Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 43.7KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 13 Aprel 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

110 Sotish

Eksperiment ilmiy tadqiqot metodi

Sotib olish
Eksperiment ilmiy tadqiqot metodi MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….3 I.BOB.EKSPERIMENTAL TADQIQOTNING ASOSLARI 1.1. Eksperiment so'zining tushunchasi va tarixi……………………………………5 1.2. Eksperimentning turlari………………………………………………………...9 1.3. Eksperimentning asosiy elementlari…………………………………………..14 II.BOB.EKSPERIMENTNING METODOLOGIYASI VA TADQIQOT DIZAYNI. 2.1. Eksperimentning metodologiyasi……………………………………………..16 2.2. Eksperimental dizaynning turlari……………………………………………..21 2.3. Eksperimentning amaliy qo'llanilishi…………………………………………26 XULOSA…………………………………………………………………………26 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..28 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi :Eksperiment ilmiy tadqiqot metodlari orasida alohida o'rin tutadi, chunki u nazariyalarni sinovdan o'tkazish va o'zgaruvchilar o'rtasida sababiy bog'lanishlarni aniqlash imkonini beradi. Ushbu metod orqali tadqiqotchilar o'z g'oyalarini amaliyotda sinab ko'rish, yangi bilimlar olish va mavjud bilimlarni kengaytirish imkoniyatlariga ega bo'lishadi. Eksperimentning asosiy maqsadi – nazariyalarni amalda tasdiqlash yoki rad etishdir 1 . Bu jarayonda tadqiqotchilar o'zgaruvchilarni nazorat qilish va manipulyatsiya qilish imkoniyatiga ega bo'lib, natijalarni aniq ko'rish va ularni tahlil qilish imkoniyatini yaratadilar. Eksperimentlarning turli turlari mavjud, jumladan, tasodifiy, nazoratli, krossover va ijtimoiy eksperimentlar. Har bir turi o'ziga xos uslublar va metodologiyalarni talab qiladi. Tasodifiy eksperimentlar o'zgaruvchilarni tasodifiy ravishda tanlash orqali o'tkaziladi, bu esa natijalarni yanada ishonchli qiladi. Nazoratli eksperimentlar esa mustaqil o'zgaruvchini nazorat qilish va uning ta'sirini baholash imkonini beradi, bu esa tadqiqot natijalarini aniq ko'rish imkoniyatini yaratadi. Eksperimentlar ko'plab sohalarda, jumladan, tibbiyot, psixologiya, iqtisodiyot, ekologiya va ta'limda qo'llaniladi. Tibbiyotda eksperimentlar yangi dori vositalarining samaradorligini baholashda muhim rol o'ynaydi. Psixologiyada esa inson xulq-atvorini o'rganish uchun eksperimentlar o'tkaziladi. Iqtisodiyotda esa iqtisodiy siyosatni baholash va iste'molchilar xulq-atvorini o'rganish uchun qo'llaniladi. 1 Asadov, A. (2020). Psixologiyada eksperimental tadqiqot metodlari . Tashkent: O'zbekiston psixologiya jamiyati. 2 Eksperimentlar nafaqat ilmiy tadqiqotlarda, balki amaliyotda ham qo'llaniladi. Ular yangi texnologiyalar, ta'lim metodlari va ijtimoiy dasturlarni ishlab chiqishda muhim vosita hisoblanadi. Natijada, eksperimentlar ilmiy tadqiqot jarayonida innovatsiyalarni amalga oshirish va jamiyat rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Ular yordamida tadqiqotchilar o'z nazariyalarini sinovdan o'tkazib, yangi bilimlar oladilar va mavjud bilimlarni takomillashtirish imkoniga ega bo'lishadi. Shu sababli, eksperiment ilmiy tadqiqot metodining muhim qismi bo'lib, uning ko'plab sohalardagi amaliy qo'llanilishi ilm-fanning rivojlanishiga hissa qo'shadi. Eksperimentlar orqali olingan natijalar doimiy ravishda yangi kashfiyotlar va innovatsiyalarni amalga oshirishga yordam beradi, bu esa insoniyat taraqqiyotida muhim rol o'ynaydi. Kurs ishining maqsadi: Eksperiment ilmiy tadqiqot metodining maqsadi o'zgaruvchilar o'rtasidagi sababiy bog'lanishlarni aniqlash va nazariyalarni sinovdan o'tkazishdir. Bu metod orqali tadqiqotchilar o'z g'oyalarini amaliyotda sinovdan o'tkazib, yangi bilimlar olish, mavjud nazariyalarni tasdiqlash yoki rad etish imkoniyatiga ega bo'lishadi. Eksperimentlar natijalarini aniq va ishonchli tarzda olishga yordam beradigan tizimli yondashuvni ta'minlaydi. Kurs ishining vazifasi: eksperimentlar ilmiy tadqiqotlarda aniq va ishonchli natijalar olish uchun zarur sharoitlarni yaratadi. Bu jarayon orqali tadqiqotchilar o'z g'oyalarini sinovdan o'tkazishdan tashqari, eksperiment sharoitlarini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo'lishadi. Bu esa natijalarni yanada ishonchli qiladi va tadqiqotning ilmiy ahamiyatini oshiradi. Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi: Ushbu kurs ishi 2 ta bob,6 ta reja,xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 3 I.BOB.EKSPERIMENTAL TADQIQOTNING ASOSLARI 1.1.Eksperiment so'zining tushunchasi va tarixi. Eksperiment so'zi ilmiy va amaliy jarayonlarda keng qo'llaniladigan atama bo'lib, u o'z ichiga nazariyalarni sinovdan o'tkazish, yangi g'oyalarni tasdiqlash yoki rad etish, va o'zgarishlarni kuzatish jarayonini oladi. Ushbu so'zning etimologiyasi latinchadan kelib chiqadi. "Experiri" so'zi "sinab ko'rish" yoki "tajriba o'tkazish" ma'nosini anglatadi. Eksperimentlar ilm-fan, muhandislik, tibbiyot va boshqa ko'plab sohalarda muhim ahamiyatga ega, chunki ular orqali nazariyalar amaliyotda qanday ishlashini ko'rish mumkin 2 . Tadqiqot jarayonida eksperimentlar, odatda, nazariyani tasdiqlash yoki rad etish uchun o'zgaruvchilarni boshqarish orqali o'tkaziladi. Bunday jarayonlar orqali olimlar turli fenomenlarni tushunishga va yangi bilimlar olishga harakat qilishadi. Eksperimentlar nazariyalar va g'oyalarni amalda sinovdan o'tkazish imkonini beradi, bu esa ilmiy jarayonning ajralmas qismi hisoblanadi. Tarixiy jihatdan, eksperimentlar o'rta asrlardan beri mavjud bo'lgan. Ular dastlabki ilmiy tadqiqotlar va tajribalarda qo'llanilgan. Masalan, Galiley, Kepler va Newton kabi olimlar o'zlarining kashfiyotlari va nazariyalarini tasdiqlash uchun eksperimentlardan foydalanganlar. XVII asrda ilmiy inqilob davrida eksperimentlar yanada rivojlandi va ular ilmiy metodologiyaning muhim qismi bo'lib qoldi. XX asrda eksperimentlarning ahamiyati yanada oshdi. Ilmiy tadqiqotlar va innovatsiyalar ko'plab sohalarda, jumladan, kimyo, biologiya, fizika va ijtimoiy fanlarda eksperimentlar orqali olib borildi. Hozirgi kunda eksperimentlar nafaqat 2 Abdurahmonov, O. (2021). Ilmiy tadqiqot metodologiyasi: nazariy va amaliy jihatlari . Tashkent: O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi. 4 an'anaviy ilmiy tadqiqotlarda, balki muhandislik, texnologiya va boshqa sohalarda ham keng qo'llaniladi. Misol uchun, dori ishlab chiqishda klinik eksperimentlar o'tkazish orqali dori vositalarining samaradorligi va xavfsizligi sinovdan o'tkaziladi. Eksperimentlar shuningdek, ijtimoiy fanlarda ham muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy tadqiqotlarda eksperimentlar orqali insonlarning xulq-atvori va qaror qabul qilish jarayonlari o'rganiladi. Bunday eksperimentlar ijtimoiy psixologiya, iqtisodiyot va siyosat sohalarida keng qo'llaniladi. Hozirgi kunda eksperimentlarni o'tkazish uchun zamonaviy texnologiyalar va metodologiyalar ishlab chiqilgan. Kompyuter simulyatsiyalari, ma'lumotlarni tahlil qilish vositalari va statistik metodlar eksperimentlarni yanada samarali o'tkazishga yordam beradi. Shuningdek, internet va raqamli platformalar orqali masofaviy eksperimentlar o'tkazish imkoniyatlari paydo bo'lgan, bu esa tadqiqotlarni yanada kengaytirish imkonini beradi. Eksperimentlar natijalari ilmiy jurnallarda chop etiladi, bu esa ilmiy hamjamiyatda bilim almashish va yangi tadqiqotlar uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Natijalar doimo qayta ko'rib chiqiladi va yangi tadqiqotlar bilan taqqoslanadi, bu esa ilm-fanning rivojlanishiga hissa qo'shadi. Shu bilan birga, eksperimentlar o'tkazishda etik jihatlar ham muhim ahamiyatga ega. Tadqiqotchilar insonlar yoki hayvonlar ishtirok etadigan eksperimentlarni o'tkazishdan oldin etika qoidalariga rioya qilishlari zarur. Bu, odamlarning huquqlarini himoya qilish va tadqiqotlarning xavfsizligini ta'minlash uchun muhimdir.Eksperiment so'zi ilmiy jarayonlarning ajralmas bir qismi bo'lib, u yangi bilimlar olish va nazariyalarni sinovdan o'tkazishda muhim rol o'ynaydi. Tarixiy jarayonlarda eksperimentlar doimo rivojlanib, zamonaviy ilm-fanda o'z o'rnini topgan. Ular nafaqat an'anaviy ilmiy tadqiqotlarda, balki ijtimoiy fanlarda 5 va muhandislikda ham keng qo'llaniladi. Eksperimentlar natijalari ilmiy hamjamiyatda bilim almashish va yangi tadqiqotlar uchun muhim asos bo'lib xizmat qiladi. Eksperiment so'zi ilm-fan va ilmiy tadqiqotlar sohasida muhim o‘rin tutadi. U ilmiy jarayonlarni o‘rganishda va yangi bilimlarni kashf etishda keng qo‘llaniladi. Eksperiment—bu aniq maqsadga yo‘naltirilgan, tizimli va rejalashtirilgan tajriba, tadqiqot yoki tekshirish jarayonidir. Eksperimentda o‘zgaruvchilarni manipulyatsiya qilish va kuzatish orqali ilmiy savollarga javob olish, natijalarni tahlil qilish va ilmiy nazariyalarni tasdiqlash yoki rad etish maqsad qilingan. Eksperiment yordamida hodisalar o‘rtasidagi munosabatlar aniqlanadi va bu ilmiy bilimlarni chuqurlashtirish imkonini beradi. Eksperiment so‘zining tarixi uning ilmiy tahlil qilish va tushunish orqali qanday shakllanganini, rivojlanganini va bugungi kunda qanday o‘rganilayotganini ko‘rsatadi. Ilmiy eksperimentlarning tarixi qadimgi davrlarga borib taqaladi, biroq bugungi kunda biz bilgan zamonaviy eksperiment turlarining shakllanishi XVII asrga, ilmiy inqilob davriga borib taqaladi. Ilmiy tajribalar o‘rganishning dastlabki bosqichlarida "eksperiment" so‘zi ko‘proq sinov, tekshirish yoki tajriba qilish ma’nosida ishlatilgan. Uning boshlang‘ich o‘zagi qo‘llanilgan amaliyotlarda bo‘lsa-da, ilmiy metodlarning rivojlanishi bilan eksperiment so‘zining ilmiy ma’nosi shakllandi. Ilmiy metodlarning asosiy unsuri sifatida eksperimentning qo‘llanilishi faqatgina XV– XVI asrlarda boshlanadi. Ilmiy eksperimentlarning rivojlanishining dastlabki bosqichlari alohida jamoalar tomonidan olib borilgan tajribalar va tekshiruvlar bilan bog‘liq. O‘rta asrlarda, albatta, ilmiy eksperimentlar amaliyotlari haqida gapirish qiyin edi, chunki bu davrda ilmiy ishlanmalar asosan diniy yoki falsafiy qarashlarga 6 asoslangan edi. Lekin, o‘sha davrda ham ba’zi bir texnik tadqiqotlar va oddiy tajribalar amalga oshirilgan. O‘rta asrlarda ilm-fan ko‘proq diniy doktrinaga bog‘liq bo‘lgan bo‘lib, tafakkur, tafsir va nazariy texnika ko‘proq bo‘lsa-da, ilmiy tadqiqotlarda eksperimentlar cheklangan edi. Lekin yana, ba’zi olimlar o‘z g‘oyalarini sinab ko‘rish uchun amaliy tadqiqotlar olib borishgan. XVII asrga kelib, eksperimentlar ilmiy metodlar tizimiga kiritila boshlandi. Bu davrda olimlar, xususan, Galileo Galilei va Isaac Newton kabi buyuk namoyandalar, ilmiy tadqiqotlarda eksperimentning metodologiyasini va uning ahamiyatini ilgari surdilar. Galileo Galilei, masalan, o‘zining fizikasi bo‘yicha amalga oshirgan eksperimentlari bilan mashhur bo‘lib, u jismoniy hodisalarni o‘lchash va tajriba orqali tasdiqlashni boshlagan. Uning ishlarida, eksperimentning natijalariga asoslangan bilimlar yaratish uchun tajriba qilinishining muhimligini ko‘rsatgan. Isaac Newton esa o‘zining "Tabiat falsafasining matematik tamoyillari" asarida ilmiy metod sifatida eksperimentni chuqur o‘rganib, uni fundamental qonuniyatlar va tabiat hodisalarini tushuntirishda qo‘lladi. Newtonning ishlarida eksperimentlar nazariyani tasdiqlashda va tabiiy qonunlarni kashf qilishda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan. Eksperimentning ilmiy metodologiyada alohida o‘rni XVII asrda shakllandi, ammo u zamonaviy fanlar tarixida XX asrda yana bir qadam oldinga siljidi. XX asrda fizikadan tortib, psixologiya va ijtimoiy fanlargacha barcha sohalarda eksperimentning metodologiyasi asosida muhim yutuqlar qo‘lga kiritildi. Agar avvalgi davrlarda eksperimentlar ko‘proq tabiatshunoslik fanlari bilan bog‘liq bo‘lsa, XX asrda ular ijtimoiy va insoniy fanlarga ham tatbiq qilingan. Masalan, ijtimoiy psixologiya sohasida eksperimentlar jamiyat, individ va guruhlar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganishda keng qo‘llanilgan. 7 Eksperiment so‘zining ilmiy asosda qo‘llanilishi tizimli ravishda mustahkamlandi. Zamonaviy ilmiy tadqiqotlarda eksperiment faqatgina teoriya va tasavvurlarni sinovdan o‘tkazish vositasi sifatida emas, balki ilmiy natijalarga erishish uchun zaruriy vosita sifatida ko‘riladi. Eksperiment orqali nazariy bilimlarning haqiqiylik darajasi, tasdiqlanishi yoki inkor etilishi mumkin. Bu metod har bir ilmiy tadqiqotda ishonchlilikni ta’minlash va natijalarning haqiqiyligini o‘rganish imkonini beradi. Bugungi kunda ilmiy eksperimentlar nafaqat tabiat fanlari, balki jamiyatshunoslik, psixologiya, tibbiyot, iqtisodiyot va boshqa sohalarda ham keng qo‘llaniladi. Tadqiqotchilar va olimlar eksperimentlarni yangi g‘oyalar va bilimlarni yaratish uchun tizimli ravishda qo‘llashadi. Eksperiment so‘zi va uning ilmiy metod sifatida qabul qilinishi, asosan, ilmiy inqiloblar bilan bog‘liq bo‘lib, ilm-fanning har bir sohasida yangi qirralar ochishda davom etmoqda. Eksperimentning ilmiy asosida olib borilgan tajribalar bilan bog‘liq ravishda, ilmiy metodning eng asosiy printsipi shundaki, eksperimentlarni qayta amalga oshirish va tasdiqlash mumkin. Ilmiy tajriba va eksperimentlarning asosiy xususiyati shundaki, ular ilmiy bilimlarni rivojlantirishda va mavjud nazariyalarni amaliyotga tadbiq qilishda alohida ahamiyat kasb etadi. Har bir tajriba, nazariyaga asoslangan holda, qayta-qayta o‘tkazilishi va uni sinovdan o‘tkazish imkonini beradi. Eksperimentning tarixiy rivojlanishi, uning vaqt o‘tishi bilan insoniyatning ilmiy bilimlarining chuqurlashishiga, metodologiyaning takomillashishiga va yangi ilmiy kashfiyotlarga olib keldi. Eksperimentning o‘ziga xos va tizimli yondashuvlar orqali ilm-fan va texnologiyaning rivojlanishi davom etmoqda va bu jarayon kelajakda yanada yangi imkoniyatlarni yaratishi kutilmoqda.Eksperiment so‘zi nafaqat ilmiy tajriba, balki bilimlarni sinovdan o‘tkazish, ularni tasdiqlash 8 yoki inkor etish jarayonining asosiy vositasi sifatida tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan. U ilmiy metodologiyaning ajralmas qismi bo‘lib, har bir sohada ilmiy yutuqlarni yaratishda davom etmoqda. Ilm-fan tarixida eksperimentning ahamiyati yana bir bor tasdiqlanmoqda va uning o‘rni bundan keyin ham katta bo‘ladi. 1.2.Eksperimentning turlari. Eksperimentlar ilmiy tadqiqotlarning muhim qismidir va ularning turlari ko'p. Har bir tur o'ziga xos maqsadlar va metodologiyalarga ega. Eksperimentlarning asosiy turlari quyidagilardan iborat: tasodifiy eksperimentlar, nazoratli eksperimentlar, laboratoriya eksperimentlari, dalada o'tkaziladigan eksperimentlar, uzun muddatli va qisqa muddatli eksperimentlar, va boshqa ko'plab variantlar.Tasodifiy eksperimentlar, odatda, o'zgaruvchilarni tasodifiy ravishda taqsimlash orqali o'tkaziladi. Bu usul, xususan, yangi g'oyalarni sinovdan o'tkazishda juda foydali bo'lishi mumkin. Bunday eksperimentlar o'zgaruvchilar orasidagi sababiy bog'lanishlarni aniq ko'rsatadi, chunki tasodifiylik natijalarni bir xil sharoitda o'tkazish imkonini beradi. Masalan, dori vositasining samaradorligini baholashda tasodifiy ravishda tanlangan bemorlar guruhiga dori beriladi, boshqasiga esa plasebo. Natijalar qiyoslanadi va dori vositasining haqiqiy ta'siri aniqlanadi. Nazoratli eksperimentlar esa bir yoki bir nechta o'zgaruvchilarni nazorat qilish orqali o'tkaziladi. Bu usulda bir yoki bir nechta o'zgaruvchi nazorat qilinadi, boshqalari esa erkin ravishda o'zgarishi mumkin. Bu turdagi eksperimentlar ko'pincha ilmiy tadqiqotlarda qo'llaniladi, chunki ular o'zgaruvchilar o'rtasidagi bog'lanishni aniq ko'rsatadi. Misol uchun, iqtisodiy tadqiqotlarda narx va talab o'rtasidagi bog'lanishni o'rganish uchun nazoratli eksperiment o'tkazilishi mumkin.Laboratoriya eksperimentlari aniq va nazorat qilingan sharoitlarda o'tkaziladi. Bu turdagi eksperimentlarda o'zgaruvchilarni aniq boshqarish 9 imkoniyati mavjud, bu esa natijalarni aniqroq va ishonchli qilishga yordam beradi. Laboratoriya eksperimentlari ko'pincha fizika, kimyo va biologiya sohalarida qo'llaniladi. Misol uchun, kimyoviy reaktsiyalarni o'rganish uchun laboratoriya sharoitida tajribalar o'tkazish zarur.Dalada o'tkaziladigan eksperimentlar esa tabiiy sharoitda amalga oshiriladi. Bu turdagi eksperimentlar ko'pincha ijtimoiy fanlar va ekologiya sohasida qo'llaniladi, chunki ular insonlar va atrof-muhit o'rtasidagi haqiqiy munosabatlarni o'rganishga imkon beradi. Misol uchun, qishloq xo'jaligida o'simliklar yoki hayvonlar ustida dalada tajribalar o'tkazish orqali ularning o'sish sharoitlari va ozuqa moddalariga ta'siri o'rganiladi.Uzun muddatli eksperimentlar ko'pincha bir necha yil davomida o'tkaziladi va ma'lum bir jarayonning vaqt o'tishi bilan qanday o'zgarishini o'rganishga qaratilgan. Bunday eksperimentlar ko'pincha ekologiya, tibbiyot va ijtimoiy fanlarda qo'llaniladi. Qisqa muddatli eksperimentlar esa tez-tez natijalarni olish uchun o'tkaziladi va odatda bir necha soat yoki kun ichida amalga oshiriladi. Bu turdagi eksperimentlar ko'proq laboratoriya sharoitida o'tkaziladi va tez-tez nazoratli sharoitlarda sinovdan o'tkaziladi.Eksperimentlar turli sohalarda ishlatiladi va ularning samaradorligi o'zaro bog'liq bo'lgan ko'plab omillarga bog'liq. Misollar sifatida, tibbiyotda yangi dori vositalarini sinovdan o'tkazish, biologiyada hayvonlar va o'simliklar ustida tajribalar o'tkazish, va ijtimoiy fanlarda insonlar xulq-atvorini o'rganish uchun eksperimentlar o'tkazish mumkin. Har bir sohada eksperimentlar o'ziga xos metodologiyalar va yondashuvlarga ega, bu esa tadqiqotlarning sifatini oshirishga yordam beradi.Eksperimentlarning muvaffaqiyati ko'pincha tadqiqotchining tajribasiga va metodologiyalarga bog'liq. Eksperimentlar orqali olingan natijalar ko'pincha ilmiy jurnallarda chop etiladi, bu esa boshqa tadqiqotchilar tomonidan qayta ko'rib chiqilishi va yangi tadqiqotlar uchun asos bo'lishiga imkon beradi. Natijalar doimiy ravishda yangilanadi va takomillashtiriladi, bu esa ilm-fanning rivojlanishiga hissa 10 qo'shadi.Eksperimentlar o'tkazishda etik jihatlar ham muhim ahamiyatga ega. Tadqiqotchilar insonlar yoki hayvonlar ishtirok etadigan eksperimentlarni o'tkazishda etika qoidalariga rioya qilishlari zarur. Bu, odamlarning huquqlarini himoya qilish va tadqiqotlarning xavfsizligini ta'minlash uchun muhimdir. Har bir eksperiment oldidan uni o'tkazish uchun zarur bo'lgan barcha axborot va ruxsatlarni olish juda muhimdir.Eksperimentlar turli xil metodologiyalar va yondashuvlarga ega bo'lgan ilmiy tadqiqotlarning muhim qismidir. Ularning turlari ko'p, va har bir tur o'ziga xos maqsadlar, sharoitlar va natijalarni olish imkoniyatlariga ega. Eksperimentlar nafaqat yangi bilimlar olish, balki nazariyalarni sinovdan o'tkazish va amaliyotda qo'llash imkonini beradi. Eksperimentning turlari ilmiy tadqiqot metodologiyasining eng asosiy komponentlaridan biridir. Ilm-fanda eksperimentlarning turli xil turlari mavjud bo'lib, ular tajribani o‘tkazish maqsadi, shart-sharoitlari, natijalarning aniqligi va ilmiy yo‘nalishiga qarab farq qiladi. Eksperimentlar o‘zgaruvchilarni manipulyatsiya qilish va ularning natijalarini o‘lchash orqali ilmiy savollarga javob topish uchun qo‘llaniladi. Shunday qilib, eksperimentlarning turli xil turlari mavjud bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos metodologik xususiyatlarga, qo‘llaniladigan usullarga va o‘tkazilish sharoitlariga ega. Bu turli xil eksperimentlar nafaqat tabiiy fanlar, balki ijtimoiy fanlar va psixologiyada ham keng qo‘llaniladi. Eksperimentlarni umumiy ravishda uchta asosiy toifaga ajratish mumkin: laboratoriya eksperimentlari, maydon (polja) eksperimentlari va tabiiy eksperimentlar. Har bir tur o‘zining xususiyatlariga ko‘ra farq qiladi va turli ilmiy maqsadlar uchun mos keladi. Laboratoriya eksperimentlari — bu ilmiy tadqiqotning eng an'anaviy va nazorat ostidagi turidir. Laboratoriya eksperimentida tadqiqotchi barcha shart- 11 sharoitlarni o‘z nazoratida tutadi. Bunda, muhim o‘zgaruvchilarni aniq belgilash va manipulyatsiya qilish imkoniyati mavjud bo‘ladi. Laboratoriya eksperimentlarining eng katta afzalligi shundaki, tadqiqotchi barcha tashqi omillarni maksimal darajada nazorat qilish imkoniyatiga ega. Shu sababli, laboratoriya eksperimentlari yuqori ishonchlilik va takrorlanadigan natijalar olish uchun juda qulaydir. Ushbu eksperimentlar ko‘pincha tabiiy fanlarda, masalan, fizika, kimyo, biologiya sohalarida qo‘llaniladi. Misol uchun, fizika tajribalari, kimyoviy reaksiyalar va biologik jarayonlarni o‘rganish uchun laboratoriya eksperimentlari o‘tkaziladi. Tadqiqotchilar aniq va tizimli usulda o‘zgaruvchilarni manipulyatsiya qilish va natijalarni o‘lchash orqali ilmiy kashfiyotlar qilishadi. Maydon (polja) eksperimentlari — bu tabiiy sharoitda o‘tkaziladigan eksperimentlar bo‘lib, ular ko‘pincha ijtimoiy fanlar, psixologiya, iqtisodiyot va boshqa sohalarda qo‘llaniladi. Maydon eksperimentlarida tadqiqotchilar ilmiy nazariyalarni amaliyotda sinab ko‘rishadi, ya’ni eksperimentni tabiiy sharoitlarda o‘tkazishadi. Ushbu eksperimentlarda tadqiqotchining nazorati cheklangan bo‘ladi, chunki tajriba sharoitlari haqiqiy va o‘zgarmasdir. Biroq, maydon eksperimentlarining katta afzalligi shundaki, ular real sharoitda amalga oshirilganligi sababli, natijalar real dunyo bilan yaqin bo‘lishi mumkin. Misol uchun, iqtisodiyotda bozordagi o‘zgaruvchilarni o‘rganish, ijtimoiy psixologiyada guruhlarning reaktsiyalarini o‘rganish yoki tibbiyotda yangi davolash usullarini sinash uchun maydon eksperimentlari keng qo‘llaniladi. Tabiiy eksperimentlar — bu tabiiy sharoitlarda o‘tkaziladigan eksperimentlar bo‘lib, ularning asosiy xususiyati shundaki, tadqiqotchi o‘zgaruvchilarni manipulyatsiya qilmaydi. Bunday eksperimentlar tabiiy jarayonlar yoki hodisalar asosida o‘tkaziladi. Tadqiqotchi natijalarni oddiy kuzatishlar orqali aniqlaydi. Tabiiy eksperimentlar, ko‘pincha, tabiiy yoki ijtimoiy hodisalarni o‘rganishda 12 qo‘llaniladi. Misol uchun, tabiiy eksperimentlar ijtimoiy inqiloblar, iqtisodiy o‘zgarishlar yoki ekologik hodisalarni o‘rganishda qo‘llaniladi. Bunday eksperimentlarda, masalan, tabiatda sodir bo‘layotgan hodisalar yoki ijtimoiy o‘zgarishlar haqida ma’lumot to‘planadi va shu asosda ilmiy xulosalar chiqariladi. Tabiiy eksperimentlarning afzalligi shundaki, ular real sharoitlarda amalga oshiriladi, ammo kamchiliklari shundaki, tadqiqotchi to‘liq nazoratni amalga oshirolmaydi va natijalar faqatgina tasodifiy o‘zgarishlarga asoslanadi. Eksperimentning boshqa turlari ham mavjud, ularning har biri o‘ziga xos metodologik yondashuvlarga asoslanadi. Masalan, longitudinal (uzoq muddatli) eksperimentlar — bu vaqt o‘tishi bilan o‘zgaruvchilarning ta’sirini o‘rganish uchun o‘tkaziladi. Bunday eksperimentlarda tadqiqotchilar bir yoki bir nechta guruhlarni uzoq vaqt davomida kuzatib boradilar va vaqt o‘tishi bilan o‘zgaruvchilarning natijalariga qanday ta’sir ko‘rsatishini o‘rganadilar. Bu turdagi eksperimentlar ko‘pincha ijtimoiy fanlarda, masalan, psixologiya, sotsiologiya, ta’lim sohalarida qo‘llaniladi. Sinovli (pilot) eksperimentlar esa, odatda, yangi tadqiqot yoki ilmiy g‘oyaning dastlabki bosqichida qo‘llaniladi. Bu eksperimentlar keng ko‘lamdagi asosiy tadqiqotlardan oldin, tajriba qilish va usulni tekshirish uchun amalga oshiriladi. Sinovli eksperimentlar, ko‘pincha, muayyan bir masalani aniqlash uchun kichik miqyosda o‘tkaziladi va keyinchalik katta miqyosdagi tadqiqotlar uchun metodologik asos yaratadi. Bunday eksperimentlar ilmiy tadqiqotning boshlang‘ich bosqichlarida, yangi g‘oyalar va usullarni sinab ko‘rish uchun juda muhimdir. Kontrolli eksperimentlar esa, bir nechta guruhlarni taqqoslash va bir xil o‘zgaruvchini sinovdan o‘tkazish orqali amalga oshiriladi. Bunda, tajriba guruhida o‘zgaruvchi manipulyatsiya qilinadi, nazorat guruhida esa manipulyatsiya qilinmaydi. Kontrolli eksperimentlar orqali o‘zgaruvchining ta’siri aniq va qat’iy 13 ravishda tahlil qilinadi. Bu turdagi eksperimentlar ko‘pincha biomeditsina, kimyo va psixologiyada qo‘llaniladi. Masalan, yangi dorining ta’sirini o‘rganishda kontrolli eksperimentlar o‘tkaziladi. Ko‘p guruhli eksperimentlar esa, bir nechta guruhni bir vaqtda o‘rganishga imkon beradi. Bu turdagi eksperimentlar ko‘pincha ko‘p o‘zgaruvchilarni va ularning o‘zaro ta’sirini o‘rganishda qo‘llaniladi. Ko‘p guruhli eksperimentlar natijalari ko‘proq ishonchli va kompleks bo‘ladi, chunki ular bir nechta faktorlarni va ularning ta’sirini hisobga oladi. Simulyatsion eksperimentlar — bu virtual yoki sun’iy sharoitlarda o‘tkaziladigan eksperimentlar bo‘lib, real dunyo sharoitlarini modellashtirish orqali o‘zgaruvchilarni tahlil qiladi. Bunday eksperimentlar odatda yuqori narxdagi tajribalarni va inshootlarni o‘rganish uchun amalga oshiriladi, chunki ular tabiiy sharoitlar bilan real vaqtli o‘zgarishlarni aks ettirishi mumkin. Misol uchun, iqtisodiyotdagi bozor sharoitlarini simulyatsiya qilish yoki psixologiya sohasida inson xatti-harakatlarini modellashda simulyatsion eksperimentlar qo‘llaniladi. Eksperimentlarning turli turlari o‘ziga xos yondashuvlar va metodologiyalarni talab qiladi. Har bir tur o‘zining o‘ziga xos xususiyatlariga ega va ilmiy tadqiqotlarda ma’lum maqsadlarga erishish uchun zarur bo‘ladi. Eksperimentlar, shuningdek, ilmiy bilimlarni chuqurlashtirish, yangi g‘oyalarni sinovdan o‘tkazish va nazariyalarni amaliyotga tadbiq qilish uchun zarur vositalar hisoblanadi. Ular yordamida ilm-fan rivojlanadi va insoniyatning yangi bilimlarga erishishiga imkoniyat yaratiladi. 1.3.Eksperimentning asosiy elementlari. Eksperiment ilmiy tadqiqotning muhim bir qismi bo'lib, uning muvaffaqiyati ko'plab asosiy elementlarga bog'liq. Har bir eksperiment o'ziga xos maqsadga ega va bu maqsadga erishish uchun zarur bo'lgan asosiy elementlar aniq belgilangan bo'lishi lozim. Eksperimentning asosiy elementlari o'zgaruvchilar, nazorat 14 guruhlari, kuzatuvlar, hipotezalar, natijalar va tahlil jarayonlarini o'z ichiga oladi. Ushbu elementlarning har biri eksperimentning muvaffaqiyatli o'tkazilishi va natijalarining ishonchliligini ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Birinchi element – o'zgaruvchilar. O'zgaruvchilar eksperimentda o'lchov yoki manipulyatsiya qilinadigan omillardir. Ular ikki turga bo'linadi: mustaqil va bog'liq o'zgaruvchilar. Mustaqil o'zgaruvchi – bu tadqiqotchining o'zgartirishi yoki manipulyatsiya qilishi mumkin bo'lgan elementdir. Misol uchun, bir dori vositasining turli dozalari mustaqil o'zgaruvchi sifatida qaraladi. Bog'liq o'zgaruvchi esa mustaqil o'zgaruvchi o'zgarishi natijasida o'zgaradigan omildir. Masalan, dori vositasining samaradorligi bog'liq o'zgaruvchi sifatida ko'rib chiqilishi mumkin. Nazorat guruhlari eksperimentda muhim rol o'ynaydi. Ular mustaqil o'zgaruvchi ta'siriga duchor bo'lmaydigan guruhdir. Nazorat guruhlari eksperimentda taqqoslash uchun asos bo'ladi. Ular orqali tadqiqotchilar mustaqil o'zgaruvchining bog'liq o'zgaruvchi ustiga ta'sirini aniq ko'rish imkoniyatiga ega bo'lishadi. Nazorat guruhini shakllantirishda ehtiyot bo'lish zarur, chunki u boshqa barcha sharoitlar bo'yicha tajribali guruh bilan bir xil bo'lishi kerak. Bu taqqoslash natijalarining ishonchliligini oshiradi. Kuzatuvlar eksperimentning yana bir muhim elementi hisoblanadi. Kuzatuvlar – bu eksperiment davomida to'plangan ma'lumotlar va dalillardir. Kuzatuvlar sifatida eksperiment natijalari, jarayonning har bir bosqichida olingan ma'lumotlar va tajriba sharoitlari kiritiladi. Kuzatuvlar tajribani o'tkazish jarayonida aniq va keng qamrovli bo'lishi kerak. Bu ma'lumotlar keyinchalik tahlil qilinadi va natijalar asosida xulosalar chiqariladi. Hipotezalar eksperimentning nazariy asosini tashkil etadi. Hipoteza – bu ilmiy tadqiqotda sinovdan o'tkaziladigan taxmin yoki nazariy fikrdir. Hipoteza 15 tadqiqotning asosiy maqsadlarini belgilaydi va tadqiqotchiga qanday o'zgaruvchilarni o'rganishga e'tibor qaratish zarurligini ko'rsatadi. Hipotezalar odatda mustaqil va bog'liq o'zgaruvchilar o'rtasidagi bog'lanishni o'rganishga qaratilgan. Hipotezalar aniq, o'lchovli va sinovdan o'tkazish mumkin bo'lishi kerak. Natijalar eksperimentning oxirgi bosqichidir. Natijalar eksperiment davomida to'plangan ma'lumotlar asosida tayyorlanadi va tahlil qilinadi. Natijalar tadqiqotchilarga o'z hipotezalarini tasdiqlash yoki rad etish imkonini beradi. Natijalarni taqdim etish jarayonida ularni aniq va tizimli ravishda ko'rsatish zarur. Bu, kelajakda boshqa tadqiqotchilar tomonidan natijalarni qayta ko'rib chiqish va tahlil qilish imkonini yaratadi. Tahlil jarayoni eksperimentning muhim qismi sifatida, natijalarni tushunish va izohlashda qo'llaniladi. Tahlil jarayonida statistik metodlar va ma'lumotlarni tahlil qilish vositalari orqali olingan natijalar baholanadi. Tahlil natijalari eksperimentning muvaffaqiyatini ko'rsatadi va tadqiqotchiga o'z hipotezalariga asoslangan xulosalar chiqarishga yordam beradi. Tahlil jarayoni natijalarni taqdim etish jarayonida ham muhim ahamiyatga ega, chunki u tadqiqotning ilmiy ahamiyatini oshiradi. Eksperimentning asosiy elementlari bir-biri bilan bog'liq bo'lib, birinchisi ikkinchisiga ta'sir qiladi. Har bir elementning to'g'ri amalga oshirilishi eksperimentning muvaffaqiyatini ta'minlaydi. O'zgaruvchilarni aniq belgilash, nazorat guruhlarini to'g'ri tashkil etish, kuzatuvlarni aniq ro'yxatga olish, hipotezalarni to'g'ri shakllantirish va natijalarni tahlil qilish eksperiment jarayonining ajralmas qismidir.Eksperimentlar nafaqat ilmiy tadqiqotlarda, balki amaliyotda ham qo'llaniladi. Ular orqali kashfiyotlar amalga oshiriladi, yangi texnologiyalar ishlab chiqiladi va mavjud bilimlarni kengaytirish imkoniyatlari yaratiladi. Har bir eksperiment yangi bilim olish jarayonida muhim rol o'ynaydi. 16 II.BOB.EKSPERIMENTNING METODOLOGIYASI VA TADQIQOT DIZAYNI. 2.1.Eksperimentning metodologiyasi. Eksperimentning metodologiyasi ilmiy tadqiqotlarning asosiy poydevorini tashkil etadi va uning muvaffaqiyatli o'tkazilishida muhim ahamiyatga ega. Metodologiya eksperimentning qanday o'tkazilishini, qanday usullar va strategiyalar ishlatilishini, hamda olingan natijalarni qanday tahlil qilishni belgilaydi. Har bir eksperiment o'ziga xos metodologik yondashuvni talab qiladi va bu yondashuvlar tadqiqotning maqsadlariga, sharoitlariga va mavzulariga qarab farqlanadi. Eksperiment metodologiyasi bir qator asosiy komponentlardan iborat bo'lib, ular bir-biri bilan bog'liq va bir-birini to'ldiradi 3 . Birinchi qadam – tadqiqot maqsadini aniqlashdir. Tadqiqot maqsadi aniq va o'lchovli bo'lishi kerak. Bu qadamda tadqiqotchilar o'zlarining hipotezalarini shakllantiradilar va qanday savollarga javob berishni xohlayotganlarini belgilaydilar. Tadqiqot maqsadi asosida eksperimentning asosiy g'oyasi va yo'nalishi aniqlanadi. Bu jarayon tadqiqotning muvaffaqiyatli o'tkazilishi uchun muhimdir, chunki aniq maqsadlar tadqiqotchiga to'g'ri yo'nalishni belgilashda yordam beradi. Ikkinchi qadam – o'zgaruvchilarni aniqlash. O'zgaruvchilar eksperiment jarayonida o'lchov yoki manipulyatsiya qilinadigan omillardir. Mustaqil va bog'liq o'zgaruvchilarni aniq belgilash zarur. Mustaqil o'zgaruvchi tadqiqotchining manipulyatsiya qiladigan elementi bo'lib, bog'liq o'zgaruvchi esa mustaqil o'zgaruvchi ta'sirida o'zgaradigan omildir. O'zgaruvchilarni aniqlash 3 Davronov, S. (2021). Tadqiqot jarayonida eksperimentning o'rni . Tashkent: O'zbekiston Milliy universiteti. 17 eksperimentning asosiy qismlaridan biri hisoblanadi, chunki ular natijalarning asosiy sabablarini tushunishga yordam beradi. Uchinchi qadam – eksperiment dizaynini ishlab chiqishdir. Eksperiment dizayni tadqiqotning asosiy strukturasini belgilaydi va qanday eksperiment o'tkazilishini ko'rsatadi. Bu jarayon o'z ichiga nazorat guruhlarini belgilash, tasodifiy tanlovni amalga oshirish, sharoitlarni yaratish va tajriba o'tkazish jarayonini o'z ichiga oladi. Nazorat guruhlari eksperimentda mustaqil o'zgaruvchi ta'siriga duchor bo'lmaydigan guruhlar sifatida xizmat qiladi. Tasodifiy tanlov esa tadqiqot natijalarining ishonchliligini oshiradi va o'zgaruvchilar o'rtasida aniq bog'lanishlarni ko'rsatishga yordam beradi. To'rtinchi qadam – eksperimentni o'tkazish jarayonidir. Bu jarayonda tadqiqotchilar oldindan belgilangan dizayn asosida tajribani amalga oshiradilar. Eksperiment jarayonida kuzatuvlar olib boriladi va natijalar qayd etiladi. Bu jarayon aniq va ehtiyotkorlik bilan o'tkazilishi zarur, chunki har qanday kichik xato natijalarga ta'sir ko'rsatishi mumkin. Tadqiqotchilar tajriba davomida barcha sharoitlarni va o'zgaruvchilarni diqqat bilan kuzatishi kerak. Beshinchi qadam – natijalarni tahlil qilishdir. Bu jarayon eksperimentdan olingan ma'lumotlarni sistematik tarzda ko'rib chiqishni o'z ichiga oladi. Tahlil jarayonida statistik metodlar va ma'lumotlarni tahlil qilish vositalari qo'llaniladi. Natijalar statistik jihatdan qayta ishlanadi va hipotezalar asosida baholanadi. Tahlil jarayonida natijalar aniqlanadi va bu natijalar asosida xulosalar chiqariladi. Statistika natijalarni tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega, chunki u natijalarni ishonchli qabul qilish va tadqiqotning ilmiy ahamiyatini oshirish imkonini beradi. Oltinchi qadam – natijalarni taqdim etishdir. Natijalar ilmiy tadqiqotlar jarayonida aniqlangan natijalar sifatida taqdim etiladi. Bu jarayon tadqiqotning barcha bosqichlarini va natijalarni aniq va tushunarli shaklda ko'rsatishni o'z ichiga 18 oladi. Natijalarni taqdim etishda grafiklar, diagrammalar va jadvalardan foydalanish mumkin. Natijalar ilmiy jurnallarda chop etilishi yoki konferensiyalarda taqdim etilishi mumkin. Taqdimot jarayonida tadqiqotchilar o'z natijalarini tushuntirib berishlari va ularni boshqa tadqiqotchilar bilan baham ko'rishlari zarur. Yettinchi qadam – xulosalarni chiqarish va tavsiyalar berishdir. Tadqiqotchilar olingan natijalarga asoslanib, xulosalar chiqaradilar. Xulosalar tadqiqotning asosiy maqsadlariga javob berishi va kelajakdagi tadqiqotlar uchun tavsiyalar berishi kerak. Tavsiyalar yangi tadqiqot yo'nalishlari, eksperimentlar yoki amaliyot uchun takliflar bo'lishi mumkin. Xulosalar ilmiy hamjamiyatga yangi bilimlar va tushunchalar taqdim etishda muhim rol o'ynaydi. Eksperimentning metodologiyasi sifatida muhim jihatlarni ko'rib chiqish zarur. Har bir eksperiment o'ziga xos sharoitlarda va kontekstda o'tkaziladi, shuning uchun metodologiya har doim moslashuvchan bo'lishi kerak. Tadqiqotchilar o'zlarining metodologik yondashuvlarini yangilash va takomillashtirishlari zarur, chunki ilm-fan doimo rivojlanadi va yangi bilimlar, texnologiyalar va metodlar paydo bo'ladi. Natijada, eksperimentning metodologiyasi tadqiqotning muvaffaqiyatini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Har bir qadam, tadqiqot maqsadidan tortib natijalarni tahlil qilishgacha, aniq va ehtiyotkorlik bilan amalga oshirilishi zarur. Metodologiya nafaqat tadqiqot jarayonini belgilaydi, balki natijalarni ishonchli va aniq ko'rsatishga yordam beradi. Eksperimentlar orqali yangi bilimlar va kashfiyotlar amalga oshiriladi, bu esa ilm-fanning rivojlanishiga hissa qo'shadi. Shuning uchun, eksperimentning metodologiyasi har bir tadqiqotda muhim rol o'ynaydi va bu jarayonda tadqiqotchilarning tajribasi va bilimlari asosiy ahamiyatga ega.Eksperimentning metodologiyasi ilmiy tadqiqotda ahamiyatli o‘rin 19 tutadi, chunki u nazariy bilimlarni sinovdan o‘tkazish, tadqiqotchining g‘oyalari va g‘oyaviy farazlarini amaliyotda tekshirish, shu orqali ilmiy bilimlarni tasdiqlash yoki inkor etish imkonini beradi. Eksperiment metodologiyasi orqali olingan natijalar ilmiy jurnallarda e’lon qilinib, soha rivojiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bu metodologiya ilmiy qoidalar va standartlarga, tajribalarni o‘tkazishning aniq jarayonlariga, nazorat va manipulyatsiya qilish usullariga asoslanadi. Eksperimentning metodologiyasi, birinchi navbatda, tadqiqotning aniq maqsadi va gipotezasi asosida tashkil etiladi. Tadqiqot maqsadi va gipoteza ilmiy eksperimentlarning boshida belgilanishi kerak, chunki ular tajribaning qanday o‘tkazilishiga va qanday natijalar kutishiga ta’sir qiladi. Gipoteza, ilmiy jihatdan, ba’zi hodisalarning o‘zgaruvchilariga qanday ta’sir qilishini taxmin qiluvchi tasavvurdir. Tadqiqotchi bu gipotezani sinovdan o‘tkazish uchun eksperimentni tashkil etadi, unda o‘zgaruvchilarni nazorat qilish va manipulyatsiya qilish kerak bo‘ladi.Eksperiment metodologiyasida, o‘zgaruvchilarni aniqlash muhimdir. O‘zgaruvchilar – bu tajriba davomida o‘lchangan yoki manipulyatsiya qilingan parametrlar yoki faktorlar bo‘lib, ular o‘rganilayotgan hodisani ta’sir qiladi. Bunday o‘zgaruvchilar bir necha turga bo‘linadi. Mustaqil o‘zgaruvchi – bu tadqiqotchi tomonidan o‘zgartirilgan o‘zgaruvchi, bog‘liq o‘zgaruvchi esa mustaqil o‘zgaruvchi ta’sirida o‘zgaradigan parametrdir. Bundan tashqari, eksperimentda nazorat qilinadigan o‘zgaruvchilar ham mavjud bo‘lishi mumkin, ularning ta’sirini izolyatsiya qilish uchun ularning qiymati doimiy qilib belgilanadi.Tadqiqot jarayonida eksperimentator o‘zgaruvchilarni o‘lchashda ishlatiladigan metodlarni belgilashi kerak. O‘lchovning ishonchliligi va aniq bo‘lishi eksperimentning muvaffaqiyati uchun juda muhim. Tadqiqotchining metodikasi va ishlatiladigan asbob-uskunalar yuqori sifatli bo‘lishi, shuningdek, o‘lchovlar natijalari takrorlanuvchan bo‘lishi kerak. Ilmiy eksperimentlarda ishonchli o‘lchovlar va 20 usullar yordamida olingan natijalar ilmiy jurnallarda tasdiqlanadi va bu metodologiyaning to‘g‘ri ishlashini ko‘rsatadi. Shunday qilib, o‘lchovlar va ularga asoslangan tahlillar eksperiment metodologiyasining ajralmas qismi hisoblanadi. Eksperiment metodologiyasida nazorat guruhining ahamiyati katta. Nazorat guruhi – bu o‘zgartirilmagan yoki manipulyatsiya qilinmagan sharoitda bo‘lgan guruhdir, bu esa o‘zgaruvchining ta’sirini solishtirish va asoslash imkonini beradi. Eksperimentda nazorat guruhining bo‘lishi, o‘zgartirilgan guruh bilan natijalarni taqqoslashda zarurdir. Bu esa natijalar qanday o‘zgarishlarni ko‘rsatishini, gipotezaning to‘g‘riligini yoki noto‘g‘riligini aniqlashga yordam beradi. Eksperiment metodologiyasining yana bir muhim jihati tasodifiylikka asoslanadi. Tasodifiylik, eksperimentda o‘zgaruvchilarning ta’sirini yaxshiroq tushunishga yordam beradi, chunki u tajribaning ob’ektivligini ta’minlaydi. Tasodifiylik shuni anglatadiki, har bir subyekt yoki ob’ekt tajribaga tasodifiy tarzda tanlanadi va bu orqali eksperimentning barcha shartlari o‘zgarmaydi, tasodifiy o‘zgarishlar ta’sir qilmaydi. Tasodifiylik usuli eksperimenti o‘tkazilayotgan populatsiyaning umumiy holatini yaxshiroq aks ettirishga yordam beradi, bu esa natijalar haqiqiy va ishonchli bo‘lishiga yordam beradi. Eksperimentning metodologiyasida, shuningdek, ularni tahlil qilish usullari ham ahamiyatga ega. Eksperiment natijalarini tahlil qilish uchun statistik usullar qo‘llaniladi, chunki bu usullar tadqiqotning aniqligini va ishonchliligini ta’minlashga yordam beradi. Statistik tahlil eksperimentning o‘lchovlari, guruhlar o‘rtasidagi farqlar va o‘zgaruvchilar ta’sirini baholashda muhim rol o‘ynaydi. Tahlil natijalari gipotezaning tasdiqlanishini yoki inkor etilishini ko‘rsatadi. Shuningdek, eksperimentda kutilmagan holatlar yuzaga kelishi mumkin, va bunday holatlar statistika yordamida tahlil qilinadi. 21 Eksperiment metodologiyasining yana bir qismi – bu ularning takrorlanuvchanligini ta’minlashdir. Ilmiy tadqiqotda bir eksperimentning natijalari bir marta olinganida to‘liq ishonchli deb hisoblanmaydi. Agar eksperimentning natijalari takrorlanishi mumkin bo‘lsa, u holda bu ilmiy tadqiqotning haqqoniyligi va ob’ektivligini tasdiqlaydi. Shuning uchun, tajriba bir necha bor o‘tkazilishi, shu jumladan, boshqa tadqiqotchilar tomonidan qayta amalga oshirilishi kerak. Bu takrorlanuvchanlik eksperiment metodologiyasining asosi bo‘lib, ilmiy tadqiqotlarni yanada ishonchli va aniq qiladi. Eksperiment metodologiyasining amaliy jihatlari ham alohida e’tiborga molikdir. Amaliy eksperimentlarda bilimlar sinovdan o‘tkazilib, real dunyo sharoitlariga qo‘llaniladi. Bu, ayniqsa, tibbiyot, iqtisodiyot va psixologiya kabi ijtimoiy fanlar va tabiiy fanlar sohalarida juda muhimdir. Masalan, yangi dori vositasining ta’sirini tekshirish uchun klinik eksperimentlar o‘tkaziladi, iqtisodiy tizimlarning o‘zgarishini o‘rganish uchun makroiqtisodiy eksperimentlar tashkil etiladi. Shuningdek, psixologiyada inson xulq-atvorini o‘rganishda eksperimentlarning ahamiyati katta. Eksperiment metodologiyasi yordamida ilmiy jurnallarda nashr etilgan natijalar va yangi ilmiy kashfiyotlar o‘zining amaliy ahamiyatini topadi. Bu jarayonda eksperimentni to‘g‘ri o‘tkazish va metodologik yondashuvni qo‘llash juda muhimdir. Ilmiy tadqiqotlar natijalarining ishonchli va takrorlanadigan bo‘lishi, ularning metodologik asoslarini aniqlash va sinovdan o‘tkazish, ilm-fan rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi. Eksperimentning metodologiyasi har bir tadqiqotda yangilikni yaratishda, nazariyalarni tasdiqlashda va yangi bilimlarni kashf etishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. 2.2.Eksperimental dizaynning turlari. 22 Eksperimental dizayn ilmiy tadqiqotlar jarayonida tajriba o'tkazishning strukturalangan usulidir va u tadqiqotning maqsadlariga erishish uchun zarur bo'lgan sharoitlarni belgilaydi. Eksperimental dizaynning turlari tadqiqotning maqsadiga, o'zgaruvchilar soniga, nazorat usullariga va boshqa ko'plab omillarga qarab farqlanadi. Har bir dizayn turi o'ziga xos metodologiya va yondashuvlarni talab qiladi. Ushbu turli eksperimental dizaynlar ilmiy tadqiqotlarda keng qo'llaniladi va har biri o'zining afzalliklari va kamchiliklariga ega. Birlamchi eksperimental dizaynlar orasida tasodifiy eksperimental dizayn eng keng tarqalganidir. Bu usulda, tadqiqotchilar o'zgaruvchilarni tasodifiy ravishda taqsimlaydilar, bu esa natijalarni ishonchli va obyektiv qilish imkonini beradi. Tasodifiy tanlov orqali olingan guruhlar o'rtasidagi farqni baholash mumkin, bu esa sababiy bog'lanishlarni aniqlashda yordam beradi. Tasodifiy eksperimentlar ko'plab ilmiy tadqiqotlar, jumladan, tibbiyot va psixologiya sohalarida qo'llaniladi. Nazoratli eksperimental dizaynlar esa mustaqil o'zgaruvchining ta'sirini baholash uchun nazorat guruhlarini o'z ichiga oladi. Bu usulda tadqiqotchilar tajriba guruhini va nazorat guruhini belgilaydilar. Nazorat guruhidagi ishtirokchilar mustaqil o'zgaruvchi ta'siriga duchor bo'lmaydi, bu esa eksperimentning samaradorligini baholashda yordam beradi. Ushbu dizayn tibbiyot sohasida dori vositalarining samaradorligini baholashda keng qo'llaniladi. Krossover dizayn esa tadqiqotning boshqa bir qiziqarli usulidir. Bu usulda har bir ishtirokchi tajribada bir necha marta ishtirok etadi va har bir davrda boshqacha sharoitlar ostida o'tkaziladi. Masalan, dori vositasini sinovdan o'tkazishda ishtirokchilar bir davrda dori, ikkinchi davrda esa plasebo oladi. Bu dizayn ishtirokchilarning o'zgaruvchan xususiyatlarini hisobga olishga yordam beradi va o'zgaruvchilar o'rtasidagi bog'lanishni aniq ko'rsatadi. 23 Katta eksperimental dizaynlar ham mavjud bo'lib, ular ko'plab o'zgaruvchilarni va turli sharoitlarni o'z ichiga oladi. Katta eksperimentlar ko'pincha murakkab tadqiqotlar va ko'plab ishtirokchilarni talab qiladi. Bunday tadqiqotlar ko'pincha uzoq muddatli tadqiqotlar yoki keng qamrovli dasturlar doirasida amalga oshiriladi. Katta eksperimental dizaynlarning afzalliklari shundaki, ular ko'proq ma'lumot to'plash va keng qamrovli natijalar olish imkonini beradi. Tadqiqotlarning boshqa bir turi – uzun muddatli eksperimental dizaynlar. Bu usulda tadqiqotchilar bir necha yil davomida eksperimentni o'tkazadilar va vaqt o'tishi bilan o'zgaruvchilarni kuzatadilar. Uzun muddatli eksperimentlar ko'pincha ekologiya, tibbiyot va ijtimoiy fanlar sohalarida qo'llaniladi. Ular orqali insonlar va atrof-muhit o'rtasidagi munosabatlarni o'rganish mumkin. Uzun muddatli dizaynlar orqali olingan natijalar ko'pincha vaqt o'tishi bilan qanday o'zgarishini ko'rsatadi. Kichik eksperimental dizaynlar esa qisqa muddatli va aniq maqsadlarga ega bo'lgan tadqiqotlarda qo'llaniladi. Bu usulda tadqiqotchilar tez-tez natijalarni olishni maqsad qilishadi va tajribani qisqa vaqt ichida o'tkazadilar. Kichik dizaynlar ko'pincha laboratoriya sharoitida o'tkaziladi va tez-tez nazoratli sharoitlarda sinovdan o'tkaziladi. Bunday dizaynlar ko'proq nazariy maqsadlar uchun ishlatiladi. Eksperimentlarning boshqa bir turi – ijtimoiy eksperimental dizaynlar. Bu usulda tadqiqotchilar ijtimoiy vaziyatlarni o'rganish va insonlar xulq-atvorini kuzatish uchun tajribalar o'tkazadilar. Ijtimoiy eksperimentlar ko'pincha ijtimoiy psixologiya va iqtisodiyot sohalarida qo'llaniladi. Ular orqali insonlar va jamiyat o'rtasidagi munosabatlarni o'rganish mumkin. Ijtimoiy eksperimentlar natijalari ko'pincha ijtimoiy siyosatni shakllantirishda yordam beradi. 24 Eksperimental dizaynlar shuningdek, statistik dizaynlar bilan ham bog'liq. Statistik dizaynlar eksperimentlar davomida to'plangan ma'lumotlarni tahlil qilish uchun statistik metodlarni qo'llaydi. Bu dizaynlar eksperiment natijalarini ishonchli va aniq ko'rsatishga yordam beradi. Statistik dizaynlar orqali olingan natijalar ko'pincha ilmiy jurnallarda chop etiladi va boshqa tadqiqotchilar tomonidan qayta ko'rib chiqiladi. Eksperimental dizaynlarning asosiy afzalliklaridan biri shundaki, ular tadqiqotchilarga o'zgaruvchilar o'rtasidagi bog'lanishlarni aniq ko'rsatishga yordam beradi. Har bir dizayn o'ziga xos metodologiya va yondashuvlarni talab qiladi, bu esa tadqiqotning muvaffaqiyatini ta'minlaydi. Eksperimental dizaynlar nafaqat ilmiy tadqiqotlarda, balki amaliyotda ham qo'llaniladi va yangi bilimlar olishda muhim rol o'ynaydi.Yana bir muhim jihat – eksperimental dizaynlarni tanlash jarayoni. Tadqiqotchilar eksperimental dizaynni tanlayotganda, bir qator omillarni hisobga olishlari zarur. Bu omillar ichiga tadqiqot maqsadi, o'zgaruvchilar, ishtirokchilar soni, vaqt sharoitlari va mavjud resurslar kiradi. Har bir omil eksperimentning sifatiga va natijalarning ishonchliligiga ta'sir ko'rsatadi.Eksperimental dizaynlarning turlari turli tadqiqotlar va maqsadlar uchun mo'ljallangan bo'lib, har biri o'ziga xos metodologiya va yondashuvlarni talab qiladi. Tasodifiy, nazoratli, krossover, katta, uzun muddatli, kichik va ijtimoiy eksperimental dizaynlar tadqiqot jarayonida keng qo'llaniladi va har biri o'zining afzalliklari va kamchiliklariga ega. Eksperimental dizaynlar orqali olingan natijalar ilmiy tadqiqotlar va amaliyotda yangi bilimlar olishda muhim rol o'ynaydi.Eksperimental dizayn ilmiy tadqiqotda eksperimentni qanday tashkil etish va olib borish usullarini belgilovchi muhim konseptdir. U ilmiy metodologiyaning asosiy qismlaridan biri bo‘lib, tadqiqotchiga o‘zgaruvchilarni manipulyatsiya qilish, kuzatish va tahlil qilish uchun to‘g‘ri sharoitlarni yaratishga yordam beradi. 25 Eksperimental dizaynning turli turlari mavjud bo‘lib, ular tadqiqotning maqsadi, usuliy yondashuvi va konkret ilmiy soha talablari asosida tanlanadi. Har bir eksperimental dizayn o‘ziga xos xususiyatlarga ega va konkret ilmiy masalalarga javob berishga qaratilgan. Ushbu turdagi dizaynlar yordamida ilmiy tadqiqotlar yanada aniq, ishonchli va tizimli tarzda olib borilishi mumkin.Eksperimental dizaynlar turli usullar va maqsadlar asosida tuzilgan bo‘lishi mumkin. Bularni bir nechta asosiy toifalarga ajratish mumkin: klassik eksperimental dizayn, noeksperimental dizayn, kvazi-eksperimental dizayn, uzluksiz va oraliq dizaynlar, shu bilan birga faktorial eksperimentlar va turli turdagi omil ta’sirini o‘rganadigan dizaynlar. Har bir tur o‘zining o‘ziga xos metodik yondashuvlari, nazorat qilish usullari va o‘lchovlarga asoslanadi. Bularning har biri ilmiy tadqiqotning aniq maqsadi va ehtiyojlariga qarab qo‘llaniladi. Klassik eksperimental dizayn – bu eng oddiy va asosiy dizayn turidir, unda o‘zgaruvchilarni manipulyatsiya qilish va ularning ta’sirini kuzatish uchun o‘zgaruvchilarni tajribaviy guruh va nazorat guruhiga bo‘lish orqali tekshirish amalga oshiriladi. Klassik eksperimental dizaynlar odatda tasodifiy guruhlarni tanlash, nazorat qilish va manipulyatsiya qilish orqali amalga oshiriladi. Bunday dizayn eksperimentlarning ishonchliligini ta’minlaydi, chunki nazorat guruhining mavjudligi orqali tashqi omillarni hisobga olish imkoniyati paydo bo‘ladi. Misol uchun, yangi dori vositasining samaradorligini o‘rganish uchun ushbu turdagi dizaynlar qo‘llaniladi. Noeksperimental dizayn – bu o‘zgaruvchilarni manipulyatsiya qilishning imkoni bo‘lmagan, lekin hali ham natijalarni tahlil qilishga imkon beradigan eksperimental dizayn turidir. Bunday dizayn ko‘proq observatsion (kuzatuv) usuliga asoslangan bo‘lib, tashqi omillarga ta’sir ko‘rsatilmaydi. Noeksperimental dizaynlarda tadqiqotchilar faqat mavjud o‘zgaruvchilarni tahlil qilib, ularga ta’sir 26 qiluvchi omillarni aniqlashga harakat qiladilar. Misol uchun, ijtimoiy sohalarda, iqtisodiyotda yoki ekologik tizimlar bo‘yicha tadqiqotlar olib borishda ko‘plab noeksperimental dizaynlar qo‘llaniladi. Kvazi-eksperimental dizayn – bu nazorat guruhining bo‘lishi qiyin bo‘lgan yoki imkonsiz bo‘lgan holatlarda qo‘llaniladi. Bu dizaynda eksperimentatorlar o‘zgaruvchilarni manipulyatsiya qiladilar, lekin tajriba guruhi va nazorat guruhining tasodifiy ravishda taqsimlanishini amalga oshirish imkoniyatiga ega emaslar. Kvazi-eksperimentda ba’zan tasodifiy tanlov yoki nazorat guruhining yondashuvi imkonsiz bo‘ladi, ammo boshqa usullar bilan natijalar qiyoslanadi. Bu turdagi dizaynlar asosan tabiiy sharoitlar bo‘yicha, ya’ni real dunyo muhitida o‘tkaziladigan eksperimentlarda qo‘llaniladi. Masalan, ta’lim tizimi, ijtimoiy tadqiqotlar yoki sog‘liqni saqlash sohalarida ko‘p qo‘llaniladi. Uzluksiz va oraliq dizaynlar – bu dizaynlar o‘zgaruvchilarning vaqt o‘tishi bilan qanday o‘zgarishini tahlil qilishda qo‘llaniladi. Uzluksiz dizaynlar uzoq muddatli vaqt oralig‘ida o‘zgaruvchilarni tahlil qilish imkonini beradi. Bunda o‘zgaruvchilarni vaqt davomida kuzatish, ularning dinamikasini o‘rganish va natijalarning qanday o‘zgarishini aniqlash mumkin bo‘ladi. Oraliq dizaynlar esa, faqat ma’lum bir davr mobaynida o‘zgaruvchilarning ta’sirini tahlil qilishga yo‘naltirilgan. Ushbu dizaynlar uzoq muddatli o‘zgarishlarni va tezkor ta’sirlarni tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega. Bunday dizaynlar ko‘pincha ijtimoiy va psixologik tadqiqotlarda, shuningdek, iqtisodiyot va sog‘liqni saqlashda qo‘llaniladi. Faktorial dizayn – bu bir nechta mustaqil o‘zgaruvchilarni bir vaqtda manipulyatsiya qilish va ularning bir-biriga qanday ta’sir qilishini aniqlashga qaratilgan dizayn turidir. Faktorial eksperimentda bir nechta omillarni sinash imkoniyati bo‘ladi. Faktorial dizaynning ustunligi shundaki, bu usul bir nechta 27 o‘zgaruvchilarni bir vaqtning o‘zida sinovdan o‘tkazishga imkon beradi, shuningdek, ularning o‘zaro ta’sirini va alohida-alohida ta’sirini tahlil qilish mumkin. Faktorial dizaynlar ko‘pincha ilmiy tadqiqotlarda, ayniqsa, tabiiy fanlar va psixologiya sohalarida qo‘llaniladi. Masalan, bir vaqtning o‘zida bir nechta dori vositasining ta’sirini o‘rganish uchun faktorial dizaynlar qo‘llaniladi. Omil ta’sirini o‘rganish dizaynlari – bu turdagi dizaynlar ko‘plab o‘zgaruvchilarning o‘zaro ta’sirini tahlil qilishga qaratilgan. Bu turdagi dizaynlar bir nechta omillarni bir vaqtda tahlil qilish imkoniyatini beradi, masalan, omil A va omil B qanday birgalikda ta’sir qilishini o‘rganish. Bunday dizaynlar ko‘pincha iqtisodiy va psixologik tadqiqotlarda qo‘llaniladi, chunki ular ko‘p omillarni hisobga olib, kompleks tizimlar o‘rtasidagi aloqalarni aniqlashga yordam beradi. Tadqiqotning uzunligi ham eksperimental dizayni tanlashda muhim omil hisoblanadi. Tadqiqotning uzunligi va vaqt o‘lchovlari eksperimentning qanday amalga oshirilishini belgilaydi. Masalan, qisqa muddatli va uzoq muddatli eksperimentlar orasida farqlar mavjud bo‘lib, ular o‘zgaruvchilarning vaqt o‘tishi bilan qanday o‘zgarishini aniqlashda turli metodologiyalarni talab qiladi. Eksperimental dizaynlar nafaqat ilmiy jurnallarda keltirilgan natijalar uchun, balki amaliyotda qo‘llaniladigan texnologiyalar va yangi metodlarni ishlab chiqishda ham muhimdir. Shu bilan birga, turli xil dizaynlar ilmiy tadqiqotlarning natijalarini taqqoslash va kengaytirish imkonini beradi. Tadqiqotchilar o‘z eksperimentlarini amalga oshirishda to‘g‘ri dizaynni tanlash orqali, ilmiy natijalarining ishonchliligini va ilmiy g‘oyalarining haqiqatga yaqinligini ta’minlaydilar. Har bir eksperimental dizayn turli sohalarda o‘z maqsadlariga muvofiq ravishda tanlanadi, bu esa ilm-fan va texnologiyaning rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi. 2.3.Eksperimentning amaliy qo'llanilishi. 28 Eksperimentning amaliy qo'llanilishi ilmiy tadqiqotlardan tortib kundalik hayotga qadar keng tarqalgan. Eksperimentlar orqali olingan ma'lumotlar turli sohalarda, jumladan, tibbiyot, psixologiya, iqtisodiyot, ekologiya va muhandislikda qo'llaniladi. Ushbu jarayonda eksperimentlarning qanday qilib amaliyotda qo'llanilishini va ularning ijtimoiy va iqtisodiy hayotdagi ahamiyatini ko'rib chiqamiz.Tibbiyot sohasida eksperimentlar dori vositalarini ishlab chiqish va ularning samaradorligini baholashda muhim rol o'ynaydi. Klinik tadqiqotlar davomida yangi dori vositalarining ta'siri tasodifiy tanlangan bemorlar guruhlarida sinovdan o'tkaziladi. Bu jarayon dori vositasining xavfsizligi va samaradorligini aniqlash imkonini beradi. Misol uchun, yangi dori vositasining samaradorligini aniqlash uchun eksperimentlar o'tkaziladi, bunda bir guruh bemorlarga dori beriladi, boshqalarga esa plasebo. Natijalar tahlil qilinadi va dori vositasining haqiqiy ta'siri aniqlanadi. Shu tariqa, eksperimentlar tibbiyotda muhim innovatsiyalarni amalga oshirishda yordam beradi.Psixologiya sohasida eksperimentlar inson xulq-atvorini o'rganish uchun qo'llaniladi. Psixologik tadqiqotlar doirasida xulq-atvorni o'rganish va turli stress omillarining ta'sirini baholash uchun eksperimentlar o'tkaziladi. Masalan, bir guruh ishtirokchilarga stressli vaziyatlar yaratiladi, ularning reaktsiyalari kuzatilib, natijalar tahlil qilinadi. Ushbu tadqiqotlar inson psixikasini tushunishga va terapiya usullarini takomillashtirishga yordam beradi. Shu bilan birga, psixologik eksperimentlar reklama va marketing sohasida ham qo'llaniladi, chunki ular iste'molchilarning xulq-atvorini tushunishga yordam beradi. Iqtisodiyotda eksperimentlar iqtisodiy siyosatni baholash va iste'molchilar xulq-atvorini o'rganish uchun muhimdir. Eksperimentlar orqali iqtisodiy model va nazariyalarni amaliyotda sinovdan o'tkazish mumkin. Masalan, yangi soliq siyosati yoki subsidiyalar tadqiqotlar orqali sinovdan o'tkazilishi mumkin, bu esa iqtisodiy 29 o'zgarishlarning ta'sirini tushunishga yordam beradi. Eksperimentlar iqtisodiy xulq-atvorni o'rganish orqali davlatlar va tashkilotlarga to'g'ri qarorlar qabul qilishda yordam beradi.Ekologiya sohasida eksperimentlar atrof-muhitni o'rganish va ekologik muammolarni hal qilishda qo'llaniladi. Masalan, o'simliklar va hayvonlar ustida o'tkazilgan eksperimentlar ularning o'sishi va rivojlanishiga ta'sir qiluvchi sharoitlarni o'rganishga yordam beradi. Ekologik eksperimentlar orqali turli muhit sharoitlarida o'simliklar va hayvonlar o'rtasidagi munosabatlar o'rganiladi. Bu tadqiqotlar ekologik muhofaza qilish va barqaror rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqishda muhimdir.Muhandislik sohasida eksperimentlar yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va ularning samaradorligini baholashda qo'llaniladi. Masalan, yangi materiallar yoki qurilish texnologiyalarini sinovdan o'tkazish uchun eksperimentlar o'tkaziladi. Bu jarayonda tadqiqotchilar yangi materiallarning kuchini, chidamliligini va boshqa xususiyatlarini baholaydilar. Shu tariqa, eksperimentlar muhandislik innovatsiyalarini amalga oshirishda muhim ahamiyatga ega. Eksperimentlar nafaqat ilmiy tadqiqotlarda, balki ta'lim sohasida ham qo'llaniladi. Ta'lim jarayonida eksperimentlar o'quvchilarning o'qish usullarini baholash va ta'lim dasturlarini takomillashtirishda yordam beradi. O'qituvchilar yangi ta'lim metodlarini sinovdan o'tkazish orqali o'quvchilarning muvaffaqiyatini oshirishga harakat qiladilar. Bu jarayonda eksperimentlar orqali olingan natijalar ta'lim tizimining samaradorligini oshirishda muhim rol o'ynaydi.Shuningdek, eksperimentlar ijtimoiy tadqiqotlarda ham qo'llaniladi. Ijtimoiy fanlarda insonlar va jamiyat o'rtasidagi munosabatlarni o'rganish uchun eksperimentlar o'tkaziladi. Masalan, ijtimoiy psixologiyada ijtimoiy vaziyatlar ta'sirini o'rganish uchun eksperimentlar o'tkaziladi. Ular orqali insonlarning guruh ichidagi xulq-atvori, qaror qabul qilish jarayonlari va boshqa ijtimoiy omillar o'rganiladi. Shu tariqa, 30 eksperimentlar ijtimoiy muammolarni hal qilishda ham muhim ahamiyatga ega.Eksperimentlar orqali olingan natijalar ko'plab sohalarda amaliyotga tatbiq etiladi va yangiliklar yaratishga yordam beradi. Tadqiqot jarayonida olingan bilimlar amaliyotda qo'llanilganda, bu jamiyat va iqtisodiyot rivojlanishiga hissa qo'shadi. Eksperimentlar nafaqat yangi bilimlar olish, balki mavjud bilimlarni takomillashtirish imkonini beradi. Hozirgi kunda eksperimentlar ilmiy tadqiqotlar va amaliyotda muhim ahamiyatga ega bo'lib, ularning qo'llanilishi doimo kengayib bormoqda.Eksperimentlarni o'tkazishda etik jihatlar ham muhim ahamiyatga ega. Tadqiqotchilar insonlar yoki hayvonlar ishtirok etadigan eksperimentlarni o'tkazishda etika qoidalariga rioya qilishlari zarur. Bu odamlarning huquqlarini himoya qilish va tadqiqotlarning xavfsizligini ta'minlash uchun muhimdir. Har bir eksperiment oldidan uni o'tkazish uchun zarur bo'lgan barcha axborot va ruxsatlarni olish juda muhimdir 4 .Eksperimentning amaliy qo'llanilishi keng ko'lamli sohalarda, jumladan, tibbiyot, psixologiya, iqtisodiyot, ekologiya, muhandislik va ta'limda muhim rol o'ynaydi. Eksperimentlar orqali olingan natijalar yangi bilimlar va innovatsiyalar yaratishda yordam beradi. Ular nafaqat ilmiy tadqiqotlar jarayonida, balki kundalik hayotda ham qo'llaniladi. Eksperimentlarning muvaffaqiyati ko'pincha tadqiqotchilarning tajribasiga va metodologiyalariga bog'liq. Shuning uchun, eksperimentlarni o'tkazishda ehtiyotkorlik va professionalism muhimdir. 4 Nuriddinov, A. (2020). Ta'limda eksperimental metodlarni qo'llash . Tashkent: Ta'lim vazirligi. 31 XULOSA Eksperiment ilmiy tadqiqot metodidir, uning asosiy maqsadi nazariyalarni sinovdan o'tkazish, o'zgaruvchilar o'rtasidagi sababiy bog'lanishlarni aniqlash va yangi bilimlar olishdir. Eksperimentlar ilmiy metodologiyaning ajralmas qismi sifatida, tadqiqotchilarga o'z g'oyalarini amalda sinovdan o'tkazish imkoniyatini beradi. Ushbu metod nafaqat aniq va nazorat qilingan sharoitlarda, balki tabiiy sharoitlarda ham qo'llanilishi mumkin. Eksperimentlarning ko'plab turlari va usullari mavjud, har biri o'ziga xos maqsadlar va metodologiyalarga ega. Eksperimentning asosiy afzalliklaridan biri shundaki, u o'zgaruvchilarni nazorat qilish va manipulyatsiya qilish imkonini beradi. Mustaqil o'zgaruvchilar, ya'ni tadqiqotchi tomonidan o'zgartiriladigan omillar, bog'liq o'zgaruvchilar, ya'ni natijalar, o'rtasidagi bog'lanishni aniq ko'rsatadi. Bu jarayonda tadqiqotchilar eksperimentni tasodifiy ravishda tanlangan ishtirokchilar bilan o'tkazadilar, bu esa natijalarni yanada ishonchli qiladi. Tasodifiy tanlovning ahamiyati shundaki, bu natijalarni qiyoslashda yordam beradi va har qanday xato yoki tasodifiy xususiyatlar ta'sirini kamaytiradi. Eksperimentlar ko'pincha nazoratli sharoitlarda o'tkaziladi. Bunday sharoitlar tadqiqotchilarga o'zgaruvchilarni aniq nazorat qilish imkonini beradi. Laboratoriya eksperimentlari, masalan, kimyo va biologiya sohalarida keng qo'llaniladi. Bularning barchasi ilmiy tadqiqotning sifatini oshirishga yordam beradi. Laboratoriya muhitida o'zgaruvchilarni boshqarish va sharoitlarni aniq belgilash mumkin, bu esa natijalarning ishonchliligini ta'minlaydi. Ekspozitsiya va kuzatuvlar eksperiment jarayonida juda muhim ahamiyatga ega. Tadqiqotchilar eksperiment davomida olingan barcha ma'lumotlarni diqqat bilan kuzatadilar va qayd etadilar. Bu jarayon eksperimentning har bir bosqichida amalga oshiriladi va natijalar statistik metodlar yordamida tahlil qilinadi. 32 Kuzatuvlar eksperiment natijalarini baholashda yordam beradi va tadqiqotchilarga o'z hipotezalarini tasdiqlash yoki rad etish imkonini beradi. Eksperimentlarning ko'plab turlari mavjud, jumladan, tasodifiy eksperimentlar, nazoratli eksperimentlar, krossover dizaynlar va ijtimoiy eksperimentlar. Tasodifiy eksperimentlar odatda o'zgaruvchilarni tasodifiy ravishda tanlash orqali o'tkaziladi. Nazoratli eksperimentlar esa mustaqil o'zgaruvchini nazorat qilish va uning bog'liq o'zgaruvchilarga ta'sirini baholash imkonini beradi. Krossover dizaynlarda har bir ishtirokchi bir necha marta tajribada ishtirok etadi va har bir davrda boshqacha sharoitlar ostida sinovdan o'tkaziladi.Ijtimoiy eksperimentlar esa insonlar va jamiyat o'rtasidagi munosabatlarni o'rganish uchun qo'llaniladi. Bunday eksperimentlar ko'pincha ijtimoiy psixologiya va iqtisodiyot sohalarida amalga oshiriladi. Ijtimoiy eksperimentlar orqali insonlarning xulq-atvori, qaror qabul qilish jarayonlari va guruh ichidagi munosabatlar o'rganiladi. Bu tadqiqotlar ijtimoiy muammolarni hal qilishda muhim ahamiyatga ega.Eksperimentlar nafaqat ilmiy tadqiqotlarda, balki amaliyotda ham qo'llaniladi. Ular yangi dori vositalarini ishlab chiqishda, ta'lim jarayonlarini takomillashtirishda va biznes strategiyalarini ishlab chiqishda muhim rol o'ynaydi. Masalan, dori vositasining samaradorligini baholash uchun klinik tadqiqotlar o'tkaziladi, bunda bemorlar tasodifiy tanlanadi va dori yoki plasebo beriladi. Natijalar tahlil qilinadi va dori vositasining haqiqiy ta'siri aniqlanadi.Ta'lim sohasida eksperimentlar o'quvchilarning o'qish usullarini baholash va ta'lim dasturlarini takomillashtirishda yordam beradi. O'qituvchilar yangi ta'lim metodlarini sinovdan o'tkazish orqali o'quvchilarning muvaffaqiyatini oshirish imkonini topadilar. Bunda eksperimentlar o'quvchilarning o'zlashtirish darajasini o'lchashga yordam beradi va ma'lum bir ta'lim usulining samaradorligini ko'rsatadi. 33 34 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 1. Abdurahmonov, O. (2021). Ilmiy tadqiqot metodologiyasi: nazariy va amaliy jihatlari . Tashkent: O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi. 2. Qodirov, R. (2022). Eksperimental tadqiqotlar metodologiyasi . Tashkent: Fan va texnologiyalar nashriyoti. 3. Davronov, S. (2021). Tadqiqot jarayonida eksperimentning o'rni . Tashkent: O'zbekiston Milliy universiteti. 4. Asadov, A. (2020). Psixologiyada eksperimental tadqiqot metodlari . Tashkent: O'zbekiston psixologiya jamiyati. 5. Murodov, B. (2023). Iqtisodiyot va sotsial tadqiqotlarda eksperimental metodlar . Tashkent: Iqtisodiyot va statistika nashriyoti. 6. Mamatqulov, Z. (2022). Ekologik tadqiqotlar va eksperimental metodlar . Tashkent: O'zbekiston ekologiya instituti. 7. Xudoyberdiyev, T. (2021). Eksperiment va uning ta'siri: nazariy va amaliy jihatlar . Tashkent: O'zbekiston ilm-fan akademiyasi. 8. Nuriddinov, A. (2020). Ta'limda eksperimental metodlarni qo'llash . Tashkent: Ta'lim vazirligi. 9. Karimov, E. (2022). Ilmiy tadqiqot metodologiyasi: eksperiment va kuzatish . Tashkent: Fan va ta'lim nashriyoti. 10. Ismoilov, F. (2023). Tibbiyotda eksperimental tadqiqotlar . Tashkent: Tibbiyot universiteti. 11. Tashkent, D. (2021). Ijtimoiy fanlarda eksperiment metodologiyasi . Tashkent: Ijtimoiy fanlar instituti. 12. Jalilov, M. (2022). Eksperimental dizayn va uning nazariyasi . Tashkent: O'zbekiston fanlar akademiyasi. 35 13. Abduqodirov, S. (2020). Metodologik yondashuvlar va eksperiment . Tashkent: O'zbekiston davlat universiteti. 14. Qayumov, N. (2023). Eksperiment metodlari muammo va yechimlar . Tashkent: O'zbekiston iqtisodiyoti va menejmenti. 15. Sobirov, J. (2021). Ilmiy tadqiqotlar va eksperiment amaliy tajribalar . Tashkent: Fan va ta'lim nashriyoti. 16. Rasulov, U. (2022). Eksperiment va o'zgaruvchilar nazariy asoslar . Tashkent: O'zbekiston milliy universiteti. 17. Anvarov, A. (2020). Psixologiya va eksperimental tadqiqotlar . Tashkent: Psixologiya instituti. 18. Shokirov, A. (2023). Iqtisodiy tadqiqotlarda eksperimentlar . Tashkent: Iqtisodiyot va statistika nashriyoti. 19. Murodov, D. (2021). Ekologik eksperimentlar nazariy va amaliy jihatlar . Tashkent: O'zbekiston ekologiya markazi. 20. Abdullayev, R. (2022). Ta'limda eksperiment metodlari va ularning ahamiyati . Tashkent: Ta'lim va innovatsiyalar nashriyoti. 36

Eksperiment ilmiy tadqiqot metodi 

MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………………………………….3

I.BOB.EKSPERIMENTAL TADQIQOTNING ASOSLARI

1.1.Eksperiment so'zining tushunchasi va tarixi……………………………………5

1.2.Eksperimentning turlari………………………………………………………...9

1.3.Eksperimentning asosiy elementlari…………………………………………..14

II.BOB.EKSPERIMENTNING METODOLOGIYASI VA TADQIQOT DIZAYNI.

2.1.Eksperimentning metodologiyasi……………………………………………..16

2.2.Eksperimental dizaynning turlari……………………………………………..21

2.3.Eksperimentning amaliy qo'llanilishi…………………………………………26

XULOSA…………………………………………………………………………26

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..28


 

 

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi:Eksperiment ilmiy tadqiqot metodlari orasida alohida o'rin tutadi, chunki u nazariyalarni sinovdan o'tkazish va o'zgaruvchilar o'rtasida sababiy bog'lanishlarni aniqlash imkonini beradi. Ushbu metod orqali tadqiqotchilar o'z g'oyalarini amaliyotda sinab ko'rish, yangi bilimlar olish va mavjud bilimlarni kengaytirish imkoniyatlariga ega bo'lishadi. Eksperimentning asosiy maqsadi – nazariyalarni amalda tasdiqlash yoki rad etishdir[1]. Bu jarayonda tadqiqotchilar o'zgaruvchilarni nazorat qilish va manipulyatsiya qilish imkoniyatiga ega bo'lib, natijalarni aniq ko'rish va ularni tahlil qilish imkoniyatini yaratadilar.

Eksperimentlarning turli turlari mavjud, jumladan, tasodifiy, nazoratli, krossover va ijtimoiy eksperimentlar. Har bir turi o'ziga xos uslublar va metodologiyalarni talab qiladi. Tasodifiy eksperimentlar o'zgaruvchilarni tasodifiy ravishda tanlash orqali o'tkaziladi, bu esa natijalarni yanada ishonchli qiladi. Nazoratli eksperimentlar esa mustaqil o'zgaruvchini nazorat qilish va uning ta'sirini baholash imkonini beradi, bu esa tadqiqot natijalarini aniq ko'rish imkoniyatini yaratadi.

Eksperimentlar ko'plab sohalarda, jumladan, tibbiyot, psixologiya, iqtisodiyot, ekologiya va ta'limda qo'llaniladi. Tibbiyotda eksperimentlar yangi dori vositalarining samaradorligini baholashda muhim rol o'ynaydi. Psixologiyada esa inson xulq-atvorini o'rganish uchun eksperimentlar o'tkaziladi. Iqtisodiyotda esa iqtisodiy siyosatni baholash va iste'molchilar xulq-atvorini o'rganish uchun qo'llaniladi.

Eksperimentlar nafaqat ilmiy tadqiqotlarda, balki amaliyotda ham qo'llaniladi. Ular yangi texnologiyalar, ta'lim metodlari va ijtimoiy dasturlarni ishlab chiqishda muhim vosita hisoblanadi. Natijada, eksperimentlar ilmiy tadqiqot jarayonida innovatsiyalarni amalga oshirish va jamiyat rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Ular yordamida tadqiqotchilar o'z nazariyalarini sinovdan o'tkazib, yangi bilimlar oladilar va mavjud bilimlarni takomillashtirish imkoniga ega bo'lishadi.

Shu sababli, eksperiment ilmiy tadqiqot metodining muhim qismi bo'lib, uning ko'plab sohalardagi amaliy qo'llanilishi ilm-fanning rivojlanishiga hissa qo'shadi. Eksperimentlar orqali olingan natijalar doimiy ravishda yangi kashfiyotlar va innovatsiyalarni amalga oshirishga yordam beradi, bu esa insoniyat taraqqiyotida muhim rol o'ynaydi.

Kurs ishining maqsadi: Eksperiment ilmiy tadqiqot metodining maqsadi o'zgaruvchilar o'rtasidagi sababiy bog'lanishlarni aniqlash va nazariyalarni sinovdan o'tkazishdir. Bu metod orqali tadqiqotchilar o'z g'oyalarini amaliyotda sinovdan o'tkazib, yangi bilimlar olish, mavjud nazariyalarni tasdiqlash yoki rad etish imkoniyatiga ega bo'lishadi. Eksperimentlar natijalarini aniq va ishonchli tarzda olishga yordam beradigan tizimli yondashuvni ta'minlaydi.

Kurs ishining vazifasi: eksperimentlar ilmiy tadqiqotlarda aniq va ishonchli natijalar olish uchun zarur sharoitlarni yaratadi. Bu jarayon orqali tadqiqotchilar o'z g'oyalarini sinovdan o'tkazishdan tashqari, eksperiment sharoitlarini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo'lishadi. Bu esa natijalarni yanada ishonchli qiladi va tadqiqotning ilmiy ahamiyatini oshiradi.

Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi:Ushbu kurs ishi 2  ta bob,6 ta reja,xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

 


 

 

I.BOB.EKSPERIMENTAL TADQIQOTNING ASOSLARI

1.1.Eksperiment so'zining tushunchasi va tarixi.

Eksperiment so'zi ilmiy va amaliy jarayonlarda keng qo'llaniladigan atama bo'lib, u o'z ichiga nazariyalarni sinovdan o'tkazish, yangi g'oyalarni tasdiqlash yoki rad etish, va o'zgarishlarni kuzatish jarayonini oladi. Ushbu so'zning etimologiyasi latinchadan kelib chiqadi. "Experiri" so'zi "sinab ko'rish" yoki "tajriba o'tkazish" ma'nosini anglatadi. Eksperimentlar ilm-fan, muhandislik, tibbiyot va boshqa ko'plab sohalarda muhim ahamiyatga ega, chunki ular orqali nazariyalar amaliyotda qanday ishlashini ko'rish mumkin[2].

Tadqiqot jarayonida eksperimentlar, odatda, nazariyani tasdiqlash yoki rad etish uchun o'zgaruvchilarni boshqarish orqali o'tkaziladi. Bunday jarayonlar orqali olimlar turli fenomenlarni tushunishga va yangi bilimlar olishga harakat qilishadi. Eksperimentlar nazariyalar va g'oyalarni amalda sinovdan o'tkazish imkonini beradi, bu esa ilmiy jarayonning ajralmas qismi hisoblanadi.

Tarixiy jihatdan, eksperimentlar o'rta asrlardan beri mavjud bo'lgan. Ular dastlabki ilmiy tadqiqotlar va tajribalarda qo'llanilgan. Masalan, Galiley, Kepler va Newton kabi olimlar o'zlarining kashfiyotlari va nazariyalarini tasdiqlash uchun eksperimentlardan foydalanganlar. XVII asrda ilmiy inqilob davrida eksperimentlar yanada rivojlandi va ular ilmiy metodologiyaning muhim qismi bo'lib qoldi.

XX asrda eksperimentlarning ahamiyati yanada oshdi. Ilmiy tadqiqotlar va innovatsiyalar ko'plab sohalarda, jumladan, kimyo, biologiya, fizika va ijtimoiy fanlarda eksperimentlar orqali olib borildi. Hozirgi kunda eksperimentlar nafaqat an'anaviy ilmiy tadqiqotlarda, balki muhandislik, texnologiya va boshqa sohalarda ham keng qo'llaniladi. Misol uchun, dori ishlab chiqishda klinik eksperimentlar o'tkazish orqali dori vositalarining samaradorligi va xavfsizligi sinovdan o'tkaziladi.

Eksperimentlar shuningdek, ijtimoiy fanlarda ham muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy tadqiqotlarda eksperimentlar orqali insonlarning xulq-atvori va qaror qabul qilish jarayonlari o'rganiladi. Bunday eksperimentlar ijtimoiy psixologiya, iqtisodiyot va siyosat sohalarida keng qo'llaniladi.

Hozirgi kunda eksperimentlarni o'tkazish uchun zamonaviy texnologiyalar va metodologiyalar ishlab chiqilgan. Kompyuter simulyatsiyalari, ma'lumotlarni tahlil qilish vositalari va statistik metodlar eksperimentlarni yanada samarali o'tkazishga yordam beradi. Shuningdek, internet va raqamli platformalar orqali masofaviy eksperimentlar o'tkazish imkoniyatlari paydo bo'lgan, bu esa tadqiqotlarni yanada kengaytirish imkonini beradi.

Eksperimentlar natijalari ilmiy jurnallarda chop etiladi, bu esa ilmiy hamjamiyatda bilim almashish va yangi tadqiqotlar uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Natijalar doimo qayta ko'rib chiqiladi va yangi tadqiqotlar bilan taqqoslanadi, bu esa ilm-fanning rivojlanishiga hissa qo'shadi.

Shu bilan birga, eksperimentlar o'tkazishda etik jihatlar ham muhim ahamiyatga ega. Tadqiqotchilar insonlar yoki hayvonlar ishtirok etadigan eksperimentlarni o'tkazishdan oldin etika qoidalariga rioya qilishlari zarur. Bu, odamlarning huquqlarini himoya qilish va tadqiqotlarning xavfsizligini ta'minlash uchun muhimdir.Eksperiment so'zi ilmiy jarayonlarning ajralmas bir qismi bo'lib, u yangi bilimlar olish va nazariyalarni sinovdan o'tkazishda muhim rol o'ynaydi. Tarixiy jarayonlarda eksperimentlar doimo rivojlanib, zamonaviy ilm-fanda o'z o'rnini topgan. Ular nafaqat an'anaviy ilmiy tadqiqotlarda, balki ijtimoiy fanlarda va muhandislikda ham keng qo'llaniladi. Eksperimentlar natijalari ilmiy hamjamiyatda bilim almashish va yangi tadqiqotlar uchun muhim asos bo'lib xizmat qiladi.

Eksperiment so'zi ilm-fan va ilmiy tadqiqotlar sohasida muhim o‘rin tutadi. U ilmiy jarayonlarni o‘rganishda va yangi bilimlarni kashf etishda keng qo‘llaniladi. Eksperiment—bu aniq maqsadga yo‘naltirilgan, tizimli va rejalashtirilgan tajriba, tadqiqot yoki tekshirish jarayonidir. Eksperimentda o‘zgaruvchilarni manipulyatsiya qilish va kuzatish orqali ilmiy savollarga javob olish, natijalarni tahlil qilish va ilmiy nazariyalarni tasdiqlash yoki rad etish maqsad qilingan. Eksperiment yordamida hodisalar o‘rtasidagi munosabatlar aniqlanadi va bu ilmiy bilimlarni chuqurlashtirish imkonini beradi.


 

[1] Asadov, A. (2020). Psixologiyada eksperimental tadqiqot metodlari. Tashkent: O'zbekiston psixologiya jamiyati.

 

[2] Abdurahmonov, O. (2021). Ilmiy tadqiqot metodologiyasi: nazariy va amaliy jihatlari. Tashkent: O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi.

 

Sotib olish