yillardagi inqiroz global valyuta inqirozi sharoitida yuz berdi, u dollar kursining keskin pasayishi, oltin narxining oshishi va xalqaro savdoning umumiy beqarorligida namoyon bo‘ldi. moliyaviy munosabatlar. .. Aynan mana shu inqiroz birinchi marta slumpflyatsiya kabi jarayon bilan tavsiflanadi: sanoat ishlab chiqarishining bir vaqtning o‘zida pasayishi va narxlarning ko‘tarilishi (inflyatsiya). Iqtisodiy inqirozlar burjua jamiyati ishlab chiqarish munosabatlarining uning ishlab chiqaruvchi kuchlari bilan nomuvofiqligini ko‘rsatadi, kapitalistik ishlab chiqarish usulining o‘tkinchi xususiyatini ochib beradi, bu faqat davriy moddiy va moddiy chiqindilar hisobiga rivojlanishi mumkin. kadrlar b o‘ limi. .. Ular mehnatkash xalqni inqirozlardan, ishsizlikdan va ekspluatatsiyadan xoli yangi ijtimoiy tuzum – sotsializm uchun kurashish zarurligiga ishontiradi. II-Bob. Iqtisodiy inqirozning asosiy turlari va yuzaga kelish sabablari. 2.1. Inqirozlarning asosiy turlari. Iqtisodiy inqirozlarni tushunishning boshlang‘ich kategoriyasi iqtisodiy tsikl tushunchasidir. Iqtisodiy tsiklni ikkita sifat jihatidan bir xil holat o‘rtasidagi vaqt oralig‘i sifatida aniqlash mumkin iqtisodiy muhit. .. Iqtisodiy tebranishlar iqtisodiyotning eng muhim ko‘rsatkichlari - ishlab chiqarish hajmi, narxlar darajasi, bandlik va boshqalarning barqaror holatidan chetga chiqishni ifodalaydi. Biznes tsikllari to‘rt bosqichdan iborat: 6 1. inqiroz bosqichi; 2. qaror qabul qilish bosqichi (depressiya); 3. tiklanish bosqichi; 4. ko‘tarilish bosqichi; Inqiroz bosqichi: ❖ Sanoat tovarlarini sotish qiyinchilik bilan amalga oshirila boshlaydi va tovarlarning sezilarli qismi umuman sotilmaydi. ❖ Tovarlarning bozor narxlari pasaymoqda. 6 Xajiev B.D., Mamaraximov B.E., Mambetjanov Q.Q. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik.T.: “Iqtisodiyot”,2019.- 548 bet ❖ Firmalarning foyda massasi va darajasi pasayib bormoqda. Firmalarning investitsiya faoliyati ikki sababga ko‘ra to‘xtatiladi: a) Tovar ishlab chiqarishni ko‘paytirishning ma’nosi yo‘q, chunki ilgari ishlab chiqarilgan tovarlar hali sotilmagan. b) Firmalar foydalari massasi kamayadi, demak, firmalarning ishlab chiqarishni kengaytirish uchun moliyaviy imkoniyatlari kamayadi. Firmalar kreditlarni to‘lashni to‘xtatadilar va haqiqatan ham to‘lovlar inqirozi boshlanadi. Natijada, firma va banklarning ommaviy bankrotligi boshlanadi va kreditlar bo‘yicha foiz stavkasi juda yuqori bo‘lib, yiliga 10-15% dan 30-50% gacha ko‘tariladi. Va bu yuqori foiz stavkasida ham banklar faqat o‘zlari ishongan kishilarga kredit berishadi. Qaror (depressiya) bosqichi: Bozor iqtisodiyoti inqirozdan mustaqil ravishda chiqmoqda. Firmalar har qanday yo‘l bilan o‘z mahsulotlari uchun hech bo‘lmaganda qandaydir foyda olishga harakat qiladilar. Va keyin firmalar ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va past narxlarda o‘rtacha daromad olish uchun fundamental mikro- qayta qurishni boshlaydilar. Buning uchun firmalar o‘zlarida mavjud bo‘lgan barcha moliyaviy resurslarni safarbar qiladilar, tijorat banklaridan istalgan foizda kredit olib, bozorda talabga ega bo‘lgan mahsulotlarni ishlab chiqarishni boshlaydilar, firmalar esa rentabelsiz turdagi mahsulotlarni chiqarishdan bosh tortadilar. Ya’ni, bu firmalarning ishlab chiqarish tuzilmasi tubdan o‘zgarib bormoqda, ammo bularning barchasi uchun ular asosiy kapitalni yangilashlari kerak. Shuning uchun boshlang investitsiya faoliyat i firmalarda investitsiya tovarlariga talab ortib, boshqa firmalarda esa ishlab chiqarish texnologik zanjir bo‘ylab kengayishni boshlaydi, ya’ni talab ortib boradi va bozor iqtisodiyoti depressiya bosqichidan asta-sekin chiqib, uchinchi bosqich – tiklanish bosqichi boshlanadi. Bundan tashqari, inqiroz bozor iqtisodiyotini oddiy davrda unchalik foydali bo‘lmagan barcha zaif firmalardan tozalaydi. Qayta tiklash bosqichi: 7 Uning xarakterli xususiyati asosiy kapitalning ommaviy yangilanishidir. Bu bosqich yalpi milliy mahsulot ishlab chiqarishning inqirozdan oldingi darajasiga yetguncha davom etadi. Asosiy kapitalning ommaviy yangilanishi va ishlab chiqarishning sezilarli darajada kengayishi boshlanganda esa tiklanish bosqichi o‘sish bosqichiga o‘tadi. Ko‘tarilish bosqichi: 8 ➢ Iqtisodiy o‘sish sur’atlari oshib, yalpi milliy mahsulot ishlab chiqarish hajmi oshib bormoqda. ➢ Savdo jadal va ko‘plab tovarlarning bozor narxlari ko‘tarilmoqda. ➢ Firmalarning foyda massasi va darajasi oshib bormoqda. ➢ Bozor iqtisodiyoti bosqichma-bosqich barcha mavjud ishlab chiqarish quvvatlarini to‘liq band qilishga o‘tadi. ➢ Ish haqi ko‘tarila boshlaydi. ➢ Asosiy kapitalning yangilanishi tufayli mehnat unumdorligi oshadi va shu umumiy asosda mehnatga haq to‘lash ham oshadi. Kichik tsikllarning moddiy asosi uzoq muddatli tovarlarning ommaviy yangilanishi hisoblanadi. Kichik sikllarda inqiroz ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va texnik jihatdan takomillashtirish, demak, bozorni kengaytirish uchun turtki bo‘ladi. O‘rta (sanoat) tsikllar asbob-uskunalar va inshootlarga talabning o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lib, talabning o‘zi, uning kattaligi va yo‘nalishi, o‘z navbatida, odatda 7-13 yil ichida amalga oshiriladigan yangi texnik va texnologik yutuqlarni joriy etishga bog‘liq. O‘rta sikllarning moddiy asosini asosiy kapitalning ommaviy yangilanishi tashkil etadi, buning natijasida ishlab chiqarish yaxshilanadi. Biroq, ma’lum bir 7 Xajiev B.D., Mamaraximov B.E., Mambetjanov Q.Q. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik.T.: “Iqtisodiyot”,2019.- 548 bet 8 Kondratyev N.D. Iqtisodiy dinamika muammolari: darslik. qo'llanma / N.D. Kondratyev. - M .: bosqichda ishlab chiqarishni yanada takomillashtirish imkonsiz bo‘lib qoladi, eski texnik tizim boshqa tizim bilan almashtiriladi, uni takomillashtirish bir necha o‘rtacha tsikllarda amalga oshiriladi. Bu texnik tizim ham o‘zini tugatadi va ishlab chiqarishning yangi texnologik usuli boshlanadi, uning uzunligi katta iqtisodiy tsiklga (uzun to‘lqin) to‘g‘ri keladi. Katta tsikllarda inqiroz jarayonlari asosiy innovatsiyalarni joriy qilishni talab qiladi. Bu nafaqat ishlab chiqarishning o‘sishini, balki butun iqtisodiyotni va uning ishlash mexanizmini qayta qurishni ham rag‘batlantiradi. Binobarin, yirik tsikllar nafaqat bozorning kengayishi, balki yangi bozorlarning yaratilishi bilan ham xarakterlanadi. Umuman olganda, barcha turdagi biznes tsikllari o‘rtasida bog‘liqlik mavjudligi e’tirof etiladi. Uzoq to‘lqinlar ko‘proq so‘riladi qisqa tsikllar. .. Har bir uzoq sikl, birinchi navbatda, bir tomondan, fan-texnika taraqqiyotining, ikkinchi tomondan, butun iqtisodiy tizimning o‘zaro ta’siri natijasida shakllanadi. Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotidagi kichik va katta tsikllar nisbatan sinxron harakatlanib, jahon sikllarini hosil qiladi. Kichik tsikllar katta tsikllarning organik qismidir. Agar ular katta tsikllarning pastga tushish bosqichida paydo bo‘lgan bo‘lsa, unda ular inqirozning chuqurligi, depressiyaning davomiyligi va ko‘tarilishning zaifligi bilan tavsiflanadi. Katta tsikllarning yuqoriga ko‘tarilish bosqichi kuchli ko‘tarilishlar va zaif tushkunliklarga ega bo‘lgan kichik tsikllar bilan tavsiflanadi. Iqtisodiy inqiroz tsiklning bosqichlaridan biri bo‘lib, uni bir necha mezonlarga ko‘ra tasniflash mumkin: 9 Ko‘payish nisbatlarini buzish tabiatiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi: 1) Tovarlarni haddan tashqari ishlab chiqarish inqirozi - bu sotish mumkin bo‘lmagan ortiqcha miqdordagi foydali narsalarning chiqarilishi. 2) Tovarlarni kam ishlab chiqarish inqirozi aholining samarali talabini qondirish uchun ularning keskin tanqisligidir. 9 Xajiev B.D., Mamaraximov B.E., Mambetjanov Q.Q. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik.T.: “Iqtisodiyot”,2019.- 548 bet Iqtisodiy tizimlardagi nomutanosiblik ko‘lamiga ko‘ra, inqirozlarni umumiy inqirozlarga bo‘lish odatiy holdir (barcha inqirozlarni qamrab olgan inqirozlar). milliy iqtisodiyot) va qisman (iqtisodiyotning biron bir sohasi yoki tarmog‘ini qamrab olgan inqirozlar). Shunday qilib, moliyaviy inqiroz- davlat moliyasining chuqur parchalanishi. Bu doimiy byudjet taqchilligida namoyon bo‘ladi (davlat xarajatlari uning daromadlaridan sezilarli darajada oshib ketganda). Moliyaviy inqirozning ekstremal ko‘rinishi davlatning xorijiy kreditlar bo‘yicha to‘lovga qodir emasligidir. Masalan, 1929-1933 yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi davrida. Buyuk Britaniya, Frantsiya, Germaniya, Italiya xorijiy kreditlar bo‘yicha to‘lovlarni to‘xtatdi. Va AQSh 1931 yilda. tashqi qarzlar bo‘yicha barcha to‘lovlarni bir yilga kechiktirdi. Pul inqirozi- pul tizimiga zarba. O‘tkir qisqarish mavjud bank kreditlari , omonatlarning ommaviy olib qo‘yilishi va banklarning qulashi, aholi va tadbirkorlarning naqd pulga intilishi, qimmatli qog‘ozlar va obligatsiyalar bahosi, shuningdek, bank foiz stavkasining tushishi. Valyuta inqirozialohida mamlakatlar valyutasining qadrsizlanishida (xorijiy «qattiq» valyutalarning etishmasligi, banklardagi valyuta zaxiralarining tugashi, valyuta kurslarining pasayishi) ifodalanadi. Qimmatli qog‘ozlar bozori inqirozi- qimmatli qog‘ozlar narxining keskin pasayishi, ularning emissiyasining sezilarli darajada qisqarishi, faoliyatdagi chuqur tanazzul. Birja . Agrar inqiroz- Bu qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini sotishning keskin yomonlashishi (qishloq xo‘jaligi mahsulotlari narxining pasayishi). Strukturaviy inqirozishlab chiqarish tarmoqlari o rtasidagi me yoriyʻ ʼ munosabatlarning buzilishi (bir tarmoqning boshqa sohalarga zarar yetkazadigan bir tomonlama rivojlanishi, sohadagi vaziyatning yomonlashishi) natijasida yuzaga kelgan. ba ’ zi turlari ishlab chiqarish). Masalan, 70-yillarning o rtalarida G arbʻ ʻ davlatlarini xomashyo va energiya bilan ta minlashda katta qiyinchiliklar yuzaga ʼ keldi. 2.2. Iqtisodiy inqirozlar va ularning turlari va ularning paydo bo‘lish sabablari. Inqiroz - iqtisodiy ko‘rsatkichlardagi nomutanosiblikning kuchayishi tufayli mavjud muvozanatning keskin buzilishi. Bu oraliqda yalpi talabning kamayishi va natijada taklifning ortiqchaligi kuzatiladi. Talabning kamayishi bilan savdo muammolari paydo bo‘ladi tayyor mahsulotlar, va ishsizlik ortib bormoqda. Barcha iqtisodiy ko‘rsatkichlar pasayib bormoqda. Daromadlarning barcha turlari, shu jumladan ish haqi, investitsiyalar, foyda, shuningdek narxlar tez sur’atlar bilan pasayishni boshlaydi. Sotilmay qolgan tovarlar ko‘rinishida saqlangan falaj kapitali tufayli doimiy xarajatlarni to‘lash uchun mablag‘larning keskin etishmasligi mavjud, shuning uchun kredit to‘lovi - kreditlar bo‘yicha foiz stavkasi tez sur’atlar bilan o‘sib bormoqda. Aktsiyalar va obligatsiyalar, shuningdek, boshqa qimmatli qog‘ozlar narxi pasayishni boshlaydi, shuning uchun bankrotlik va korxonalarning ommaviy yopilishi to‘lqini boshlanadi. Inqiroz depressiyaning boshlanishi bilan tugaydi. Tovar ishlab chiqarish aholining samarali talabining tor doirasi bilan belgilangan chegarani kesib o‘tganligi sababli, iqtisodiy inqiroz tovarlarning umumiy ortiqcha ishlab chiqarilishi va kapitalning ortiqcha to‘planishi xarakterini oladi. U kapital to‘plash va iste’mol, vositalar ishlab chiqarish, ishlab chiqarish va iste’mol tovarlari ishlab chiqarish o‘rtasidagi buzilgan nisbatlarni to‘g‘irlash orqali bir kapitalistik tsiklni tugatadi va keyingi davr uchun zamin yaratadi. Iqtisodiy inqiroz sinfiy qarama-qarshiliklarni keskin kuchaytiradi, chunki ular olib keladigan ofatlarning butun og‘irligi asosan mehnatkashlar yelkasiga tushadi. Bu sinfiy kurashning kuchayishiga olib keladi, bu kurash jarayonida ishchilar sinfining o‘zo‘zini anglashi, uning tashkiloti va birdamligi o‘sib boradi. Shuningdek, iqtisodiy inqirozlar jamiyat uchun katta iqtisodiy yo‘qotishlarga olib keladi, chunki ular davomida ishlab chiqarish apparatlarining katta qismi ishlamay qoladi, yuzlab minglab, hatto millionlab ishchilar ishsiz qoladi. Iqtisodiy inqirozning boshlanish vaqti, chuqurligi va davomiyligi, birinchi navbatda, iqtisodiy yuksalish davrida takror ishlab chiqarishning asosiy nisbatlarini buzish darajasiga bog‘liq. Ammo, bundan tashqari, inqirozlar o‘z-o‘zidan paydo bo‘lishi mumkin, chunki ular paytida odatda pasayish sodir bo‘ladi. xarid qobiliyati ishchilar (ishsizlikning ko‘payishi va ish vaqtining qisqarishi tufayli), bu esa tovarlarni sotish shartlarini yanada murakkablashtiradi va kapital to‘planishi va iste’moli o‘rtasidagi vaqtinchalik muvozanatni tiklashga to‘sqinlik qiladi. Iqtisodiy inqirozlarning sabablari bir bo‘lsada, har bir inqiroz o‘ziga xos tarixiy sharoitlarda yuzaga kelganligi sababli o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ularning yo‘nalishiga davrning o‘ziga xos xususiyatlari, kapitalizmning rivojlanish darajasi, inqiroz avj olgan paytda ma’lum bir mamlakatda ta’sir qiluvchi iqtisodiy va siyosiy omillarning butun majmuasi ta’sir qiladi. Inqirozlarni tasniflash ularni tan olishda va shuning uchun ularni muvaffaqiyatli boshqarishda juda muhimdir. Inqiroz sabablari 10 1. Tashqi: ❖ ijtimoiy-iqtisodiy (inflyatsiyaning o‘sishi, beqarorlik soliq tizim i , qonunchilikning nomukammalligi, ishsizlikning o‘sishi, aholi daromadlari darajasining pasayishi); ❖ bozor (ichki bozor sig‘imining pasayishi, monopoliyaning kuchayishi, valyuta bozorining beqarorligi); ❖ boshqalar (siyosiy beqarorlik, jinoyatchilik). 2. Ichki: • boshqaruv (bozor kon’yunkturasini yetarli darajada bilmaslik, ishlab chiqarish xarajatlarini noto‘g‘ri boshqarish, boshqaruvda moslashuvchanlikni pasaytirish, moliyaviy boshqaruvni samarasiz); • ishlab chiqarish (asosiy vositalarning eskirishi va eskirishi, mehnat unumdorligining pasayishi, yuqori energiya sarfi, ob’ektlarning ortiqcha yuklanishi. ijtimoiy soha ) ; 10 Shodmonov Sh/, G‘afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. T.:Iqtisodiyot, 2017 • bozor (mahsulotlarning raqobatbardoshligining pasayishi, etkazib beruvchilar va xaridorlarning cheklangan doirasiga bog‘liqlik). Inqiroz bosqichlari, mazmuni, oqibatlari va ularni bartaraf etish bo‘yicha zarur choralari bo‘yicha farqlanadi: 11 1. Daromadlilik va foyda hajmining pasayishi Buning oqibati yomonlashuvdir moliyaviy ahvol korxonalar, rivojlanish manbalari va zaxiralarini qisqartirish. Muammoni hal qilish ham strategik boshqaruv (strategiyani qayta ko‘rib chiqish, korxonani qayta qurish) va taktik (xarajatlarni pasaytirish, samaradorlikni oshirish) sohasida bo‘lishi mumkin. 2. Ishlab chiqarishning rentabelsizligi Oqibat korxonaning zahira fondlarining kamayishi (agar mavjud bo‘lsa, aks holda uchinchi bosqich darhol boshlanadi). Muammoni hal qilish strategik menejment sohasida yotadi va, qoida tariqasida, korxonani qayta qurish orqali amalga oshiriladi. 3. Zaxira fondlarining tugashi yoki yo‘qligi Korxona o‘z aylanma mablag‘larining bir qismini yo‘qotishlarni qoplashga yo‘naltiradi va shu bilan qisqartirilgan takror ishlab chiqarish rejimiga o‘tadi. Qayta qurish endi muammoni hal qilish uchun ishlatilmaydi, chunki uni amalga oshirish uchun mablag‘ yo‘q. Korxonaning moliyaviy ahvolini barqarorlashtirish va tarkibiy o‘zgartirish uchun mablag‘larni jalb qilish bo‘yicha tezkor choralar ko‘rishimiz kerak. Agar bunday choralar ko‘rilmasa yoki muvaffaqiyatsiz bo‘lsa, inqiroz to‘rtinchi bosqichga o‘tadi. 4. To‘lovga layoqatsizligi, hatto qisqartirilgan takror ishlab chiqarishni moliyalashtirish va (yoki) oldingi majburiyatlarni to‘lash uchun mablag‘lar mavjud bo‘lmaganda, korxona ushbu muhim chegaraga yetdi. Ishlab chiqarishni to‘xtatish va (yoki) bankrotlik xavfi mavjud. Kompaniyaning to‘lov qobiliyatini tiklash va ishlab chiqarish jarayonini saqlab qolish uchun shoshilinch choralar ko‘rish kerak. 11 Economics. (Irwin Economiks) Campbell R. McConnel, Stanley L.Brue, Sean M Flyn 21- edition.2018 III-Bob. O‘zbekistonda iqtisodiy inqrozlarni bartaraf etishga qaratilgan faoliyatni rag‘batlantirish. 3.1. Iqtisodiy inqiroz, kelib chiqish sabablari va O‘zbekistondagi iqtisodiy masalalar va ko‘rilgan chora tadbirlar. Iqtisodiyot aholi yashashi, yaxshi hayot kechirishi uchun kerakli sohalardan biri hisoblanib kelmoqda ekan, bu sohaga oid tushunchalarga ega bo‘lish har bir insonning ijtimoiy bilishi kerak bo‘lgan bilimlariga aylanib kelmoqda. Shunday asosiy masalalardan biri iqtisodiy inqiroz va uning sabablari bo‘lsa, dolzarbligi inqirozga qarshi chora tadbirlar ko‘rinishini aniqlashdir. Jahon iqtisodiyotida vujudga kelgan har qanday tugun, turli xil xurujlar ko‘plab davlatlar qatorida bizning mamlakatni ham chetlab o‘tmaydi. Bu holatni oldini olish uchun qanday choralar ko‘rilgan va qanday masalalar oldimizda turganligini bilib olish har bir inson uchun daxldor. Inqiroz — taraqqiyotda orqaga ketish, tanazzul. Har qanday ob’yekt o‘zining rivojlanishi mobaynida paydo bo‘lish, ulg‘ayish, pasayish va halok bo‘lish bosqichlaridan o‘tadi. Har qanday tizim (ob’yekt)ning nisbatan yuqori darajada shakllangan holatidan quyi darajadagi holatga o‘tish jarayoni inqiroz davri deyiladi. Ijtimoiy tizimlardagi inqirozlarga differensial yondashish kerak. Iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, ma’naviy sohalardagi inqirozlar, odatda, mustaqil ro‘y beradi, ba’zan esa hammasi kompleks tarzda baravar bo‘ladi. Hozirgi vaqtda bir qator yetakchi tahlil va ekspertlik markazlari global moliyaviy inqiroz holatini va uning yuz berishi mumkin bo‘lgan oqibatlariga doir materiallarni o‘rganish va umumlashtirish natijasida quyidagi xulosalarga kelmoqda. Birinchidan, moliya-bank tizimidagi inqiroz jarayonlari deyarli butun dunyoni qamrab olayotgani, retsessiya va iqtisodiy pasayishning muqarrarligi, investitsiyaviy faollik ko‘lamining cheklanishi, talab va xalqaro savdo hajmining kamayishi, shuningdek, jahonning ko‘plab mamlakatlariga ta’sir ko‘rsatadigan jiddiy ijtimoiy talafotlar sodir bo‘lishi mumkinligi o‘z tasdig‘ini topmoqda. Ikkinchidan, avj olib borayotgan global moliyaviy inqiroz jahon moliya-bank tizimida jiddiy nuqsonlar mavjudligi va ushbu tizimni tubdan isloh qilish zarurligini ko‘rsatdi. Ayni vaqtda bu inqiroz asosan o‘z korporativ manfaatlarini ko‘zlab ish yuritib kelgan, kredit va qimmatbaho qog‘ozlar bozorlarida turli spekulyativ amaliyotlarga berilib ketgan banklar faoliyati ustidan yetarli darajada nazorat yo‘qligini ham tasdiqladi. Uchinchidan, moliyaviy-iqtisodiy inqirozning har qaysi davlatdagi miqyosi, ko‘lami va oqibatlari qanday bo‘lishi ko‘p jihatdan bir qancha omillardan kelib chiqadi. Ya’ni, bu avvalo, ana shu davlatning moliya-valyuta tizimi nechog‘liq mustahkam ekaniga, milliy kredit institutlarining qay darajada kapitallashuvi va likvidligi (to‘ lov imkoniga), ularning chet el va korporativ bank tuzilmalariga qanchalik qaram ekaniga, shuningdek, oltin-valyuta zaxirasining hajmi, xorijiy kreditlarni qaytarish qobiliyati va pirovard natijada — mamlakat iqtisodiyotining barqarorlik, diversifikatsiya va raqobatga bardoshlik darajasiga bog‘liq. To‘rtinchidan, jahon moliyaviy inqirozidan imkon qadar tez chiqish, uning oqibatlarini yengillashtirish ko‘p jihatdan har qaysi davlat doirasida va umuman, dunyo hamjamiyati miqyosida qabul qilinayotgan chora-tadbirlarning qanchalik samaradorligiga, ularning bir-biri bilan uyg‘unligiga bog‘liq. 12 Jahon moliyaviy inqirozining har bir mamlakatga ta’siri, undan ko‘riladigan zararning darajasi va ko‘lami birinchi navbatda shu davlatning moliyaviy-iqtisodiy va bank tizimlarining nechog‘liq barqaror va ishonchli ekaniga, ularning himoya mexanizmlari qanchalik kuchli ekaniga bog‘liq. Iqtisodiy inqirozning kelib chiqish mohiyati har qanday mamlakat, shu jumladan industrial rivojlanmagan mamlakatlar ham iqtisodiy o‘sishga, hamda to‘liq bandlilik va narxlarning barqaror darajasiga erishishga harakat qiladi, ammo uzoq muddatli iqtisodiy o‘sish bir tekis va uzluksiz bormaydi, u iqtisodiy barqarorlik davrlari bilan uzulib turadi. Iqtisodiy o‘sish ketidan doimo inqiroz kelib turadi. Vaqti-vaqti bilan iqtisodiy qonunlarning o‘zgartirib bo‘lmaydigan ta’siri ostida takror ishlab chiqarish harakatida uzilishlar paydo bo‘ladi va bu uzilish iqtisodiy nomutonosibliklarning keskin shaklida nomayon bo‘lishidir. Iqtisodiy sikl deganda, odatda ishlab chiqarishning bir iqtisodiy holatidan, yoki bir inqirozdan ikkinchisi boshlanguncha qadar takrorlanib turadigan to‘lqinsimon harakati tushiniladi. Inqiroz ishlab chiqarishning pasayishida ifodalanadi va siklning qayd etuvchi ifodasidir. U bir siklni nihoyasiga yetkazib, yana muqarrar ravishda inqiroz bilan tugaydigan yangisining boshlanishiga asos soladi, inqiroz vaziyatda asosiy kapitalning ortiqcha jamg‘arilishi uning hamma funksional shakillarida nomoyon bo‘ladi. Inqirozdan keyin turg‘unlik keladi, uning davomida iqtisodiy faol lik jonlanishi uchun sharoit vujudga kelishi nihoyasiga yetadi. 13 12 Kondratyev N.D. Iqtisodiy dinamika muammolari: darslik. qo'llanma / N.D. Kondratyev. - M .: 13 Xajiev B.D., Mamaraximov B.E., Mambetjanov Q.Q. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik.T.: “Iqtisodiyot”,2019.- 548 bet Jonlanish fazosining boshlanishi ozmi-ko‘pmi darajada barqaror ishlab chiqarishning kengayishiga o‘tishni bildiradi. Bu bilan yangi inqiroz muqarrar bo‘lib qoladi. Inqiroz fazasida ishlab chiqarish va bandlik qisqaradi, ammo narxlar pasayish tamoiliga berilmaydi. Inqirozning qo‘yi nuqtasida ishlab chiqarish va bandlilik o‘zining eng past darajasiga erishishi bilan harakterlanadi. Iqtisodiy inqiroz deb ishlab chiqarish hajmining keskin tushib ketishiga aytiladi. Inqirozning asosiy sababi takror ishlab chiqarishdagi beqarorlik va nomutanosibliklardir. Bu avvalo ishlab chiqarish uning natijalarini o‘zlashtirish o‘rtasidagi nomutanosiblik bo‘lib, u turli ishlab chiqarish usullari va iqtisodiy tizimning har xil nusxalarida turli shakillarda nomayon bo‘ladi. Ishlab chiqarish bilan iste’mol talab va taklif o‘rtasidagi vaqti-vaqti bilan yuzaga kelib turadigan nomutonosibliklar ham iqtisodiy inqirozlarning yuzaga chiqishi imkoniyatini saqlaydi. Pul muomalasidagi tektonik siljishlar butun dunyo markaziy banklarini kriptovalyutalarning rivojlanish tendensiyasini kuzatishga va blokcheyn texnologiyasidan foydalangan holda davlat raqamli valyutalarini chiqarishga majbur qilmoqda. Bunday valyutalar to‘lov va hisob -kitob qilish texnologiyalarini ancha soddalashtiradi va agar kriptovalyutalarning joriy etilishi tufayli boshqa davlatlar dollar bilan to‘lovlardan ommaviy ravishda voz kecha boshlasa, dollar qulashi, bu esa katta ehtimol bilan jahon iqtisodiyotidagi o‘ta og‘ir "Tepki" ga aylanishi mumkin. Bizning davlatda iqtisodiy inqirozga qarshi fundamental choralar ko‘rib kelinmoqda. Davlatimizda tadbirkorlikni rivojlantirish shu orqali aholi qatlamlarining ko‘p qismini yaxshi hayot kechirish tarziga o‘tishini ta’minlash keskin inqirozlarning oldini oluvchi vosita bo‘lib kelmoqda deb o‘ylashimiz mumkin. Bugungi kunda turli xil imkoniyatlar yetarli bo‘lganligi davlat ruxsatlarining berilishi tashqi investitsiyalar soni va miqdorini keng ko‘lamda oshirib kelmoqda. Iqtisodiy o‘sish va prognozlash o‘z navbatida iqtisodiy bilimlarni talab etar ekan yaxshi kadrlar masalasi ham iqtisodiy inqiroz kutilayotgan davrda uning oldini olishning zarur choralaridan biri ekanligini bilishimiz mumkin. Dunyo milliarderlarining fikricha pul topish va uni ko‘paytirish insonning keng salohiyati va dunyo qarashi bilan birgalikda teran va kreativ g‘oyalariga bog‘liq ekan. Agarda shu insonlardagi mablag‘ni oddiy qatlam aholisiga tenglashtirilganda ham bu mablag‘lar ularning hayotini yaxshilatib qo‘ymas edi. Toki ularning iqtisodiyot, inqiroz, jamg‘arish, budjet, daromad va xarajat kabi masalalarda bilimlari yetmas ekan ular bu mablag‘larni shunchaki sarflab yuborishadi. Aslida ayni qo‘rqinchili inqiroz va iqtisodiyotning o‘sish mushkulligi ham ana shunda. Aholi orasida iqtisodiy bilimlarni oshirish va iqtisodiy savodxonligini yaxshilash, daromaddan ko‘p qismini foydaga aylantirish masalalarini bilish iqtisodiyotda vujudga keladigan har qanday holatga qarshi turishning fundamental himoyasi hisoblanadi. Inqirozga avvalo ko‘p hollarda pulning qadrsizlanishi va narxlarning keskin oshishi, valutadagi o‘zgarishlar asosiy sabablardan biri bo‘lib kelmoqda. Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2020-yilning yanvaroktyabr oylarida O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy holati: Sanoat ishlab chiqarish fizik hajmi indeksi - 98,4 % Chakana savdo tovar aylanmasi o‘sish sur’ati - 1G1,2 % ❖ Tashqi savdo aylanmasi o‘sish sur’ati - 87,6 % shundan: 14 ❖ eksportning o‘sish sur’ati - 92,6 %: ❖ importning o‘sish sur’ati - 84,0 % ❖ Qurilish ishlari hajmining o‘sish sur’ati - 109,1 % ❖ Xizmatlar hajmining o‘sish sur’ati - 102,2 % ❖ Ro‘yxatdan o‘tgan kichik tadbirkorlik subyektlari soni - 424395 ta ❖ Faoliyat ko‘rsatayotgan kichik tadbirkorlik subyektlari soni - 398771 ta ❖ Ro‘yxatdan o‘tgan korxona va tashkilotlar soni - 490 718 ta 14 Shodmonov Sh/, G‘afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. T.:Iqtisodiyot, 2017 ❖ Faoliyat ko‘rsatayotgan korxona va tashkilotlar soni - 462 584 ta. Yuqoridagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, iqtisodiyot sohasida kichik xususiy tadbirkorlikga va ularga investitsiya kiritib kengaytirishga e’tibor qaratilmoqda. Bu sohada qonun hujjatlarida bir qancha imtiyozlar va erkinliklar belgilab berilgan. Xalqni shu tariqa boy qilish va ularning yashash sharoitlarini yaxshilash, shu bilan birgalikda kuchli iqtisodiy asoslarga ega bôlish maqsadida ko‘plab ishlar amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston tabiiy boyliklarga boy mamlakat, shu o‘rinda ulardan keng tarmoqli foydalanish asoslari bo‘yicha ham bir qancha ishlar qilinmoqda. Iqtisodiy mustaqillik eng muhimi shunday ekan iqtisodiy imkoniyatlarni kengaytirish asosiy o‘rinda turadi. 3.2. Jahon iqtisodiyotining yangi inqirozi – iqtisodiy harakatsizlik. O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichida kredit-pul siyosati sohasida quyidagi ustuvor yo‘nalishlarni amalga oshirish asosiy vazifalar qilib belgilandi: 15 Markaziy bank boshchiligida hamda keng tarmoqli mustaqil tijorat va xususiy banklar ikki bosqichli tizimini vujudga keltirish, respublika hududida yirik chet el banklarining bo‘limlari hamda vakolatxonalarini ochish uchun qulay sharoitlarni yaratish; barqaror pul muomalasini ta’minlash, kredit va nakd pul emissiyasi, jami pul massasining asossiz o‘sishini keskin cheklash; 15 Abulkasimov H.P. Makroiqtisodiy tartibga solish va O‘zbekistonning barqaror rivojlanishi.- T.:Akademiya, 2017 . O‘zbekiston Respublikasining milliy pulini muomalaga kiritish uchun zarur iqtisodiy va tashkiliy shart-sharoitlar hamda imkoniyatlarni yaratish. Ushbu ustuvor yo‘nalish va chora-tadbirlarni amalga oshirish maqsadida “Banklar va bank faoliyati to‘’grisida”gi Qonun qabul qilindi. Uning asosida ikki bosqichli bank tizimi amalda shakllandi. Markaziy bank emissiya banki bo‘lib, uning zimmasiga boshqa rivojlangan mamlakatlardagi markaziy banklarga xos bo‘lgan vazifalar yuklatildi. Sobiq tarmoq doirasida ish yurituvchi davlat banklari tugatilib, Agrosanoat banki va sanoat-qurilish banki ixtisoslashtirilgan hissadorliktijorat banklariga aylantirildi. Shuningdek, tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki tuzildi va u muvaffaqiyatli ish olib bormoqda. Hozirgi davrda, jahon bank amaliyotida pulga bo‘lgan talab va taklifni, xususan, pul massasi, moliya bozorlari hamda bank tizimi likvidliligini samarali tartibga solishda ochiq bozordagi operatsiyalar, hisob stavkasi siyosati, majburiy zaxiralar siyosati, valyuta siyosati kabi bozor iqtisodiyotining bir qator zamonaviy vosita va mexanizmlari keng qo‘llanmoqda. “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘’grisida”gi Qonunda monetar siyosatning: ochiq bozordagi operatsiyalari; Markaziy bankning hisob operatsiyalari; Markaziy bankning operatsiyalari bo‘yicha foiz stavkalari; majburiy rezerv talablari va Markaziy bankning qayta moliyaviy ta’minlash kabi vositalari qayd etilgan. Pul-kredit siyosatining vositalari - Markaziy bank tomonidan pulga bo‘lgan talab va taklifni tartibga solish hamda pul-kredit siyosatini amalga oshirish mexanizmidir. O‘z navbatida, ushbu vositalar bevosita va bilvosita turlarga bo‘linadi. Bevosita vositalar – Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga nisbatan foiz stavkalari yoki kredit miqdorini belgilash va cheklashdan iborat bo‘lgan ma’muriy usullardir. Bilvosita vositalar esa – Markaziy bank va tijorat banklari o‘rtasida ixtiyoriy ravishda foydalaniladigan, ya’ni bozor orqali pulga bo‘lgan talab va taklifni o‘zgartirish, muomaladagi pul massasi miqdori va banklarning to‘lovga qobiliyatliligini tartibga solish usulidir. 26 Bevosita vositalarga - foiz stavkalarini chegaralash, maqsadli kreditlar, har bir bank uchun kreditning yuqori chegarasini belgilash kabi ma’muriy usul va choralar kiradi. Ular bir qator kamchiliklarga ega bo‘lib, bozor iqtisodiyoti sharoitlariga mos kelmaydi. Xususan, ular har bir bankka nisbatan qo‘llanuvchi yakka tartibdagi nazorat qilish chorasi bo‘lib, moliya bozorida raqobatni bo‘’gib qo‘yadi, moliya sohasining rivojlanishini susaytiradi va banklarning moliyaviy vositachilik rolini pasaytiradi. Shuningdek, bir qator banklar ustidan nazoratning o‘rnatilishi natijasida alohida tarmoq va hududlarda kreditlashtirish samarasini pasaytiradi, katta miqdordagi moliyaviy mabla’glarning nazorat qilib bo‘lmaydigan sohaga, ya’ni xufiyona iqtisodiyotga yoki xorijga chiqib ketishiga olib keladi. Bilvosita vositalarga - ochiq bozordagi operatsiyalar (davlatning va Markaziy bankning qimmatli qo‘gozlarini birlamchi bozorlarda sotish), ikkilamchi bozordagi operatsiyalar (bevosita oldi-sotdi yoki REPO operatsiyalari), qayta moliyalash siyosati, majburiy zaxira talablari, valyuta siyosati, kredit auktsionlari, valyuta svoplari, veksellarni qayta hisobga olish mexanizmi, lombard yoki overdraft mexanizmlari va boshqalar kiradi. Ular bozor iqtisodiyoti talablariga mos keladi va bevosita vositalarga nisbatan bir qator afzalliklarga ega. Jumladan, Markaziy bankka pul-kredit siyosati samaradorligini oshirish, pul massasi, moliya bozorini samarali tartibga solish, davlatning kreditni taqsimlash va pul-kredit orqali boshqarish jarayonlariga aralashuvini kamaytirish, moliya bozorining rivojlanishi va kengayishiga, banklarning vositachilik rolini oshirish, kapital qo‘yilma va moliyaviy jam’garmalar hajmining ko‘payishiga qo‘shimcha qulayliklar yaratadi 27 Xulosa. “Iqtisodiy inqirozlar va ularning turlari” mavzusi qiziq, menimcha, nafaqat men uchun. Bu uzoq vaqt davomida va ehtimol har doim ham dolzarb bo‘lib qoladi, chunki men iqtisodchilar tez orada tsiklni uning tebranish amplitudasi nolga teng bo‘ladigan darajada yumshatishni o‘rganishadi deb o‘ylamayman. Agar tebranishlarning amplitudasi noldan katta bo‘lsa, bu allaqachon tsikl deb aytishimiz mumkin. AQSH, Yaponiya, Germaniya, Angliya kabi yetakchi davlatlarda inqirozlar qanday pishib, qanday kechayotganini kuzatar ekansiz, beixtiyor o ylabʻ qolasiz, hattoki mutaxassislari, vositalari va ta siri ko p bo lgan bunday boy ʼ ʻ ʻ davlatlar ham inqirozdan qochib qutula olmaydilar. Shunday qilib, iqtisodiy o‘sish juda notekis ekanligi aniqlandi. U doimo iqtisodiy beqarorlik davrlari - ishlab chiqarishning pasayishi, bandlik va boshqalar bilan uzilib qoladi. Iqtisodiy tsiklni iqtisodiy muhitning ikkita sifat jihatidan bir xil holati o‘rtasidagi vaqt oralig‘i sifatida aniqlash mumkin. U to‘rt bosqichni o‘z ichiga oladi: inqiroz bosqichi, depressiya bosqichi, tiklanish bosqichi, tiklanish bosqichi. Haddan tashqari ishlab chiqarishning iqtisodiy inqirozlarining mohiyati shundan iboratki, taklif talabdan oshib ketadi va bu aniq miqdorda sodir bo‘lganda, tovarlarni ortiqcha ishlab chiqarishning iqtisodiy inqirozi boshlanadi. Tovarlarni kam ishlab chiqarish inqirozlari, aksincha, aholining samarali talabini qondirish uchun tovarlarning keskin tanqisligidan iborat. Ushbu ikki turdagi inqirozlarning sabablari va tasnifi ham chuqur o‘rganilgan. Haddan tashqari ishlab chiqarishning iqtisodiy inqirozlari paydo bo‘lishining sabablari quyidagilar bo‘lishi mumkin: tadbirkorlarning tovar aylanmasi hisobiga katta miqdorda foyda olishga intilishi (va milliy miqyosda bu inqirozga olib keladi); bozor iqtisodiyoti sharoitida amal qiladigan pul massasining ko‘payishi, buning natijasida kredit arzonlashadi, barcha firmalar ishlab chiqarishni kengaytirish uchun bunday ssudani o‘z xohishlari bilan oladilar va tijorat banklari 28 foiz stavkasini oshirishga ulgurmaydi, bu esa taklifni qisqartiradi. bozor iqtisodiyoti uchun pul; uy xo‘jaliklari o‘z daromadlarini oldingi jamg‘armalariga nisbatan ortiqcha tejashlari; yaxshi iqtisodiy sharoitda asosiy kapitalning ortiqcha to‘planishi va bunday iqtisodiy muhit uzoq davom etadi deb hisoblaydigan korxonalar tomonidan zahira ishlab chiqarish quvvatlarini yaratishi (natijada ortiqcha asosiy kapital to‘planib qoladi). Kam ishlab chiqarish inqirozining sabablari quyidagilardan iborat: iqtisodiy (xom ashyo va oziq-ovqat inqirozlari), tabiiy (qurg‘oqchilik, suv toshqini, hosilning etishmasligi), ijtimoiy (ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidagi urushlar va rejalashtirish kamchiliklari). Haddan tashqari ishlab chiqarish va kam ishlab chiqarish inqirozlari quyidagilarga bo‘linadi: iqtisodiy tizimlardagi nomutanosiblik ko‘lamiga ko‘ra (umumiy inqirozlar va qisman inqirozlar); iqtisodiyotdagi nomutanosiblik muntazamligi bilan (davriy, oraliq, tartibsiz). Kam ishlab chiqarish inqirozini yengish mexanizmini va uning oqibatlarini tavsiflash uchun global energiya inqirozi juda yorqin misol bo‘ldi. Turli mamlakatlar ushbu inqiroz kontekstida mos ravishda boshqacha yo‘l tutdilar. Neft zarbasi rivojlangan mamlakatlarning bozor iqtisodiyotida yangi makroiqtisodiy tendentsiyalarning rivojlanishiga olib keldi, bu esa butun jahon iqtisodiyotida katta va progressiv tarkibiy o‘zgarishlarga olib keldi. 29 Foydalanilgan adabiyotlar. 1.Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib yangi bosqichga ko‘taramiz: O‘zbekiston NMIU, 2017 ‖ ‖ 2.Mirziyoyev Sh. Ilm-fan yutuqlari-taraqqiyotning muhim omili//Xalq so‘zi gazetasi, 2017 3.Mirziyoyev Sh. Erkin va farofon, demokratik O‘zbekiston davlatini mard va oliyjanob xalqimiz bilan quramoz. Sh. Mirziyoevning O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi. « Xalq so‘zi », 2017 y.16 yanvar. 4. Karimov I.A.O‘zbekiston bozor munosabarlariga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li. T.: O‘zbekiston. 1998 5. Grinin L. Retrospektivda global inqiroz: Likurgdan Alan Greenspangacha [Elektron resurs] / L. Grinin. 6. Kondratyev N.D. Iqtisodiy dinamika muammolari: darslik. qo‘llanma / N.D. Kondratyev. - M .: 7. V.P.Kuznetsov Rossiya inqirozini tushuntirishga urinish / V.P. Kuznetsov. - 9-nashr. M .: Jahon iqtisodiyoti va halqaro munosabat 8. Malaxin M.P. 70-yillardagi energiya inqirozining jahon va ichki iqtisodiyot uchun uzoq oqibatlari haqida / M.P. Malaxin. - M. 9. Karimov I.A. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida. Toshkent, 1995 10. Shodmonov Sh/, G‘afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. T.:Iqtisodiyot, 2017 11. Hasanov R. Demokratik bozor islohotlarini chuquqrlshtirish. Monografiya. Moliya, 2017 30 12. Yuldoshev Yu. Iqtisodiyot nazariyasi. Toshkent, 2015 13. Yusupov E. va bosh… Ijtimoiy boshqaruv tizimini tadriji va va davlatning shakllanishi. T.: 2014 14. Berkinov B.B. O‘zbekiston iqtisodiyotini institutsional rivojlantirish yo‘nalishlari. T.: TDIU, 2016. 15. Xajiev B.D., Mamaraximov B.E., Mambetjanov Q.Q. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik.T.: “Iqtisodiyot”,2019.- 548 bet 16. Economics. (Irwin Economiks) Campbell R. McConnel, Stanley L.Brue, Sean M Flyn 21- edition.2018 17. Ataniyazov J., Mannonov N. O‘zbekistonning xalqaro moliya tizimiga integratsiyalashuvini kuchaytirish masalalari: Monografiya. – Т .: “Iqtisod-Moliya”, 2021 y. 18. O‘lmasov A., Vaxobov A.V. Iktisodiyot nazariyasi. Darslik. - T. «Iqtisod -moliya», 2014. -4 8 0 bet 19. 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha “Harakatlar Strategiyasi” 20. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo`mitasi ma`lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan. Internet saytlari: 1. http://www.gov.uz 2. http://www.mfa.uz 3. http://www.worldbank.org 4. http://www.imf.org 5. http://www.lex.uz 6. http://library.ziyonet.uz 7. http://erohovastitch.ru 31 32

Dunyo mamlakatlarining jaxon moliyaviy iqtisodiy inqiroziga qarshi

Купить