• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 138.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 22 Май 2025
Расширение docx
Категория География

Продавец

Nur Kun

Дата регистрации 22 Май 2025

0 Продаж

Ekonomikaliq o’siw modelleri

ushın tiykar bolatuǵ-ın ayırım xızmetlerihám huqıqıy bazanı támiyinlew wazıypaların óz moynına aladı. Huqıqıy bazanı támiyinlew tiykarlanıp menshikli kárxanalar ǵ-a xaq-huqıqlar beriw, jeke menshikchilikni anıqlaw hám shártnamalar orınlanıwın baqlaw, sonıń menen bir ǵe, basqalarda kórinetu ǵ-ın boladı. Bazar ekonomikasında báseki tiykar ǵ-ı tártipke soluvchi mexanizm bolıp esaplanadı. Bul óndiriwshiler hám resurslami jetkezip beretu ǵ-ınlami ózine boysındiradi ǵan birden-bir kúsh bolıp tabıladı. Bazar sistemasına boysunatu ǵ-ın óndiriwshiler báseki nátiyjesinde payda alıwdı joybarlastirilqdi. Kimki bul nızamdı buzsa, zálel kóredi hám aqıbette batomom tamamlanılıwı múmkin. Monopoliya báseki menen almasinar eken, satıwshılar bazar ǵ-a tásir etiwi múmkin yamasa óz máplerinen kelip shıqqan halda bahalami asırıw arqalı mámleketke zálel alıp keledi.Bazar sisteması rawajlanıwı menen mámleket xalqı alatu ǵ-ın dáramatlar hám etetu ǵ-ın ǵ-árejetler arasında uyqaspawshılıqler payda boladı. Bul sıyaqlı mashqalalami sheshiwde mámleket tiykar ǵ-ı áhmiyetke iye. Ya ǵ-nıy, mámleket jámiyette ǵi dáramatlar nomutanosibli ǵini kemeytiw wazıypasın atqaradı. Bul wazıypalar bir neshe siyasiy ilajlar hám Pro ǵrammalarda óz sheshimin tapqan. Birinshiden, transfert tólewleri arqalı járdem ǵe mútáj, jaqpası, mayıp hám jumıssızlardı pensiyalar menen támiyinleydi. Ekinshiden, mámleket bazar ǵ-a aralasıwı arqalı dáramatlar bólistiriliwin óz ǵertiredi. Fermerler ǵe kepillik beriletu ǵ-ın baha hám minimal mıynet haqı tuwrısında ǵ-ı nızamshılıq mámlekettiń xalıq ayırım toparları dáramatların teńlestiriw maqsetinde bahoni tártipke salıp turıw ǵ-a mısal bóle aladı. Bunnan tısqarı xalıqtan alınatu ǵ-ın dáramat salıqlarınıń procentler boyınsha qatlamlar ǵ-a bóliniwi de xalıqtıń kem támiyinlen ǵen bóle ǵin qoilab-quwatlaw maqsetinde alıp barılıp atır ǵ-an pro ǵrammalardan biri bolıp tabıladı. Ekonomistler ǵe bazar iskerli ǵi aynıwınıń eki ja ǵ-dayı málim. Birinshiden, kerek bolma ǵ-an tavar hám xızmetlami óndiriste qanday resurslar boiishidan qat'i názer, ekonomikalıq tárepten paydalılı ǵ-ın anıq ajıratıp kórsete almaydı.Birinshi ja ǵ-dayda resurslami jormalı yamasa qosımsha nátiyje ǵe, ekinshiden bolsa, mámleket yamasa social mápke baylanıslı. 34 izertlewler alıp barılǵ-anlı ǵ-ın eskertip ótiw joiz bolıp tabıladı (Denis Medouz, Donella Medouz). Mısalı, iri ener ǵiya puxtalıq sıyaqlı mashqalallar kózqarasınan qara ǵ-anda usı tema bú ǵin ǵi kúnde de óz áhmiyetin jo ǵ-atpa ǵ-anı halda, aktuallıq kásip etip barıp atır. Usı tema átirap ortalıqtı (tábiyaat ) qáwipsizliklew tárepine e ǵali ǵi menen ajralıp turadı. Biziń pikirimizcha, 1960 -jıllar ǵ-a salıstır ǵ-anda sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw shárt-shárayatları sezilerli dárejede óz ǵerlı ǵi hám jańa processlami izertlew zárúriyatı sebepli usı temada izertlewler aparıw bú ǵin ǵi kúnde aktual áhmiyet kásip etken bo'lar edi. Ekonomikalıq ósiw sapası táliymatında ayriqsha ba ǵ-darlarınan biri - bul, turaqlı ekonomikalıq rawajlanıw bolıp tabıladı. “Turaqlı rawajlanıw” termini 1987- jılda átirap ortalıq hám rawajlanıw boyınsha xalıq aralıq komissiya (Bmndtland komissiyası ) tárepinen keń mámile ǵe kiritil ǵen. Turaqlı rawajlanıw delin ǵende kelesi áwladlamin ǵ óz jeke mútajliklerin qandira alıw múmkinshiliklerin qáwip astında qaldırma ǵan halda, bú ǵin ǵi kún mútajlikleriniń qandirilishi túsiniledi. Turaqlı rawajlanıw konsepsiyası bes tiykar ǵ-ı principke tiykarlanadı: l. Insaniyat keleshek áwladlami óz mútajliklerin qandira alıw múmkinshiliklerinen mahmm etpe ǵen halda, bú ǵin ǵi kúnde jasap atır ǵ-an Insanlamin ǵ mútajliklerin tolıq qanlı itibar ǵ-a alıw tiykarında rawajlanıw ǵ-a turaqlı hám uzaq múddetli tús beriwi kerek; 2. Tábiyiy resurslardan paydalanıw boyınsha ámelde ǵi sheklewler salıstırmalı bolıp tabıladı. Olar social shólkemlestiriw hám texnika dárejesiniń rawajlanıwı hám de biosferanıń insan iskerli ǵi aqıbetlerin jón ǵe salıw eta alıw múmkinshilikleri menen bo ǵiiq bolıp tabıladı. 3. Barlıq insanlamin ǵ eń ápiwayı dárejede ǵi mútajliklerin hám jetkilikli turmısqa erisiw boyınsha óz arzıw-úmitlerin ámel ǵe asırıwları ushın birdey múmkinshilikler usınıw zárúr. Dúnyada ápiwayı hal ǵ-a aynal ǵ-an jarlılıq ekolo ǵiyalıq hám basqa apatlar payda bolıwınıń tiykar ǵ-ı sebeplerinen biri bolıp qalıp atır. 4. Úlken finanslıq aqshalar ǵ-a iyelik etiwshilamin ǵ turmıs tárizin jer sharımiznin ǵ ekolo ǵiyalıq múmkinshilikleri, atap aytqanda ener ǵiya tutınıwına salıstır ǵ-anda muwapıqlastırıw zárúr. 5. Xalıq sanı jáne onıń ósiw pátleri jer sharı ǵlobal ekotiziminin ǵ óz ǵeriwshen islep shı ǵ-arıw potensialı menen muwapıqlastırıl ǵan bolıwı kerek. 36 dáramat bóleǵin bekkemlew ǵe ba ǵ-darlan ǵ-an fiskal siyasat júr ǵizedi. Byudjet kodeksi 2 (ulıwma hám arnawlı ) bólim, 9 bólim, 28 bap hám 192 elementtan ibarat. Ol ja ǵ-dayda bunnan aldın ámelde bol ǵ-an byudjet procesin tártipke saliwshi “Byudjet sisteması tuwrısında” ǵi hám “Mámleket byudjetiniń ǵáziynexana atqarıwı tuwrısında” ǵi nızamlar, nızamosti hújjetleri sáwlelen ǵenlestiril ǵen. Sol tiykarda byudjet procesin tártipke saliwshi ayırım normalar nızam dárejesine kóterildi. Byudjet kodeksi pútkil byudjet procesin (Mámleket byudjetin qáliplestiriw, tastıyıqlaw, jırlawdı hám de qada ǵ-alawdı támiyinlewdi) birden-bir hám pútin nızam hújjetinde sistemalashtirishni, Mámleket byudjetin de, byudjetten tısqarı maqsetli fondlami da tártipke salıwdıń birden-bir principlerin qóllawdı, byudjet procesi barlıq urıs qatnasıwshısılarınıń wákilliklerin hám de olardin' óz-ara sherikli ǵi mexanizmlerin bel ǵilewdi, sonıń menen bir ǵe, byudjetleraro qatnaslami rawajlanıwlashtirib, jer ǵilikli byudjetlamin ǵ dáramatlar dáreklerin bekkemlenip qoyıwdı, barlıq dárejelerde ǵi byudjetler arasında kepilliklami bólistiriwdi hám olardin' óz-ara sherikli ǵin názerde tutadı. Byudjet kodeksinde Germaniya, Fransiya, Qubla Kareya, Yaponiya sıyaqlı rawajlan ǵ-an mámleketlamin ǵ byudjet nızamchili ǵi tájiriybeleri inabatqa alın ǵ-an. Kodeksnin ǵ hár bir statyası milliy ekonomikamızdıń ózine tán tárepleri menen salıstırıwlap shı ǵ-ılǵ-an. Byudjet sisteması rawajlanıwı dáwirinde ámeliyatda ózin aqla ǵ-an, mámleket basqarıwı sisteması reforması menen Proporcional túrde taraqqiy tawıp bar ǵ-an hám qáliplesken normativhuquqiy bazanıń hasası saqlap qolinib, jáhánda hámme tarepinen tan alın ǵ-an byudjet sisteması principlerı, byudjet klassifikaciyası, orta múddetli byudjetti joybarlaw yamasa nátiyje ǵe ba ǵ-darlan ǵ-an byudjetlestiriw sıyaqlı normalar Kodeksda óz hákisin taptı.Bunnan tısqarı, byudjet wákillikleriniń keńeytiriliwi arqalı tek ǵ-ana qada ǵ-alaw shólkemleri, bálki tuwrıdan-tuwrı byudjet qarjların alıwshılar,byudjet shólkemleri hám de byudjet qarjların bóliwshilerr kepillikleri de tolıq kórsetip berildi. Byudjet kodeksi ámelde ǵi normalami keńeytiw menen bir qatarda, mámleket tárepinen aqsha tartıw, byudjet atqarıwı ústinen qada ǵ-alaw hám byudjet nızamshılı ǵ-ın buz ǵ-anlıq ushın juwapkerlikti sáwlelendiriwshi jańa elementlar menen de áhmiyetli bolıp tabıladı. Ulıwma al ǵ-anda, byudjet procesi basqıshları, ya ǵ-nıy Mámleket byudjetin tayarlaw, kórip shı ǵ-ıw, tastıyıqlaw hám de jırlaw, atqarıw ústinen qada ǵ-alaw hám esabat tayarlawdı ámel ǵe asırıw fimksiyalari bel ǵilendi. 28 Bunda R hám L kapital óndiriste ósiwǵe alıp kel ǵen faktorlar dep qaraladı. Endi pikirimizdi Robert Solou hám Trevor Sven ekonomist ilimpazlar atına atal ǵ-an, Solow-Swan modeline yamasa kóple ǵen ádebiyatlarda Solou modeli dep atalatu ǵ-ın model ǵe qaratamız. Bul ilimpazlar 1956 -jılda dúńya júzilik maqalaların baspadan shı ǵ-arıw menen Solou modelin tanıstırıwdı . Bap Solou keyinirek bul modeldiń keleshekte ǵi kelesheklerin jáne onı qóllaw usılların rawajlantirdi hám ekonomika ǵ-a qosqan bul úlesi ushın Nobel sıylıqı menen tá ǵ-dirlandi. Bul model biziń tek ǵ-ana ekonomikalıq ósiw ǵe bol ǵ-an qarawımızdı emes,bálki maqroekonomikanıń barlıq tarawlarına bol ǵ-an jantasıwımızdı da óz ǵertirdi.Basqa bir amerikalıq ekonomistler: Garvard universiteti professorı Robert. J. Barro hám Kolumbiya universiteti ekonomika pánleri boyınsha professor Xavier Sala-i- Martin ózleriniń “Ekonomikalıq ósiw” dep atal ǵ-an dóretpelerinde ekonomikalıq ósiwdi támiyinleytu ǵ-ın faktor dep úsh túrli omilni sanap ótiwdi. Olar kapital K (t), labor (t) hám intellekt T (t) .Bunda islep shı ǵ-arıw funksiyası tómende ǵishe bolıp tabıladı: Y (t) = F [K (t), L (t), T (t) ] Bul jerde Y (t) qandayda bir dáwir dawamında islep shı ǵ-arıw mu ǵ-darın ańlatadı. Bul ekonomikalıq modeldiń Harrod-Domar modelinen parqı soń ǵ-ı omilda bolıp tabıladı. O ǵ-an kóre, jámiyette texnika hám bilimsiz resurslardan paydalanıp bolmawi hám resursların kúshke keltiretu ǵ-ın aynan intellekt hám texnolo ǵiyalar dep aytıp ótil ǵen. Basqa bir ekonomist alım Artur Levis óz modelinde jumısshı kúshi rezervi ekonomikalıq ósiwdiń tıykari dep aytıp ótken. Onıń pikrine qara ǵ-anda, bul model “xalıq tı ǵ-ızlı ǵ-ı joqarı, kapital deficit, tábiyiy resurslar bolsa sheklen ǵen” mámleketler ushın qol keledi.Bunday mámleketler ǵe Indiya, Pakistan hám E ǵipetke uqsas mámleketler kiredi. Professor Acemo ǵlunin ǵ rawajlanıw ekonomikasına qosqan tiykar ǵ-ı úlesi onıń siyasiy institutlardıń rawajlanıwda ǵ-ı ústinli ǵi haqqında ǵ-ı jumısı boldı, bul teoriya “Ne ushın xalıqlar páseńlew ǵe ushraydı” kitabında da ǵ-aza etil ǵen. Bunda ol instituttıń eki tiykar ǵ-ı túri bar ekenin aytıp otedi: ekstraktiv hám inklyuziv. Ekstraktiv mákemeler kishi yamasa jal ǵ-ız shaxsqa (mısalı, feodal sistema waqtında zoda ǵonlar ǵa) xizmet etiw ushın jaratıl ǵ-an.Biraq inklyuziv mákemeler kópshilik tárepinen basqarıladı hám sol sebepli xalıqtıń ulıwma turmıs párawanlı ǵ-ın jaqsılawdı niyet etedi . Ramsey modeli ekonomikalıq ósiwdiń neoklassik modeli bolıp tabıladı. Ol xalıqtıń eksponensial ósiwi menen jabıq ekonomikada kapital hám tutınıwdıń waqıt evolyutsiyasın xarakteristikalaydı. Bul ishda xalıqtıń ulıwma waqıt evolyutsiyası ushın Ramsey modeli qáliplestiril ǵen. Sonıń menen bir ǵe, ekonomikada 15 2.3 Ekonomikaliq o'siw modelleri. Dúnya mámleketlerinde sońǵ-ı 25 jıl dawamında (1990 -2014-jıllar) ekonomikalıq ósiw hám innovciyalıq investitsiyalar kólemi arasında ǵ-ı baylanıslıqlı ǵ-ı analiz etkenimizde tómende ǵi nátiyjelami alıw múmkin. Birinshiden, joqarı hám orta tabıslı mámleketlerde YAIM hám innovciyalıq investitsiyalar kóleminiń jıllıq ortasha ósiwi o 'rtasida jaqın baylanıslılıq bar. Tómen tabıslı mámleketlerde bolsa bul ja ǵ-day baqlanbaydı. Ekinshiden, orta tabıslı mámleketlerde innovciyalıq investitsiyalar kóleminiń YAIM da ǵi úlesi turaqlı asıp barıp atır. Tómen tabıslı mámleketlerde de bul úles ósip barıp atır, bıraq ósiw páti orta tabıslı mámleketlamikidan astelew. Joqarı tabıslı mámleketlerde bolsa kerisinshe innovciyalıq investitsiyalar úlesi azraq tussede, turaqlı 20% ten bolıp turıptı. Sol orında túrli dáwirlerde jedel rawajlan ǵ-an hám rawajlanıp atır ǵ-an Mámleketler tájiriybesi, atap aytqanda, qubla arqa Aziya mámleketleri tájiriybesi dıqqatqa iye. “Aziya jolbarıslari” dep atalıwshı tórt mámleketten (Sin ǵapur, Gonkon ǵ, Qubla Kareya, hám Tayvan ) ekewi - Kareya hám Sin ǵapur tájiriybesiniń kórsetiwishe ekonomikalıq rawajlanıwdıń málim basqıshına chiqquncha innovciyalıq investitsiyalar kólemi,sonıń menen bir ǵe YAIM joqarı pát penen ósińki. Jańa industrlash ǵan (sanaatlasqan ) mámleketler-Malayziya hám Taylandta Aziyada ǵ-ı finanslıq páseńlew ǵe shekem (1997-1998) innovciyalıq investitsiyalar hám YAIM jedel pátda ósińkili ǵi ǵúzetildi. Házir ǵi kúnde jedel rawajlanıp atır ǵ-an mámleketler retinde kórsetiletu ǵ-ın Kitay hám Vetnamda bolsa innovciyalıq investitsiyalar kólemi turaqlı uzaq múddette joqarı pátda ósip kelip atır. Kitay ekonomikasınıń ta ǵ-ı bir ajralıp turatu ǵ-ın tárepi mınada, innovciyalıq investitsiyalamin ǵ YAlMda ǵi kólemi bar ǵ-an sayın ósip barıp atır.Keste ma ǵ-lıwmatlarınan usıdan ayqın boladı izertlew qılınıp atır ǵ-an dáwirde jáhán ekonomikası ortasha jıllıq 3, 5% ósiwdi qurap atır. Jáhán ekonomikasın rawajlanıwda, onı finanslıq-ekonomikalıq krizistan shı ǵ-ıwında jáne onıń ekonomikalıq kórsetkishlerin ósiwinde tiykar ǵ-ı dvi ǵatel retinde háreketlendiriwshi kúsh, Kitay ekonomikası bolıp esaplanadı.Kitay ekonomikası 1993-2007-jıllarda mámleket YAIM kólemin jıllıq ósiw sura'tini ortasha 10, 4% támiyinlewi nátiyjesinde ekonomikalıq qalaqmámleketten 2014-jıl ǵ-a kelip AQSHlarini artta qaldırıp jáhánda XQP boyınsha bahalan ǵ-an YAIM kólemi boyınsha birinshi orın ǵ-a shı ǵ-ıp aldı.Jáhán ekonomikasında onıń zárúrli re ǵionlıq birlespelerinen biri bol ǵ-an yevrozona mámleketleri quramına qatar rawajlanıp atır ǵ-an mámleketlami kirip qosılıwı hám 2009 -yil ǵi jáhán finanslıq-ekonomikalıq 30 xojalıǵ-ında bolsa she ǵaralıq miynet ońimdarlı ǵ-ınıń asıwı (intensiv tur). Ekonomikalıq ósiwdiń bul eki túri investitsiyalawdıń eki túrli qıylı wazıypalarına muwapıq keledi. Sanaatda ǵáp tiykarlanıp kapitaldı keńeytiw ústinde baradı. Sol sebepli investitsiyalamin ǵ beril ǵen wazıypası juwmaqlawshı sanaat ónimine usınısqa baylanıslı boladı. Onıń ósiwi dáramatlar asıwı hám investitsiyalar keńeyiwin xoshametlentiredi. Awıl xojalı ǵ-ında, kerisinshe, investitsiyalar dáramatlamin ǵ qısqarıwına baylanıslı halda ken ǵayadi: mıynet haqına ǵ-árejetlamin ǵ kóbeyiwi fermerlami qol miynetin mashina miyneti menen almastırıw ǵ-a májbúr etedi. Óz modelin rawajlanıp atır ǵ-an mámleketler ushın islep shı ǵ-ıp A.Lyuisuni industrial basqıshnı ótken Batıs mámleketler ushın tuwrı kelmeydi, dep esapla ǵ-an. Ekonomikalıq rawajlanıw modeli (frans. modele - ólshew, úl ǵi) - mámleket ekonomikasın shólkemlestiriw hám rawajlandırıwdıń strate ǵiyası, maqsetleri, ulıwma principlerı kórsetil ǵen teoriyalıq qarawlar kompleksi. Ekonomikalıq taraqiyyot túsini ǵi 20 -ásirdiń 50-y. larida payda boldı. Bul dáwir kelip kópshilik burın ǵ-ı koloniya mámleketler óz ǵ-árezsizli ǵine erisip, milliy mámleket qurıw jolına ótken edi. Bul waqıtta tiykar ǵ-ı 3 iri rawajlanıw jolı bolıwı múmkinli ǵi haqqında ǵ-ı qarawlar bar edi [ (kapitalıstik, so-sialistik hám sotsialistik jónelis (oriyentatsiya) ]. 20 -ásir aqırlarına kelip qandayda -bir mámlekettiń ekonomikalıq rawajlanıwın qatań qabıl etil ǵen qa ǵ-ıydalar sheńberi menen sheklep turıw múmkin emesli ǵi, rawajlanıw jolları (modeller) talay keń kólem hám maq-sad ǵa e ǵali ǵi, olardan birin tańlawda hár bir mámleket óz ishki shártsharoitlaridan kelip chiqmo ǵ'i zárúrli ǵi málim boldı. Ekonomika teoriyasında ayırım ilimpazlar Ekonomikalıq taraqiyyot modeldi mámleket basqarıw princpıı desa, basqalar socialekonomikalıq formatsiya, úshinshileri bolsa sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwdıń anıq bel ǵilen ǵen jolı dep esaplaydı. Ekonomikalıq taraqiyyot modeldi ekonomikalıq qatnaslardıń keń kólemli sisteması, huqıqıy, ma'-muriy hám de xojalıq mexanizmleri arqalı basqarıladı. Bunday qatnaslardıń sub'yekti múlk iyeleri, xojalıq iskerli ǵi qatnasıwshıları, awqamlar, mámleket hám menshikli sektor, mámleket sheńberinde ǵi re ǵion hám tar-moklar esaplanadı. Álbette, ekonomikaliq o'siw etika hám dúńya ǵ-a kózqaras, mentalitet, turmıs tárizi, mádeniyat sıyaqlı social normalar óz tásirin málim jıra -jada ótkeredi.Ekonomikalıq taraqiyyot modeldi ǵlobal hám milliy xarakterde boladı. Hazir ǵi waqıtta rawajlanıwdıń bir qatar tipik ǵlobal modelleri qáliplesken. Olar arasında Aziya, Evropa, Latın Amerikası, Aziya -Tınısh okeanı, Afrika hám postsovet Ekonomikalıq taraqiyyot modeldi kórsetiw múmkin. Olar ishki 19 Bazarda Oraylıq bank ǵ-áziyne qımbatlı qa ǵ-azların satıw yamasa satıp alın ǵ-an zat qılıw jolı menen pul usınısına tásir etedi, ya ǵ-nıy pul bazarında talap hám usınıs teń salmaqlılıqın támiyinleydi. Pul bazarında mámilede pul mu ǵ-darı artıqmashlı ǵ-ın ámelde ǵi dep shama menen oylaymız. Tuwrısıda, Oraylıq bank artıqsha pul massasın kemeytiw yamasa joq etiw ǵe háreket etedi. Onıń ushın, ol ashıq bazarda óziniń qımbatlı qa ǵ-azların xalıq hám bankler ǵe usınıs etedi, olar bolsa onı satıp alın ǵ-an zat ete baslaydılar. Mámleket qımbatlı qa ǵ-azlarınıń (satıw yamasa satıp alıw jolı menen) usınısı asıp bar ǵ-an sayın, onıń bahası paseyedi, o'z ǵ eze ǵinde o ǵ-an bol ǵ-an satıp alın ǵ-an zat (ya ǵ-nıy qımbatlı qa ǵ-azlardı satıp al ǵ-anlar ǵ-a procent formasında aqsha toianadi) asadı, bul bolsa o ǵ-an bol ǵ-an talaptı asıradı. Bankler hám xalıq qımbatlı qa ǵ-azlami kóprok satıp alın ǵ-an zat ete baslaydılar, sońı nátiyjede banklamin ǵ rezervleri qisqaradı, óz ǵeze ǵinde, bul hoi pul usınısı bank multiplikatori ǵa teń koefficientte qısqarıwına alıp keledi. Bul bank rezervi hám pul usınısınıń artıwına alıp keledi. O'zbekitanda pul-kredit siyasatınıń tómende ǵi ba ǵ-darları ámelde ǵi: mámleket tárepinen pul massasın aldınan biliw, onı turaqlı baqlaw; Oraylıq bank tárepinen kommerciya bankleriniń operatsiyaların pul menen támiyinlew pul mámilesi salasın baqlaw ǵ-a múmkinshilik beredi; kredit hám byudjet sistemaları arasında óz-ara qatnaslar quralın jetilistiriw, kredit beriw, byudjet kemisli ǵi sharayatında onı pul shı ǵ-arıw esabına emes, bálki mámlekettiń qımbatlı qa ǵ-azların satıw esabına oraw zárúr. Bul siyasattiń tiykar ǵ-ı quralı, Oraylıq bank tárepinen ámel ǵe asırilatu ǵ-ın esap stavkasın tártipke salıw, kommerciya bankleriniń májburiy túrde Oraylıq bankte saqlaytu ǵ-ın rezerv normaın óz ǵertiw, qımbatlı qa ǵ-azlar boyınsha ashıq bazarda ǵ-ı operatsiyalami jol ǵ-a qoyıw hám basqa ilajlardan ibarat. Mámleket tárepinen xojalıqlar ǵ-a kórsetiletu ǵ-ın finanslıq járdemler dotatsiya, subvensiya hám subsidiya formalarında alıp barıladı.Dotatsiya -byudjet hám byudjetten tısqarı fondlardan qaytarıp almaslik shárti menen xojalıqlamin ǵ zálellerin oraw, sonıń menen bir ǵe,jer ǵilikli byudjetler proporcionallı ǵ-ın támiyinlew ushın ajıratıl ǵ-an pul ǵ-árejetlerinin' bolıp tabıladı.Subvensiya - qat'i maqsetler ushın beriletu ǵ-ın dotatsiya túri bolıp, paydalanıw shárti buzıl ǵ-anda onı qaytarıp alıw múmkin.Subsidiyalar - bul pul yamasa natura kórinisinde ǵi járdem túri bolıp, byudjet hám byudjetten tısqarı fondlardan kórsetiledi.Mámleket, ekonomikalıq ósiwdi támiyinlew maqsetinde byudjetiniń barlıq kólemlerinde teń salmaqlılıqtı saqlaw, jer ǵilikli byudjetlamin ǵ 27 ǵ-árejetler úlesi azayıwın ańlatadı. Bunday juwmaq ótken asirde nemis statisti En ǵel tárepinen beril ǵen hám En ǵel birinshi nızamı atınıń al ǵ-an. En ǵeldin' ekinshi nızamı sanaat tutınıw tovarları hám qımbat bahalı buyimlar ǵa tiyisli bolıp, xalıqtıń jan basına bol ǵ-an tabısı kóbey ǵen tárepke, úy xojalıqlarınıń bul tavar toparına ǵ -árejetleriniń úlesi de artadı. Keyinirek in ǵliz ekonomistsi K. Klark jańa empirik ma ǵ-lıwmatlar tiykarında En ǵel juwmaqların tastıyıqladi hám a ǵrar tarawı úlesiniń azayıwı basında sanaat úlesiniń kóbeyiwi esaplanıp, keyin bolsa xizmet kórsetiw salasınıń ósiwi esaplanadı. Bul tarawlarda ǵ-ı, eń dáslep xizmet kórsetiw salasında ǵ-ı islep shı ǵ-arıwdı rawajlandırıw ǵ-árejetleriniń elastik ósiw koefficiyenti jalpı ishki ónimdiń ósiwine baylanıslı halda 1 den joqarı boladı. Bul YAIM ósiwine baylanıslı halda xizmet kórsetiw salasında ǵ-ı ǵ-árejetler ekonomikanıń basqa tarawlarıda ǵ-ı ǵ -árejetler ǵe salıstır ǵ-anda tez pát penen ósedi. Mısal ushın, AQSHda YAIMda ulamin ǵ úlesi 1929 - jılda (j°riy bahalarda ) 34, 7%, 1960 - jılda 38, 1%, 1976 - jılda 45, 6% ni shólkemlestir ǵen. Usınıń menen bir ǵe, xızmet kórsetiwdiń úlesi jeke tutınıw ǵ-árejetlerinde de kópayadi: AQSHda 1950-jılda 51, 5%, 1960 -jılda 50, 4%, 1975-jılda 60, 2% ten ibarat bo'I ǵan. 1990 -jıllarda rawajlan ǵ-an mámleketlerde xizmet kórsetiw salasınıń YAIMda ǵi úlesi 55% ǵe shekem hám jeke tutınıw ǵ-árejetlerinde ǵi úlesi 70% ǵe shekem kóbeydi. Jámiyet tárepinen islep shi ǵ-arılatu ǵ-ın hám tutınıw etiletu ǵ-ın xızmetler túrli kate ǵoriyalar ǵa bólinedi: - arnawlı bilimlami talap etiwshi intellektuallıq xızmetler (tálim beriw, dáldalshılıq, reklama iskerlik túrleri); - den sawlıqtı saqlaw, tálim menen baylanıslı xızmetler; - mıymanxana hám restoranlar iskerli ǵi menen baylanıslı xızmetler; - baylanıs quralları (transport, pochta, telekommunikatsiya); - finanslıq xızmetler (bankler tárepinen usınıs etiletu ǵ-ın kredit hám basqa xızmetler, qamsızlandırıwlaw); - jámiyet qor ǵ-alıwın támiyinleytu ǵ-ın jáne onıń a ǵ-zaları arasında ǵ-ı baylanıslardı tártipke salıp turıwshı ulıwma xızmetler (mamIakat qor ǵ-aniwi, jámiyetlik rejimin saqlaw, ádillik, milliy hám jer ǵilikli dárejede ǵi ulıwma basqarıw). Ekonomika iskerlik tarawılarında ǵ-ı óz ǵerisler social institutlar, insanlar xatti- háreketleri hám ideolo ǵiyalarında sezilerli óz ǵerisler ǵe alıp keledi. Usı óz ǵerisler modernizaciya dep júritiledi. Shved еkonomistsi G. Myurtal «ushinshi dúnya» mámleketleri ekonomikalıq rawajlanıwına arnal ǵ-an «Aziya dramasi» atlı kitabında modernizaciyanıń tómende ǵi principlerıni kórsetip ótken: 7 Biraq bul processda hár bir jańa basqıshda islep shıǵ-arıw múmkinshilikleri keńeyiwinde ǵi rawajlanıwda barlıq jámiyet mútajlikleri qandirilmaydi. Jámiyet mútajlikleri islep shı ǵ-arıw resurslarına qatnasda mudami birinshi bolsa - de, bul mútajliklami qandırıwshislep shı ǵ-arıw ónimleri málim mámlekettiń islep shı ǵ-ariwshılari yamasa import ónimleri quralları ózlestiril ǵende payda boladı. Bunı usınıń menen túsindiriw múmkin, mútajliktiń payda bolıwı qádem - baqadam ǵ -alabalıq tús aladı hám islep shı ǵ-arıwdıń úzliksiz rawajlanıwın názerde tutadı. Islep shı ǵ-arıw múmkinshilikleriniń rawajlanıwı jámiyet mútajlikleri ósiwi mu ǵ-darı menen ǵine emes, olardıń strukturasında bir mútajlik úlesiniń artıwi hám basqasınıń úlesi tómenlewi menen shártlenedi. Islep shı ǵ-arıw resursları hám islep shı ǵ-arıw strukturası, qa ǵ-ıyda ǵ-a muwapıq mútajlikler strukturası sıyaqlı tez óz ǵeriwi múmkin emes. Ónim yamasa xızmetke jańa mútajlik tuwılıwı ushın onıń bir waqıtta islep shı ǵ-arıwdı ózlestiriw hám bazarda qarıydarlar talaplarına uyqas, tólew qábiletine iye óz sapası hám bahası menen olar talabına juwap beretu ǵ-ın jańa ónimdiń payda bolıwı dálili jetkilikli.Usınıń menen bir ǵe málim tavar islep shı ǵ-arıwdı ǵ-alabalıq ózlestiriw ushın málim múddet zárúr. Óndiriwshiler artta qalıwdı kemeytiw ǵaǵina erisiwleri múmkin, bıraq onı pútkilley eskirtire almaydılar. Bunnan kelip shı ǵ-adıki, ekonomika tiykar ǵ-ı subektleriniń ekonomikalıq ósiwi tárep umtılıwı jámiyette qanday rawajlanıw dárejesine erisil ǵen ǵe baylanıslı bolma ǵ-an halda ámelde ǵi boladi. Biraq islep shı ǵ-arıw real shártleri ósiw potencialın ámel ǵe asırıwda mudamı da jol qoymaydı. Bunday sharayatlarda dipressiya yamasa tap ishki ekonomikalıq faktorlar sıyaqlı milliy ekonomika ǵ-a qatnasda ǵ-ı ishki faktorlar (mısalı, urıslar, ishki hám xalıq aralıq siyasatda ǵ-ı óz ǵeris hám basqalar ) menen anıqlama bernishi múmkin bol ǵ-an ekonomikalıq páseńlew baslanadı.Ekonomikada ekonomikalıq ósiwdiń júze ǵe keliwi formaları anıqlamasında eki tiykar ǵ-ı jantasıw bar. Olardan keń tarqal ǵ-anı ekonomikalıq ósiwdi YAIM (MD) real kólemi ósiw páti yamasa bul kórsetkishleri xalıq mútajli ǵi esabında asırıw páti menen ólshenerlik anıq waqıtta milliy ekonomika rawajlanıwınıń jámi xarakteristikası menen túsiniw esaplanadı. Ekonomikalıq ósiwdi esaplawdıń ol yamasa bul usılın qóllaw zárúrshili ǵi, ádetde izertlew máseleleri menen baylanıslı. Ekonomikalıq ósiwdi esaplawdıń birinshi usılı, ádetde,mámlekettiń ekonomikalıq potencialı keńeyiw pátlerin bahalawda qollanıladı, ekinshisidan bolsa xalıqtıń qolay sharayatı dinamikası analizinde yamasa túrli aymaqlar hám mámleketlerdiń turmıslıq dárejesin salıstırıwda paydalanıladı. Házir ǵi waqıtta ósiw teoriyasında ekinshi esaplaw usılı ábzal dep qaraladı.Ekonomikalıq ósiwde real milliy dáramat asıwı 5 Juwmaqlaw Juwmaqlap aytqanda, ekonomikalıq ósiw sapası teması júdá keń qamtılǵ-an tema esaplanadı. Bu ǵ-an baylanıslı usı temanı onı qamtıp alıwshı barlıq tárepleri menen bir ǵelikte jaqtılandıriw ǵe háreket qılıw, ekonomikalıq ósiw sapasınıń barlıq qırların ashıp beriw usı ilimiy - izertlew jumısınıń ilimiy áhmiyetin jáne de asırıw ǵ-a xızmet etedi. Bú ǵin ǵi kúnde tákirar óndiristiń ekolo ǵiyalıq tipi teması bar ǵ-an sayın aktuallıq kásip etpekte Bul orında sonı ań ǵ-arıwımız kerekki,insannıń tábiyaatqa hújimi sonshalıq tereńlesip kettiki, bunıń nátiyjesinde insanlar turmısına unamsız tásir etiwshi, artqa qaytarıp bolmaytu ǵ-ın processler júze ǵe kelip atır. Ámelde ǵi tártip-qa ǵ-ıydalardı buz ǵ-anlıq ushın túrli tásir ilajların qóllawdı ańlatpa etiwshi,xojalıq iskerli ǵiniń ekolo ǵiyalıq tipini xoshametlew de, ayriqsha aktual temalardan esaplanadı.Ekonomikalıq ósiw sapasınıń átirap -ortalıqtı qor ǵ-aw ǵ-a ba ǵ-darlan ǵ-an tipleri haqqında sóz júr ǵizer ekenmiz, 1960 -jıllarda resurs tejew menen tı ǵ-ız baylanıslı bol ǵ-an nol dárejeli ekonomikalıq ósiw teması ústinde 35 jetkezip beretuǵ-ınlami ózine boysındiradi ǵan birden-bir kúsh bolıp tabıladı. Bazar sistemasına boysunatu ǵ-ın óndiriwshiler báseki nátiyjesinde payda alıwdı joybarlastirilqdi. Kimki bul nızamdı buzsa, zálel kóredi hám aqıbette batomom tamamlanılıwı múmkin. Monopoliya báseki menen almasinar eken, satıwshılar bazar ǵ-a tásir etiwi múmkin yamasa óz máplerinen kelip shıqqan halda bahalami asırıw arqalı mámleketke zálel alıp keledi.Bazar sisteması rawajlanıwı menen mámleket xalqı alatu ǵ-ın dáramatlar hám etetu ǵ-ın ǵ-árejetler arasında uyqaspawshılıqler payda boladı. Bul sıyaqlı mashqalalami sheshiwde mámleket tiykar ǵ-ı áhmiyetke iye. Ya ǵ-nıy, mámleket jámiyette ǵi dáramatlar nomutanosibli ǵini kemeytiw wazıypasın atqaradı. Bul wazıypalar bir neshe siyasiy ilajlar hám Pro ǵrammalarda óz sheshimin tapqan. Birinshiden, transfert tólewleri arqalı járdem ǵe mútáj, jaqpası, mayıp hám jumıssızlardı pensiyalar menen támiyinleydi. Ekinshiden, mámleket bazar ǵ-a aralasıwı arqalı dáramatlar bólistiriliwin óz ǵertiredi. Fermerler ǵe kepillik beriletu ǵ-ın baha hám minimal mıynet haqı tuwrısında ǵ-ı nızamshılıq mámlekettiń xalıq ayırım toparları dáramatların teńlestiriw maqsetinde bahoni tártipke salıp turıw ǵ-a mısal bóle aladı. Bunnan tısqarı xalıqtan alınatu ǵ-ın dáramat salıqlarınıń procentler boyınsha qatlamlar ǵ-a bóliniwi de xalıqtıń kem támiyinlen ǵen bóle ǵin qoilab-quwatlaw maqsetinde alıp barılıp atır ǵ-an pro ǵrammalardan biri bolıp tabıladı. Ekonomistler ǵe bazar iskerli ǵi aynıwınıń eki ja ǵ-dayı málim. Birinshiden, kerek bolma ǵ-an tavar hám xızmetlami óndiriste qanday resurslar boiishidan qat'i názer, ekonomikalıq tárepten paydalılı ǵ-ın anıq ajıratıp kórsete almaydı. Birinshi ja ǵ-dayda resurslami jormalı yamasa qosımsha nátiyje ǵe, ekinshiden bolsa, mámleket yamasa social mápke bo ǵiiq. Aldın ǵ-ı temalarda kórdikki, básekili bazar sistemasınıń qolaylıqlarınan biri resurslami nátiyjeli bólistiriwden ibarat. Basqasha aytqanda, hár bir túrde ǵi tavar hám xızmetti óndiriste resurslar tuwrı yamasa maqul túsetu ǵ-ın bólistiriledi.Básekili bazarda ǵ-ı resurslamin ǵ nátiyjeli bólistiriliwinde jasırınsha túrde kemshilikler de bar. Mısalı, hár túrlı túrde ǵi tavar hám xızmetlami islep shı ǵ-arıw yamasa tutınıw qılıwda qosımsha nátiyje yamasa tawlanıw bolmaydı, dep esaplanadı. Tawlanıw tavar hám xızmetlami islep shı ǵ-arıw yamasa is'temol qılıw menen baylanıslı bol ǵ'an múmkinshilik hám ǵ -árejetler úshinshi tárepke, ya ǵ-nıy tikkeley satıwshı yamasa satıp alıwshı bolma ǵ-an tárepke ótedi. Tawlanıw, sonıń menen bir ǵe, qosımsha nátiyje dep da júritiledi. Sebebi, ol bazar aldı - sotdisida qatnasıp atır ǵ-an individ yamasa ǵumhlar esabına tuwrı keletu ǵ-ın múmkinshilik hám ǵ-árejetlami ańlatadı. 25 daǵ-darısı unamsız tásir kórsetdi. Globallasıw sharayatında yevrozona re ǵioni mámleketleri YAIM kólemin ósiw pátleri jáhándıń eń rawajlan ǵ-an mámleketi bol ǵ-an AQSHdan artta qaldı hám jıllıq ortasha ósiw páti 2% ni quradı.2013-jıl ǵ-a kelip bul unamsız tásir nátiyjesinde yevrozona re ǵioni mámleketleriniń YAIM kólemi -0, 4% ǵa pasaydi. Mısalı 2014-jıl ǵ-a kelip 2000-jıl ǵ-a salıstır ǵ-anda YAIM Germaniyada 114% ǵa, Ullı Britaniyada 121% ǵa, Bel ǵiyada 117% ǵa, Fransiyada 113% ǵa o'sdi. Jáhán ekonomikasın ekonomikalıq ósiwinde soń ǵ-ı jıllarda tiykar ǵ-ı tutınıw faktorı talaptı xoshametlew bol ǵ-an bolsa, bú ǵin ǵi ǵlobalizatsiya sharayatında bul faktorlar múmkinshilikleri sheklenip jańa innovciyalıq texnolo ǵiyalar ǵ-a tiykarlan ǵ-an faktorlar birinshi orın ǵ-a shı ǵ-ıp atır. Nátiyjede bú ǵin ǵi ǵlobalizatsiya sharayatında joqarı texnolo ǵiyalıq rawajlanıw dárejesine iye bol ǵ-an mámleketlerde innovciyalıq ónimler islep shı ǵ-arıw shárt-shárayatları hám múmkinshilikleri joqarı bol ǵ-anIi ǵi sebepli bul mámleketlerde ekonomikalıq o 'sish retinde úlken múmkinshilikler ǵe iye bolmaqda. Jáhán finanslıq-ekonomikalıq da ǵ-darısınan shı ǵ-ıw ushın kóple ǵen mámleketler, sonday-aq, 0 'zbekiston da ekonomikanı modemizatsiyalash hám innovciyalıq rawajlandırıw jolin tańla ǵ-an. Innovciyalıq rawajlanıw jolı sanaat óndirisin texnolo ǵiyalıq tárepten jańalaw, ónimdi hám islep shı ǵ-arıwdı diversifikatsiyalew, ekonomikanı shiyki zat hám aralıq ónimler islep shı ǵ-arıw ba ǵ-darınan waz keshiw hám qosıl ǵ-an baha úlesi joqarı boM ǵan ónimler óndiriske ótiw esabına onıń báseki ǵe shıdamlılı ǵ-ın asırıwda ańlatıladı. Biraq innovciyalıq ekonomikanı qáliplestiriw hám rawajlandırıw, joqarı texnolo ǵiyalıq ónimler bazarına kirip barıw, innovciyalıq texnolo ǵiyalar bazarında óz ornın iyelew uzaq bazar dáwirin hám úlken mu ǵ-darda ǵ-ı finanslıq aqshalami talap etetu ǵ-ın quramalı process bolıp tabıladı. Ekonomikalıq ósiwde sonday faktorlar da bar, olardıń ekonomikalıq ósiw ǵe tásirin anıqlaw qıyın esaplanadı. Mısalı, AQSH dıń ay tábiyiy rezervleri mámlekettiń ekonomikalıq ósiw ǵe úlken úles qosqan. AQSHda mol ónim jetistiriw ushın tábiyiy sharayatlar, ener ǵetikalıq rezervler, mineral hám basqa resurslar kóp. Bul rezervlami kólemi tárepten AQSH ǵa tek ǵ-ana Rossiya yamasa Kanadanı teńlestiriw múmkin.Bıraq tábiyiy resurslamin ǵ ózi ǵine ekonomikalıq ósiwdi támiyinlep bere almaydı. Tábiyiy resursları kem boi ǵan mámleketlerde de ekonomikalıq ósiw tez pátda boiishi múmkin. Mısalı Yaponiya sheklen ǵen resurslar ǵ-a iye boiib, ekinshi jáhán urısınan keyin tez pátda rawajlandi. Bunnan tısqarı sonday faktorlar da bar olardı bahalawdıń ulıwma ılajı joq, mısalı 31 Ramseyninǵ qa ǵ-ıydası “teris elastiklik qa ǵ-ıydasi” bolıp tabıladı. Ol ja ǵ-dayda ónimler ǵe juklenetu ǵ-ın salıq kólemi ónim ǵe bol ǵ-an talap elastikli ǵine keri bolıwı kerek .Izertlew metodolo ǵiyasi. Maqalada sistemalı jantasıw, statistika, salıstırıwlaw, ilimiy abstraksiya hám de ámelde ǵi bol ǵ-an ekonomikalıq ósiw ǵe baylanıslı jer ǵilikli hám shet el ádebiyatlar hám maqalalardı úyren ǵen halda ekonomikalıq ósiw teoriyaleri salıstırıl ǵ-an hám olar ǵrafik -sızılmalar járdeminde suwretlen ǵen. Analiz hám nátiyjeler. Ekonomikalıq tárepten malumki, ekonomikalıq ósiw procesi islep shı ǵ-arıw funksiyasınıń formasına tuwrıdan-tuwrı baylanıslı. Sonıń menen bir ǵe, ekonomikalıq ósiw hám rawajlanıw dinamikalıq process esaplanadı, sol sebepli jalpı islep shı ǵ-arıw, kapital, tutınıw hám xalıq qanday hám ne ǵe óz ǵerip turıwın ǵúzetip barıw zárúrli. Sonıń ushın ekonomikalıq ósiw hám rawajlanıwdı úyreniw dinamikalıq modellerdi úyreniwdi talap etedi. Joqarıda keltiril ǵen modellerden Solou modeli ulıwma dinamikalıq teń salmaqlılıq modeli dep ataladı. Bul model uzaq múddetli ekonomikalıq ósiwdi támiyinlew ǵe háreket etedi. Bul modelninin ǵ tiykar ǵ-ı ideyasın tómende ǵi sızılma arqalı túsinip alıw múmkin. Ekonomikalıq ósiwde J. Mid modeli Ol da neoklassik tiykarlar ǵ-a iye bolıp, ekonomikalıq ósiwdi marjinalistik jantasıwlar arqalı túsintiredi. 0 'z konsepsiyasın J. Mid “Ekonomikalıq ósiwdiń neoklassik teoriyası” ( 1961 -y.) kitabında aytdı. Kobb Du ǵlas wazıypasınıń zamana ǵóylashtiril ǵan (modemizatsiyalash ǵan) variantınan paydalanıp, J. Mid turaqlı dinamikalıq teń salmaqlılıq uqıplılı ǵ-ı teńlemesin keltirip shi ǵ'arrdi. Y = a R + L + r (2. 30.) bul jerde: y-milliy paydanıń ortasha jıllıq ósiw páti: Rkapitalnin ǵ ortasha jıllıq ósiw páti; L-miynettiń ortasha jıllıq ósiw páti; a-milliy dáramatda kapitaldıń úlesi; -milliy dáramatda miynetnin ǵulushi; r-texnikalıq rawajlanıw páti. Teńleme, milliy paydanıń ósiw páti milliy dáramatda iye bol ǵ-an úlesi boyınsha miynet hám kapital ósiw pátleriniń jıyındısına teń bolıp o ǵ-an ta ǵ-ı texnikalıq rawajlanıw páti qosıladı. Miynet hám texnikalıq rawajlanıw ósiw pátlerin turaqlı dep shama etip J. Mid tómende ǵi juwmaqqa keldi; ekonomikalıq ósiwdiń Turaqlı páti kapital ósiwdiń turaqlı pátleri jáne onıń milliy dáramat ósiw pátleri menen teńli ǵi sharayatında eriwiladi. E ǵer kapital asıwınıń pátleri milliy 16 mámleketler tájiriybesi tásiri bolsa, ekinshiden, keynschilik úlǵilerinen aktiv paydalan ǵ-an mámleketlerde payda bol ǵ-an kóple ǵen muanmolamin ǵ (xalıq aralıq sawda jámiyetshili ǵiniń qısqarıwı, protektsionizm siyosæi sebepli import esabına oraw múmkinshilikleriniń shekleniwi, sozılmalı inflyatsiya, monopolizm, korupisiva hám b.) bar ekenli ǵi esaplanadı. Bıraq neoklassik modellerin ámeliyatda qóllaw ádewir sın kózqarastan kóz qarawlardı keltirip shı ǵ-ardı. Tiykar ǵ-ı sın pikir ob'ekti inflyatsiyani jılawlaw maqsetinde qattı monetar siyasatın aparıw zárúrli ǵi esaplanadı. Rawajlanıp atır ǵ-an mámleketlerde makroekonomikalıq párawanlıqtıń monetar metodları rawajlan ǵ-an mámleketler ekonomikasıda ǵ-ı sıyaqlı nátiyjelerdi bermeydi, sebebi olar arasında tereń institutsional parq ámel etedi. Sol sebepli qattı finanslıq siyasat tez-tez ekonomikanıń keskin qısqarıwına, turmıs dárejesiniń tómenlewine, ijtimoly qarama-qarsılıqlardıń keskinlashuvi ǵa alıp keledi.Ekonomikalıq ósiwdiń Xarrod-Domar modeli Ekonomikalıq ósiw pátin anıqlawdıń ápiwayı modellerinen biri in ǵliz ekonomistsi R. F. Xarrod (1900-1978) hám amerikalı ekonomist E. D. Domarlar tárepinen islep shı ǵ-ılǵ-an model esaplanadı. Olar usınıs etken model sáykes bolıp, olardı odarda Xarod-Domar modell tleb ataw qabıl etil ǵen. Bul bir omilli model. Ol ja ǵ-dayda tek kapital birden-bir faktor retinde esapqa alınadı. Bıraq bul faktor qal ǵ-an barlıq omillami qandaydır mániste ózinde sáwlelen ǵenlestiredi. Usı model avtorları miynet ónimlili ǵi (mehnaæni tejew) asqanda A kapital sıyımlılıqı koefficiyenti, ya ǵ-nıy kapitaldıń islep shı ǵ-arılıp atır ǵ-an ónim ǵe bol ǵ-an qatnası onsha óz ǵermeytu ǵ-ınlı ǵ-ın tiykar etip aladılar. Bunday sharayatta kapitaldıń miynetke bol ǵ-an nishati da, jaratıl ǵ-an ónimdiń mehnaz sarp etiwlerine bol ǵ-an qatnası da asadı. Ulıwma al ǵ-anda kapital islep chiqirish koefficiyenti óz ǵermeytu ǵ-ınnan qaladı. Texnikalıq rawajlanıw kapital ǵ-a eki yoqlama tásir kórsetedi: oylap tabıl ǵ-anlar kapitaldı tejew ǵe yamasa onı kóbeytiw ǵe alıp keliwi múmkin, ya ǵ-nıy islep shı ǵ-arılıp atır ǵ-an ónim birli ǵiniń kapitaldı kóp yamasa kem talap etiw ǵe qaray. Mısalı, Amerikada qarsı tásir kórsetiwshi faktorlardıń teńlesuvi nátiyjesinde kapital si ǵ imi koefficiyenti turaqlılı ǵ-ın uzaq vaq saqlanıp qalın ǵ-an. Xarrod-Domar modeli birpara shamalar ǵ-a tiykarlanadı. Mısalı, islep shı ǵ-arıw barlıq omfflärta'sirida boladı dep shama menen oylainadi. Talap hám usınıs teńli ǵ saqlanadı, talaptıń ósiw usınıstıń ósiwine teń dep qaraladı. Keyinshelik teoriyasına muwapıq investitsiyalar eki hil rol oynaydı : olar kapital jiynaw quralı retinde boladı hám jalpı talah elementlerinen biri esaplanadı. Investitsiyalar óz ǵeriwshen bolıp, olardıń járdeminde Ekonomikalıq ósiwdi 23 qanday da bir unamlı jaǵ-day, aldın ǵ-a qaray qanday da háreketleniw xosli ǵini tasaw ur etiwimiz múmkin. Biraq bunıń ózi jetkilikli emes, ekonomikalıq ósiw hám ekonomikalıq rawajlanıwdı túsiniw boyınsha shálkeslikti joytıw ushın bir muncha anıq kriteryalar zárúr. Ekonomikalıq ósiw ádetde qandayda bir bir anıq san menen ańlatpalanıwshı anıq bir mániske mısalı, jalpı ishki ónim (jalpı qosıl ǵ-an baha ) ǵa “baylanıstırıp” qoyıl ǵ-an boMadi. Ekonomikalıq rawajlanıw bolsa, bul tártipte jámiyet párawanlı ǵ-ı (onıń qandayda bir bir tárepi yamasa barlıq materiallıq, ruwxıy -etikalıq sıyaqlı tárepleriniń ulıwmalı ǵ-ı) kórinisinde sawlelenedi. Ekonomikalıq ósiw hám ekonomikalıq rawajlanıw - keń qamtıl ǵ-an kate ǵoriyalar bolıp tabıladı, biraq izertlew maqsetinden kelip shı ǵ-ıp olardin' tiykar ǵ-ı táreplerin ajıratıp alıw biz ushın zárúrli esaplanadı. Ekonomikalıq Ósiwdi aytıwda ekonomikalıq tárep, ekonomikalıq rawajlanıwdı túsiniwde bolsa social tárep ústin turatu ǵ-ınlıq etedi, dep esaplaymiz. Sol sebepli “Milliy ekonomikada ekonomikalıq rawajlanıw qıyın anıqlanatu ǵ-ın process bol ǵ-anlı ǵ-ı sebepli, onıń kriteryalarınan biri bol ǵ-an ekonomikalıq ósiw kóbirek analiz etiledi”5,-deydi F. E ǵamberdiyev. Sol tiykarda shártli tárzde jalpı ishki ónim dinamikasın ekonomikalıq ósiw, jámiyet párawanlı ǵ-ı dinamikasın bolsa ekonomikalıq rawajlanıw dep esaplawımız múmkin. Usı talqin jetkiliklishe ápiwayı bolıp ko'rinsada, ulıwma al ǵ-anda bul talqin fanda qashannan berli óz tastıyı ǵ-ın tawıp ul ǵer ǵen. Hár qanday óndiristiń sońı maqseti - bul jámiyet mútajliklerin qandırıwdan ibarat esaplanadi, dep atap ótiw álbette ádalattan bo'lar edi. Biraq bul orında mútajliklami joqarı dárejede qandırıw, bul párawanlıqtıń tiykar ǵ-ı maqset hám wazıypası ekenli ǵin unıtıwımız múmkin emes. Solay etip, ekonomikalıq párawanlıq -ekonomika hám tákirar óndiristiń sońı maqseti boisa, ekonomikalıq ósiw bolsa - aralıq maqset, ya ǵ-nıy jalpı ishki ónim jaratıw zárúriyatı bolıp tabıladı. Ónim jaratıw -bul sap óndiriske tán másele bolıp tabıladı, biraq tákirar óndiristiń barlıq basqıshların esapqa al ǵ-an halda párawanlıqtıń artıwın támiyinlew- bul sońı maqset esaplanadı hám sol tártipte biz ekonomikalıq rawajlanıwdı aytıwımız múmkin. Nátiyjede, biz ekonomikalıq ósiw hám ekonomikalıq rawajlanıw kate ǵoriyalarini aytıw boyınsha tez-tez ushırasıp turatu ǵ-ın kóple ǵen shálkesliklerdi saplastırıw ǵ-a háreket etemiz. Onıń ushın ekonomikalıq ósiw hám 9 tábiyaatqa hújimi sonshalıq tereńlesip kettiki, bunıń nátiyjesinde insanlar turmısına unamsız tásir etiwshi, artqa qaytarıp bolmaytuǵ-ın processler júze ǵe kelip atır. 1.2 . Ekonomikalıq ósiwdiń dáslepki shártler Ámelde ǵi tártip-qa ǵ-ıydalardı buz ǵ-anlıq ushın túrli tásir ilajların qóllawdı ańlatpa etiwshi,xojalıq iskerli ǵiniń ekolo ǵiyalıq tipini xoshametlew de, ayriqsha aktual temalardan esaplanadı.Ekonomikalıq ósiw sapasınıń átirap -ortalıqtı qor ǵ-aw ǵ-a ba ǵ-darlan ǵ-an tipleri haqqında sóz júr ǵizer ekenmiz, 1960 -jıllarda resurs tejew menen tı ǵ-ız baylanıslı bol ǵ-an nol dárejeli ekonomikalıq ósiw teması ústinde izertlewler alıp barıl ǵ-anlı ǵ-ın eskertip ótiw joiz bolıp tabıladı (Denis Medouz, Donella Medouz). Mısalı, iri ener ǵiya puxtalıq sıyaqlı mashqalallar kózqarasınan qara ǵ-anda usı tema bú ǵin ǵi kúnde de óz áhmiyetin jo ǵ-atpa ǵ-anı halda, aktuallıq kásip etip barıp atır. Usı tema átirap ortalıqtı (tábiyaat ) qáwipsizliklew tárepine e ǵali ǵi menen ajralıp turadı. Biziń pikirimizcha, 1960 -jıllar ǵ-a salıstır ǵ-anda sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw shárt-shárayatları sezilerli dárejede óz ǵerlı ǵi hám jańa processlami izertlew zárúriyatı sebepli usı temada izertlewler aparıw bú ǵin ǵi kúnde aktual áhmiyet kásip etken bo'lar edi. Ekonomikalıq ósiw sapası táliymatında ayriqsha ba ǵ-darlarınan biri - bul, turaqlı ekonomikalıq rawajlanıw bolıp tabıladı. “Turaqlı rawajlanıw” termini 1987- jılda átirap ortalıq hám rawajlanıw boyınsha xalıq aralıq komissiya (Bmndtland komissiyası ) tárepinen keń mámile ǵe kiritil ǵen. Turaqlı rawajlanıw delin ǵende kelesi áwladlamin ǵ óz jeke mútajliklerin qandira alıw múmkinshiliklerin qáwip astında qaldırma ǵan halda, bú ǵin ǵi kún mútajlikleriniń qandirilishi túsiniledi. Turaqlı rawajlanıw konsepsiyası bes tiykar ǵ-ı principke tiykarlanadı: l. Insaniyat keleshek áwladlami óz mútajliklerin qandira alıw múmkinshiliklerinen mahm etpe ǵen halda, bú ǵin ǵi kúnde jasap atır ǵ-an Insanlamin ǵ mútajliklerin tolıq qanlı itibar ǵ-a alıw tiykarında rawajlanıw ǵ-a turaqlı hám uzaq múddetli tús beriwi kerek; 2. Tábiyiy resurslardan paydalanıw boyınsha ámelde ǵi sheklewler salıstırmalı bolıp tabıladı. Olar social shólkemlestiriw hám texnika dárejesiniń rawajlanıwı hám de biosferanıń insan iskerli ǵi aqıbetlerin jón ǵe salıw eta alıw múmkinshilikleri menen bo ǵiiq bolıp tabıladı. 3. Barlıq insanlamin ǵ eń ápiwayı dárejede ǵi mútajliklerin hám jetkilikli turmısqa erisiw boyınsha óz arzıw-úmitlerin ámel ǵe asırıwları ushın birdey múmkinshilikler usınıw zárúr. Dúnyada ápiwayı hal ǵ-a aynal ǵ-an jarlılıq 12 nátiyjede mámleket byudjeti dáramatlarınıń kóbeyip barıwın támiyinlew dáreǵi esaplanadı. Ol kóple ǵen ishki hám xalıq aralıq dárejede ǵi sociallıq-ekonomikalıq mashqalalami tabıslı sheshiw imkaniyatın beredi. Ekonomikalıq ósiw mámleket xalqınıń turmıs dárejesin asırıw ǵ-a, ekolo ǵiya, qor ǵ-aw máselelerin sheshiw ǵe múmkinshilik tuwdıradı. “Global krizis sharayatında ekonomikalıq hám siyasiy turaqlılıqtı támiyinlew, orınlarda ǵ-ı ámelde ǵi mashqalalami mánzilli sheshiw, Kómekke mútáj jerleslerimizdi qollap -quwatlaw, jaslarımızdıń arzıw-úmitlerin ámel ǵe asıriw - Prezidentten baslap barlıq dárejede ǵi baslıqlarnin' bas wazıypası bolmawi dárkar”. Ekonomikalıq ósiw - tolıq bántlik menen sáwlelen ǵen islep shı ǵ-arıw real kóleminiń uzaq múddet dawamında ósiwi bolıp tabıladı. Ekonomikalıq ósiw YAIM, mámleket ekonomikalıq qudıreti hám insanlar párawanlı ǵ-ınıń ósiwinde óz ańlatpasın tabadı. Sonıń menen bir ǵe, ekonomikalıq ósiw tikkeley jalpı milliy ónim mu ǵ-darınıń tolıq hám xalıq jan basına hám de ekonomikalıq resurs qárejetleri birli ǵi esabına kóbeyiwi hám de sapanıń jaqsılanıwında hám quramınıń rawajlanıwın da ańlatıladı. Házir ǵi kúnde ekonomikalıq ósiw teoriyasında ekonomikalıq ósiw pátlerin málim múddet aralı ǵ-inda erisiw ǵine emes, bálki onı uzaq múddet dawamında ósiw pátlerinde saqlaw názerde tutılmaqta. Ya ǵ-nıy ósiwdi turaqlılı ǵ-ındı támiyinleytu ǵ-ın faktorlardı anıqlap ulıwma jetilistiriw ústinde jumıs aparıw zamana ǵóy ekonomika teoriyasın aldında tur ǵ-an tiykar ǵ-ı wazıypalardan biri bolıp esaplanadı. Sonday eken joqarıda ǵ-ı pikirlami birlestiriwtirib turaqlı ekonomikalıq ósiw ǵe tómende ǵishe tariyp beriledi: Turaqlı ekonomikalıq ósiw - bul uzaq waqıt dawamında ekonomikanı joqarı pátler menen ósip barıwı bolıp tabıladı. Makroekonomika teoriyası hám jáhán ámeliyatı kórsetiwishe mámleketlami jıllıq YAIMni ósiw páti 7% ten kem boMmasa YAIMnin ǵ kólemi 30 jılda 2 ret kóbeyedi. Kerisinshe YAIMniń jıllıq ósiw páti 10% ten kem bolmasa, mámleket YAIM kólemi 7 jılda 2 ret kóbeyedi. Ekonomikalıq ósiwi zamana ǵóy ekonomikalıq teoriyada ádetde tábiyiy áhmiyetke iye islep shı ǵ-arıw kóleminiń real túsip ketiwi hám qısqa múddetli ǵ úlleniwi emes, bálki uzaq múddetli waqıt aralı ǵ-inda ǵ-ı óndiriwshi kúshler rawajlanıwına bo ǵiiq islep shı ǵ-arıw real kólemi tábiyiy dárejesiniń uzaq múddetli óz ǵeriwi túsiniledi. Bunday ja ǵ-daylarda oqıtıw predmeti bir uzaq múddetli teń salmaqlılıq ja ǵ-dayı basqası tárep háreketleniwi menen anıqlama bernetu ǵ-ın islep shı ǵ-arıw potensial kóleminiń ósiwi esaplanadı. Bunday jantasıwda ekonomikalıq 3 Paydalanilǵ'an a'debiyatlar 1. Djumayev Z.A. Makroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma. “Innovatsion rivojlanish” nashriyot-matbaa uyi, 2018. – 164 bet. / Djumayev Z.A. Makroeconomics. Instructional manual: “Innovative Development Publishin ǵ House”, 2018. – 164 pa ǵe. 2. Le N ǵoc Thon ǵ, N ǵuyen Thi Hao. International Journal of Humanities Social Sciences and Education,Volume-6, Issue-4, April 2019. P 11-12. 3. Daron Acemo ǵlu. Introduction to Modern Economic Growth. 2007. P. 5054. 4. Robert J.Barro, Xavier Sala-i-Martin. “Economic Growth” Second edition. P. 23-30. 5. Lewis, William Arthur. The Theory of Economic Growth. – London, 2003. P. 1- 29. 37 ekonomikalıq rawajlanıw kateǵoriyalarini parıqlawdıńtómende ǵi me'zonlarini usınıs etemiz: • Ekonomikalıq ósiw kóbirek jalpı ishki ónimdiń ósiwi menen, ekonomikalıq rawajlanıw bolsa - párawanlıqtıń ósiwi menen uyqaslasadı; • Ekonomikalıq ósiw ǵe ekonomikalıq tárep (aralıq xarakteristika ǵ-a iye bol ǵ-an ónim islep shı ǵ-arıw ) tán bol ǵ-anı halda, ekonomikalıq rawajlanıw ǵ-a social tárep xos bolıp tabıladı, bunda jámiyet párawanlı ǵ-ınıń ósiwi sońı maqset retinde kórinetu ǵ-ın boladı. Usı talqin, bir muncha tar esaplansada, biraq ol usı kóp qırlı túsiniklamin ǵ tiykar ǵ-ı táreplerin ajıratıp alıw, olardı túsiniwde ǵi eń zárúrli ja ǵ-daylami atap kórsetiw imkaniyatın beredi. Real turmısda jámiyet ómiriniń túrli táreplerin qamtıp alıwshı ekonomikalıq, social, ruwxıy -etikalıq, ekolo ǵiyalıq hám sol sıyaqlı tárepler óz-ara bekkem baylanıs hám baylanıslılıqta bol ǵ-an halda, waqıt ótiwi menen usı processler quramalılasıp baraveradi. Ekonomikalıq ósiw teması menen baylanıslı halda sapa kate ǵoriyasi haqqında sóz júr ǵizil ǵende neni názerde tutıwımız kerek? Sapa - bul áwele, ekonomikalıq ósiw processleriniń ámel ǵe asıw xarakteristikası bolıp tabıladı. Ekonomikalıq ósiwdiń xarakteristikası bolsa - bul onıń túrli rayon qásiyetleriniń jıyındısı esaplanadı. Ekonomikalıq ósiwdiń xarakteristikaın párawanlıq principi boyınsha aytıwımız múmkin. Másele ǵe aydınlıq kir ǵiziw maqsetinde sonı atap ótiwimiz kerekki, jalpı ishki ónim - párawanlıqtıń materiallıq hasası esaplanadi. Biraq, sonıń menen bir qatarda átirap -ortalıq hám milliy baylıqtı da esten shı ǵ-armasli ǵimiz kerek. Joqarıda ǵ-ı pikirler ǵe qosimoha túrde social qurawshılar : ruwxıy -etikalıq tárepler hám millettiń mádeniyatı hám qádiriyatlarına da bólek itibar qaratıw talap etiledi.Keyin ǵi payıtlarda ekonomika teoriyasıda ǵ-ı usı zamana ǵóy jantasıwlar ǵ-a insan baxıtı xalıq párawanlı ǵ-ı túsini ǵin qosıw kóz ǵe taslanıp atır. Ekonomikalıq ósiw sapası - bul ǵúzetshi tárepinen párawanlıq me'zoninin ǵ ekonomikalıq ósiw principi boyınsha klassifikaciyalanıwı múmkin bol ǵ-an ekonomikalıq óz ǵerisler procesi bolıp tabıladı. Ekonomikalıq ósiw sapasınıń mánisi - bul mámleket jalpı ishki ónimi kate ǵoriyasinin ǵ tolıqlı ǵ-ınsha jámiyet párawanlı ǵ-ı kate ǵoriyasi ǵatransformatsiyalanishi bolıp tabıladı.Jalpı ishki ónim jámiyet párawanlı ǵ-ın qáliplestiriwde qanshelli qatnasıwına qaray ekonomikalıq ósiwdiń sapası kórinetu ǵ-ın boladı dep, aytiwimız múmkin boladı. Ekonomikalıq ósiw retinde jo ǵ-atilishlar múmkinshili ǵi barınsha kem bolıwı kerek Bul jalpı ishki ónimdiń jámiyet párawanlı ǵ-ına transformaciya procesin joqarı dárejede bolıwına baylanıslı, zero unamlı xarakteristika ǵ-a iye bol ǵ-an túrli processler menen 10 6. Daron Acemoǵlu, James A. Robinson. Why Nations Fail. – New York, 2012. P. 93-96. 7. Viktoria Kajanovichova, Branislav Novotny, Michal Posposil. Ramsey model with non-constant population ǵrowth. // The journal of Mathematical Social Sciences. V-4/2020. P. 40-46. 8. Mark Wallace. “Harrod-Domar ǵrowth model” videodarsi bo‘yicha muallif tomonidan tuzildi. 9. https://policonomics.com/is-lm-bp/- sayti ma’lumotlari asosida muallif tomonidan ishlab chiqildi. 38 dáramat ósiwi pátlerinen oshsa, ol jaǵ-dayda bul jiynaw pátleriniń óz-ózinen tómenlewine alıp keledi. Miynet ónimlili ǵi ósiw pátleriniń dinamikalıq teń salmaqlılıq ǵ-a tásirin kórip shı ǵ-ıp J. Mid e ǵer olar kapital jıynanishi pátinen oshsa ol ja ǵ-dayda she ǵaralıq miynet ońimdarlı ǵ-ınıń tómenlewi nátiyjesinde miynettiń kapital menen almastırılıwı payda boladı de ǵen juwmaqqa keldi, islep shı ǵ-arıw processinde ulamin ǵ jańa sáykesli ǵi bolsa miynet da kapitaldıń tolıq bandli ǵini támiyinleydi. Usınıń menen bir ǵe J. Mid real ja ǵ-dayda miynet hám kapital jiynalıwı pátleri arasında muwapıqlıqqa ámel qılıw zárúrli ǵiǵa itibar qarat ǵ-an. Keri ja ǵ-dayda, e ǵer miynettiń ósiwi o ǵ-an muwapıq kapital asıwı menen bir ǵe barmasa óndiristiń ósiwi júz bermeydi, sebebi jumısshı kúshiniń ósiwi artıqsha bolıp jumıssızlıq payda boladı. E ǵer kapital miynet ónimlili ǵin ósiw pátlerinen tezirek o'ssa, ol ja ǵ-dayda artıqsha islep shı ǵ-arıw quwatlari payda boladı. Biraq bul halda da dinamikalıq teń salmaqlılıq ǵ-a erisiw usılları bar. J. Mid bazarlamin ǵ neoklassik teoriyasına tıykarlanıp ulami kórsetedi. Bunda, miynet bazarında jumıssızlıqtıń payda bolıwı ja ǵ-dayında jumıs haqi stavkasınıń tómenlewine alıp keletu ǵ-ın báseki kúshayadi. Nátiyjede jumısshı kúshiniń ósiw pátleri menen teńlesetu ǵ-ın jiynaw pátleri asadı. J. Mid modelinde mámleket tek ǵ-ana pulkredit siyasatınan paydalanıl ǵ-an halda turaqlılastıratu ǵ-ın wazıypanı atqaradı. Tek ǵ-ana sol resurslamin ǵ zárúr bandli ǵi hám turaqlı ekonomikalıq ósiwdiń támiyinleytu ǵ-ın dáramat hám jam ǵ 'armalamin ǵ nátiyjeli qayta bólistiriw mexanizmin jaratılıwma múmkinshilik beredi.Mkon beredi.Ekonomikalıq ósiwdi A. Lyuis modeli A. Lyuis modeli. Ol jumısshı kúshi rezervi (rezerv) ni ekonomikalıq ósiwdiń hasası retinde kórip shı ǵ-adı. Sol sebepli onıń avtor pikrine qara ǵ-anda, ol “xalıq tı ǵ-ızlı ǵ-ı joqarı, capital tańsıq, haqıyqıy resurslar bolsa sheklen ǵen”davlatlar ushın qol keledi. Bunday mámleketler ǵe A.Lyuis Indiya, Pakistan, E ǵipet hám basqalami kiritedi A. Lyuis óz koncepciyasında erkin bazar ideyasına tiykarlan ǵ-anlı ǵ-ı sebepli, analiz orayına ol isbilermen fi ǵurasini qóyadı. Ol bazarda ámelde ǵi islep shı ǵ-arıw omiJlaridan paydalanıw jóninde qararlar qabıl etedi, ya ǵ-nıy jer, kapital, jer jóninde. Model ekonomikanıń eki sektorın esapqa al ǵ-an halda qurıladı : a ǵrar hám sanaat sektorları. A ǵrar sektorda miynet resurslariniń usınısı she ǵaralanba ǵ-an, miynet unumdoli ǵi júdá tómen, she ǵaralıq ónim bolsa nol ǵe teń dep shama etiledi. Bul bolsa awıl xojalı ǵ-ınan jumısshı kúshiniń alınıwı islep shı ǵ-arıw qısqarıwına alıp kelmewin 17 birǵelikte unamsız xarakteristika ǵ-a iye bol ǵ-an processler de júz beriwi tábiyiy bolıp tabıladı. Bunday processler ǵe insanlar sawlı ǵınıń jamanlashuvi, átirap - ortalıqtıń pataslanıwı, xalıqtıń túrli - qıylı qatlamlar ǵ-a bóliniwler (dáramatlar, sawatlılıq dárejesi, aymaqlar hám sol baylanıslılıqlar boyınsha pikirimizdi tiykarlash maqsetinde bir neshe mısallardı keltirip ótemiz: • Miynet ónimlili ǵi. • Turmıs hám miynet shárt-shárayatları. • Isten tısqarı bos waqıt. Sharshaw hám dem alıw sapası. • Texnikalıq-texnolo ǵiyalıq hám ilimiy processlamin ǵ dóretiwshilik tashkil etiwshisi7. • Jumısshı kúshin jetilistiriw. • Miynettiń adam ǵershilik quraytu ǵ-ınsı. Miynet insannıń óz-ózin kórinetu ǵ-ın etiw forması retinde. • Párawanlıqtıń ósiwi nátiyjeli talaptı támiyin etedi, talap bolsa - bul usı waqıtta islep shı ǵ-arıwdı rawajlantıratu ǵ-ın kúsh bolıp tabıladı. • Tutınıwdıń uyqaslasıwı. Tutınıw processlerin aqıl ǵ-a say shólkemlestiriw. • Jámiyet mútajlikleriniń ósiwi hám quramalılasıwı islep shı ǵ-arıwdı háreketlendiriwshi kúsh retinde. Mútajliklamin ǵ ósiwi, tómen dárejede ǵi mútajliklamin ǵ qandiril ǵanli ǵini bildiredi. Jámiyet párawanlı ǵ-ı hám jalpı ishki ónim arasında ǵ-ı teris baylanıslılıqtı úyreniw biz ámel ǵe asırıp atır ǵ-an ilimiy- izertlew jumıslarımızdıń mazmunan bayıwına xızmet etedi. Bul orında bir qatar usı teris baylanıslılıq nelerde kórinetu ǵ-ın boladı, usı teris baylanıslılıqtıń ámel ǵe asıw mexanizmi qanday, teris baylanıslılıqtıń bar ekenli ǵin kórsetiwshi qanday mısallar bar sıyaqlı sorawlar kelip shı ǵ-ıwı tábiyiy. Nátiyjede, jámiyet párawanlı ǵ-ın ekonomikalıq ósiw sapasınıń sońı maqseti bolıp esaplanadı. Sapa bolsa bir tárepden jalpı ishki ónimdiń jámiyet párawanlı ǵ-ına Mali ǵeshe transformaciyalan ıwdıń nátiyjesi, basqa bir tárepden bolsa unamsız processlamin ǵ tásirin eń tómen dáreje ǵeshe túsiriw asnosida maydan ǵ-a shı ǵ-adı. Ekonomikalıq ósiw sapası teması júdá keń qamtıl ǵ-an tema esaplanadı. Bu ǵ-an baylanıslı usı temanı onı qamtıp alıwshı barlıq tárepleri menen bir ǵelikte jaqtılandıriw ǵe háreket qılıw, ekonomikalıq ósiw sapasınıń barlıq qırların ashıp beriw usı ilimiy - izertlew jumısınıń ilimiy áhmiyetin jáne de asırıw ǵ-a xızmet etedi. Bú ǵin ǵi kúnde tákirar óndiristiń ekolo ǵiyalıq tipi teması bar ǵ-an sayın aktuallıq kásip etpekte Bul orında sonı ań ǵ-arıwımız kerekki,insannıń 11 Tovarlardı islep shıǵ-arıw yamasa tutınıw qılıwda úshinshi bir tárepden qápelimde ǵ-árejetler payda bolıwı tawlanıw ǵ-árejetlerin ańlatadı. Bul ǵ -árejetlerinin' kóple ǵen bóle ǵi átirap -ortalıqtıń pataslanıwı menen bo ǵiiq. Mámleket ǵ-árejetler tawlanıwı nátiyjesinde resurslar bólistiriliwiniń aldın alıw ushın nızamlar qabıl etedi, hám ayriqsha salıqlar ámelde ǵi etedi. O 'zbekistonnin' bazar ekonomikası rawajlanıwına aralasıwınan tiykar ǵ-ı maqseti, ekonomika ǵ-a jańa demokratiyalıq usıllar menen basshılıq qılıw, barlıq shet elMámleketler menen nátiyjeli ekonomikalıq inte ǵraciya ǵ-a ótiw, ITT jetiskenliklerinen nátiyjeli qóllaw tiykarında resurslardan ónimli paydalanıwdı jol ǵ-a qoyıw hám xalıqtıń turmıs dárejesin kóteriw bolıp tabıladı. Bazar ekonomikası sharayatında mámleket mámleket ekonomikasına tikkeley aralasadı. Mámlekettiń mámleket ekonomikasına aralasıwı makroekonomikalıq siyasat arqalı ámel ǵe asıriladı. Bul siyasatqa tiykarlanıp tómende ǵilami kiritemiz: byudjet; pul-kredit; dotatsiya; subvensiya; subsidiya; halq xojalı ǵ-ı balansı ; salıq mexanizmi; she ǵaralan ǵ-an bahalar hám basqalar. Mámleket byudjet ǵ-árejetlerin (mámleket ǵ-árejetleri hám transfert tólewleri) kóbeytiw yamasa kemeytiw arqalı mámleket ekonomikasına aralasadı. Mámleket tárepinen tártipke salıwdıń tikkeley usılları yamasa byudjet siyasatı tavar hám xızmetlamin ǵ mámleket satıp alın ǵ-an zatı, bólistiriw hám qayta bólistiriw, social pro ǵrammalami islep shı ǵ-ıw hám ámel ǵe asırıw, mámleket byudjetiniń dáramatlar hám ǵ-árejetler bóle ǵinde ǵi sáykeslikti támiyinlew, óndiriwshiler ǵe finanslıq járdem formaların kórsetiw, bahalar ústinen qada ǵ-alaw o'matish, eksport hám import etiletu ǵ-ın tovarlar ǵ-a kvotalar o'matish hám sonıń menen bir ǵe, mámleket xalqın qor ǵ-aw maqsetinde alıp barılıp atır ǵ-an ilajtadbirlar kompleksinen ibarat. Awalambor ol mámlekette pul massasın tártipke salıw ǵ-a qaratıl ǵ-an jáne onıń tiykar ǵ-ı waziypası bahalar hám real milliy islep shı ǵ-arıw kóleminiń ósiwine sáykes keletu ǵ-ın pul emmisiyasi esaplanadı. Pul-kredit siyasatı de ǵende tolıq bántlik sharayatında jámi ónimlami óndiriske inflatsiyani tásirin kemeytiw yamasa saplastırıw maqsetinde aylanbada ǵ-ı pul mu ǵ-darın óz ǵertiw túsiniledi. Onıń járdeminde hár qanday mámleket mámlekette ekonomikalıq turaqlılıqtı támiyinlew wazıypasın turmısqa qollanıw etedi. Házirde hámme mámleketlerde pul mu ǵ-darın tártipke salıwda ashıq bazarda operatsiyalami, ya ǵ-nıy mámleket qımbatlı qa ǵ-azların usınıw usılınan keń paydalanılıp atır. Bul operatsiyalami Oraylıq bank tiykarlanıp orını úlken bankler toparı menen bir ǵelikte ámel ǵe asıradı. 26 materiallıq baylıqlar xalıqtıń ósiwi tárepinen " eb taslanıwı" sebepli kelip shıǵ-ıs " jarlılıq tuzo ǵ'ini" tómende ǵi rasam kóriniste ańlatıw múmkin.Ekonomikalıq ósiw ǵe tosqınlıq etiwshi unamsız ja ǵ-daylar dóń ǵelek kóriniste jaylasqan bolıp ekonomikalıq ósiw faktorlarınan paydalanıw ǵ-a qarsı tásir kórsetedi. Tómen dárejede ǵi investitsiya qoyılmaları miynet ónimlili ǵin asırıw hám dáramatlami kóbeytiw imkaniyatın bermeydi: Xalıqtıń tez ósiwi azıq awqat hám tutınıw tovarlarınıń artıwın " eb taslaydı". Ekonomikalıq turaqlılıq ja ǵ-dayı kelip shı ǵ-adı. Bul "duzaqdan" qanday qutilish kerek? Nurske pikirine kóre, mámleket Investitsiyalardı kóbeytiw ekonomikalıq ósiw ǵe keskin dúmpish boladı. Bunda dáslepki investitsiya qoyılmaları milliy paydanıń 12-15 procentinen kem bolmawi kerek. Investitsiyalardıń kóbeyiwi miynetke bol ǵ-an talaptı asıradı, bul bolsa fondnıń ósiwine hám menshikli investitsiyalardıń jonlanishi ǵa alıp keledi. " Keskin sekiriwden keyin mámleket aralasıwı qısqarilishi kerek, sebebi stixiyali bazar mexanizmi ámel ete baslaydı. A. Xirshman ekonomikanıń ústin turatu ǵ-ın tarmaqlarında " investitsion dúmpishnin ǵ" zárúrli ǵi tuwrısında bel ǵilen ǵenler etip ótedi. Bu ǵ-an baylanıslı shet el investitsiyalar talay kóp járdem beriwi múmkin, Óz resurslarına súyeniw hám bazar mexanizmin aktivlestiriw Neoklassik jónelis wákilleri keynschilamin ǵ mámlekettiń rolin kúsheytiw hám ekonomikalıq erkinlik principlerine ziyan etkazish qa ǵ-ıydaların sın pikir bıdırdı. Olardıń pikirine kóre, xojalıqtı rawajlandırıwda Erisiwdi qáleytu ǵ-ın davlamin ǵ tiykar ǵ-ı wazıypast bazar múmkinshiliklerin ro yyob ǵa shı ǵ-arıw, bazar infrastrukturasini shólkemlestiriwden ibarat. Jámiyet ja ǵ-daynı birdan, keskin óz ǵertira almaydı. Dástúriy inszitatlarni xojalıq júr ǵiziwdiń jańa sharayatlarına az-azdan maslastırıp barıw kerek. E ǵer keyinshelik tiykar ǵ-ı itibardı iri kárxanalami rawajantirish ǵa hám shet elly kapitaldı tartıw ǵ-a qarat ǵ-an bolsalar, neoklassiklar bolsa kishi hám orta biznesti rawajlandırıwdı zárúr dep esapladılar. Olardıń pikrine qara ǵ-anda, tiykar ǵ-ı mashqala menshikli fond hám investitsiyalardıń etiwmasli ǵi emes, bálki ishki bazardıń torli ǵi bolıp tabıladı. Haqqındaly baslamashılıqqa keń jol ashıp beriw ekonomikanıń jonlanishi ǵa, tabısıar dárejesiniń asıwına hám sonday eken tutınıw hám Fondnıń ósiwine alıp keledi. Eń tiykar ǵ-ısı bazar ekonomikasınıń normal ámel etiwin támiyinleytu ǵ-ın institutlami shólkemlestiriw bolıp tabıladı. XX ásirdiń 70-jılları neoklassiklamin ǵ usınısları rawajlanıp atır ǵ-an mámleketlerde keń tarqala basladı. Bunıń tiykar ǵ-ı sebebi, birinshiden, xojalıq ómirin erkinladitirish sebepli tabıslar ǵ-a erisken bir qatar " jańa industrial 22 AQSHninǵ ekonomikalıq ósiwine mámleketde ǵi ulıwma social, mádeniy hám siyasiy ortalıq da múnásip orın e ǵal lá ǵen. AQSHda basqa mámleketler ǵe salıstır ǵ-anda social, ruwxıy sheklewler derlik joq, rawajlanıw ushın barlıq sharayatlar jaratıl ǵ-an. Amerikalıqlar arasında biznesmen, novator, jańa ashılıwshılar úlken húrmetke iye.Amerikalıqlar arasında isbilermenlik miynet hám táwekelshilik qatnası óz ǵeshe. Amerikada ǵ-ı bazar ekonomikası sisteması ekonomikalıq ósiw ǵe alıp keliwshi hár qanday háreketti xoshametlentiredi. AQSh Ekonomikası turaqlı siyasiy sistema ǵ-a tiykarlanadı, bunnan tısqarı demokratiyalıq qatań, jeke menshik huqıqı hám basqalar mámleket tárepinen qor ǵ-aw etiledi. Baqlawlar sonı kórsetdiki, erkinlikler kóbirek mámlekette ósiw rawajlanıwı joqarılaw boladı. Bul barlıq faktorlar bir ǵelikte AQSHda ekonomikalıq ósiw ushın mákán jaratıp atır. Ekonomikalıq ósiw ǵe eń úlken unamsız tásir AQSHda 1930 -jıllarda ǵ-ı Ullı depressiya dáwirinde boi ǵan 1929 -33-jıllar aralı ǵ-inda AQSHda YAIM 823 mlrd. dollardan 587 mlrd. doll, túsken hám 1929 -jıl kórsetkishine qaytqan. 1980-1982- jıllarda ǵ-ı ekonomikalıq tushkunlik AQSHda 600 mlrd dol. ónim hám dáramattı joytıw ǵ-a alıp keldi. 1970-80 hám 90 -jıllar basında islep shı ǵ-arıw pátleriniń tómenlewi ǵúzetildi, bunı kestede ǵi kórsetkishlerden kóriw múmkin. Kesteniń 2 ústininde kórsetil ǵeni sıyaqlı ekinshi jáhán urısınan keyin (1948- 1966 ) islep shı ǵ-arıw pátleriniń ósiwi baqlan ǵ-an hám ortasha 3, 2 % 1 jılda biraq 1966 -73-jıllarda bul ósiw tomenle ǵen. Odan keyin tómenlewi jáne de sezilerli boldı (1973-1981). Islep shı ǵ-arıwdıń tómenlewi jáhándıń barlıq mámleketlerinde kuzatilsa da AQSHda onıń tásiri basqa mámleketler ǵe salıstır ǵ-anda sezilerli boiadi. Óndiristiń tómenlewi bir qatar sebep aqıbetler ǵe sebep boladi. 1. Turmıs dárejesi. Islep shı ǵ-arıw dárejesiniń ósiwi turmıs dárejesi hám mıynet haqın kóteriw múmkin boi ǵan tiykar ǵ-ı sebepleri biri bolıp tabıladı. Bir jumıs saatında qansha kóp ónim islep shı ǵ-arılsa bir saatlıq real dáramat da sonsha asadı. Bir jumıs saatında qansha kóp kórsetil ǵeni sıyaqlı turmıs dárejesin bel ǵilovshi tiykar ǵ-ı kórsetkish bul real YAIM xalıq jan basına salıstır ǵ-anda ósiwi esaplanadı. 2. Inflatsiya. Islep shı ǵ-arıw pátleriniń asıwı inflatsiyanin ǵ tómenlewi yamasa ulıwma jón ǵe salıw etiliwine alıp keledi. So ǵ-an kóre islep shı ǵ-arıw artıwınıń tómenlewi inflatsiyanin ǵ pátin joqarı bolıwına alıp keledi. Kópshilik 32 ósiw páti hám usınıslar faktorı dıqqat orayında turadı. Real ekonomikalıq ósiw analizinde oqıtıw predmeti ekonomikalıq dinamikanı anıqlawshı faktorlarǵ-ana emes, sonıń menen bir ǵe tarmaqlar hám tákirar islep Shı ǵ-arıw proporsiyasinin ǵ óz ǵeriwi, ekonomikalıq ósiw processinde ǵi institutsional strukturalar transformaciyası, ósiw pátlerin toqtatıp turıw yamasa xoshametlew boyınsha mámleket siyasatı, real islep shı ǵ-arıw potensial islep shı ǵ-arıw kóleminden artta qalıwı sebepleri hám basqalar da bolıwı múmkin. I BAP. Ekonomikalıq ósiw mánisi hám mazmunı. 1.1. Ekonomikalıq ósiw mánisi hám mazmunı Real ekonomikalıq ósiw mánisi ekonomikanı tiykar ǵ-ı qarama-qarsılıqlamin ǵ jańa dárejesinde qayta qayta tiklew hám ruxsat beriwden ibarat : islep shı ǵ-arıw resurslariniń sheklen ǵenli ǵi hám jámiyet mútajlikleriniń she ǵaralanba ǵ-anlı ǵ-ı arasında. Bul qarama-qarsılıq eki tiykar ǵ-ı usılda boladı: - islep shı ǵ-arıw quwatınıń asıwı esabına; - islep shı ǵ-arıw quwatı hám jámiyet mútajlikleri rawajlanıwına iye bol ǵ-an nátiyjeli paydalanıw esabına. 4 ekonomistlaminǵ pikirine kóre aynan islep shı ǵ-arıw pátiniń tómenlewi 70-jıllarda inflatsiyanin ǵ keskin kóteri! jumisına alıp kel ǵen. 3. Jáhán bazarı. AQSHda islep shı ǵ-arıw pátleriniń basqa mámleketlamiki ǵa salıstır ǵ-anda tómenlewi ónimler bahasınıń asıwına alıp keledi. Bul bolsa óz ǵ eze ǵinde AQSH tovarlarına jáhán bazarında ǵ-ı talap túsip ketiwine sebep boiadi. Amerika tovarları bazarda ǵ-ı báseki ǵe shıdamlı bóle almadı. Biz ǵe mámleketde ǵi ekonomikalıq ósiw faktorı bolıp ne esaplanıwı qızıqtiradi, sebebi ayırım mámleketlerde ǵi ekonomikalıq ósiw joqarı boladı, ǵeyparalarda bolsa tómen. Mısalı, ekonomika joqarı ósiw pátleri menen rawajlanıwı múmkin. Biraq investitsiyanı asırıp baratır ǵ-an mámleket ekonomikalıq ósiwi azayıp barıwı itimaldan holi emes. Biraq basqa tárepden ekonomika rawajlanıwdı dawam ettiraveradi, e ǵer islep shı ǵ-arıw ónimlili ǵi kóbeydi, sebebi bilim sheksizli ǵi bu ǵ-an ta ǵ-ı bir tastıyıq bulishi múmkin. Bunı kórsetiwimiz ushın biz ǵe, texnolo ǵiya rawajlanıwınıń ósiw pátin esaplab shi ǵ'iwimiz kerek. Biraq texnolo ǵiyanı esaplaw qıyın bol ǵ-anlı ǵ-ı ushın, biz ol halda texnikalıq rawajlanıwı ósiw pátlerin esaplab shı ǵ-amız. Onıń ushın YAIMnin ǵ ósiw pátin tómende ǵi teńleme arqalı esaplab shı ǵ-amız :Au/u = AA/A + aAk/k + (1 -a) teńleme sonı ańlatadıki, YAIMni óz ǵeriwi ush tiykar ǵ-ı bólimler ǵe baylanıslılı ǵ-ı, ya ǵ-nıy texnolo ǵiya rawajlanıwı, bir jumısshına tuwrı keletu ǵ-ın kapitaldıń ósiw pátleri hám ilmiy tájriybe yamasa tálim dárejesin asırıwdıń ósiw pátleri bolıp tabıladı. Biz uchrayot ǵan mashqala sonnan ibarat A ósiw pátleri kórsetkishi ólshew múmkinshili ǵi.Mámlekettiń ekonomikalıq wazıypaları kóp hám hár qıylı bolıp tabıladı. Bular,birinshiden, mámlekettiń ayırım ekonomikalıq wazıypaları bazar sisteması rawajlanıwın jeńillestiriw hám qollap maqsetine iye. Bunday wazıypalar taypasına tómende ǵi eki iskerlikti kir ǵiziwimiz múmkin: bazar sisteması nátiyjeli iskerlik kórsetiwin támiyinleytu ǵ-ın huqıqıy baza jáne social ortalıqtı támiyinlew básekin qor ǵ-aw. Ekinshi ǵruppa wazıypaların orınlawda mámleket bazar sisteması iskerli ǵin kúshaytadı hám turlaydi. Bul jerde mámlekettiń tómende ǵi ush wazıypası tiykar ǵ-ı áhmiyetke iye. -dáramat hám baylıqlami qayta bólistiriw; -milliy ónim quramın óz ǵertiw maqsetinde resurslar bólistiriwin tártipke salıw; -ekonomikanı turaqlılastırıw, Ya ǵ-nıy ekonomikalıq konyukturanin'mayısqaqlı ǵ-ı nátiyjesinde payda bolatu ǵ-ın jumıssızlıq hám inflatsiya dárejelerin baqlaw hám de ekonomikalıq ósiwdi xoshametlew. Mámleket bazar ekonomikasınm ǵ nátiyjeli iskerlik kórsetiwi 33 uyqas huqıqıy instrumentler hám sol sıyaqlı kópleǵen zatlar zárúr boladı.Globalizatsiya sharayatında mámleketimizde ekonomikalıq ósiw sapasın támiyinlew boyınsha jańa industriallastırıw milliy ekonomika aldına bir qatar wazıypalami qoyıp atır. Jańa industriallastırıw - bul tek ǵ-ana sanaattı, bálki pútkil ekonomikanı jańa texnolo ǵiyalıq tiykarlar ǵ-a o4 kazish bolıp tabıladı. Ya ǵ-nıy qoyıl ǵ-an máselelerdi sheshiw ushın ústin turatu ǵ-ın milliy innovciyalıq joybarlami ajıratıp alıwdıń ózi ǵine jetkilikli emes, bul orında túpkilikli institutsional óz ǵeriwlami óz ishine qamtıp al ǵ-an kompleksli ilajlar islep shı ǵ-arıw zárúr. Ekonomikalıq ósiw sapası kate ǵoriyasi, biz tárepimizden keltirip ótil ǵen talqin ǵa kóre, unamlı óz ǵeris pátlerin hám usınıń menen bir qatarda hákis óz ǵeris pátlerin anıqlawtırıw jáne Olardin' óz-ara tásirlashuvini kórsetiw imkaniyatın beredi. Ekonomikalıq ósiwdiń “sapası” túsini ǵi óndiristiń qısqarıwı, átirap - mubitnin ǵ pataslanıwı, jumısshı kúshi sapasınıń jamanlasıwı sıyaqlı unamsız processler menen bir qatarda túrli unamlı xarakteristika ǵ-a iye bol ǵ-an ja ǵ-daylami da qaray shı ǵ-ıw imkaniyatın beredi. Ekonomikalıq ósiw sapası kate ǵoriyasi sheńberinde usı túsiniktiń mánisinen kelip shıqqan halda rawajlanıwdıń da unamlı hám unamsız tárepleri haqqında sóz júr ǵiziwmiz múmkin boladı, zero ekonomikanıń sanaatlashuvi dáwirinde insan tábiyaat kúshleri menen qarama-qarsılıq ǵ-a bar ǵ-anlı ǵ-ın jáne bul process eli dawam jetip atır ǵ-anlı ǵ-ın itibardan shette qaldırmasli ǵimiz kerek. Sol sebepli de bú ǵin ǵi kúnde ekolo ǵiyalıq ǵ-árejetler aktual áhmiyetke iye bolıp atır. Átirap -ortalıqqa qanshelli ıqtıyatlıona qatnasda bolınayot ǵanli ǵiǵa qaray ekonomikalıq ósiwdiń sapası haqqında sóylewimiz múmkin. Joqarıda aytıl ǵ-anlar ǵ-a ta ǵ-ı sonı qosımsha etemizki, ekonomikalıq ósiwdiń sapası bir tárepden obiektiv reallıq retinde maydan ǵ-a shıqsa, basqa bir tárepden bolsa onıń ilimde ǵi in'kosi retinde “ekonomikalıq ósiw sapası” kate ǵoriyasi maydan ǵ-a shı ǵ-adı. Eń dáslep, mámleketimiz ilimpazları, atap aytqanda,Djumayev pikirine kóre, ekonomikalıq ósiw tolıq bántlik sharayatına uyqas keliwshi potensial islep shı ǵ-arıw dárejesiniń uzaq múddetli kóbeyiwi tendensiyasini ańlatadı. Bul alım pikirine kóre, ekonomikalıq ósiw jalpı usınıstıń artıwın yamasa basqasha etip aytqanda, haqıyqıy hám potensial kóleminiń artıwın ańlatadı. Harrod-Domar ósiw modeline toqtalıp ótsek.Bul model Britaniyalıq ekonomist Roy Harrod hám amerikalıq ekonomist Evsey Domer ǵ-árezsiz izertlewleriniń nátiyjesinde kelip shıqqan. Bul model ǵe kóre, ekonomikalıq ósiw úsh omil ǵa baylanıslı : kapital (K),labor (L), resourses (R). Y= F (K, L, R) 14 rawajlanıw faktorları, shártsharoitlari, i. ch. strukturası hám b. tárepleri menen bir- birlerinen tupten parıq etedi. Mısal ushın Aziyasha rawajlanıw modeli topardıń kúshli pozitsiyasi hám diniy omilǵa tiykarlan ǵ-an bolıp, bul modelde undırıwshı sanaat hám awıl xojalı ǵ-ı tiykar ǵ-ı orında tursa, evropasha modelde ekonomikalıq rawajlanıwdıń social ba ǵ-darlan ǵ-anlı ǵ-ı, menshikli baslamanıń joqarı dárejede rawajlan ǵ-anlı ǵ-ı, biznesti qollap-quwatlaw hám salıq undirishnin ǵ sharayatına maslanuvchan sisteması, jámiettiiń texnokratik ba ǵ-darı, jalpı ishki ónimde xizmet kórsetiw salasınıń joqarı úlesi kóz ǵe taslanadı. Latın Amerikası modeli shiyki onim principine qurıl ǵ-an bolıp, undırıwshı sanaat tarmaqlarınıń rawajlan ǵ-anlı ǵ-ı, miynet resurslariniń or-tiqchali ǵi, xufyona narkokapitalnin ǵ joqarı úlesi, eksporttıń tómen, tavar hám xızmetler importınıń bolsa joqarı dárejesi, ekonomikada mayda tavar i. ch. dıń sezilerli dárejesi menen xarakterlenedi. 70-80-y. larda qáliplesken Aziya -Tınısh okeanı modeliniń tipik óz ǵesheli ǵi - joqarı tex-nolo ǵiya ǵa e ǵali ǵi, tábiyaat hám insan resurslarınan aqıl ǵ-a say paydalanıw, ilimiy bazasınıń rawajlan ǵ-anlı ǵ-ı bolıp tabıladı. Afrika Ekonomikalıq taraqiyyot modeldi tipik shiyki onim ba ǵ-darı, ekonomikada tómen ónimlilik dárejesi, miynet resurslariniń or-tiqchali ǵi, xalıq turmısınıń tómen dárejesi, infratuzilmanin ǵ rawajlanba ǵ-anlı ǵ-ı, tuqım ǵershilik qáni ǵesilik, qáwimler arasında ǵ-ı urıslar, sociallıq-siyasiy biyqararlıq menen xarakterlenedi.Kesteden sol zattı kóriw múmkin, GFR ushın islep shı ǵ-arıw kólemin keńeytiw zárúrli áhmiyetke iye boladı. Zamana ǵóy texnolo ǵiyalar ǵ-a ótiw Yaponiya ekonomikasında joqarı jumıs pátin támiyinlewde zárúrli rol uyna ǵan, e ǵer bul jerde ol yamasa bul omilni ajıratıp kórsetiw qıyın bolsa da. Haqıyqatlıqtan Yaponiyada ekonomikalıq ósiwdiń yarımın islep shı ǵ-arıw faktorları támiyinlen ǵen bolsa, ekinshi yarımın texnika hám texnolo ǵiya támiyinlen ǵen. Amerika ekonomikasında Man ǵle. A o'nimdarli ǵ'ini asırıw, zárúrli esaplan ǵ-an. Rawajlanıp atır ǵ-an mámleketler ushın ekonomikalıq ósiw modeli Ekinshi jáhán urıwınan keyin koloniya sistemasınıń jemiriliwi menen " kem rawajlan ǵ-an atalmish mamalakatlar xojalı ǵ-ın rawajlandırıw mashqalası ekonomikalıq fanda oraylıq orınlardan bitini iyeledi. Aziya, Afrikada ǵ-ı bir qatar bunday mámleketler xalqınıń ósiw páti jalpı ishki ónimdiń ósiw pátinen asıp ketken. Jan basına tuwrı keletu ǵ-ın jalpı ishki ónim kópayma ǵan, halki bir orında qal ǵ-an yamasa tomenle ǵen. Ayırım rawajalanayot ǵan mámleketlerde ishki fond teris bol ǵ-an, ya ǵ-nıy mámleket óndiris shı ǵ-arıwdan kóre kóp Tutınıw etken, sonday eken shetten keletu ǵ-ın resurslar esabına jasa ǵ-an. Qáni ǵeler ǵ'arib ekonomikalıq páni jetiskenliklerine tiykarlan ǵ-an halda rawajlanıp atır ǵ-an mámleketiar kqtisodiy artıwın xoshametlew boyınsha ámeliy 20 usınıslami hám modellerdi islep shıqtılar. XX ásirdiń 50-60 jılları keynschilik wákilleri teoriyaleri talay keń tárzde qollanildi. Mámleket investitsiyaları - muvoffaqiyat ǵirewi Keynschilarnin ǵ takidlashicha, kem rawajlan ǵ-an mámleketlerde haqqındaly Qále ǵen Fondlardıń roll júdá tómen. Xalıq islep tapqan dáramatlamin ǵ barlı ǵ-ın tutınıw ǵ-a jumsawdı ábzal kóredi hám derlik Investitsiyanı ámel ǵe asırmaydı. Bunday ja ǵ-daydıń tiykar ǵ-ı sebeplerinen biri industrial rawajlan ǵ-an mámleketler " tásiri" esaplanadı. batıs turmıs táriziniń kirip keliwi ısrapshılıqqa jol qoyıw, zebi-ziynet buyımlarına bol ǵ-an sarp etiwlerdiKeynschilarnin ǵ takidlashicha, kem rawajlan ǵ-an mámleketlerde menshikli qále ǵen fondlarmin ǵ, roli júdá tómen. Aboli islep tapqan dáramatlarmin ǵ barlı ǵ-ın iste'mul ǵa jumsawnt ábzal kóredi hám derlik investitsiyanı ámel ǵe asırmaydı. Bunday ja ǵ-daydıń tiykar ǵ-ı sebeplerinen biri industrial rawajlan ǵ-an mámleketler " tásiri" esaplanadı. batıs turmıs táriziniń kirip keliwi istof ǵarchilikka jol qoyıw, zebi-ziynet buyımlarına bol ǵ-an sarp etiwlerdi kóbeytiwdi keltirip hinh shı ǵ-adı. shı ǵ-adı. Sonıń Sol sebepli paydanıń asıwı fondnıń tez ko payishi ǵa hám sonday eken investitsiyanıń kóbeyiwine alıp kelmeydi. Sol sebepli májbúrly fondlardıń roli asıp baradı (xalıqtan alınatu ǵ-ın salıq hám hár túrlı tólewlerdi kóbeytiw esabına ) hám mámleket investitsiyalarınıń áhmiyeti kúsheyip baradı. Mámleket xalıq pul resurslarini Investitsiya ǵ-a bá ǵ-darlaw ilajların kóriwi kerek. Bunday ilajlardan biri procent normasınıń mámleket tárepinen tártiplab turılıwı esaplanadı. masinin ǵ mámleket tárepinen Sebebi isbilermenler óz kapitalların islep shı ǵ-arıw salasından kóre, tez-tez sawda hám finanslıq tarawlar ǵ-a yo'naltiradilar. Ne ǵe? Birinshiden, rawajlanıp atır ǵ-an mámleketler ushın tipik qal esaplan ǵ-an sozılmalı inflyatsiya islep shı ǵ-arıw tarawına kapital qoyıwdı paydasız etip qóyadı. Ekinshiden bazar infrastrukturasinin ǵ hám xojalıq nızamshılı ǵ-ınıń jaqsı rawajlanba ǵ-anlı ǵ-ı menshikli isbilermenler ǵe sawda, transport, baylanıs tarawlarında monopol poziciyasine erisiw hám sonıń esabına monopol joqarı payda alıw imkaniyatın beredi. Menshikli sektornt rawajlandırıwdı, keynschilar pikirine kóre, bazar Infrastrukturasi ǵa hám ekonomikalıqomin ǵ ústin turatu ǵ-ın tarmaqlarına mámleket kapital qoyılmaların kóbeytiw, investitsion kreditlerdi keńeytiw, procent stavkasın tómenletiw, mo 'tadil inflyatsiya hám byudjer deficitli ǵin ta'imnlash jolı menen xoshametlew zárúr. Amerika ekonomistleri R. Nurske, A. Xirshman hám basqalar rawajlanıp atır ǵ-an mámleketler ushın ekonomikalıq ósiw modellerinen biri " keskin sekiriw" teoriyasın islep shıqtı. Bul teoriya ǵ-a muwapıq rawajlanıp atır ǵ-an mámleketler qalaqlıqtan kutilish ushın " jarlılıq tuzo ǵ'ini" úzip taslawı kerek. Jaratıl ǵ-an 21 Byudjet kodeksiniń taǵ-ı bir zárúrli tárepi sonda, endi Mámleket byudjeti hám jer ǵilikli byudjetlamin ǵ tiykar ǵ-ı kórsetkishleri ǵ-alaba xabar quralları hám de Finans ministrli ǵiniń veb-saytında da ǵ-aza etilip, onlayn rejiminde sorawlar hám usınıslar beriw múmkinshili ǵi payda boladı. Juwmaq ornında aytqanda, Byudjet kodeksi respublikamız byudjet sistemasın hám de mámleket byudjetin joybarlaw, kórip shı ǵ-ıw, qabıl qılıw, jırlaw, esap hám esabatın aparıw, qada ǵ-alawın júr ǵiziw hám de onıń ashıqlı ǵ-ın jáne de jetilistiriw, Mámleket finanslıq sistemasın basqarıw natiyjelili ǵin sapa tárepinen joqarı basqıshqa kóteriw imkaniyatın beretu ǵ-ın birden-bir normativ hújjet retinde jurtımız ǵúlleniwi, halqimiz turmıs párawanlı ǵ-ın jáne de kóteriw ǵe xızmet etiwi, shubhasız. O'zbekiston Respublikasınıń 2020 -jıl 25-dekabrde ǵi “2021-jıl ushın 0 'zbekiston Respublikasınıń mámleket byudjeti tuwrısında” ǵi 0 'RQ-657-san Nızamı mazmunı. Bul nızam ǵ-a muwapıq: 2021-jıl ushın 0 'zbekiston Respublikasın rawajlandırıwdıń tiykar ǵ-ı makroekonomikalıq kórsetkishleri pro ǵnozı hám 2022 -2023-jıllar ǵ-a maqsetli 2021-jıl ushın O''zbekiston Respublikası Konsolidatsiyalash ǵan byudjetiniń kompleks parametrleri hám de 2022 -2023-jıllar ǵ-a byudjet qarari; 2021-jıl ushın 0 'zbekiston Respublikasın rawajlanıwıantirishnin ǵ tiykar ǵ-ı makroekonomikalıq kórsetkishleri pro ǵnozı hám 2022-2023-jıllar ǵ-a maqsetli qarar; 2021-jıl ushın Qaraqalpaqstan Respublikası byudjetiniń, wálayatlar hám de Tashkent qala jer ǵilikli byudjetleriniń dáramatları hám ǵ-árejetleri pro ǵnozları; 2021-jıl ushın respublika byudjetinen Qaraqalpaqstan Respublikası respublika byudjetine hám wálayatlamin ǵ wálayat byudjetlerine ajratılatu ǵ-ın tártipke saliwshi byudjetlerara transfertlar mu ǵ-darları; 2021-jıl ushın mámleket maqsetli fondlarınıń hám de Ózbekiston Respublikası Tikleniw hám rawajlanıw fondınıń dáramatları pro ǵnozı hám de ǵ -árejetleri; 2021-jıl ushın respublika byudjeti dáramatları pro ǵnozı; 2021-jıl ushın respublika byudjetinen birinshi dárejeli byudjet qarjların bóliwlovchilar ǵa ajratılatu ǵ-ın aqshalamin ǵ sheklen ǵen mu ǵ-darları bel ǵilendi. 29 pátleri xalıq ósiwi pátlerin asıratuǵ-ın milliy ekonomika rawajlanıwı názerde tutıladı. Bul ósiw máselelerin sırtqı ǵúzetshi kózqarasınan emes, mámleket xalqı pozitsiyasidan turıp kórip shı ǵ-ıwdı talap etedi.Ekonomikalıq ósiwdi islep shı ǵ-arıw real kóleminiń oshish pátleri kózqarasınan qaray shı ǵ-ıwda, ádetde (anıq hám u ǵ-ımsız formada ) ekonomikada tereń strukturalıq hám institutsional óz ǵerisleri júz bermasli ǵi shama etiledi. Islep shı ǵ-arıw strukturası hám institutsional ortalıq quramalı hám óz ǵermeytu ǵ-ın esaplanadı. Bunday rawajlanıw xarakteri sırtqı ortalıq menen óz-ara tásirde balanslan ǵ-an hám pútinlik óz ǵeshelikine iye bol ǵ-an ekonomikalıq sistema ushın ayriqsha. Ekonomikalıq ósiw teoriyasıda ǵ-ı basqa jantasıw industrial hám postindustrial jámiyeti tákirar óndiriste qollanıladı. Bul teoriyalar qashanda, óz ǵerisler ǵe hákimlik, basqarıw, infratuzilma obiektleri, ekonomikada ǵ-ı strukturalıq óz-ara tásir jáne onıń sırtqı ortalıq menen óz-ara baylanısınıń tiykar ǵ-ı institutları dus kelip,“joqarı uzın” dáwirde ekonomikalıq dinamika máselelerin analiz etedi. Ekonomikalıq ósiw procesi jámiyette ǵi bir qatar mu ǵ-darlıq hám sapa tárepde ǵi óz ǵerisler menen baqlanadı. Sulardan birinshi náwbette ekonomikanıń strukturalıq transformaciyasın bólek kórsetiw kerek.Ekonomikalıq ósiwdi ǵózle ǵen mámleketlerde birinshi náwbette awıl xojalı ǵ-ınıń milliy ónim hám bántlikte ǵi úlesin azayıwı menen xarakterlenedi. Ámelde ǵi ma ǵ-lıwmatlar ǵ-a kóre, AQSHda 1920 -jılda jumısshı kúshiniń 70 % i awıl xojalı ǵ-ında bánt bol ǵ-an, bul úles 1941- jıl ǵ-a kelip 20 % ten kamni hám 1987-jıl ǵ-a kelip tek 3 % ni shólkemlestir ǵen. Yaponiyada awıl xojalı ǵ-ında bánt bol ǵ-an jumısshı kúshiniń úlesi 1879 -jılda ǵ-ı 72% ten, 1930 -jıllar ǵ-a kelip 30 % ǵachani, 1980-yillamin ǵ aqırlarında 8 % ti quraydı. . Bel ǵiyada 1846 -jılda awıl xojalı ǵ-ında jumısshı kúshiniń 51 % qatnasqan bolsa, 1947-jılda 12, 5 %, 1970-jılda 7 % ni quraydı . Bul kórsetkishler ekonomikalıq ósiw tek ǵ-ana awıl xojalı ǵ-ınıń ulıwma milliy óndiriste ǵi úlesi qısqarıwı menen,bálki bul processtiń tezlesiwi menen de baqlanadı. E ǵer,awılda ǵ-ı bánt bol ǵ-anlardıń úlesin 50 % ǵe shekem kemeytiw ushın bir neshe júz jıllıqlar talap etilse, kóp ǵana rawajlan ǵ-an mámleketlerde soń ǵ-ı 100 jıl ishinde 40 -50 % ǵa qısqarıwı strukturalıq transformaciyanıń joqarı tezli ǵine ǵúwalıq beredi.Bunday ja ǵ-daydıń tiykar ǵ-ı sebebi, eń dáslep, ekonomikanıń a ǵrar salasında ǵ-ı miynet nátiyjesi ósiwi ushın kóp mu ǵ-darda rezervlardıń jıynal ǵ-anlı ǵı, ya ǵ-nıy birdey sharayatta málim bir túrde ǵi awıl xojalı ǵ-ı ónimlerin kem jumısshı kúshi sarpla ǵ-an halda islep shı ǵ-arıw imkaniyatın beredi. Basqa tárepden, azıq-awqat hám awıl xojalı ǵ-ı ónimlerin tutınıw etiliwi she ǵaralan ǵ-an bolıp, bul xalıq jan basına dáramatlamin ǵ ósiwi menen tutınıw talabı quramında ǵ-ı azıq-awqatke etiletu ǵ-ın 6 1. Ratsionalizm. Dástúriy pikirlew tárizi hám islep shıǵ-arıw formasın óz ǵertiw, jámiyetshilik hám insan iskerli ǵiniń barlıq tarawlarında jańa metod hám modellami qóllaw. 2. Ekonomikalıq joybarlaw. Xojalıqlar rawajlanıwın asırıw maqsetinde qoilaniladi ǵan ekonomikalıq siyasat. 3. Teńlik. Barlıq ushın jáne de teń social hám huqıqıy poziciyayi, dáramatlar hám turmıs táriziniń jaratılıwın támiyinlew. Social institutlar hám aqıl -aqılda ǵ-ı óz ǵerisler. Bul jerde miynet ónimlili ǵin asıratu ǵ-ın, básekin rawajlantirib isbilermenlikke jol ashatu ǵ-ın, málim mániste insanlar qálew hám múmkinshiliklerinen paydalanıw ǵ-a mákán jaratatu ǵ-ın óz ǵerisler tuwrısında pikir júritiledi. Institutsional óz ǵerisler jer reformaları, monopoliya ǵ-a qarsı ǵúres, tálim hám den sawlıqtı saqlaw sistemasın jetilistiriw hám mámleket basqarıwdıń óz ǵeriwin óz ishine aladı. Juwmaq etip aytqanda, topar ideolo ǵiyasın modemizatsiyalash miynetsevarlik, nátiyjelililik, haqıyqatparvarlik, oqillik hám óz kúshine tayanish, óz ǵerisler ǵe tayınlıq hám sol sıyaqlı páziyletlami kúsheytiw bolıp esaplanadı. Jazef Shumpeter ekonomikalıq ósiw hám ekonomikalıq rawajlanıw arasında ǵ-ı ayırmashılıqlami kórsetip beredi. Bunıń ańlatpası retinde ol, óziniń “Ekonomikalıq rawajlanıw teoriyası” shı ǵ-armasında pochta karetalari hám temir jollardan paydalanıwdı salıstırıwla ǵ-an halda, mısal keltiredi. Y.Shumpeter ekonomikalıq ósiwdi mu ǵ-darlıq óz ǵerisler - bir waqtıniń ózinde áyne birdey tavar hám xızmetlami islep shı ǵ-arıw hám tutınıw qılıwdıń ósiwi, ekonomikalıq rawajlanıwdı bolsa, islep shı ǵ-arıw, ónim hám xızmetler, basqarıw, ekonomikalıq iskerlik túrleri hám turmıs iskerli ǵiniń basqa tarawlarıda ǵ-ı jańalıqlar hám unamlı sapa óz ǵerisleri retinde anıqlama beredi. Bir waqtıniń ózinde ekonomikalıq ósiw boyınsha izertlewlerde “ekonomikalıq ósiw” hám “ekonomikalıq rawajlanıw” túsinikleri uqsas qarawlar da, keń tarqal ǵ-anlı ǵ-ın inabatqa alıw zárúr. Mısalı, professor K. X, Oppenlender óz pikirin tómende ǵishe formada bildiredi: “Biz ósiw hám rawajlanıwdı sinonimler retinde túsinemiz. Ósiw hám rawajlanıw arasında ǵ-ı parıqlanishlar jasalmadir”. Ekonomikalıq ósiw máselelerin izertlew qılıp atır ǵ-an izertlewshiolim ushın ekonomikalıq ósiw hám ekonomikalıq rawajlanıwdıń óz-ara qatnası sıyaqlı táreplami chetlab o 'tish talay qıyınshılıqlı bolıp tabıladı. Bul túsinikler aynan birdey emes, ulamin ǵ mazmun-mánisi túrlishe dep, esaplovchilar pikirine qosılamız. Ekonomikalıq ósiw haqqında sóyler ekenmiz, hátte intuitiv tárzde de ekonomikalıq ósiw unamsız boiishini, ekonomikalıq rawajlanıw ushın bolsa 8 N Ó KIS INNOVACIYALÍQ INSTITUTÍ 60410100 - Ekonomika t á lim ba ǵ" darınıń 1-IQ-24 topar studenti Kuljanov Aqiljannıń Ekonomikal ı q teoriya páninen KURS JUM Í SÍ Tema: Ekonomikaliq o'siw modelleri Orınladı: Kuljanov Aqiljan Kurs jumısı basshısı: X.Kalimbetov 1 MAZMUNÍ KIRISIW ..................................................................................................................3 I BAP. Ekonomikalıq ósiw mánisi hám mazmunı. 1.1. Ekonomikalıq ósiw mánisi hám mazmunı ..................................................................................................................................5 1.2 . Ekonomikalıq ósiwdiń dáslepki shártleri. ..................................................................................................................12 II BAP. Ekonomikalıq ósiwdiń zárúriyatı, túrleri, faktorları hám kórsetkishleri 2.1 Ekonomikalıq ósiw hám rawajlanıw. ..................................................................................................….......19 2.2 Ekonomikalıq ósiw wazıypaları .................................................................................................................................23 2.3 Ekonomikaliq o'siw modelleri. ………………………….................................31 JUWMAQLAW ........................................................................................................................................ 41 PAYDALANÍLǴ"AN ÁDEBIYATLAR . ..............................................................43 Kirisiw Ekonomikalıq ósiw - islep shı ǵ-arıwdı jetilistiriw, ekonomikada pro ǵressiv óz ǵerisler hám qayta qurıwlardıń zárúrli shárt-sharayatı bolıp tabıladı. Ol rawajlanıwdıń ajıralmaytu ǵ-ın bóle ǵi, social rawajlanıwdıń tiykarın quraydı. Ekonomikalıq ósiw - xalıqtıń materiallıq parawanli ǵ'i asırıw quralı esaplanadı. Usınıń sebepinen ol mámleket ekonomikalıq siyasatınıń ne ǵizi bolıp qaladı. Ekonomikalıq ósiw tek ǵ-ana islep shı ǵ-arıw, bálki bólistiriw qatnasların jetilistiriw, miynet resurslariniń bandli ǵini támiyinlew, investitsion aktivlikti asırıw hám sońı 2 ekoloǵiyalıq hám basqa apatlar payda bolıwınıń tiykar ǵ-ı sebeplerinen biri bolıp qalıp atır. 4. Úlken finanslıq aqshalar ǵ-a iyelik etiwshilamin ǵ turmıs tárizin jer sharımiznin ǵ ekolo ǵiyalıq múmkinshilikleri, atap aytqanda ener ǵiya tutınıwına salıstır ǵ-anda muwapıqlastırıw zárúr. 5. Xalıq sanı jáne onıń ósiw pátleri jer sharı ǵlobal ekotiziminin ǵ óz ǵeriwshen islep shı ǵ-arıw potensialı menen muwapıqlastırıl ǵan bolıwı kerek. Ekonomikada sonday qa ǵ-ıyda bar, o ǵ-an kóre kisilamin ǵ ekonomikalıq párawanlı ǵ-ı insanlamin ǵ tavar hám xızmetlami qanshelli dárejede jarata alıwları menen bel ǵilenedi. Sol sebepli turmıs forovonli ǵi ekonomikanıń natiyjelili ǵine bo ǵMiq bolıp tabıladı. E ǵer jámiyet qanshelli kamsarfla ǵan halda kóp islep shı ǵ-arsa, kisiler sonshalıq párawan jasaydılar. “Xozir dúnyada ǵ-ı mámleketlerde párawanlıqtıń saldamlı parıqlanishini ekonomika natiyjelili ǵiniń túrlishe bolıwı júze ǵe keltiredi”. “Ekonomikalıq ósiw sapası boyınsha keltiril ǵen tariyp hám xarakteristikalardiulıwmalastırsak, olar ekonomikalıq ósiwdi texnika rawajlanıwı hám innovciyalıq iskerlik tiykarında asırıw máselesine itibar qarat ǵ-anı halda, social tárepten ba ǵ-darlan ǵ-anlıq dárejesin tiykar ǵ-ı orın ǵ-a qoyıwadı. Texnika rawajlanıwı hám innovatsiyalar ǵ-a tiykarlan ǵ-an islep shı ǵ-arıw, birinshi náwbette, resurslami tejew ǵe, islep Shı ǵ-arıwdıń ekonomikalıq jáne social natiyjelili ǵin asırıw ǵ-a qaratıl ǵ-anlı ǵ-ı menen tiykarlanadı. Bú ǵin ǵi ǵlobalizatsiya dáwirinde milliy ekonomikalıq sistema aldında turaqlı ekonomikalıq o 'sishnin ǵ uzaq múddet dawam ettiriw, onıń natiyjelili ǵi hám sapasın kóteriw, hám de adamlardıń turmıs dárejesin jáne de asırıw sıyaqlı aktual máseleler turıptı.Bú ǵin ǵi kúnde quram tapqan ja ǵ-day ekonomikalıq ósiw táliymatında jańa ǵ 'oya hám teoriyalerdi izertlewdi ta'lab etedi. Bunday jónelislerden biri industriallastırıw ideyasın házir ǵi basqısh ushın qayta kórip shı ǵ-ıw yamasa jańa industriallastırıw esaplanadı. Bunday yo'na! jumıs 0 'zbekiston Respublikası ushın kóp tárepten perspektivalı esaplanadı, sebebi ol ayriqsha ǵeosiyosiy jaylasıw o'mi ǵa ıyelewi menen bir qatarda, mámlekette tábiyiy resurslamin ǵ siyrek ushırasatu ǵ-ın hám úlken rezervleri bar. Bunnan tısqarı O'zbekiston Respublikasında jıllar dawamında ilimiy-texnikalıq, shólkemlestiril ǵen hám kadrlar salasında úlken potensial tóplan ǵ-an. Ulıwmaqabıl etil ǵen mániste industriallastırıw iri mashinalı islep shı ǵ-arıw tiykarında sanaattı rawajlandırıw procesi retinde aytiladi. Bıraq, jáhán bazarına báseki ǵe shıdamlı, talap joqarı bol ǵ-an tavar hám xızmetlami jetkiziw ushın zamana ǵóy kárxana dúziwdiń bir ǵ-ana ózi jetkilikli emes. Onıń ushın álbette rawajlan ǵ-an infratuzilma, puqta islen ǵen tálim sisteması, mútajlik hám talaplar ǵ-a 13 ańlatadı. Awıl xojalıǵ-ında jumısshılardıń mıynet haqı jasaw minimumı dárejesinde bol ǵ-anı sebepli, bul jumısshı kúshinen sanaatda paydalanıw hesh qanday mashqala tuwdırmaydi. Bul sektorda ǵ-ı miynet ónimlili ǵi a ǵrar sektorda ǵidan talay joqarı. Solay etip, A. Lyuis modeliniń wazıypası miynet resurslariniń bir bóle ǵin awıl xojalı ǵ-ınan sanaatqa qayta bólistiriw jáne bul menen ekonomikalıq ósiw pátiniń tezianishi ǵa erisiw esaplanadı. Bul processda tiykar ǵ-ı mexanizm bolıp tarmaqlararo bazar xızmet etedi. Sanaat islep shı ǵ-arıw masshtabların keńeytirip, óz jumısshılarınıń dáramatları artıwın támiyinleydi, bul bolsa ishki talaptı asıwına kómeklesedi. Bunda isbilermenler ósip baratır ǵ-an dáramatlami islep shı ǵ-arıwdı keńeytiw ǵe yo'naltiradilar. Bul dáramatlar keyinirek ekonomikalıq ósiw ǵe dinamikalıq tásir kórsetedi. II BAP. Ekonomikalıq ósiwdiń zárúriyatı, túrleri, faktorları hám kórsetkishleri 2.1 Ekonomikalıq ósiw hám rawajlanıw Ekonomikalıq ósiwdiń ózin A. Lyuis eki túr ǵe ajratadı : sanaatda onıń dere ǵi bolıp qosımsha jumısshı kúshinen paydalanıw esaplanadı (ekstensiv tur), awıl 18 tártiplew múmkin. Jiynaw 5 hám investitsiyalar I teńliǵi turaqlı ekonomikalıq ósiwdiń zárúr shártlerinen biri esaplanadı. E ǵer fondlar investisiyalardan oshto kersa ol ja ǵ-dayda artıqsha rezerv kelip shı ǵ-adı, ásbap úskenelerden tolıq paydalanilmaydi, jumıssızlıq kópayadi. Bul hal ekonomikalıq ósiwdiń tómenlewine alıp keledi. E ǵer investitsiyalar fondlardan artıh ketsa ekonomika " zo'riqib ketiwi hám inflyatsiya aqıbetlerine alıp keliwi múmkin. Mashqala sonnan ibarat, qısqa múddetli (" statik") hám uzaq múddetli (" dinamik") dáwirlerde fondlar menen investitsiyalar arasında ǵ-ı koefficientler birdey kóriniste bolmaydı. Qısqa múddetli dáwirde fond hám investitsiyalar óz juwmaqlawshı nátiyjeleri boyınsha teń. Uzaq múddetli dáwirde bolsa basqasha ja ǵ-day baqlanadı. Bú ǵin ajıratıl ǵ-an (usınıs ) fondlar, erteń ámel ǵe asırılıwı arnal ǵ-an investitsiya qoyılmalarına (talap ) muwapıq keliwi kerek. 2.2 Ekonomikalıq ósiw wazıypaları Mámlekettiń ekonomikalıq wazıypaları kóp hám hár qıylı bolıp tabıladı. Bular,birinshiden, mámlekettiń ayırım ekonomikalıq wazıypaları bazar sisteması rawajlanıwın jeńillestiriw hám qollap maqsetine iye. Bunday wazıypalar taypasına tómende ǵi eki iskerlikti kir ǵiziwimiz múmkin: bazar sisteması nátiyjeli iskerlik kórsetiwin támiyinleytu ǵ-ın huqıqıy baza jáne social ortalıqtı támiyinlew básekin qor ǵ-aw. Ekinshi ǵruppa wazıypaların orınlawda mámleket bazar sisteması iskerli ǵin kúshaytadı hám turlaydi. Bul jerde mámlekettiń tómende ǵi ush wazıypası tiykar ǵ-ı áhmiyetke iye. -dáramat hám baylıqlami qayta bólistiriw; -milliy ónim quramın óz ǵertiw maqsetinde resurslar bólistiriwin tártipke salıw; -ekonomikanı turaqlılastırıw, Ya ǵ-nıy ekonomikalıq konyukturanin ǵ mayısqaqlı ǵ-ı nátiyjesinde payda bolatu ǵ-ın jumıssızlıq hám inflatsiya dárejelerin baqlaw hám de ekonomikalıq ósiwdi xoshametlew. Mámleket bazar ekonomikasınm ǵ nátiyjeli iskerlik kórsetiwi ushın tiykar bolatu ǵ-ın ayırım xızmetleri hám huqıqıy bazanı támiyinlew wazıypaların óz moynına aladı. Huqıqıy bazanı támiyinlew tiykarlanıp menshikli kárxanalar ǵ-a xaq-huqıqlar beriw, jeke menshikchilikni anıqlaw hám shártnamalar orınlanıwın baqlaw, sonıń menen bir ǵe, basqalarda kórinetu ǵ-ın boladı. Bazar ekonomikasında báseki tiykar ǵ-ı tártipke soluvchi mexanizm bolıp esaplanadı. Bul óndiriwshiler hám resurslami 24

Ekonomikaliq o’siw modelleri

Купить