Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	405.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	09 Февраль 2025
Расширение	doc
Категория	География

Dunyo okeani va uning qismlari

Тabiat mintaqalari. Тinch okeanda barcha tabiat mintaqalari (shimoliy qutbiy
mintaqadan tashqari) mavjud. Shimoldan janubga tomon subarktika, mo‘tadil,
subtropik, tropik, ekvatorial tabiat mintaqalari tarkib topgan. Ular janubiy
yarimsharda yana takrorlanadi.
Insonning xo‘jalik faoliyati. Okean sohillari va orollarida o‘nlab
mamlakatlar joylashgan bo‘lib, dunyo aholisining yarmi shu joyda yashaydi.
Insonlar qadimdan okean hayvonlaridan oziq-ovqat mahsuloti tariqasida
foydalanib kelganlar. Hozirgi paytda Dunyo okeanida ovlanadigan baliqlarning
yarmi Тinch okeanga to‘g‘ri keladi. Тurli molluskalar, qisqichbaqalar, krevetkalar,
krillar ham ko‘p ovlanadi.
Atlantika okeani. Atlantika okeani Yerdagi Tinch okeanidan keyin ikkinchi
eng katta okean bo lib, bu nom yunon mifologiyasidagi titan Atlas (Atlas) nomidanʻ
yoki afsonaviy Atlantis orolidan kelib chiqqan. Barcha yarimsharlarda joylashgan,
Buyuk geografik kashfiyotlar shu okeandan boshlangan, qirg‘oqsiz dengizi bor,
meridianal yo‘nalgan eng uzun o‘rta okean tizmasi bor, eng yirik port-shaharlari
bor, ichki dengizlari eng ko‘p, eng sersuv va eng uzun daryolar shu okeanga
quyiladi, eng baland qalqish ham shu okeanda kuzatiladi, materiklar dreyfi
giрotezasiga asos bo‘lgan, dengiz transportida dunyoda birinchi o‘rinda turadi.
Geografik o‘rni. Atlantika okeani beshta materik orasida joylashgan.
Shimoldan janubga 12 ming km masofaga cho‘zilgan. Okeanning maydoni 91 mln
kv km, eng keng joyi mo‘tadil kengliklarga (9 450 km) va eng tor joyi (2 620 km)
shimoliy qismiga to‘g‘ri keladi.
O‘rganilish tarixi. Okean nomi Atlanta (yunon afsonasiga ko‘ra, yelkasida
osmon gumbazini ko‘tarib turuvchi pahlavon) atamasi bilan bog‘liq. Dastlab 1507-
yilda geografik xaritaga „Atlantika okeani" nomi yozilgan. Miloddan oldingi
davrlarda finikiyaliklar, arablar, rimliklar okean suvlarida suzishgan.
Buyuk geografik kashfiyotlar davrida B.Diash, X.Kolumb, J.Kabot, Vasko
da Gama, F.Magellan, J.Kuk va boshqalar sayohatlari Atlantika okeani haqida
ko‘plab ma’lumotlar berdi.
7

Orollararo dengizlar - orollarning ozmi-ko pmi zich halqasi bilan o ralganʻ ʻ
dengizlar bo lib, ular orasidagi relyefning ko tarilishi bu dengizlar va okeanning
ʻ ʻ
ochiq qismi o rtasida suvning erkin almashinuviga to sqinlik qiladi.
ʻ ʻ
Orollararo dengizlarning aksariyati Malay arxipelagining orollari orasida
joylashgan. Ulardan eng yiriklari: Yava, Banda, Sulavesi.
Yer usti suvlari harorati bo'yicha tasnifi
Dengizlarning er usti suvlarining haroratiga qarab tasnifi ham mavjud
(tropik dengizlar, mo''tadil mintaqa dengizlari, qutb dengizlari), lekin u amalda
qo'llanilmaydi.
Sho'rlanish darajasiga ko'ra, juda sho'rlangan va ozgina sho'rlangan
dengizlar ajralib turadi.
O‘ta sho‘rlangan dengizlar - faol bug‘lanish tufayli okeanga nisbatan
sho‘rligi yuqori bo‘lgan dengizlar bo‘lib, ularning suv almashinuvi sho‘r dengiz
suvining quyi qatlamlarga chiqib ketishi va okeandan bo‘g‘ozlar orqali chuchuk
suvning sirt qatlamlariga oqib tushishidan iborat. . Bunday dengizga Qizil dengiz
misol bo'la oladi.
Daryolar oqimi va yog ingarchilik bilan birga chuchuk suv oqimi bug lanish
ʻ ʻ
bilan qoplanmagani uchun okeanga nisbatan sho rligi past dengizlardir. Bunda suv
ʻ
almashinuvi er usti qatlamlariga kamroq sho'rlangan dengiz suvining chiqib ketishi
va bo'g'ozlar orqali quyi qatlamlarga ko'proq sho'r suvning kirib kelishidan iborat.
Bunday havzalarda ko'pgina biologik turlarning mavjudligi uchun zarur bo'lgan
kislorod miqdorini saqlab qolish uchun pastki qatlamlar bilan suv almashinuvi
ko'pincha etarli emas. Bunday dengizga Qora dengizni misol qilib keltirish
mumkin.
Bo’g’izlar . Bo'g'oz - ikki quruqlik o'rtasida joylashgan va qo'shni suv
havzalari yoki ularning qismlarini bog'laydigan suv havzasi.
Bo'g'ozlar uzunligi, eng kichik va eng katta kengligi va chuqurligi bilan
tavsiflanadi. Tokning yo'nalishi va tezligi ham ko'rsatilgan. Kema bo'g'ozlari
uchun avtomobil yo'nalishlari tuzilgan.
15

3. Mateo Gutierrez Elorza. Geomorfologfa. Madrid, 2008.
4. Vahobov H. va boshqalar. Umumiy Yer bilimi. Darslik. - Т .: Bilim, 2005.
5. William Lowrie. Fundamentals of Geophysics. Cambridge University
Press. 2007.
6. Гуломов П . Н . Умумий ер билими . Маърузалар матни. - Т.:
Университет, 1999.
7. ЗIиров Ш.С., Тошов Х.Р. Геjрафия тарихи. Бухор, “Дурдона”,
2015. 26. Кале сник С.В. Умумий Ер билими киска курси. - Т.: 1966. -300 б.
8. Мильков Ф.Н. Общее землеведение. - М.: Высшая школа, 1990.
9. Марков К.К. и др. Введение в физическую геjрафию. - М.: Высш.
школа, 1978.
10. Савцова Т.М. Общее землеведение. - М.: Академия, 2003.
11. Шубаев Л.П. Умумий ер билими -Т.: 1975.
12. www.referat.uz
1 3 . http://fayllar.org
20

atamasini rus olimi Y . M . Shokalskiy 1917- yilda fanga kiritdi . Yer sharining
uzluksiz suvli qobig‘i Dunyo okeani deb ataladi.
Dunyo okeani Yer sharining 361 mln kv.km maydonini egallaydi. Suv Yer
yuzasining Shimoliy yarimsharda 61 % ini, Janubiy yarimsharda 81 % ini
qoplagan. Yer Shimoliy, Janubiy, G‘arbiy va Sharqiy yarimsharlarga ajratilishidan
tashqari, yana okeanlar yarimshari va materiklar yarimshariga ham bo‘linadi.
Okeanlar yarimsharida Yer yuzining 90,5 % qismini suv qoplagan.
Dunyo okeanining o‘rganilish tarixi. Buyuk geografik kashfiyotlar davri
(XV asrning ikkinchi yarmi — XVII asrning birinchi yarmi)dan boshlanadi. Bu
davrda X.Kolumb, J.Kabot, Vasko da Gama, A.Vespuchchi, F.Magellan, F.Dreyk,
V.Yanszon, A.Tasman va boshqalar Dunyo okeanida suzishib, muhim kashfiyotlar
qilishgan. Shu bilan birga, oqimlar, materik va orollar, quruqlik qirg‘oqlari, suv
ning sho‘rligi, harorati, hayvonot olami to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar
to‘pladilar. XVII-XIX asrlarda okeanni tadqiq etish ilmiy yondashuv asosida olib
borildi. Jumladan, J.Kuk, I.F.Kruzenshtern va Y.V.Lisyanskiy, F.F.Bellinsgauzen
va M.P.Lazarev, S.O.Makarov, „Chellenjer" kemasi a’zolari Dunyo okeani
geografiyasi uchun eng zarur ma’lumotlar to‘pladi. Masalan, „Chellenjer"
ekspeditsiyasi natijalari okeanografiya faniga asos soldi.
XX asrdan boshlab maxsus dengiz tashkilotlari tuzilib, Dunyo okeanini
xalqaro hamkorlik asosida o‘rganish ishlari tashkil etildi. 1920-yildan keyin okean
suvlari chuqurlik bo‘yicha o‘rganila boshlandi. 1960-yilda fransuz Jan Pikar
Mariana cho‘kmasini zabt etdi. Endilikda kemalar zamonaviy asbob-uskunalar
bilan jihozlandi, kosmik kemalardan olingan tasvirlar tahlil qilinmoqda.
Dunyo okeanining qismlari dengiz, qo‘ltiq, bo‘g‘izlardan iborat. Okeanlar
bir-biridan geografik o‘rni, geologik tuzilishi, biologik xususiyatlari bilan farq
qiladigan bir butun tabiat komplekslaridir.
Dengizlar — okeanning bir qismi bo‘lib, ular Dunyo okeanidan quruqlik
yoki orollar, yarimorollar va suvosti relyefining ko‘tarilgan joylari bilan ajralib
turadi. O‘zining geografik o‘rni va havzalarining xususiyatiga qarab 3 turga
3

cho‘kmalar, tekisliklar, botiqlar ko‘p tarqalgan. (Ularni xaritadan toping). Тinch
okeanda minglab kilometr masofaga cho‘zilib yotgan eng chuqur cho‘kmalar ham
bor. Bular Mariana (11 022 m), Тonga (10 882 m), Kermadek (10 047 m), Kuril-
Kamchatka (9 783 m), Filiрpin, Peru, Chili va boshqa cho‘kmalar.
Dunyo okeanidagi chuqurligi 5 km dan ortiq bo‘lgan 35 ta botiqdan 25 tasi,
chuqurligi 10 km dan ortiq bo‘lgan 5 ta botiqning barchasi shu okeanda
joylashgan.
Iqlimi. Тinch okean eng issiq okean bo‘lib, yuzasidagi suvning harorati
ekvatordan ikkala qutb tomon kamayib boradi. Ekvatorial mintaqalarda suv
yuzasining harorati yil davomida 28-29 °C, Bering dengizida 2-7 °C, janubiy
yarimsharning o‘rta kengliklarida 12-15 °C atrofida o‘zgaradi.
O‘rtacha yillik yog‘in miqdori ekvator atrofida 3 000 mm bo‘lsa, mo‘tadil
kengliklarning g‘arbida 1 000 mm va sharqida 2 000-3 000 mm, subtropikning
sharqida esa 100-200 mm atrofida yog‘in yog‘adi. Okean suvining eng sho‘r qismi
tropiklarga to‘g‘ri keladi (36 ‰). Eng chekka shimoliy va janubiy qismlarida
sho‘rlik ancha pasayadi (32 ‰).
Okeanning g‘arbiy qismidagi tropik kengliklarda kuchli shamollar —
tayfunlar (xitoycha „tay fin" — katta shamol) esib turadi. Tayfunlarning tezligi
soatiga 30-50, ba’zan 100 km gacha boradi va katta to‘lqinlarni yuzaga keltiradi.
Oqimlari.Tinch okean g‘arbdan sharqqa tomon uzoq masofaga
cho‘zilganligi sababli unda geografik kenglik bo‘ylab harakat qiladigan oqimlar
ko‘p. Bu oqimlar okeanda issiqlikning qayta taqsimlanishiga va quruqlik iqlimiga
katta ta’sir ko‘rsatadi.
Organik dunyosi. Тinch okean organizmlarning turli-tumanligiga ko‘ra
birinchi o‘rinda turadi. Dunyo okeanidagi tirik organizmlarning yarmi shu okeanga
to‘g‘ri keladi. Okeanning shimoliy qismida losossimon baliqlarning 95 % i
yashaydi. Boshqa okeanlarga nisbatan hayvonlar turi 3-4 baravar ko‘p. Тridakna
nomli eng yirik molluskalarning og‘irligi 30 kg ga boradi. Sovuq va mo‘tadil
mintaqalarda, ayniqsa, janubiy kengliklarda uzunligi 200 m bo‘lgan gigant suv
o‘simliklari o‘sadi.
6

kuni nishonlanadi. Rassomlikda dengiz tasvirlangan rasmlar alohida janrga -
marinaga ajratilgan.
Izolyatsiya darajasiga ko'ra dengizlar ichki, chekka, qit'alararo va orollararo
bo'linadi.
Ichki dengizlar asosan okean bilan aloqadan yopilgan va Jahon okeani bilan
cheklangan (chekka dengizlarga nisbatan) suv almashinuviga ega dengizlardir.
Bunday dengizlarda ularni okean bilan bog'laydigan bo'g'ozning chuqurligi kichik
bo'lib, bu chuqur suvlarning aralashishiga olib keladigan chuqur dengiz oqimlarini
cheklaydi. Bunday dengizlarga O'rta er dengizi va Boltiq dengizlarini misol qilib
keltirish mumkin.
Dengiz qirg oqlari yuviladigan materiklar soniga ko ra ichki dengizlarʻ ʻ
qit alararo (O rta va Qizil dengizlar) va qit alararo (Sariq va Qora dengizlar)
ʼ ʻ ʼ
bo linadi.
ʻ
Boshqa dengizlar yoki Jahon okeani bilan aloqalari mavjudligiga qarab,
ichki dengizlar alohida (yopiq) (O'lik, Orol dengizlari) va yarim izolyatsiyalangan
(yarim yopiq) (Boltiq, Azov dengizlari) ga bo'linadi. Darhaqiqat, alohida dengizlar
ko'llardir.
Chekka dengizlar - okean bilan erkin aloqada bo'lgan va ba'zi hollarda
ulardan orollar yoki yarim orollar zanjiri bilan ajralib turadigan dengizlar. Chekka
dengizlar shelfda joylashgan bo lsa-da, tub cho kindilarning tabiati, iqlim va
ʻ ʻ
gidrologik rejimlari, bu dengizlarning fauna va florasiga nafaqat materik, balki
okean ham kuchli ta sir ko rsatadi. Marginal dengizlar okean shamollari tufayli
ʼ ʻ
yuzaga keladigan okean oqimlari bilan tavsiflanadi. Bu turdagi dengizlarga,
masalan, Bering, Oxotsk, Yaponiya, Sharqiy Xitoy, Janubiy Xitoy va Karib
dengizlari kiradi.
Qit'alararo dengizlar (ba'zan O'rta er dengizi deb ataladi) - har tomondan
quruqlik bilan o'ralgan va okean bilan bir yoki bir nechta bo'g'ozlar bilan tutashgan
dengizlar. Bu dengizlarga O rta yer dengizi, Qizil va Karib dengizi kiradi.
ʻ
14

Okean tabiatini kompleks o‘rganish XIX asrning oxiridan boshlanadi.
„Chellenjer" kemasidagi ingliz ekspeditsiyasi, Xalqaro geofizika yilidagi (1957-
1958) tadqiqotlar, Jak Iv Kusto ekspeditsiyasi davrida okean hayotiga va tabiat
komponentlariga taalluqli juda ko‘p ma’lumot to‘plandi.
Geologik tuzilishi va relyefi. Gondvana va Lavraziya materiklarining
gorizontal yo‘nalishdagi parchalanishi natijasida Atlantika okeani paydo bo‘lgan.
Geologik tuzilishida turli xil yotqiziqlar qatnashadi. Jumladan, o‘rta okean
tizmalarida bazaltli va vulqonli jinslar, materik sohillarida daryolar oqizib keltirgan
qum, gil, loyqa jinslar tarqalgan.
Materik sayozligi okeanning shimoliy qismida, Florida yarimoroli, Folklend
orollari yonida katta maydonlarni egallaydi, Afrikaning g‘arbiy sohillarida esa tor
yo‘lakni hosil qiladi. Materik yonbag‘ri ancha tik. Okean tubida O‘rta Atlantika
suvosti tog‘ tizmasi shimoldan janubga 15 000 km masofaga cho‘zilgan. O‘rta
Atlantika tizmasi, o‘z navbatida, Shimoliy va Janubiy Atlantika tizmalariga
bo‘linadi. Bu tizmalar oralig‘ida bir nechta botiqlar joylashgan. Mazkur
botiqlarning chuqurligi 3000 m dan 7000 m gacha yetadi. O‘rta okean tizmasining
tepa qismini ko‘ndalang va bo‘ylama chuqur daralar — riftlar kesib o‘tgan.
Okeanning eng chuqur qismi Puerto-Riko cho‘kmasi bo‘lib, 8742 m chuqurlikda
joylashgan.
Iqlimi. Atlantika okeani yuza suvlarining harorati Тinch va Hind okeanlari
suvlariga nisbatan past (+16,5°C). Bunga Shimoliy Muz okeanidan va Antarktida
tomonidan sovuq oqimlarning kirib kelishi sababchidir. Termik ekvatorda suv
yuzasining o‘rtacha yillik harorati 27-28 °C. Okeanning janubiy va shi- moliy
qismlarida 0 –1°C gacha pasayadi.
Okeanda barcha iqlim mintaqalari mavjud. Uning janubiy o‘rtacha
kengliklarida yil davomida kuchli shamollar kuzatilsa, subtropiklarda haftalab shtil
— shamolsiz kunlar bo‘ladi.
Okeanning o‘rtacha sho‘rligi (37,5‰) Dunyo okeani o‘rtacha sho‘rligidan
yuqori. Okeanning shimoliy va janubiy chegaralarida suvning sho‘rligi 34-35 ‰,
eng sho‘r dengizi O‘rta dengiz (37-39 ‰) hisoblanadi.
8

bo‘linadi: 1) materiklar orasidagi dengizlar; 2) materik ichkarisidagi dengizlar; 3)
chekka dengizlar.
Okeanning (dengiz yoki ko‘lning) quruqlik ichkarisiga kirib turgan qismi
qo‘ltiq deb ataladi. Bengaliya, Meksika, Gudzon, Katta Avstraliya, Alyaska kabi
qo‘ltiqlar eng katta qo‘ltiqlardir.
Okeanlarni (dengiz yoki ko‘llarni) bir-biri bilan qo‘shib turadigan kambar
suv bo‘g‘iz deyiladi. Bularga Dreyk, Mozambik, Gibraltar, La-Mansh va boshqalar
misol bo‘ladi.
Dunyo okeanini birinchi bo‘lib niderlandiyalik olim B.Varenius 1650-yilda
beshta okeanga ajratgan (Tinch, Atlantika, Hind, Shimoliy va Janubiy Muz
okeanlari). Keyinchalik, tadqiqotchilar uni uchta (Tinch, Atlantika, Hind), to‘rtta
(Tinch, Atlantika, Hind, Shimoliy Muz) okeanlarga ajratishgan. Hozirgi paytda
beshinchi — Janubiy Muz okeanini ham ajratish haqida fikrlar bor. Dunyo
okeanida jami 67 ta, quruqlikda esa 2 ta (Kaspiy va Orol) dengiz ajratilgan.
Asosiy qism. Dunyo okeani va uning qismlari
1. Okeanlarning qisqacha tavsifi
4

Mundarija
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI ................................................................................................. 1
Asosiy qism. Dunyo okeani va uning qismlari ....................................................................... 4
Kirish
Olimlarning fikricha , „ okean " atamasi yunoncha „ qirg ‘ oqsiz dengiz ", „ Yerni
aylanib oquvchi buyuk daryo ", degan ma ’ nolarni anglatadi . „ Dunyo okeani "
2

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
GEOGRAFIYA FAKULTETI
GEOGRAFIYA YO‘NALISHI
GEOGRAFIYA FANIDAN
KURS ISH
MAVZU: DUNYO OKEANI VA UNING QISMLARI
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 202 5
1

Oqimlari.Atlantika okeanida oqimlar halqalar hosil qiladi. Mashhur
Golfstrim oqimi okeandagi qudratli daryo singari Shimoliy Amerika va Yevropa
iqlimiga ta’sir qilib, shimol tomondagi muz va muztog‘ (aysberg)larning erishiga
hamda tumanli kunlar ko‘payishiga sabab bo‘ladi.
Okeanning tabiat mintaqalari. Atlantika okeanining o‘rta qismida ekvatorial
mintaqa joylashgan. Bu mintaqaning yillik yog‘in miqdori 1770 mm ga va suvning
o‘rtacha sho‘rligi 35 ‰ ga teng. Undan shimolda va janubda tropik, subtropik,
mo‘tadil, subqutbiy va bitta qutbiy mintaqalarning bepoyon suvlari joylashgan.
Subtropik va tropik mintaqalarda yog‘ingarchilik kam bo‘lganligi tufayli ular
suvining sho‘rligi biroz ko‘tariladi.
Shimoliy subtropik mintaqada tabiati o‘ziga xos bo‘lgan Sargasso dengizi
joylashgan. Dengiz suvining sho‘rligi 37 ‰ ga teng, harorati qishda 23 °C ni va
yozda 28 °C ni tashkil etadi.
Insonning xo‘jalik faoliyati. Buyuk geografik kashfiyotlar Atlantika
okeanidan boshlangan. Mashhur dengizchilar shu okean orqali safarga chiqqanlar.
Hozir ham transportdagi ahamiyati jihatidan birinchi o‘rinni egallaydi. O‘rta
dengiz sohillari dunyo turizmida birinchi o‘rinda turadi. Suvaysh (1869-y.) va
Panama (1914-y.) kanallarining ishga tushirilishi okeanning ahamiyatini yanada
oshirdi.
Hind okeani. Eng sho‘r okean, eng issiq ko‘rfazi mavjud, eng katta suvosti
deltasi bor, cho‘kindi jinslar eng qalin (5,5 km, Gang deltasi), asosiy qismi janubiy
yarimsharda, o‘simlik va hayvonlarga eng kambag‘al, eng uzun bo‘g‘izi bor, neft
va gaz zaxirasi va qazib olinishi, tashiladigan neft hajmi bo‘yicha birinchi o‘rinda
turadi. Marvarid va durlar yig‘ib olishda yetakchi hisoblanadi.
Geografik o‘rni. „Hind" so‘zi sanskritcha daryo degan ma’noni anglatadi.
Hind okeani to‘rtta materik (Afrika, Yevrosiyo, Avstraliya, Antarktida)
oralig‘ida joylashgan. Okeanning asosiy qismi Janubiy yarimsharda joylashgan.
Shimoli-sharqiy va shimoli-g‘arbiy qirg‘oqlari ancha parchalangan. Maydoni 76
mln kv.km.
9

xususiyatlari hamda suvining kimyoviy tarkibi jihatidan Okean bir butun, lekin
miqdor jihatidan gidrologik va geokimyoviy ko rsatkichlari xilma-xildir.ʻ
Gidrologik rejimining tabiiy-geografik xususiyatlariga ko ra, dunyo okeani
ʻ
alohida okeanlar, dengizlar, qo ltiqlar, buxta va bo g ozlarga ajralib turadi. 1650-
ʻ ʻ ʻ
yilda golland geografi B. Varenius Dunyo okeanini 5 alohida qismga: Tinch,
Atlantika, Hind, Shimoliy Muz, Janubiy Muz Okeanlariga bo ldi. 1845-yilda
ʻ
London geografiya jamiyati ham buni tasdikladi. Keyinroq ba zi olimlar Dunyo
ʼ
okeanini faqat 3 ga ajratadilar: Tinch, Atlantika va Hind okeanlari. XX asrning 30-
yillaridan boshlab Arktika havzasi sinchiklab tekshirilgandan keyin, 4 alohida
okean ajratildi: Tinch, Atlantika, Hind va Shimoliy Muz Okean Yer sharida Okean
suvi va qurukliklarning taqsimlanishi turlicha. Shimoliy yarim sharda suv sathi yer
sharining 61% ini egallaydi. Bu yerda Okean suvlari quruqlikkacha ancha kirib
borib, ko p sonli dengiz va qo ltiqlar hosil qiladi. Barcha ichki dengizlar Shimoliy
ʻ ʻ
yarim sharda joylashgan. Janubiy yarim sharda suv sathi 81% maydonni tashkil
etadi, lekin dengiz va qo ltikdar kam. 81° shimoliy kenglikdan shimolida Shimoliy
ʻ
Muz okeanida va janubiy kenglikning taxminan 56° bilan 65° o rtasida Okean suvi
ʻ
yer sharini uzluk-siz qatlam shaklida o rab olgan. Suv yoki kurukdikning
ʻ
ko pligiga qarab yer shari okean yarim shari va materik yarim shariga bo linadi.
ʻ ʻ
Okean yarim sharining qutbi Yangi Zelandiyadan janubi-sharqda, materik yarim
sharining qutbi esa Fransiyaning shimoli-g arbida joylashgan. Gidrosferaning bir
ʻ
qismi bo lgan Okean atmosfera va Yer pusti bilan uzluksiz o zaro aloqador;
ʻ ʻ
shuning uchun ham Okeanning ko pgina muhim xususiyatlari atmosfera va Yer
ʻ
po stiga bog liq.
ʻ ʻ
Okean issiqlik va namning juda katta akkumulyatoridir. Okean tufayli Yerda
temperatura juda keskin farq qilmaydi, uzoq-uzoq o lkalarga namlik yetib boradi,
ʻ
natijada hayot uchun qulay sharoit vujudga keladi. Okean oqsil moddalarga ega
bo lgan boy oziq-ovqat mahsulotlari manbaidir. Okean energetik, kimyoviy va
ʻ
mineral boyliklar manbai ham bo lib, ularning bir qismidan (suv ko tarilish
ʻ ʻ
energiyasi, ba zi kimyoviy elementlar, neft, gaz va boshqalardan) inson hozirdanoq
ʼ
foydalanmoqda. Okean va uning dengizlaridan xalqaro aloqalar o rnatishda juda
ʻ
18

sardinella, skumbriya, akula, kitlar, iliq suvlarda ulkan dengiz toshbaqalari, dengiz
ilonlari, molluskalar (kalmarlar) yashaydi. Dengiz sayozliklarida, marjon riflari
atrofida organizmlar eng ko‘p tarqalgan. Bu yerlarda haqiqiy suvosti o‘tloqlarini
uchratish mumkin.
Okeanning tabiat mintaqalari. Okeanning ekvatorial mintaqasida iqlim
sharoiti yil davomida kam o‘zgaradi. Yuzadagi suv harorati 20-28 °C. Yillik
yog‘ingarchilik miqdori 2000-3000 mm ni tashkil etadi. Shunga mos tabiat
kompleksi shakllangan.
Janubiy subtropik mintaqada ikkita yirik kompleksni — iliq va sovuq suv
massalaridan tashkil topgan tabiat komplekslarini ko‘ramiz. Mintaqaning g‘arbiy
qismida yog‘ingarchilik ko‘p (1000 mm), iliq oqimlar ta’sirida bo‘lganligidan yil
davomida suvi iliq, harorati ancha yuqori bo‘ladi. Sharqiy qismida esa sovuq
oqimlar ta’sirida yil davomida suvning harorati past bo‘ladi, yog‘in kam (500 mm)
yog‘adi.
Okeanning janubida mo‘tadil va subantarktika tabiat mintaqalari
joylashgan. Ular tabiatining shakllanishida g‘arbiy shamollar va muzli Antarktida
materigining ta’siri kuchli. Mintaqalar yuza suvi nisbatan sovuq bo‘lganligi uchun
shunga mos organizmlar yashaydi.
Shimoliy Muz okeani . Okeanlarning eng kichigi, shimoliy qutb atrofida
joylashgan, dengizlari okean maydonining yarmini egallaydi, shelf egallagan
maydoniga ko‘ra birinchi o‘rinda, eng sayoz, ko‘p yillik muzlar qoplangan yagona
okean, eng sovuq, iqlim va tabiat mintaqalari eng kam, qo‘yho‘kiz, oq ayiqlar
yashaydi, eng yirik oroli bor, uzoq qutb tunlari va kunlari bo‘ladi.
Geografik o'rni. Okean shimoliy qutb atrofida joylashgan. Uni ikkita materik
o‘rab turadi. Bering bo‘g‘izi orqali Tinch okean bilan, Skandinaviya yarimoroli —
Farer, Irlandiya va Grenlandiya orollari — Smit bo‘g‘izi — Kanada arxipelag lari
orqali Atlantika okeani bilan chegaralanadi. Qirg‘oqlari ancha parchalangan.
Orollari ko‘p..
O'rganilishi. Okean to‘g‘risidagi birinchi ma’lumotni yunon olimi Pifey (er.
av. 325-yil) yozgan va «Qayrilgan dengiz» deb nom bergan. Keyinchalik
11

yevropaliklar Giperborey (yunoncha Borey — «shimoldagi shamollar xudosi») deb
atashdi. 1650-yilda B.Varenius mustaqil okean tariqasida ajratdi. XIX asrning
boshlarida ichki dengiz sifatida Atlantika okeani tarkibiga kiritildi.
1845-yilda London geografiya jamiyati, 1928-yilda Xalqaro gidrografik
byuro, 1936-yilda Rossiya geografiya jamiyati Shimoliy Muz okeanini mustaqil
okean tariqasida ajratishga qaror qabul qildilar. Okeanni o‘rganishda Pyotr I (1733-
1743), M.V.Lomonosov (XVIII asrning ikkinchi yarmi), shved olimi
N.A.Nordensheld (1878-1879) larning tashkil etgan ekspeditsiyalari muhim
ahamiyatga ega bo‘ldi.
Okean bundan 60 mln yil avval paydo bo‘la boshlagan. Uning tubi geologik
jihatdan Shimoliy Amerika va Yevrosiyo litosfera plitalari tarkibiga kiradi. Okean
tubida dengiz, daryo va aysberg yotqiziqlari katta maydonda tarqalgan. Ularning
qalinligi 1000-3500 m atrofida. Shelf zonasida daryolar, dengiz oqimlari keltirgan
cho‘kindi jinslar, okean markazida esa changsimon zarrachalar, biogen yotqiziqlar
uchraydi.
Okean iqlimining o‘ziga xos xususiyati Arktika markazida joylashganligi va
yil davomida sovuq havo massalarining hukmronligi bilan ifodalanadi. Uzoq qutb
tunlari va kunlari 3-6 oylab davom etadi. Qish oylarida qahraton sovuq (-30 C, -40
C) va qorli bo‘ronlar makoniga aylanadi.Ko‘p yillik muzlarning qalinligi 3-5 m.
Suvning sho‘rligi chuqurlik tomon o‘zgarib boradi. Yuza suvlar sho‘rligi 30-32‰,
tubida 34-35‰ gacha ortadi.
2. Dunyo okeani qismlari
Dengizlar. Dengiz - Jahon okeanining quruqlik yoki baland suv osti releflari
bilan ajratilgan qismi. Shuningdek, u Jahon okeanidan gidrologik, meteorologik va
iqlimiy rejimlarda farqlanadi, bu ularning okeanlarga nisbatan chekka joylashuvi
va ochiq qism bilan cheklangan aloqa tufayli suv almashinuvining sekinligi bilan
bog'liqdir. Dengizlar ham o simlik va hayvonot dunyosiga ko ra bir-biridanʻ ʻ
ajratilgan (masalan, Egey dengizi O rta yer dengizida). Dengizlarning faunasi
ʻ
endemiklarning mavjudligi bilan tavsiflanadi.
12

Tinch okeani. Tinch okean Dunyo okeani maydonining yarmini va Yer
yuzining 1/3 qismidan ortig‘ini egallagan. Bu okean kattaligi sababli Ulug‘ okean
deb ham ataladi. Okeanni beshta materik chegaralab turadi. Uni shimoli-sharqda
Shimoliy Amerika, janubi-sharqda Janubiy Amerika, janubda Antarktida, janubi-
g‘arbda Avstraliya, shimoli-g‘arbda Yevrosiyo materiklari o‘rab olgan. Shimoldan
janubga qarab qariyb 12 ming km va g‘arbdan sharqqa qarab 17,2 ming km
masofaga cho‘zilgan. Eng keng joyi ekvatorda va uning atrofida. Maydoni 180 mln
kv.km.
O‘rganilish tarixi. Birinchi bo‘lib ispaniyalik V.Balboa 1513-yilda Panama
bo‘ynidan o‘tib, Tinch okeanni ko‘rgan va unga Janubiy okean deb nom bergan.
F.Magellan 1520-1521- yillardagi sayohati davrida uni Tinch okean deb atagan.
Okean to‘g‘risidagi dastlabki ma’lumotlar F.Magellan va J.Kuk sayohatlari
tufayli to‘plangan. V.Bering va A.I.Chirikovlar 1741-yilda okeanning shimoliy
qismini o‘rganishdi. I.F.Kruzenshtern, Y.V.Lisyanskiy, S.O.Makarov „Vityaz"
kemasida va Jak Iv Kusto Tinch okeanda mukammal tadqiqot ishlari olib bordilar.
Hozirgi vaqtda Tinch okeanni o‘rganish yuzasidan maxsus xalqaro tashkilotlar
tuzilgan.
Geologik tuzilishi va foydali qazilmalari. Tinch okean botig‘i eng keksa va
Yer po‘stining juda katta maydonini egallaydi. Shunga asoslanib, mustaqil litosfera
plitasi tariqasida ajratilgan. Ayni paytda Tinch okean litosfera plitasi o‘rta okean
tizmasi zonasida kengaymoqda. Tinch okean litosfera plitasi eng serharakat plita
ekanligi aniqlandi. Uning yillik siljish tezligi 10 sm dan katta (Atlas, 4-5-betlar).
Shuning uchun ham bu „olovli halqa" da kuchli va halokatli zilzilalar, vulqon
harakatlari takrorlanib turadi.
Okean shelfida daryo va to‘lqin yotqiziqlari, organik jinslar, okean tubida
qizil gilli jinslar eng ko‘p tarqalgan. Tinch okeanda mineral boyliklar juda ko‘p.
Okean tubi relyefi. Okean tubi relyefi juda murakkab tuzilgan. Bu yerda
dengiz sayozligi kam, 1,7 % maydonni egallaydi. Sayozlik faqat Bering, Oxota,
Sariq va Sharqiy Xitoy dengizlarida mavjud. Materik yonbag‘irlari tik zinapoyalar
hosil qiladi. Okean tubi 62,6 % maydonni egallagan. Bu yerda tog‘ tizmalari,
5

Ko'rfaz - okean, dengiz, ko'l yoki boshqa suv havzalarining quruqlikka
chuqur kirib boradigan, lekin suv havzasining asosiy qismi bilan erkin suv
almashinuviga ega bo'lgan qismi.
Ko rfazlar orasida turli xil turlari mavjud: ko rfaz (dengiz va ko llar), labʻ ʻ ʻ
(ko pincha daryo og izlari), estuariy, fyord, estuariy, lagun (asosan, qumli
ʻ ʻ
qirg oqlar bo ylab), bandargoh va boshqalar.
ʻ ʻ
Ko'rfazning gidrologik va gidrokimyoviy sharoitlari u tarkibiga kiruvchi suv
ombori sharoitlari bilan bir xil. Ba'zi hollarda mahalliy iqlim xususiyatlari va
kontinental oqimlari qo'ltiqlarning sirt qatlamining gidrologik xususiyatlarini ba'zi
bir o'ziga xos xususiyatlarni berishi mumkin.
Jahon okeanining eng yirik qo ltig iga Alyaska, Bengaliya, Biskay, Buyuk
ʻ ʻ
Avstraliya va Gvineya ko rfazlari kiradi.
ʻ
Bir qator hollarda "ko'rfaz" nomi gidrologik rejimiga ko'ra dengizlar
(masalan, Meksika, Gudzon, Fors, Kaliforniya) bo'lgan suv hududlariga berilgan.
Shuningdek, suv bosgan vulqon kraterlari va atoll lagunalari odatda
ko'rfazlar deb tasniflanadi[1].
1982 yil BMTning dengiz huquqi to'g'risidagi konventsiyasida belgilangan
xalqaro huquq ta'rifiga ko'ra, "ko'rfaz deganda qirg'oqning aniq belgilangan
chuqurligi tushuniladi, u quruqlikka shu darajada - kengligiga mutanosib ravishda
chiqadi. uning kirish qismi - u quruqlikka chiqmagan suvlarni o'z ichiga oladi va
qirg'oqning oddiy egri chizig'idan ko'proq narsani tashkil qiladi. Biroq, agar uning
maydoni diametri bu chuqurchaga kirishni kesib o'tuvchi chiziq bo'lgan yarim
doira maydoniga teng bo'lmasa yoki undan katta bo'lsa, chuqurcha ko'rfaz sifatida
tan olinmaydi." Boshqacha qilib aytganda, ko'rfazning suv maydonining maydoni
kirish joyining kengligiga teng bo'lgan yarim doira maydonidan kam bo'lmasligi
kerak.
Xulosa
Dunyo okeani (yun. Okeanos — Yerni aylanib oqadigan azim daryo) —
Yerning materik va orollarni o rab turuvchi suv qobig i. Gidrosferaning katta qismi
ʻ ʻ
(94%) ni, Yer yuzasining taxminan 70,8% ini egallaydi. Fizik va kimyoviy
17

Yer yuzidagi eng uzun bo g oz Mozambik bo g ozi bo lib, uzunligi 1760ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
km], eng keng va eng chuquri Dreyk dovoni, kengligi 950 km, chuqurligi 5840 m.
Okean havzasidagi bo'g'ozlar
 Bir xil okean havzasida joylashgan bo'g'ozlar (masalan, Dardanel,
Tsugaru).
 Ikki okean (Bering, Drake, Torres) havzalarini birlashtiruvchi
bo'g'ozlar.
 Qit'alar bo'yicha bo'g'ozlar
 Bir qit'aning ikki qismini bir-biridan ajratib turuvchi bo'g'ozlar
(Skagerrak, Hormuz).
 Qo shni orolni materikdan ajratib turuvchi bo g ozlar (Pas-de-Kale,
ʻ ʻ ʻ
Tsusima (Koreya), Magellan)
 Ikki orolni ajratib turuvchi bo g ozlar (Bonifasio, Sunda).
ʻ ʻ
 Ikki xil qit'alarni ajratib turuvchi bo'g'ozlar (Gibraltar, Bering, Bab al-
Mandeb).
Ochiq dengiz yoki eksklyuziv iqtisodiy zonaning qismlarini bog'laydigan
xalqaro navigatsiya uchun ishlatiladigan bo'g'ozlar. Bunday bo g ozlardan
ʻ ʻ
(Singapur bo g ozi, Bab al-Mandeb bo g ozi) barcha davlatlarning kemalari va
ʻ ʻ ʻ ʻ
samolyotlari tranzit o tish huquqidan foydalanadilar.
ʻ
Ochiq dengiz yoki eksklyuziv iqtisodiy zona va davlatlarning hududiy
dengizi (Xuan-de-Fuka bo'g'ozi, Kanada va AQSh) qismlarini bog'laydigan xalqaro
navigatsiya uchun ishlatiladigan bo'g'ozlar. Bunday bo'g'ozlarda xorijiy kemalar
begunoh o'tish huquqidan foydalanadilar.
Xalqaro navigatsiya uchun ishlatiladigan bo'g'ozlar, ular orqali o'tish rejimi
to'liq yoki qisman uzoq vaqtdan beri amalda bo'lgan xalqaro konventsiyalar bilan
tartibga solinadi (Bosfor, Turkiya, Bo'g'ozlar maqomi to'g'risidagi Monreux
konventsiyasi).
Qo‘ltiqlar – okean, dengiz va ko‘llarning quruq-lik ichkarisiga kirib borgan
sayoz qismlari. Masalan, Bengaliya, Fors va hokazolar.
16

O‘rganilish tarixi. Dastlab arablar, shumerliklar Fors ko‘rfazi, Qizil dengiz
va Hind okeanida suzishgan (er. av. IV-V asrlarda) bo‘lsalar, finikiyaliklar
(er.av.VI asrda) Hind okeani orqali Afrikani janubdan aylanib o‘tib, g‘arbdan
qaytib kelganlar.
Eramizning boshlaridan arablar (ayniqsa, VII — XII asrlarda) Hind
okeanini o‘zlashtirdilar. Ular okean qirg‘oqlarini, orollar, oqimlarni, shamollarni
atroflicha o‘rgandilar. Vasko da Gama Hindistonga dengiz yo‘lini ochdi (1498-
y.). Hind okeanini birinchi bo‘lib A.Тasman (1642-1643) g‘arbdan sharq tomonga
(Avstraliya janubiga) suzib o‘tgan bo‘lsa, J.Kuk (1771-1775) okean chuqurligini
aniqladi.
Okeanni muntazam o‘rganish XIX asrning oxiridan boshlandi. „Chellenjer"
kemasi a’zolari, UNESCO tashabbusi bilan 1960-1965-yillarda tashkil etilgan
Xalqaro Hind okeani ilmiy ekspeditsiyasi okean to‘g‘risida mukammal ilmiy
ma’lumotlar to‘pladi.
Okean tubi relyefi. Hind okeani tubida uch tarmoqqa bo‘ linib ketgan tog‘
tizmalari mavjud. Bular Arabiston-Hindiston, G‘arbiy Hind tog‘lari va Avstraliya-
Antarktida ko‘tarilmalaridir. Okeanning sharqiy qismida Markaziy va G‘arbiy
Avstraliya botiqlari mavjud. Ularni bir-biridan Sharqiy Hind tizmasi ajratib turadi.
Tog‘ tizmalarining kengligi 400-800 km, balandligi 2-3 km. Hind okeanining eng
chuqur joyi Yava (Zond) cho‘kmasida bo‘lib, chuqurligi 7729 m ga teng.
Iqlimi. Okeanning shimoliy qismida suv yuzasining harorati yuqori +25 +28
°C, janubida esa ancha past. Suvining sho‘rligi Dunyo okeani o‘rtacha sho‘rligidan
yuqori. Qizil dengiz suvi eng sho‘r (42 ‰), sho‘rligi eng past Bengaliya qo‘ltig‘i
(30-34 ‰) suvlaridir. Yog‘inlar miqdori ekvatorial mintaqada ko‘p (3000 mm
gacha), qutblar tomon kamayib boradi. Eng kam yog‘in shimoli-g‘arbiy qismida
(100 mm) kuzatilgan. Okeanda shimolda subtropik, tropik, subekvatorial,
ekvatorial, janubda subekvatorial, tropik, subtropik, mo‘tadil, subantarktika va
antarktika iqlim mintaqalari tarkib topgan.
Organizmlari. Hind okeanining tropik mintaqalarida planktonlar ko‘p.
Planktonlar orasida kechasi nur sochadigan turlari bor. Okean suvlarida baliqlardan
10

kadim zamonlardan foydalanilgan. Bu esa yangi yerlarning ochilishi va madaniyat
markazlaridan uzok, hududlarni o zlashtirish uchun sharoit yaratdi; transportʻ
vositalaridagi texnika taraqqiyoti bu jarayonni yanada tezlashtirdi. Dunyodagi yuk
aylanishning 4/5 qismi Okean yo llari orkali amalga oshiriladi (qarang Dengiz
ʻ
transporti).
Okeanning insoniyat hayotidagi roli tez o smoqda. Dunyo mamlakatlari
ʻ
iktisodiyotining turli sohalarida Okeandan foydalanish muammolari (kema
qatnovi, baliq ovlash, Okean resurslaridan ratsional foydalanish, shelfni
o zlashtirish, kontinentlararo kabellar yotqizish, suvni chuchuklashtirish,
ʻ
shuningdek, dengizlarni muhofaza qilish va ifloslanishining oldini olish va
boshqalar) olamshumul ahamiyatga ega bo lib, muhim iqtisodiy, siyosiy va
ʻ
huquqiy masalalarni hal qilish bilan bog liq.
ʻ
Keyingi yillarda Okeanda olib borilgan tadqiqotlar shuni kursatdiki, Okean
tubining relyefi murakkabligi jihatidan materiklar usti relyefidan qolishmaydi.
Tubining geologik tuzilishi va relyefi. Okean tubi maydonining kup qismi
(73,8%) 3000 m dan 6000 m gacha chuqurlikda joylashgan. Okean tubining
planeta miqyosidagi morfostrukturalari (eng yirik shaklari) Yer pusti ayrim
qismlarining tuzilishi va tarixiy rivojlanishidagi tafovutlarga qarab ajratiladi.
Okean tubini eng yirik relyef shakllariga qarab 4 qismga bo lish mumkin: 1)
ʻ
materiklarning suv ostida qolgan chekka qismlari; 2) Okean qa ri; 3)
ʼ
materiklarning suv ostida qolgan chekka kismlari bilan Okean qa ri o rtasidagi
ʼ ʻ
oraliq zona; 4) okean o rtasidagi tog tizmalari.
ʻ ʻ
Okean tubining materiklarga yondosh kismlarining Yer pusti
materiklarnikiga o xshash bo lib, materiklarning suv ostidagi chekkasi hisoblanadi
ʻ ʻ
va unda relyef xususiyatlariga qarab shelf, materik yon bag ri va materik etagi farq
ʻ
qilinadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Everything on Earth. Dorling Kindersley Limited, 2009.
2. G‘ulomov P.N. Inson va tabiat. Toshkent, 2009. 10. Goudie A. Physische
Geographie. Germany, 2002.
19

Turli mualliflarning fikriga ko'ra, xususan, Injilda har qanday katta suv
havzasini (daryolar, ko'llar, qo'ltiqlar) dengizlar deb atash mumkin; masalan, Misr
dengizi Bibliyada, turli taxminlarga ko'ra, Nil daryosi yoki Qizil dengizning bir
qismini anglatadi; bundan tashqari, Furot daryosi u yerda dengiz deb ataladi.
Dalning izohli lug'atida dengiz er yuzidagi ulkan chuqurliklarda yoki
yoriqlarda achchiq-sho'r suvlarning to'planishi deb ta'riflanadi. Shunday qilib, bu
o'zboshimchalik bilan chegaralangan barcha suvlar quruqlikdan (quruqlik, qit'a)
farqli o'laroq dengiz deb ataladi. Odatda dengizlar dunyo okeanlari bilan bo'g'ozlar
orqali (masalan, O'rta er dengizi, Qora va boshqalar) aloqa qiladi va bu nomni
to'g'ri oladi. Kamroq qonuniy ravishda u sho'r yoki yangi ko'llarga beriladi
(masalan, Kaspiy, Orol, O'lik dengiz, Baykal - "Ulug'vor dengiz - muqaddas
Baykal"). Bundan tashqari, dengiz tubsizlik yoki tubsizlikni, cheksizlikni bildiradi.
Dengiz deb ataladigan ob'ektlar nafaqat Yerda mavjud: masalan, "Janubiy
dengiz" Marsda va Oyda (oy dengizi Oy diskining yuzasida (vizual) qorong'u
nuqta).
Sovutilganda sho'r suv "dengiz muziga" aylanadi - bu taxminan -1,8 ° C
haroratda toza suv uchun muzlash nuqtasi ostida sodir bo'ladi.
Gidrologik rejimning izolyatsiyalanish darajasi va xususiyatlariga ko'ra
dengizlar 3 guruhga bo'linadi: ichki dengizlar (O'rta dengizlar va yarim berk
dengizlar), chekka dengizlar va orollararo dengizlar. Geografik joylashuviga ko raʻ
O rta yer dengizlari ba zan qit alararo va ichki dengizlarga bo linadi[1].
ʻ ʼ ʼ ʻ
Geologik nuqtai nazardan zamonaviy dengizlar yosh tuzilmalardir.
Zamonaviylarga yaqin konturlarda ularning barchasi paleogen-neogen davrida
aniqlangan va nihoyat antropotsenda shakllangan. Eng chuqur dengizlar (masalan,
O'rta er dengizi) er qobig'idagi yirik yoriqlar joylarida hosil bo'ladi va sayoz
dengizlar qit'alarning chekka qismlari Jahon okeani suvlari tomonidan suv
bosganida paydo bo'lgan va odatda kontinental sayozlarda joylashgan.
1978 yilda Xalqaro dengiz tashkiloti Jahon dengiz kunini ta'sis etdi. Bu kun
BMTning jahon va xalqaro kunlar tizimiga kiradi. Bundan tashqari, dengiz kuni
Yaponiyada davlat bayrami sifatida nishonlanadi, Rossiyada esa Boltiq dengizi
13

Dunyo okeani va uning qismlari

Asosiy qism. Dunyo okeani va uning qismlari 5

1. Okeanlarning qisqacha tavsifi ……………………………………..…... 5

2. Dunyo okeani qismlari ……………………………………. …..………12

XULOSA.. 18

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.. 20

Купить