Dunyoning taraqqiyot modellari. Rivojlanishning demokratik va nodemokratik ko'rinishlari

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZILIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
FUQAROLIK JAMIYATI VA HUQUQ TA’LIMI KAFEDRASI
MILLIY G’OYA, MA’NAVIYAT ASOSLARI VA HUQUQ TA’LIMI BAKALAVR
YO’NALISHI
“GLOBALLASHUV VA G’OYAVIY-MAFKURAVIY TAHDIDLAR” FANIDAN
Kurs ishi
Mavzu:  Dunyoning taraqqiyot modellari.
Rivojlanishning demokratik va nodemokratik
ko'rinishlari
1 Mundarija
Kirish ...................................................................................................................................................... 3
I BOB. Jahondagi g’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning globallashuvga ta’siri ......................................... 6
1.1. “Mafkuraviy jarayon” tushunchasi, uning mazmun-mohiyati ......................................................... 6
1.2. Mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi ...................................................................................... 10
1.3. Mafkuraviy globallashuv jarayonlarning o’ziga xos xususiyatlari .................................................. 12
II BOB. Jahondagi mafkuraviy jarayonlarning an'anaviy va zamonaviy ko’rinishlari ............................ 18
2.1. G’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning an'anaviy ko’rinishlari .......................................................... 18
2.2. Milliy g’oya va umuinmafkuraviy jarayonlar tushunchanalarining o’zaro bog’liqligi ..................... 21
2.3. Mafkuraviy jarayonlarling turli xil g’oyalar, mafkuralar bilan bog’liqligi ....................................... 27
Xulosa .................................................................................................................................................. 30
Foydalanilgan adabiyotlar .................................................................................................................... 32
2 Kirish
Mavzuning   dolzarbligi.   Globallashuv   sharoitida   O’zbekistonda   bozor
iqtisodiyoti   munosabatlariga   asoslangan   zamonaviy   demokratik   davlat,
fuqarolik jamiyati qurilishi, hozirgi davrda jahonda kechayotgan umumbashariy
jarayonlardagi   ishtiroki   va   ularning   g’oyaviy-mafkuraviy   asoslanishiga
bog’liqdir.   Shunga   ko’ra,   dunyodagi   g’oyaviymafkuraviy   jarayonlarning
mazmun-mohiyatini,   ularning   xalqimiz   hayoti   va   taraqqiyotiga   ta’sir
xususiyatlarini   tahlil   qilish   g’oyat   muhim   ahamiyatga   ega.   G’oya   va
mafkuraning   ijtimoiy   hodisa   sifatidagi   xususiyatlarini   to’g’ri   tushunish
g’oyaviy-mafkuraviy   jarayonlarning   mohiyatini   teranroq   anglash   imkonini
beradi. 
G’oyaviy-mafkuraviy   jarayon   tushunchasi   muayyan   g’oyaviy   qarashlar
tizimining   shakllanishi,   rivojlanishi   va   tarqalishi   bilan   bog’liq   bosqichlarning
uzviy   birligini   ifodalaydi.   G’oyaviy-mafkuraviy   jarayonlar   o’zgaruvchan
harakterga ega bo’lib, eskirgan qarashlar, baholar, maqsadlardan voz kechilishi,
qandaydir   qoida,   tamoyil,   ko’rsatmalarning   qayta   ko’rib   chiqilishi,
takomillashtirilishi   hamda   voqelikka   mos   ravishda   yangicha   yondashuv   va
talqinlar paydo bo’lishi bilan belgilanadi. 
G’oyaviy-mafkuraviy   jarayonlar   maqsad   va   manfaatlar   namoyon   bo’lishining
amaliy   tizimi   sifatida   inson   ongiga   yo’naltirilganligi,   o’ziga   xos   maqsadlari
borligi bilan xarakterlanadi. “Maqsadsiz faoliyat yo’q, manfaatsiz maqsad yo’q,
faoliyatsiz   esa   hayot   yo’q”,   -   deb   yozgan   edi   V.   G.   Belinskiy.   Shu   nuqtai
nazardan   qaraganda,   o’z   mohiyatiga   ko’ra   ideal   hodisa   hisoblangan,
ko’zlanayotgan   natijalar   va   unga   erishish   usullarining   loyihasi   sifatida
chiqadigan maqsad inson hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. 
Mavzuning   o’rganilganlik   darajasi.   “Jahondagi   g’oyaviy-mafkuraviy
jarayonlarning   an'anaviy   (klassik)   va   zamonaviy   ko’rinishlari”   mavzusi
bo’yicha   bugungi   kunga   qadar   qator   ilmiy   maqolalar,   tezislar,   hammualliflik
asarlarida   to’xtalib   o’tilgan.   Ularda   turlicha   qarashlar   ilgari   surilgan.   Aynan
3 maqsad faoliyat izchilligini ta’minlashning muhim asosi hisoblanadi. G’oyaviy-
mafkuraviy jarayonlarda maqsadlarni shakllantirishga alohida e’tibor berilishini
qayd   etish   zarur.   Bu   jarayonda   ko’plab   odamlar   qalbi   va   ongini   egallab   olish
orqali   o’ziga   xos   ta’sir   ko’rsatish   maydoni   yaratiladi.   Bu   maydon   ichida   turli
xalqlar, insonlar faoliyati mujassamlashadi. G’oyaviy-mafkuraviy jarayonlar har
doim   real   mavjud   ijtimoiysiyosiy   vaziyatning   in’ikosi   hisoblanadi.   G’oyaviy-
mafkuraviy   jarayonlar   tushunchasi   g’oyaviy-mafkuraviy   qarashlar   –   bilimlar,
baholar, maqsadlarning shakllanishi hamda mafkuraviy qarashlarning tarqalishi,
g’oyaviy   tarbiyaning   amalga   oshirilishi   bilan   bog’liq   sifatiy   holatini   ham
ifodalashi   mumkin.   Shu   ma’noda,   g’oyaviy-mafkuraviy   jarayonlar   g’oyaviy
tarbiyani   o’zgaruvchan   voqelik   va   va   ijtimoiy   guruhlarga   xos   xususiyatlarini
hisobga   olgan   holda,   doimiy   takomillashtirib   borishni   anglatadi.   “Odamzod
baxti   uchun   hamma   narsadan   voz   kechishga   o’rgatadigan   ajib   g’oyalarni
kishilarga   singdirish   buyuk   san’atdir”,   -   deb   yozgan   edi   fransuz   yozuvchisi
Stendal   1
.   Shu   nuqtai   nazardan   qaraganda,   g’oyaviy   –   mafkuraviy   jarayon
zamon talablari darajasida g’oyaviy tarbiyani o’zgaruvchan voqelik va ijtimoiy
guruhlarga   xos   xususiyatlarni   hisobga   olgan   holda   doimiy   takomillashtirib
borish kerakligini anglatadi. 
Albatta,   g’oyaviy   –   mafkuraviy   globallashuv   sharoitida   ezgu,   bunyodkor
g’oyalarning   umumiylashuv   jarayoni   ham   yuzaga   keladi.   Demokratiya,
gumanizm, tinchlik, barqarorlik, mustaqillik va ozodlik, qonunning ustuvorligi,
inson   erkinliklari   kabi   g’oyalar   bunday   globallashuv   sharoitida   umumbashariy
qadriyatga aylanib bormoqda. Ezgu, bunyodkor g’oyalarning universiallashuvi,
ularning   umumbashariy   qadriyatlarga   mutanosibligigina   insonlarni   vayronkor
g’oyalardan saqlab qolishi mumkin. Dunyoning nihoyatda o’zgarib borayotgan
hozirgi   siyosiy-ma’naviy,   g’oyaviy-mafkuraviy   qiyofasini   tasavvur   etish   juda
murakkab.   Buning   jiddiy   sabablaridan   biri,   uning   tez   o’zgaruvchanligidir.
Jarayonning tez o’zgarishi esa, o’z navbatida, uning mazmun- mohiyatini to’g’ri
1
 Ochildiyev A.Globallashuv va mafkuraviy jarayonlar.-T.:Muharrir, 2009.-B.11
4 tahlil etishga, xolis xulosalar chiqarishga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Umuman,
mafkuraviy   jarayonlar   tez   o’zgaruvchanlikdan   tashqari   milliy   taraqqiyotga
ijobiy yoki salbiy ta’sir ko’rsatish kuchiga ega. 
Kurs   ishining   maqsadi.   Ushbu   kurs   ishida   “Jahondagi   g’oyaviy-mafkuraviy
jarayonlarning   an'anaviy   (klassik)   va   zamonaviy   ko’rinishlari”   mavzusini   va
mavzuga  oid  muammolarni   ochib  berishni   o’z   oldimga  maqsad  qilib  qo’ydim.
Mafkuraviy   jarayon,   eng   avvalo,   ijtimoiy,   siyosiy,   ma’naviy   vaziyatni
kompleks-sistemali   tahlil   etish   orqaligina   o’rganilishi   mumkin.   Umuman,   har
qanday   mafkuraviy   jarayonga   konkret   umuminsoniy   manfaatlar   nuqtai
nazaridan   yondoshilsa,   to’g’ri   ilmiy   xulosa   chiqarish   mumkin.   Masalan,   XIX
asrning   ikkinchi   yarmidagi   mafkuraviy   jarayon   iqtisodiyotda   yangi
texnologiyalarni   rivojlantirishga   imkon   bergan   siyosiy   vaziyat   bilan
hamohangdir.   Shuningdek,   dunyo   siyosiy   xaritasining   1917-1991-yillardagi
o’ziga   xos   mafkuraviy   xususiyatlari   davrida   mafkuraviy   vaziyat   sotsializm   va
kapitalizm   kurashi   asnosida   baholandi.   Ijtimoiy   taraqqiyotning   hozirgi
bosqichidagi   mafkuraviy   jarayon   esa,   buyuk   davlatchilik   shovinizmi,   diniy
ekstremizm,   tajovuzkorlik   va   millatchilik   g’oyalarini   o’zida   aks   ettiruvchi
siyosiy yo’nalishlarni vujudga keltirmoqda.
5 I BOB.  Jahondagi g’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning
globallashuvga ta’siri
1.1.  “Mafkuraviy jarayon” tushunchasi, uning mazmun-mohiyati
Muayyan g’oyani ilgari suruvchi, targ’ibot va tashviqotning turli usul, vositalari
orqali odamlar ongi, ruhiyatiga ta’sir etuvchi kishilar uyushmasi, tashkilot yoki
muassasalari  asosida  tashkil  etilgan mafkuraviy markazlar  favoliyati  g’oyaviy-
mafkuraviy   ziddiyatlar   jarayonida   yanada   keskinlashadi.   O’zining   xarakteri,
maqsadiga   qarab   ma’lum   partiya,   guruh,   kishilar   uyushmasi   yoki   davlat
mafkuraviy   markaz   yadrosini   tashkil   etishi   mumkin.   Ularning   o’z   harakat
dasturi, mafkurani targ’ib qilish vositalari, usullariga ega bo’lib, unda muayyan
g’oyaga ishontirish, uyushtirish, safarbar etish, ma’naviy-ruhiy rag’tbatlantirish,
g’oyaviy   tarbiyalash,   mafkuraviy   immunitetni   saqlash   kabilar   muhim   o’rin
tutadi. Shuningdek ular o’z faoliyatlarini yashirin va oshkora yo’l bilan amalga
oshiradilar.
Jahon   tajribasidan   shu   narsa   ma’lumki,   ayrim   mafkura   markazlari,   masalan,
fashizm o’z maqsadlarini oshkora e’lon qilib, zo’ravonlik yo’li bilan singdirgan.
Mafkurani   yashrin   yo’l   bilan   targ’ib   qilishda   vayron   qiluvchi   g’oya   o’zining
soxta jozibasi, aldov va makr bilan omma ongini zaharlab, jamiyatda hukmron
mavqeni   egallab   olishiga   alohida   e’tibor   berilgan.   Bu   jarayonning   eng   muhim
xusmusiyatlaridan biri – turli mamlakatlarni mafkuraviy zabt etish g’oyat katta
iqtisodiy manfaatlar bilan chirmashib ketganidir.
Agar   tarix   sahifalariga   ko’z   tashlaydigan   bo’lsak,   kuchli   davlatlar   zaif
mamlakatlarni ochiqdan-ochiq bosib olib, ularga o’z hukmini o’tkazgan bo’lsa,
XX asr  oxiriga kelib, bunday siyosat  yangi bir shakl kasb etdi. Hozirgi vaqtda
qudratli   davlatlar   va   muayyan   siyosiy   markazlar   o’z   maqsadlariga   erishish
6 uchun   avvalo   zabt   etmoqchim,   o’z   ta’sir   doirasiga   olmoqchi   bo’lgan
mamlakatlarning aholisi ongini o’ziga qaram qilishga intilish kuchaymoqda.
Bugungi   dunyodagi   g’oyaviy-mafkuraviy   jarayonlarning   yo’nalishlari
quyidagilarga bo’linadi:
Progressiv:
a) tinchlik, barqarorlik va taraqqiyot;
b) millatlararo totuvlik va diniy bag’rikenglik
v) inson erkinligi va shaxs kamoloti
g) umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligi
Reaksion:
a) urush, qurollanish, terrorizm va ekstremizm
b) irqchilik, millatchilik, diniy aqidaparastlik
v) totalitarizm, mustabidlik g’oyasi asosidagi faoliyatlar
g) egoizm, mahalliychilik, tor manfaatlar ustuvorligi
Bugun dunyo taraqqiyoti shu darajaga etdiki, endi mafkuraviy kurash, ma’naviy
salohiyat etakchi o’ringa chiqdi. Endi qurol-yaroqlar emas, balki «fikrga qarshi
faqat   fikr,   g’oyaga   qarshi   faqat   g’oya»   bilan   kurashib   olg’a   borish   mumkin.
Kimning mafkurasi, milliy g’oyasi kuchli bo’lsa, o’sha engib chiqadi.
Mafkuraviy   kurash   bir   jamiyat,   mamlakat   ichida   ham,   xalqaro   va   davlatlararo
miqyosda ham davom etmoqda.
Jamiyat   hayotida   mafkuraviy   omillarning   sezilarli   ta’siri   mavjudligini   bir
qarashdayoq sezish mumkin.
G’arazli   geosiyosiy   maqsadlarga   erishish   yo’lidagi   mafkuraviy   ta’sir
o’tkazishda   eng   avvalo   bo’lib   tashla   va   hukmronlik   qil   degan   qadimiy
tamoyilga amal qilishga urinishni ta’kidlash zarur.
Bu   tamoyilni   ro’yobga   chiqarishning   birinchi   yo’li   mamlakat   ichida   ijtimoiy
parokandalikni keltirib chiqarishdir. Va u jamiyat hayotining ijtimoiy, iqtisodiy
siyosiy   va   ma’naviy   sohalarida   o’ziga   xos   ko’rinishda   namoyon   bo’lmoqda.
Masalan,   mamlakatimizga   nisbatan   bu   usul   o’tish   davridagi   ijtimoiy–iqtisodiy
7 qiyinchiliklarni   bo’rttirib   ko’rsatish   orqali   aholining   mavjud   holatdan
noroziligini   uyg’otish,   o’z   nog’oralariga   o’ynaydigan   muxolifatchi   kuchlarni
yuzaga   keltirish   yo’li   bilan   siyosiy   beqarorlikni   keltirib   chiqarishga   bo’lgan
xarakatlarda   namoyon   bo’ladi.   Bu   yo’lda   diniy   omildan   foydalanishga
urinishlar   ham   kuzatilayotir.   Ana   shu   holat   ham   «maqsad   vositani   oqlaydi»
degan   aqida   g’arazli   geostrategik   manfaatlarni   ro’yobga   chiqarishning   asosiy
qoidasiga aylanayotganligini ko’rsatadi.
«Bo’lib tashla va hukmronlik qil» tamoyilini amalga oshirishning ikkinchi yo’li
mintaqa   davlatlari   o’rtasida   turli   ziddiyatlarni   yuzaga   keltirishdir.   Bu   yo’lning
eng   keng   tarqalgan   usuli   go’yoki   mintaqada   gegemonlikka   talabgor   bo’lgan
davlat borligini asoslash, ta’bir joiz bo’lsa, shunday davlat obrazini yaratishdir.
Bunday   obrazlarning   yaratilishi   er   yuzining   turli   nuqtalarida   nizoli,   kam
deganda davlatlararo munosabatlarda tanglikni yuzaga keltirganligi to’g’risidagi
misollarni   istagancha   topish   mumkin.   Bunday   «obrazlar»   yaratilishi   natijasida
mamlakatlarning   moddiy-ma’naviy,   ma’naviy-intellektual   salohiyati   jamiyat
taraqqiyotini   ta’minlash   o’rniga   ana   shu   «obraz»   ta’sirining   oldini   olishga
yo’naltirilmoqda.   Natijada   ikkinchi   asosiy   maqsadga   -   muayyan   davlatni
zaiflashtirish orqali o’z «ittifoqchisiga» aylantirishga erishilmoqda.
Teng huquqli va o’zaro foydali hamkorlik tamoyiliga amal qilish - geostrategik
manfaatlarni   ro’yobga   chiqarish   va   davlatlararo   aloqalarni   mustahkamlashning
eng   oqilona   va   to’g’ri   yo’lidir.   O’zbekiston   o’z   mustaqilligining   eng   birinchi
kunlaridayoq   ana   shu   tamoyilga   aml   qilib   kelmoqda.   Negaki,   bu   tamoyil
geostrategik   manfaatlardagi   uyg’unlikka   erishish   va   jahon   miqyosida
taraqqiyotni ta’minlash omilidir.
Mafkuraviy   poligon   –   odamlar   va   xalqlarning   qalbi   va   ongini   egallashga
qaratilgan turli g’oyalarni sinov maydoni. Odatda poligon deganda qurol aslaha
vatexnikani   sinash,   qo’shinlarni   harbiy   tayyorgarlikdan   o’tkazish   yoki   harbiy
sohada   tadqiqotlar   olib   borish   uchun   mo’ljallangan   maxsus   maydon
tushguniladi.
8 Birinchi   Prezidentimiz   ta’kidlaganidek,   hozirgi   davr   g’oyaviy   qarama
qarshiliklar   murakkab  tus  olgan,  mafkura  poligonlariyadro poligonlaridan ham
xavfliroq bo’lib borayotgan davrdir 2
.
Bugungi   kunda   mafkura   poligonlarida   muayyan   guruhlar   va   davlatlar
o’zlarining   g’arazli   manfaatlarini   ifoda   etayotgan   turli   jajovvuzkor   g’oyalarni
sinovdan   o’tkazmoqdalar.   Ularning   ortidakishilarni,   eng   avvalo   ma’naviy
mafkuraviy  jihatdan  tobe  qilish,  pirovard natijada  esa  butkul   qaram  qilib olish
maqsadi yotadi.
Yadro   poligonlarini   qayerda   joylashganini,   uning   quvvatini,   qanday   maqsadga
yo’nalganligini   muayyan   darajada   aniq   bilish   mumkin.   Ammo,   yovuz,   yot
mafkuraviy   maqsadlarni   qaerdan   va   qanday   yo’llar   bilan   va   qaysi   insonlar
qalbini egallab olayotganligini osonlikcha bilib bo’lmaydi.
2
  O`zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   “Milliy   g`oya   va   ma`naviy-ma`rifiy   ishlar   samaradorligini   oshirish
to`g`risida”gi Qarori.-«Xalq so`zi». 2006 yil, 26 avgust.
9 1.2.  Mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi
Mafkuraviy   jarayonlarning   globallashuvi   (yеr   sharini   qamrab   olish,   dunyo
miqyosidagi,  umumiy).  -  g’oyaviy  ta'sir  utkazish   imkoniyatlarining  kеngayishi
oqibatida   unga   Еr   yuzining   barcha   mintaqalari   tortilganligini,   mafkuraviy
kurash   umumbashariy   miqyos   kasb   etganini   ifodalovchi   tushuncha.   Bugungi
dunyoda   mislsiz   ilmiy   kashfiyotlar,   ulkan   tеxnikaviy   imkoniyatlar,   univеrsal
tеxnologiyalar, axborot tarqatishning globallashuvi, ya'ni ularning butun kurrai
zaminni qamrab olish jarayoni shiddat bilan bormoqda. Masalan, Intеrnеt tizimi
orqali  axborot almashuv, binobarin, g’oyaviy ta'sir  utkazish imkoniyatlari ham
tobora kеngaymoqda.
Aslida   axborot   sohasidagi   globallashuv   insoniyat   uchun,   dunyoning   barcha
hududlaridagi   odamlarning   uzaro   muloqoti   uchun,   ilm-fan   va   madaniy
boyliklarni uzlashtirish uchun ulkan imkoniyatlar yaratadigan jarayondir.
Mafkuraviy   jarayonlarning   globallashuvida   bir-biridan   farq   qiladigan   ikki
yunalish, tеndеntsiya mavjud:
1.   Insoniyat   sivilizatsiyasi   tarixida   erishgan   har   qanday   moddiy   va   ma'naviy
qadriyatlarning   umuminsoniy   jihatlari   tarixiy   makon   doirasidan   chiqib
baynalminallashib,   univеrsallashib   bormoqda.   Boshqacha   aytganda,   milliy   va
umuminsoniylik tamoyillarining intеgratsiyalashuv jarayoni kuchmoqda.
2.   Millatlar   va   davlatlarning   ijtimoiy,   iqtisodiy,   siyosiy,   ma'naviy-madaniy
rivojlanishidagi bеqarorlik, ular manfaatlaridagi uziga xoslikni mutlaqlashtirish
insoniyatga,   shu   jumladan,   uz   millatining   kеlajagiga   xavf   tug’diradigan   salbiy
hodisalarning mafkuralashgan holda globallashuviga olib kеlmoqda. Bu xalqaro
tеrrorizm, ekstrеmizm,  funda-mеntalizm   va narkobiznеs  hodisalarida  namoyon
bulmoqda.   Biron   bir   hudud   yoki   mamlakatda   paydo   bulayotgan   g’oyalar   tеz
fursatda butun jahonga yoyilmoqda. Natijada, odamzot ma'lum bir davlatlar va
siyosiy kuchlarning bosimini sеzib yashamoqda.
10 Bu   jarayonning   muhim   xususiyatlaridan   biri   -   turli   mamlakatlarni   mafkuraviy
zabt   etish   g’oyat   katta   iqtisodiy   manfaatlar   bilan   qushilishib   kеtganidir.
Mafkuraviy   globallashuv   saviyasi   past   audio   va   vidеokassеtalar,   axloqsizlik,
tubanlik   va   yovuzlikni   targ’ib   qiladigan   «san'at   asarlari»ning   ham   kеng
tarqalishiga   sabab   bulmoqda.   Foyaviy-mafkuraviy   tazyiq   va   tajovuzlarning
oldini   olish   uchun   esa   har   bir   millat,   davlat   uzining   g’oyaviy-mafkuraviy
daxlsizligini ta'minlaydigan chora-tadbirlarni kurishi zarur bulmoqda.
Markaziy   Osiyo   xalqlari   madaniyati   va   ma'naviyati   ham   Sharq   va   Farbni
tutashtirgan   karvon   yullarida   joylashgani   sababli   ham   Sharq,   ham   Farb
madaniyatidan   bahramand   bulgan.   Natijada   har   bir   xalq   uzlari   uchun   ana   shu
madaniyatning   ijobiy   tomonlarini   uzlashtirgan,   ularga   ijodiy   yondashib   yangi
chuqqilarga   kutargan.   Masalan,   Abu   Rayxon   Bеruniy   Xitoy,   Hindiston,
Yunoniston   va   rim   falsafasi,   tabiiy   fanlarini   chuqur   uzlashtirgan   edi.   Forobiy
ham   unlab   tillarni   bilgan  va   unlab   xalqlar   madaniyati   va   ma'naviyatini   chuqur
urgangan. Yaxshi, ijobiy g’oyalar urganilgan, ijodiy rivojlantirilgan. Lеkin ular
nеgizida   yot   g’oyalar   ham   kirib   qolgan.   Shunday   g’oyalar   borki,   ular   ochiq
chеhra   bilan   eshigimizni   taqillatib   kirib   kеladi.   Shunday   g’oyalar   ham   borki,
ular «o’g’ri» kabi tuynuk qidiradi.
Eshik qoqib kеladigan g’oyalar milliy ma'naviyatni boyitadi, rivojlantiradi. XX
asr   boshlaridagi   uzbеk   madaniyati   va   ma'naviyati   hamda   uning   asr   oxiridagi
holati urtasida jiddiy tafovut bor. Bu tafovutni adabiyot, san'at, fan, hatto oddiy
yurish-turish   va   kiyim-kеchak,   turmush   sohalarida   ham   kuzatish   mumkin.   XX
asr   boshida   uzbеk   adabiyotida   dramaturgiya   janri   shakllanmagan   edi.
M.Bеhbudiy,   Fitrat,   M.Abdura-shidxonov   singari   ma'rifatparvarlarning   sa'y-
harakatlari tufayli dramaturgiya shakllandi...
Biron-bir hudud yoki mamlakatda paydo bulayotgan g’oyalar tеz fursatda butun
jahonga   yoylmoqda.   Natijada   odamzod   ma'lum   bir   davlatlar   va   siyosiy
kuchlarning   manfaatlariga   xizmat   qiladigan,   olis-yaqin   manbalardan   tarqala-
11 digan,   turli   mafkuraviy   markazlarning   bosimini   doimiy   ravishda   sеzib
yashamoqda.
Bunday   vaziyatda   uz   mustaqil   fikriga,   sobit   e'tiqodiga,   mustahkam   iroda   va
dunyoqarashiga   ega   bulmagan   odam   goh   oshkora,   goh   pinhona   kurinishda
namoyon bulayotgan mafkuraviy tazyiqlarga bardosh bеra olmaydi. Yaponiyada
paydo   bulgan   «AUM   Sinrikyo»   kabi   zarali   oqimlar   turli   mamlakatlardagi
minglab   yosh   yigit-qizlarni   irodasidan,   ong-shuuridan   mahrum   qilib,   zombiga
aylantirib quygani bu fikrning dalilidir.
Umuman,   dunyodagi   misilsiz   ilmiy   kashfiyotlar,   univеrsal   tеxnologiyalar   va
axborot   tarqatishning   globallashuvi   yuzaga   kеldi.   Bu   jarayonlar   uz   navbatida
dunyodagi   yuz   bеrayotgan   mafkuraviy   vaziyatga,   munosabatlarga   jiddiy   ta'sir
kursata   boshladi.   Ilmiy   kashfiyotlar   globallashuvida   mafkura   bеvosita   ta'sir
etishi ob'еktiv va sub'еktiv omillar bilan uzviy bog’lanib kеtgan.
Dеmak,   g’oyalar   va   qarashlarning   jamiyatdagi   ma'lum   guruh   manfaatlariga
buysundirilishi   va   mafkuralashtirilishi   -   jamiyat   uchun,   sivilizatsiyalar   uchun
«salbiy omilga» aylanadi.
Natijada,   jamiyatlar   bir   -   biriga   qarama   -   qarshi   bulgan   qutblar   bulinishigacha
borib   еtadi.  Hodisani   «turmushdan»,   «jamiyatning   ijtimoiy-iqtisodiy   nеgizi»da
dеb tushunish falsafasi bir tomonla-madir. Bu - «turmush, ijtimoiy borliq ongni
bеlgilaydi»,   dеgan   an'anaviy   falsafaga   xos   bulib,   unda   muayyan   maqsadlar
jamiyat hayotining «mafkuralashib» borishiga asos bo’lgan.
Buni sobiq totalitar mafkuraga xos bulgan tarixiy voqеlik to’la tasdiqlaydi. 
1.3.  Mafkuraviy globallashuv jarayonlarning o’ziga xos
xususiyatlari  
Hozirgi   zamon   falsafasi   esa   turmushning   ongga   ta'sirini   hisobga   olgan   holda,
ongning   faol   ta'sir   kursatishi   va   uni   bеlgilashi   tug’risidagi   g’oyaga
asoslanmoqda.   Jamiyatning   siyosiy-ijtimoiy,   iqtisodiy   rivojlanish   darajasi
12 hamda uning taraqqiyot yuli inson ongi va tafakkuri darajasiga bеvosita hamda
uning   taraqqiyot   yuli   inson   ongi   va   tafakkuri   darajasiga   bеvosita   bog’liq
bo’ladi 3
. 
Hozirgi  kunda   til,  madaniyat,   urf-odatlardagi  umumiylik,  boshqacha   aytganda,
etnik   birlikka   asoslangan   holda   yagona   mafkuraviy   maydonni   kеltirish
borasidagi qarashlar ham mavjud. Bunday qarashlarning shakllanish tarixi uzoq
utmishga   borib   taqaladi.   Bugungi   kunda   ularning   har   biri   uziga   xos   tarzda
dunyoning mafkuraviy manzarasida muayyan urinni egallashga urinmoqda.
Markaziy   Osiyoda   ham   murakkab   mafkuraviy   jarayonlar   bormoqda.   Bunda,
avvalo,   Markaziy   Osiyo   xalqlari   mustahkam   dustligining   ahamiyatini   alohida
ta'kidlash   lozim.   Chunki,   mintaqa   tub   xalqlarining   ma'naviy   ildizlari   bir,   ruhi,
turmush   tarzi   yaqin,   ular   ana   shu   boy   manbadan   birdеk   bahra   oladilar.   Shu
ma'noda   ham   ular   birligini   mustahkamlash   umummintaqaviy   ma'naviy
yuksalishimizga uzining ijobiy ta'sirini o’tkazib turavеradi. Bu jarayonga qarshi
qaratilgan   har   qanday   mafkuraviy   ta'sir   yoki   harakatlar   umummintaqaviy
barqarorlikka xalaqit bеradi.
Nima   uchun   kishilar   ongi   va   qalbi   uchun   kurash   turli   mafkuralarning   bosh
maqsadiga   aylanib   qoldi?   Gap   shundaki   g’oya   faqatgina   inson   qalbini
egallaganda,   inson   ma'naviy-ruhiy   holatining   uzviy   qismiga   aylangandagina
harakatga da'vat  etuvchi,  rag’batlantiruvchi  kuchga, harakat  uchun qullanmaga
aylanadi. Shuning uchun ham bugungi kunda nafaqat inson ongini, balki qalbini
ham egallash mafkuraviy kurashning bosh maqsadi bulib qolmoqda.
Markaziy   Osiyo   mintaqasidagi   mafkuraviy   jarayonlar   tizimida   Afg’onistonda
2001   yil   kuzigacha   davom   etgan   fuqarolar   urushi   ham   alohida   urin   egalladi.
Yigirma   yildan   ortiq   davom   etgan   harbiy   majoralar   oqibatida   umumiinsoniy
tsivilizatsiyadan uzilib qolgan Afg’oniston hududi xalqaro tеrrorchilik va diniy
ekstrеmizm,   qurol-yaroq   va   giyohvand   moddalarning   noqonuniy   savdosi
3
 Ergashеv I. Taraqqiyot falsafasi. Toshkеnt: «Akadеmiya», 2000. 15- bеt.
13 uchog’i   bulib   kеldi.   Bu   esa   turli   zararli   g’oyalarning   tеrrorchilik,   tahdid   va
tahlika yuli bilan butun mintaqaga yoyilish xavfini tug’dirgan edi.
Kеng   miqyosli   intеgratsiya   va   globallashuv   jarayonlari   jahon   taraqqiyotining
hozirgi   paytdagi   muhim   xususiyatlaridan   biri   ekanini   e'tirof   etgan   holda,
ularning   kuchli   mafkuraviy   ta'sir   utkazish   vositasi   ekanini   ham   unutmaslik
darkor.
G’oya yoki mafkura ishlab chiqilishining o’zi uning kishilar faoliyatini belgilab
beruvchi, unga ta’sir ko’rsatuvchi hodisaga, muayyan jarayonga aylanishi uchun
yetarli   emas.   Buning   uchun   u   kishilar   orasida   tarqalishi,   jamiyat   ana   shu
g’oyalar  ortidan ergashishtira olish  kuchiga ega bo’lishi  lozim. Aks holda,  har
qanday   mafkura   u   qanchalik   jozibador   bo’lmasin   muayyan   hodisa   sifatida
tarixda qolib ketadi. 
Ayni   paytda,   har   qanday   mafkuraviy   qarashlar   tarqalishi   uchun   eng   avvalo
ularni hayotga tadbiq etish lozim. Mafkuraviy tarbiya esa hamisha shakllangan
g’oyaviy qarashlar, baholar va maqsadlar tizimini kishilarga yetkazish, ularning
ongiga singdirishni ifodalashini unutmaslik lozim. 
Muayyan g’oyaviy – mafkuraviy jarayonlar ham o’z ibtidosi va intihosiga ega.
Ular ma’lum davrda paydo bo’lib, kishilarning ongi va qalbidan joy olish orqali
jamiyat rivojiga o’zining ijobiy yoki salbiy ta’sirini o’tkazishi, yo’naltiruvchilik
qudrati va birlashtiruvchilik salohiyatini yo’qotib, vaqti kelganda tarix sahnidan
tushib ketishi ham mumkin. 
G’oyaviy – mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi - g’oyaviy ta’sir o’tkazish
imkoniyatlarining   kengayishi   sababli   Yer   yuzining   barcha   mintaqalarida
mafkuraviy   kurash   umumbashariy   miqyos   kasb   etayotganini   ifodalaydi.
Insoniyat   tarixining   hozirgi   bosqichi   ijtimoiy,   siyosiy,   iqtisodiy,   ma’naviy,
madaniy   hayotning   barcha   sohalarida   xalqaro   munosabatlarning
integratsiyalashuvi   va   intensivlashuvi   bilan   xarakterlanadi.   Xususan,   aloqa
vositalarining   rivojlanishi,   kompyuter,   elektron   pochta,   internet,   kosmik
teleradio aloqa tizimlarining texniktexnologik vositalari kuchayib ketishi tufayli
14 g’oyaviy   –   mafkuraviy   jarayonlar   globallashib,   g’oyaviy   ta’sir   o’tkazish
imkoniyatlari   ham   tobora   kengaymoqda.   Biron   –   bir   hudud   yoki   mamlakatda
paydo bo’layotgan  g’oyalar  axborot  kommunikatsiyalari, aloqa infrastrukturasi
takomillashishi tufayli tez fursatda butun jahonga yoyilmoqda. 
Mutaxassislar   fikricha,   insoniyat   bugungi   kunda   yangi   axborot   inqilobini
boshdan   kechirmoqda   va   u   kishilik   jamiyati   tarixidagi   birinchi   inqilob   emas.
Nutqning   shakllanishi   axborot   uzatish   imkoniyatlarini   kengaytirgan   bo’lsa,
yozuvning  paydo   bo’lishi   uni   uzoq  vaqt   davomida   saqlash   va   axborotni   uning
yaratuvchisidan ajratgan holda ulkan masofalarga yetkazish, hatto zamonlararo
olib   o’tishga   yo’l   ochdi.   Gazeta   va   jurnallar   nashr   etishning   yo’lga   qo’yilishi
yozma   axborotni   uzatishdagi   tezkorlik   va   qamrovlilikni   yanada   kengaytirdi.
Radio va televideniye  esa,  axborotni  ovoz va  tasvir  orqali  uzatishni  ta’minlab,
uni yanada yangi sifat bosqichiga ko’tardi. 
Ommaviy   axborot   vositalarining   qamrov   darajasi,   boshqacha   aytganda,
mahalliy,   umummilliy,   mintaqaviy   yoki   xalqaro   (global)   miqyosda   faoliyat
ko’rsatishi   ham   uning  ta’sir   doirasini   ko’rsatuvchi  omillardan  biri  hisoblanadi.
Ular   orasida   Internet   bugungi   axborot   makonining   muhim   bo’g’iniga   aylandi.
Jamiyat   taraqqiyotining   hozirgi   davrida   “turli   eski   va   yangi   mafkuralarning
o’zaro kurashi har qachongidan ham ko’ra shiddatli tus olmoqda. Rang-barang,
ba’zan bir-biriga zid dunyoqarashlar, siyosiy, milliy, diniy oqimlar, mazhab va
sektalar   o’rtasidagi   fikr   talashuvlari   goho   bahs-munozara   doirasidan   chiqib,
qonli  to’qnashuvlar, ommaviy qirg’inlarga sabab  bo’lmoqda.  Odamlar  boshiga
behisob qayg’u-kulfatlar solmoqda” 4
. 
Shuningdek,   g’oyaviy   –   mafkuraviy   globallashuv   saviyasi   past,   axloqsizlik,
tubanlik va  yovuzlikni  targ’ib  qiladigan  “san’at   asarlari  ning keng  tarqalishiga
zamin   yaratmoqda.   YOshlar   o’zining   harakatchanligi   va   yangilikka
intiluvchanligi hamda bo’sh vaqt resursiga egaligi tufayli yuksak kommunikativ
faollik   ko’rsatishadi.   Ularga   xos   bunday   xususiyatlar   salbiy   oqibatlarni   ham
4
 Karimov I.Jamiyat mafkurasi - xalqni xalq, millatni millat qilishga xizmat etsin.- T.:O‘zbekiston, 1999. -B.85.
15 keltirib   chiqarishi   tabiiy.   Bu   ularning   “yumshoq   erotika”   dan   tortib,   “ochiq
pornografiya   gacha,   tajovuzkorlikdan   tortib,   ochiq   vahshiylikkacha   bo’lgan
hodisalarni o’zida mujassam etayotgan, turli shakllar va “go’zal” ko’rinishlarda
inson ongiga kuchli tazyiq o’tkazilishi agressiv g’oyaviy ta’sirga berilib ketish
xavfining mavjudligi bilan belgilanadi. 
Albatta,   bu   kabi   holatlar   milliy   g’oyaning   taraqqiyot   asosi   bo’lgan   barkamol
yuksak   ma’naviyatli   shaxslarni   tarbiyalashda   jiddiy   salbiy   oqibatlarga   olib
kelishi   mumkin.   “Agarki   bashariyat   tarixini,   uning   tafakkur   rivojini   tadrijiy
ravishda   ko’zdan   kechiradigan   bo’lsak,   hayotda   insonni   kamolotga,   yuksak
marralarga   chorlaydigan   ezgu   g’oya   va   ta’limotlar   bilan   yovuz   va   zararli
g’oyalar  o’rtasida azaldan kurash mavjud bo’lib kelganini  va bu kurash bugun
ham   davom   etayotganini   ko’ramiz” 5
.   Bugungi   kunda   inson   o’zi   yaratgan
kashfiyot   va   ixtirolarni   kelajakda   qanday   natija   berishini   oldindan   bilishga
ojizlik qilmoqda. 
G’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi milliy taraqqiyotning o’ziga
xos   xususiyatlarini   zaiflashuviga   va   yuksak   taraqqiy   etgan   mamlakatlar
hamjihatlikda   shakllantirayotgan   “ommaviy   ma’naviyat”ga   singib   ketishini
xavfini   tug’dirmoqda.   Globallashuv   garchand   insoniyat   intellektual   salohiyati
va   fidoyi   mehnatining   mahsuli   bo’lsa-da,   bugun   uning   ma’nan
qashshoqlashuviga,   milliy   ma’naviyat   yemirilishining   oldini   olishga   ojizlik
qilyapti.   Insoniyat   o’zi   xohlamagan   holda   salbiy   oqibatlar   yuzaga   kelishining
yaratuvchisiga aylanmoqda 6
. 
Umuman   olganda,   g’oyaviy-mafkuraviy   jarayonlarning   globallashuvida
birbiridan tubdan farq qiladigan ikki yo’nalish, tendensiya namoyon bo’lmoqda:
1) muayyan hududda yuzaga kelgan, umuminsoniy mazmunga ega qadriyatlar,
ma’naviy-ma’rifiy   ne’matlar   o’zi   shakllangan   tarixiy   makon   doirasidan   chiqib
baynalmilallashib,   universallashib   bormoqda;   2)   ijtimoiy,   iqtisodiy,   siyosiy,
ma’naviy-madaniy   rivojlanish   darajasidagi   turfa   xillik,   etnik,   madaniy,
5
 Karimov I.YUksak ma’naviyat-engilmas kuch.-T.:Ma’naviyat, 2008.-B.112.
6
 Otamurodov S.Globallashuv va milliy-ma’naviy xavfsizlik.-T.: O‘zbekiston.-B.14.
16 konfessional, sinfiy, irqiy, hududiy, mintaqaviy yoki boshqa shakllardagi o’ziga
xosliklarni   mutlaqlashtirish   insoniyat   istiqboliga   jiddiy   xavf   tug’diradigan
salbiy   hodisalarning   mafkuralashgan   holda   globallashuviga   olib   kelmoqda.
Xullas,   mafkuraviy   jarayonlar   alohida   olingan   mamlakatlar,   mintaqalar
doirasida  ham, ijobiy va salbiy mazmunga ega g’oyalar o’rtasidagi  kurashning
keskinlshuvidek,   aniq   shakl-shamoyilga   ega   bo’lib   qolmoqda.   Bu   insoniyatni
o’z istiqbolini ta’minlash yo’lida birlashishga davr ilgari surayotgan tahdidlarni
hamjihatlikda hal qilishga da’vat etadi
17 II BOB.  Jahondagi mafkuraviy jarayonlarning an'anaviy va
zamonaviy ko’rinishlari
2.1.  G’oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning an'anaviy ko’rinishlari
            Mamlakatimizdagi   ma’naviy  islohotlar   milliy   g’oya   va   umummafkuraviy
jarayonlar bilan bevosita bog’liqdir. Hozirgi davrda ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy,
ma’naviy,   madaniy   hayotning   barcha   sohalarida   xalqaro   munosabatlarning
integratsiyalashuvi   va   intensivlashuvi   sodir   bo’lmoqda.   Xususan,   aloqa
vositalarining   rivojlanishi,   ularning   kompyuterlashtirilishi,   elektron   pochta,
internet,   kosmik   teleradio   aloqa   tizimlarining   texnik-texnologik   vositalari
kuchayib   kelishi   bilan   axborot   almashuv   jarayoni   kuchayib,   g’oyaviy   ta’sir
o’tkazish imkoniyatlari kengaymoqda. 
Ijtimoiy   taraqqiyotning   hozirgi   bosqichida   insoniyat   sivilizatsiyasi   tarixida
erishilgan   har   qanday   moddiy   va   ma’naviy   qadriyatlarning   umuminsoniy
jihatlari   tarixiy   makon   doirasidan   chiqib,   baynalminallashib,   uniyersallashib
bormoqda.   Boshqacha   aytganda,   milliylik   va   umuminsoniylik   tamoyillarning
integratsiyalashuv   jarayoni   sodir   bo’lmoqda.   Hozirgi   paytda   biron   bir   hudud
yoki   mamlakatda   paydo   bo’layotgan   g’oyalar   tez   fursatda   butun   jahonga
yoyilmoqda.   Natijada,   odamlar   ma’lum   bir   davlatlar   va   siyosiy   kuchlarning
manfaatlariga   xizmat   qiladigan,   olis-yaqin   manbalardan   tarqaladigan,   turli
mafkuraviy   markazlarning   bosimini   doimiy   ravishda   sezib   yashamoqda.
Mafkuraviy   globallashuv   saviyasi   past   audio   va   videokassetalar,   axloqsizlik,
tubanlik   va   yovuzlikni   targ’ib   qiladigan   “san’at   asarlari”   ning   ham   keng
tarqalishiga   sabab   bo’lmoqda.   G’oyaviy-mafkuraviy   tazviq   va   tajoyuzlarning
oldini   olish   uchun   esa   har   bir   millat   va   davlat   o’zining   g’oyaviy-mafkuraviy
daxlsizligini   ta’minlashi,   g’oyaviy-mafkuraviy   immunitetni   mustahkamlashga
e’tiborni   qaratishi   zarurdir.   Ana   shunday   tadbirlar   amalga   oshirilganda
mafkuraviy   jarayonlarning   globallashuvi   g’oyaviy   qarashlardagi   muayyan
18 farqlardan   qat’iy   nazar,   umuminsoniy   qadriyatlar,   tinchlik   g’oyalariga
sodiqlikning kamol topishiga sharoit yaratadi.
Dunyoning   mafkuraviy   manzarasi   deb   jamiyat   taraqqiyoti   qonunlar,   uning
rivojlanish   tendensiyalarini   muayyan   ijtimoiy   guruh,   etnik   birliklar,   siyosiy
kuchlarning   o’ziga   xos   manfaatlaridan   kelib   chiqib   talqin   qilish   va   unga
asoslangan   holda   insoniyat   istiqbolini   belgilashga   qaratilgan   mafkuraviy
tizimlar   majmuining   makon   va   zamonda   yaqqol   ko’zga   ko’rinib   turadigan
joylashuv tartibiga aytiladi.
Bugungi   kunda   dunyoning   mafkuraviy   manzarasi   doirasida   sodir   bo’layotgan
g’oyaviy-mafkuraviy   jarayonlar   progressiv   va   reaksion   yo’nalishdagi
mafkuraviy   jarayonlarga   bo’linadi.   Progressiv   yo’nalishdagi   mafkuraviy
jarayonlarga   -   tinchlik,   barqarorlik   va   taraqqiyot,   millatlararo   totuvlik   va
dinlararo   bag’rikenglik,   inson   erkinligi   va   shaxs   kamoloti,   umuminsoniy
qadriyatlar   ustuvorligi   kabilar   kiritiladi.   Reaksion   yo’nalishdagi   mafkuraviy
jarayonlar – urush, qurollanish, terrorizm va ekstremizm, irqchilik, millatchilik,
diniy   aqidaparastlik,   totalitarizm,   mustabidlik,   egoism,   mahalliychilik
kabilardan   iboratdir.   Bugungi   kunda   progressiv   yo’nalishda   faoliyat   olib
borayotgan mafkuralar insoniyatni har xil samoviy va zamin ofatlaridan, urush
va boshqa  mojarolardan xalos  etib, tinch-  totuv, o’zaro hamjihatlikda  yashash,
hududlar   bo’linmasligi,   chegaralar   daxlsizligini   ta’minlash,   moddiy   va
ma’naviy boyliklardan o’zaro foydali  hamkorlik asosida  foydalanishga harakat
qilayotgan bunyodkor g’oyalar sifatida ish yuritmoqda.
Bugungi   kundagi   globallashuv   sharoitida   Markaziy   Osiyoda   ham   murakkab
geomafkuraviy   jarayonlar   sodir   bo’lmoqda.   “Mafkuraviy   jarayon”   tushunchasi
eng   umumiy   ma’noda   muayyan   g’oyaviy   qarashlar   tizimining   shakllanishi,
rivojlanishi va tarqalishi bilan bog’liq bosqichlarning uzviy birligini ifodalaydi.
“Mafkuraviy   jarayon”   tushunchasi   mafkuraviy   qarashlar-bilimlar,   baholar,
maqsadlarning   shakllanishi   hamda   mafkuraviy   qarashlarning   tarqalishi,
g’oyaviy   tarbiyaning   amalga   oshirilishi   bilan   bog’liq   sifatiy   holatni   ifodalash
19 uchun   ham   ishlatiladi.   Mafkuraviy   jarayon   deb   shaxs,   elat,   millat,   xalq   va
jamiyatning   biron-bir   maqsadni   ko’zlab   yuritayotgan   mafkuraviy
faoliyatlarining   ketma-ketlikda   borishi,   rivoji   va   oqimiga   aytiladi.   Mafkuraviy
jarayon murakkab tizimdan iborat bo’lib, uning tarkibiy qismlariga quyidagilar
kiritiladi.   Eng   avvalo,   mafkuraviy   ong   va   uning   komponentlari,   undan   so’ng
mafkuraviy   munosabatlar,   mafkuraviy   soha   haqida   mavjud   bo’lgan   bilimlar
tizimi,   mafkura   subyektlarining   bilimlilik   darajalari,   qat’iy   qaror   topgan
ma’naviy   qadriyatlar,   davlat   hokimiyati   tomonidan   olib   borilayotgan
mafkuraviy   siyosat   tamoyillari   va   hokazolar   mafkuraviy   jarayonning   tizimini
tashkil qiladi.
Mafkuraviy jarayonlar  o’z-o’zidan  yuz  bermavdi,  u muayyan  sabablarga  ko’ra
mafkura   rivojlanishining   qonuniyatlariga   ko’ra   obyektiv   tarzda   sodir   bo’ladi.
Mafkuraviy   jarayonlar   o’zgaruvchan   xususiyatga   ega   bo’lib,   ular   o’ziga   xos
tayanch, negiz rolini o’ynaydigan g’oya va mafkura tamoyillari asosida harakat
qiladi.   Mafkuraviy   jarayonlar   mafkuraviy   faoliyat   yuritishning   istiqbolarini
mantiqiy   jihatdan   belgilab   olish   imkoniyatini   yaratib,   ular   bunyodkor   va
vayronkor   g’oyalar   o’rtasidagi   kechayotgan   murosasiz   kurash   natijasida
yangicha mazmun va mohiyatga ega bo’lib boradi. Bugungi kunda jahonda ro’y
berayotgan   mafkuraviy   jarayonlarning   harakatlantiruvchi   kuchlari   xilma-xil
bo’lib,   globallashuv   sharoitida   turli-tuman,   o’z   oldiga   muayyan   bir   geopolitik,
geostrategik  maqsadlarni  qo’ygan  ijtimoiy  guruh  va  qatlamlar,  siyosiy  kuchlar
tomonidan mafkuraviy faoliyat olib borilmoqda va ular transmilliy xususiyatga
ega bo’lib bormoqda. 
20 2.2.  Milliy g’oya va umuinmafkuraviy jarayonlar
tushunchanalarining o’zaro bog’liqligi
       Bugungi kundagi globallashuv sharoitida Markaziy Osiyoda ham murakkab
geomafkuraviy   jarayonlar   sodir   bo’lib,   eng   avvalo,   tinchlik-totuvlik,   yaxshi
qo’shnichilik munosabatlarini o’rnatishga katta e’tibor qaratilmoqda. Markaziy
Osiyo mintaqasidagi  geomafkuraviy jarayonlarga quyidagi  omillar  ijobiy ta’sir
ko’rsatib   kelmoqda.   Eng   avvalo,   Markaziy   Osiyo   davlatlar   o’rtasidagi
integratsiya   jarayonlari   kuchayib   bormoqda.   Markaziy   Osiyo   mintaqasidagi
mustaqil   davlatlar   o’rtasidagi   strategik   hamkorlik   kuchaytirilmoqda.   Markaziy
Osiyoda   joylashgan   davlatlar   o’rtasida   “Turkiston   -   umumiy   uyimiz”
g’oyasining   amalga   oshishi   uchun   harakatlar   faollashtirilmoqda.   Markaziy
Osiyoda   terrorchilikka,   diniy   aqidaparastlikka   qarshi   kurash   masalasida
hamkorlik   aloqalari   kuchayib   bormoqda.   Hozirgi   paytda   inson   qalbi   va   ongi
uchun kurash masalasi  xalqaro munosabatlardagi eng muhim masalalardan biri
bo’lib hisoblanadi. Erkin va farovon hayot barpo etishni o’z oldiga maqsad qilib
qo’ygan O’zbekiston xalqi o’zining milliy mafkurasini milliy va umuminsoniy
qadriyatlar va demokratik tamoyillar negizida rivojlantirmoqda.
O’zbekistonda   ijtimoiy   tabaqalanish   jarayoni   xususiy   mulkchilikning   ustuvor
rivojlanishi negizida sodir bo’lib, ushbu holat milliy g’oya va milliy mafkurada
ham   o’z   ifodasini   topgandir.   O’zbekistonda   ishbilarmonlik,   tadbirkorlikni
rivojlantirishga,  mulkdorlar  sinfini  shakllantirishga,   o’rta,  kichik  tadbirkorlikni
qo’llab-quvvatlashga katta e’tibor qaratilmoqda. Hozir O’zbekistonda chet eilik
tadbirkorlar,   ishbilarmonlar   bilan   ko’plab   qo’shma   korxonalar   tashkil
etilmoqda,   milliy   hunarmandchilik,   kasanachilikni   rivojlantirishga   e’tibor
kuchaytirilmoqda.   Davlatimiz   tomonidan   olib   borilayotgan   siyosatda   ham
kuchli   o’rta   qatlam,   mulkdorlar   sinfini   shakllantirishga   katta   e’tibor
qaratilmoqda.   Jamiyat   hayotida   fan,   texnika,   texnologiyaning,   kompyuter   va
21 internet tizimining rivojlanishi jamiyatning ijtimoiy tuzilishiga ham o’z ta’sirini
o’tkazmoqda.   Jamiyatning   ijtimoiy   tuzilishida   mulkchilik   munosabati
shakllariga emas, balki intellektual malaka, intellektual texnologiyaga qanchalik
yaqin bo’lishiga asoslangan strukturaviy tabaqa paydo bo’lmoqda. Jamiyatning
ijtimoiy   tabaqalanishida   turli   sinf,   tabaqa,   guruh,   qatlamlar   mavjud   bo’lib,   bu
ijtimoiy   guruh   va   qatlamlarning   har   biri   o’ziga   xos   ong,   tafakkur   va   fikrlash
tarziga   ham   egadir.   Sinfiy   ongning   darajasi   turli   xil   tarixiy   sharoitlarda,   turli
davlatlarda   turlicha   namoyon   bo’ladi.   Sinflar   o’zining   iqtisodiy   imkoniyatlari,
mavqei hamda turmush tarzi bilan bir-biridan farq qiladigan odamlarning katta-
katta   guruhlari   bo’lib,   ular   bir   necha   guruhlarga,   yuqori,   o’rta   va   quyi
tabaqalarga   bo’linadi.   Jamiyat   a’zolarining   tabaqalashivi   hozirgi   vaqtda   bir
qator   o’zgarishlarga   uchrab,   ularning   tarkibida   o’rta   qatlamning   o’rni   jiddiy
tarzda   oshmoqda.   Hunarmandlar,   mayda   korxonalarning   egalari,   mayda
savdogarlar,   dehqonlar   va   fermerlar,   kam   sonli   erkin   kasb   egalari   hamda
yollanib   ishlovchi   ziyolilar,   ishlab   chiqarish,   savdo,   maorif,   davlat   va   jamoat
muassasalarining xizmatchilari va boshqalar o’rta qatlamni tashkil etadi.
Milliy g’oya va mafkura jamiyatdagi  barcha ijtimoiy guruh, qatlam, tabaqa va
sinflarni munosib turmush darajasini ta’minlaydigan faravon hayotga erishishga
chorlaydi. Milliy g’oya va mafkura har bir insonni, u qaysi shakldagi mulkchilik
asosida   mehnat   faoliyati   bilan   shug’ullanmasin,   o’z   manfaatini   xalq   va   Vatan
manfaatlari bilan uyg’un holda ko’rishga da’vat etadi. 7
Milliy   g’oya   va   mafkura   mulkdor   odamlar   jamiyat   ichida,   xalq   orasida   faqat
boyligi   bilan   emas,   balki   yuksak   ma’naviy   fazilatlari   bilan   ham   ajralib   turishi
zarurligi, “shaxsiy va oilaviy farovonlikka erishish imkoniyati har kimning o’z
qo’lida”, degan hayot haqiqatini zamonaviy dunyoqarash sifatida shakllantiradi.
Shu bilan birga “har bir fuqaroning faravonligi - butun jamiyatning farovonligi”
g’oyasini   ilgari   suradi.   Bulardan   tashqari,   mulkning   xilma-xilligi,   iqtisodiy
hayotni erkinlashtirish, bu sohadagi  plyuralizmni  va sog’lom  raqobatni  yanada
7
 Milliy istiklol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T., «O‘zbekiston», 2000.
22 rivojlantirish ham milliy g’oya va milliy mafkuraning ijtimoiy-iqtisodiy asosini
tashkil   etadi.   Jamiyatning   ijtimoiy   tuzilishi,   bu   jamiyatdagi   nafaqat   ijtimoiy
guruh, sinf, tabaqa va qatlamlarning bo’linishini, shu bilan birga ularning xilma-
xil faoliyatida sodir bo’ladigan o’zgarishlarni, ulari o’rtasidagi  o’zaro aloqa va
munosabat, bir-biriga ta’siri kabi  jarayonlar  bilan birga boshqa  ijtimoiy-tarixiy
birlik - milliy, etnik, demografik guruhlarni ham o’z ichiga oladi. Milliy g’oya
asosidagi   mafkuraviy   immunitet,   avvalo,   har   bir   O’zbekiston   fuqarosining
mustaqil e’liqod va dunyoqarashga ega bo’lishini taqozo etadi.
Shovinizm   XIX   asrning   30-yillarida   Fransiyada   paydo   bo’ldi.   O’z   mohiyatiga
ko’ra shovinizm millatchilikning o’ziga xos shakli bo’lib, boshqa millatlarning
jahon   tarixida   tutgan   o’rni,   bugungi   kunda   insoniyat   jamiyati   rivojini
ta’minlashdagi   mavqei,   ma’naviy-madaniy   hayotining   o’ziga   xos   tomonlarini
mensimaslikka   intilishda   yaqqol   ko’rinadi.   Shovinizm   ko’p   sonli   xalqlarning
ko’p   millatli   davlat   doirasida,   shuningdek,   uni   o’rab   turgan   geografik-siyosiy
makonda   ham   o’zining   mutlaq   hukmronligini   o’rnatish   uchun   kurashida
namoyon bo’lishi mumkin.
Genotsid   (yunoncha   genos   -   nasl-nasab   va   lotincha   caedere-o’ldirish,   yo’q
qilish)   odam   zoti   va   insoniyatga   qarshi   eng   og’ir   jinoyatlardan   birini
anglatuvchi   tushunchadir.   Genotsid   aholining   ayrim   guruhlarini   irqi,   millati,
etnik yoki diniy belgilariga qarab yo’q qilish, ularni qasddan butkul yoki qisman
qirib   tashlashni   ko’zda   tutadigan   shart-sharoitlarni   vujudga   keltirish,
shuningdek,   bolalar   tug’ilishini   cheklashga   qaratilgan   choralardir.   1948-yildan
e’tiboran   genotsid   xalqaro   huquqiy   maqomni   olib,   BMT   tomonidan   xalqaro
jinoyat   sifatida   tan   olingan.   Genotsid   inson   hayotiga   qarshi   qaratilgan   og’ir
jinoyat   bo’lib,   XVIII-XIX   asrlarda   ayrim   Yevropa   davlatlarining
mustamlakachilik siyosatida genotsid yaqqol namoyon bo’ldi. Bu yevropaliklar
tomonidan   bosib   olingan   hududlar   aholisining   qirg’in   qihnishida   ko’zga
tashlanadi. Genotsid aparteidga xos bo’lgan ayrim xususiyatlarni ham o’z ichiga
oladi.   Genotsid   qanday   shaklda   namoyon   bo’lishidan   qat’iy   nazar,   dunyo
23 jamoatchiligi   tomonidan   insoniyatga   qarshi   eng   dahshatli   jinoyat   sifatida
qoralanadi.
Fashizm   (italyancha   fascismo,   fascio   -   bog’lam,   aloqa,   bog’liqlik)   degan
ma’noni   bildirib,   fashizm   mustabidlik   ruhidagi   siyosiy   harakatlar,   partiya   va
rejimlarni   o’zida   ilodalaydi.   Fashizm   milliy   salarbarlik   va   birdamlikka
asoslangan   mafkura   bo’lib,   u   jamiyat   tuzilishi   va   tizimini   yangicha   tashkil
etishga qaratilgan millatchilik va irqchilik shakllarining yig’indisidan iboratdir.
Fashizm   irqchilik,   militarizm   g’oyalari   asosida   boshqa   xalqlarni   yo’q   qilishni
targ’ib   qiladi.   Fashizm   siyosiy   harakat   va   tuzum   sifatida   turli   ko’rinishlarda   -
monarxistik va harbiy-fashistik tuzumlar shaklida namoyon bo’lishi mumkin.
Irqchilik (Rasizm) atamasi XVII asrdan boshlab Yevropada “insoniyat nasli”ni
turli   irqiy   guruhlari,   jumladan,   “oq”,   “qora”   va   “sariq”   irqqa   ajratish   uchun
qo’llana   boshlandi.   Irqchilik   ta’limoti   “oq   tanli”larning   afzalligi,   ularning
azaldan   “oliy   irq”   etib   tanlangani,   boshqa   irqlarning   esa   “oq”larga   qaraganda
nomukammal   yaratilganligi   va   hamisha   taraqqiyotning   quyi   pog’onalarida
turishini asoslab beradi. Irqchilikning asosiy g’oyasi o’zining “ilohiy” tabiatiga
ko’ra   “oq”   irqlarning   “quyi”   irqlar   ustidan   hukmronlik   qilishga   da’vat   etishga
qaratilgan   edi.   Irqchilik   milliy   mansubligi   va   terisining   rangiga   ko’ra   ajralib
turuvchi   kishilarga   tazyiq   o’lkazish,   ularni   haqoratlash,   urish   va   o’ldirish   kabi
harakat   va   hodisalarda   namoyon   bo’lib,   ijtimoiy   hukmronlik   shakllaridan
birining   mafkurasi   sifatida   u   buyuk   davlatchilik,   ashaddiy   shovinizm,
“tanlangan”   xalqlarning   milliy   afzalligi   g’oyalari   bilan   chambarchas   bog’lanib
ketgan.
Diniy ekstrerruzm ekstremizmning diniy sohada namoyon bo’lish shakli bo’lib,
diniy ekstremizm muammolarini hal etishda o’ta keskin chora-tadbirlarni, fikr-
qarashlarni   ifoqlovchi   nazariya   va   amaliyotni   anglatadi.   Diniy   ekstremizm
namoyon   bo’lish   ko’lamiga   ko’ra,   hududiy,   mintaqaviy   va   xalqaro   shakllarga
bo’linadi.   Diniy   ekstremizm   ruhidagi   qarashlar   barcha   dinlar   doirasida
rivojlangan.  Diniy  ekstremistlar   qayerda  faoliyat  ko’rsatmasin,   asosiy   maqsadi
24 diniy   davlatni   barpo   qilish   bo’lib,   bunga   o’zaro   nizolar,   ixtiloflar,   qurolli
to’qnashuvlar   orqali   erishishni   ko’zlaydi.   Bu   esa,   davlat   mustaqilligiga   ham,
jamiyat taraqqiyotiga ham katta g’ov bo’ladi. Ekstremistik guruhlarning asosiy
maqsadi   hokimiyatni   qo’lga   olishdan   iboratdir.   Bugungi   kunda   inson   ongi   va
qaibi uchun kurash keskin tus olayotgan ekan, xilma-xil qarashlarning mafkura
maydonida   hukmronlik   qilishga   intilishi   tabiiy   bo’lib,   e’tiqod   umumiyligiga
asoslangan   holda   yakka   mafkura   hukmronligini   ta’minlash   orqali   jahon
maydonlarini   mafkuraviy   jihatdan   o’ziga   qaram   qilishga   intilish   diniy
aqidaparastlikka   xos   xususiyatdir.   Diniy   aqidaparastlik   diniy   asosda   birlashuv
g’oyasini   birinchi   o’ringa   qo’yadi.   Diniy   aqidaparastlik   milliy   suverenitetdan
voz kechish yoki um boy berish hisobiga yagona davlat tuzishni ko’zlayotganlar
mafkurasidir.   Xalifalikni   tiklashga,   uning   to’g’ri   ekanligini   asoslashga
urinuvchilar,   bu   hol   aynan   millat   sifatida   o’zligimizni   anglashga   yo’l
qo’ymasligini   yashirib,   bu   g’oyani   tiqishtirishda   ular   bizning   islom   diniga
e’tiqod   qilishimizga   alohida   urg’u   beradilar.   Aqidaparastlik   g’oyalari   targ’ib
qilinganda,   bizning   o’z   tariximiz,   tilimiz,   betakror   madaniyatimiz,   jahon
xalqlari   o’rtasida   o’ziga   xos   o’rnimiz,   o’z   taraqqiyot   yo’limiz   borligi   tan
olinmaydi.
Kosmopolitizm   -   (yunoncha,   kosmopolites   –   “dunyo   fuqarosi”)   -   dunyo
fuqaroligini   da’vo   qilish,   shuningdek,   milliy  va   davlat   suverenitetini   rad   etish,
turli   milliy   an’ana,   madaniyat   hamda   vatanparvarlik   tuyg’usidan   voz   kechish
g’oyasini   ilgari   suradigan   qarashdir.   Bugungi   kunda   insoniyat   jamiyatining
global   yaqinlashuvi,   avvalo,   texnik   taraqqiyot,   transport   vositalari,   aloqa   va
kommunikatsiya tarmoqlari, mikroelektronikaning rivojlanishi bilan bog’liqdir.
Kosmopolitizm-umuminsoniy   qadriyatlarni   milliy   qadriyatlardan   ustun
qo’yuvchi, dunyo fuqaroligini  targ’ib qiluvchi  dunyoqarashdir. Kosmopolitizm
vatanparvarlik tuyg’ularidan, milliy madaniyatdan, an’analardan “inson zotining
birligi”   uchun   voz   kechishga   chaqiradi.   Kosmopolitizm   Vatan,   yurt
tushunchanalarni - Yer sayyorasi bilan almashtirishga chaqiradi. Kosmopolitizm
25 butun dunyo hukumatini tuzish orqali jahonni egallab olishni ko’zlovchi ayrim
guruhlar   manfaatini   ifodalab,   xalqlarning   mustaqillik   uchun   kurashlarini
susaytirishga   xizmat   qiladi.   Kosmopolitizmning   mazmun-mohiyati,   “Qayerda
yashash yaxshi bo’lsa, o’sha joy Vatan” degan iborada o’z ifodasini topadi.
Gegemoniya   (yunoncha,   gegemoniya   -   “yetakchilik”,   “boshqarish”)   degan
ma’nolarni   bildirib,   gegemoniya   -   turli   sohalarda   ustunlik   va   o’z   hukmiga
bo’ysundirishni   anglatuvchi   tushunchadir.   Gegemonizm   biron-bir   qudratli
kuchning   manfaatlarini   ustuvor   darajada,   bir   tomonlama   ta’minlash   maqsadini
ko’zlagani   sababli   u   boshqa   tomonning   manfaatlariga   zid   bo’lib,   ijtimoiy,
siyosiy   va   ma’naviy   rivojlanishga   putur   yetkazadi.   Gegemonizm   dunyo
hamjamiyatining   barqaror   rivoji,   davlatlararo   munosabatlarga   salbiy   ta’sir
ko’rsatadi. 
      
26 2.3.  Mafkuraviy jarayonlarling turli xil g’oyalar, mafkuralar
bilan bog’liqligi
            Globallashuv   -   insoniyat   jamiyatidagi   mahalliy   ahamiyatga   ega   bo’lgan
madaniy,   axborot,   iqtisodiy,   geosiyosiy   makonlarning   bir   tizimga   birlashuvi
jarayonidan   iborat   bo’lib,   ezgu   g’oya   va   ta’limotlar   hamda   yovuz   va   zararli
g’oyalar o’rtasidagi kurash jarayoni globallashuv sharoitida bir muncha dolzarb
ahamiyat   kasb   etadi.   Bugungi   kunda   ommaviy   axborot   vositalari,   matbuot,
radio,   televideniye,   internet   kabi   vositalar   orqali   turli-tuman   axborot   va
ma’lumotlar   jamiyatning   ma’naviy   hayotiga   kirib   kelib,   odamlarning   ongi   va
qalbiga   singib   bormoqda.   Yuksak   ma’naviyatli   insonni   tarbiyalash,   yuksak
ma’naviyatli jamiyatni barpo etish milliy g’oyaning asosiy vazifasidir. 
Milliy   g’oya   bugungi   kunda   mamlakatimiz   ma’naviy   hayotini   yuksaltirishga,
jamiyat   a’zolarini   ma’naviy   jihatdan   kamolotga   yetkazib   berishga   xizmat
qilmoqda.   Mafkura   poligonlari   yadro   poligonlaridan   ustunlik   darajasiga
erishgan   va   g’oyaviy   tahdidlar   kuchayib   borayotgan   bugungi   kunda   milliy
g’oyaning rolini oshirib borish va uni ma’naviy hayotni yuksaltirishga safarbar
etish   masalasiga   katta   e’tibor   qaratilmoqda.   Milliy   g’oya   jamiyat   ma’naviy
hayoti   yuksalib   borishining   zamini   bo’lishi   bilan   birga   ma’naviyatimizni   ezgu
maqsadlar yo’lida yengilmas kuchga aylanishini ta’minlab beradi. Milliy g’oya
xalqni,   millatni   birlashtirib,   jamiyatning   har   bir   a’zosida   yuksak   ma’naviyat
belgisi   bo’lib   hisoblangan   vatanparvarlik   va   fidoyilik   singari   fazilatlarni
shakllantiradi.   Milliy   g’oya   jamiyatning   har   bir   a’zosida   ertangi   farovon
hayotga ishonchni shakllantirib boradi. Milliy g’oya jamiyatimiz a’zolarini ozod
va   obod   Vatanni   yaratish,   erkin   va   farovon   yashash   orzusiga   sadoqat   ruhida
tarbiyalaydi.   Milliy   g’oya   jamiyat   hayotidagi   turil   ijtimoiy   guruhlar,   tabaqalar
o’rtasidagi   hamkorlikni,   millatlararo   toluvlikni   va   umumtaraqqiyot   yo’lidagi
jipslashuvni ta’minlaydi.
27 G’oyaning   eng   muhim   xususiyati   -   insonni   va   jamiyatni   maqsad   sari
yetaklaydigan,   ularni   harakatga   keltiradigan,   safarbar   etadigan   kuch
ekanligidadir.   Ozodlik   va   mustaqillik,   adolat   va   haqiqat,   tinchliksevarlik   va
insonparvarlik g’oyalari har bir xalq va umuman insoniyatning orzu-umidlarini,
maqsad-muddaolarini   o’zida   ifodalaydi,   erkin   hayot   va   adolatga   asoslangan
jamiyat barpo etish insoniyatning azaliy orzusi va maqsadidir. Ozodlik g’oyasi
insonlarni   o’z   erki   uchun   kurashga   chorlaydigan   va   qaramlikning   har   qanday
ko’rinishini   inkor   etadigan   g’oyadir.   Ozodlik   inson,   mlilat,   elat,   xalq   va
jamiyatning   imkoniyatlarini   ro’yobga   chiqaradi,   ma’naviy   yangilanish,
insonlarda   milliy   o’zlikni   anglash,   milliy   g’urur   va   iftixor   tuyg’ularining
yuksalishi uchun katta imkoniyatlarni vujudga keltiradi. 
Ozodlik   insonning   erkinligi,   huquq   va   manfaatlarini   ta’minlashga   ta’sir
ko’rsatuvchi   bunyodkor   g’oyadir.   Ozodlik,   tinchlik,   tenglik,   do’stlik,
hurfikrlilik,   bag’rikenglik,   mustaqillik,   adolat,   hamkorlik,   birdamlik,
ma’rifatparvarlik kabi  g’oyalar bunyodkor g’oyalar bo’lib, bunyodkor g’oyalar
taraqqiyotga   xizmat   qiladi,   jamiyat   va   insonni   ezgulikka   yo’naltiradi.
Mustaqillik g’oyasi - eng ulug’ va ezgu g’oya bo’lib, har bir xalq istiqlol tufayli
o’ziga   yot   va   begona   tuzumdan,   ijtimoiy   tazyiqlardan   xalos   bo’ladi,   o’z
salohiyatini to’la-to’kis ishga solish, o’zi istagan va o’zi tanlagan yo’ldan borish
imkoniyatini   qo’lga   kiritadi.   Mustaqillik   -   o   zaro   hurmat,   bir-birini   qadrlash,
milliy va umuminsoniy qadriyatlarga tayanib ish ko’rish, keng dunyoqarash va
erkin tafakkurga tayanib yashash, fikrlash hamda o’z hayotini o’zi tashkil etish
imkomiyati   va   amaliyotini   bildiradi.   Mustaqillik   har   bir   xalqning,   millatning,
har   bir   fuqaroning   o’z   istedodini   namoyon   etish   uchun   zarur   shart-sharoitlarni
yaratishga yo’l ochadi. Mustaqillikka erishish g’oyasi xalqimizga azaldan meros
bo’lib,   bu   xalqimizga   ajdodlar   orqali   ming   yilliklar   qa’ridan   bizgacha   yetib
kelgandir. 
Xalqimiz azal-azaldan o z fikri-zikri bilan mustaqil, ozod, erkin yashash uchun
doimo   harakat   qilgan.   Tariximizning   turli   davrlarida   ko’plab   turli   milliy
28 mustaqil   davlatchilik   asoslari   barpo   etilgan.   Adolat   va   haqqoniyat   g’oyalari   -
insonning   tabiati   va   ijtimoiy   tuzumning   mohiyatini   belgilaydigan,   qudratli
kuchga ega bo’lgan g’oyalardir. Odamlar asrlar mobaynida odil jamiyatni orzu
qilib,   haqiqat   tantanasi   uchun   kurashib   kelgan.   Adolat   buzilgan   yerda
umidsizlik   va   tushkunlik   hukm   suradi.   Adolat   tantana   qilgan   jamiyat
yuksaklikka   ko’tariladi.   Adolatli   bo’lish   adabning   ustuni,   insoniylikning   asosi
hisoblanadi.   Insoniyat   tinchligining   davomiyligini   ta’minlaydigan   birdan   bir
narsa   ham   adolat.   Adolatparvarlik   -   insondagi   o’tkir   aql,   sof   mulohaza,   toza
ko’ngil, oliyjanob va mard ekanini ko’rsatib turuvchi dalildir. Adolatli bo’lish -
so’zida turish, qat’iylik demakdir.
Har   bir   tarixiy   davrda   uning   ruhini   aks   ettiradigan,   xalqning   qadriyatlari   va
orzu-istaklariga mos keladigan g’oyalar kishilarning ongi va qalbidan joy olib,
insoniyatning   tarixiy   taraqqiyotida   bunyodkor   g’oyalar   bilan   birgalikda
vayronkor g’oyalar ham ko’p bo’lgan. Millat taraqqiyotiga, uning yuksalishiga
xizmat   qiladigan,   xalqlarni   jipslashtirib,   oliy   maqsadlarga   safarbar   etadigan
g’oyalar   yuksak   g’oyalardir.   Vayronkor   g’oyalar   esa   jamiyat,   xalq   va
davlatlarning   tanazzuliga   sabab   bo’ladi   hamda   g’ayrlinsoniy   maqsadlarga
xizmat   qiladi.   Vayronkor   g’oyalarga   shovinizm,   genotsid,   fashizm,   irqchilik,
diniy   ekstremizm,   kosmopolitizm,   gegemonizm.   mustabidlik.   terrorchilik,
jaholatparastlik,   millatchilik.   vatansizlik,   bosqinchilik,   aqidaparastlik,
mahalliychilik,   yovuzlik   kabi   g’oyalar   taalluqlidir.   Vayronkor   g’oyalardan
shovinizm  -   boshqa  millatlarni   mensimaslik   va  o’z   millatining  ularga  nisbatan
ustunligmi   asoslashga   qaratilgan   g’oyaviy-nazariy   qarashlar   tizimi   va
amaliyotidir.
29 Xulosa
  Xulosa   shuki,   XXI   asrda   kechayotgan   global   integratsiya   jarayonlari,
dunyoning   g’oyaviy-mafkuraviy   qiyofasini   o’zgartirib,   yangi   tafakkur
uslublarining   shakllanishiga   olib   kelmoqda.   Hozirgi   davrda   g’oyaviy-
mafkuraviy   kurashlar   yer   yuzini,   barcha   mintaqa   va   mamlakatlarni   qamrab
olmoqda.   Bugungi   kunda   diniy   ekstremizm,   fundamentalism,   missionerlik,
prozelitizm   va   boshqa   egotsentrizm   g’oyalariga   asoslangan   g’oya   va
mafkuralarni   kishilar   ongi   va   qalbiga   singdirishdan   iborat   bo’lgan   mafkuraviy
tajoyuzlar   mintaqaviy   va   umumbashariy   ahamiyat   kasb   etib,   unga   qarshi
kurashning   xalqaro   institutsional   tizimini   shakllantirishni   taqozo   qilmoqda.
Bugungi   kunda   g’oyaviy-mafkuraviy   jarayonlarning   globallashuvi   sharoitida
aloqa   vositalarining   rivojlanishi,   ularning   kompyuterlashtirilishi,   elektron
pochta, internet, kosmik teleradio aloqa tizimlarining kuchayishi bilan g’oyaviy
ta’sir   o’tkazish   imkoniyatlari   ham   kengayib   bormoqda.   Hozirgi   paytda   biror
hudud yoki mamlakatda paydo bo’layotgan g’oyalar tez fursatda butun jahonga
yoyilmoqda.   Dunyo   shiddat   bilan   o’zgarib,   barqarorlik   va   xalqlarning
mustahkam   rivojlanishiga  rahma  soladigan  turli   yangi  tahdid  va xavflar  paydo
bo’layotgan   bugungi   kunda,   -   deydi   O’zbekiston   Prezidenti   Shavkat
Mirziyoyev,   -   ma’naviyat   va   ma’rifatga,   axloqiy   tarbiya,   yoshlarning   bilim
olish,   kamolga   yetishga   intilishiga   e’tibor   qaratish   har   qachongidan   ham
muhimdir.   Ijtimoiy   taraqqiyotning   hozirgi   bosqichida   odamlar   ma’lum   bir
davlatlar   va   siyosiy   kuchlarning   manfaatlariga   xizmat   qiladigan,   olis-vaqin
manbalardan   tarqaladigan   va   turli   mafkuraviy   markazlarning   bosimini   doimiy
ravishda sezib yashamoqda.
Hozirgi   vaqtda   dunyoning   geopolilik,   iqtisodiy   va   ijtimoiy,   axborot
kommunikatsiya   manzarasida   chuqur   o’zgarishlar   ro’y   berib,   turli   g’oya   va
mafkuralar   tortishuvi   keskin   tus   olmoqda.   Ushbu   vaziyatda   kimning   milliy
g’oyasi   va   mafkurasi   kuchli   bo’lsa   o’sha   o’zaro   qarama-qarshilikda   ustunlikni
30 qo’lga   kiritadi.   O’zbekiston   o’zining   iqtisoqiy   salohiyati,   demografik
imkoniyatlari,   geopolitik   joylashuvi,   boy   tarixiy,   ma’naviy   merosi   va   milliy
qadriyatlariga egaligi, milliy g’oya va mafkuraga tayanishi  bilan ajralib turadi.
O’zbekiston   bugungi   kunda   o’zining   yaqin   qo’shnilari,   dunyodagi   barcha
davlatlar bilan teng huquqli va o’zaro manfaatli hamkorlikni olib bormoqda. 
31 Foydalanilgan adabiyotlar
1. Shavkat   Mirziyoev   “Erkin   va   farovon,   demokratik   O’zbekiston   davlatini
birkalikda   barpo   etamiz.”   Toshkent   “O’zbekiston”   2016   yil.   O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimga bag’ishlangan
Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutqi.
2. Ochildiyev   A.   Globallashuv   va   mafkuraviy   jarayonlar.   -T.   uharrir,   2009.-
B.11
3. Karimov   I.   Jamiyat   mafkurasi   -   xalqni   xalq,   millatni   millat   qilishga   xizmat
etsin. - T. O’zbekiston, 1999. -B.85.
4. Karimov I. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch-T Ma’naviyat, 2008.-B.112.
5. Otamurodov S. Globallashuv va milliy-ma’naviy xavfsizlik- T. O’zbekiston.
- B.14.
6. Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 3. – T.: “O’zbekiston”,
1996. 20-bet.
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Milliy g’oya va ma’naviy-ma’rifiy
ishlar samaradorligini oshirish to’g’risida”gi Qarori. -Xalq so’zi». 2006 yil, 26
avgust.
8. Milliy   istiklol   g’oyasi:   asosiy   tushuncha   va   tamoyillar.   T.,   «O’zbekiston»,
2000.
32