Ellin davlatlari haqida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	63.2KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	22 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

193 Sotish

Ellin davlatlari haqida

Sotib olish

M U N D A R I J A
Kirish ………………………..…………………………………………………………………………………………...………………… 2-3
I bob. Ellin davlatlari haqida umumiy tushuncha.
1.1. Ellinizm haqida tushuncha ……………………………………………………………………………..…………… 4-
5
1.2. Ellinizmning mohiyati …………………………………………………………………………………………..…...… 6-7
II bob. Ellin davlatlari.
2.1. Ellin Misrda ………………………………………………………………………………………………………………..…... 8-9
2.2. Salavkiylar davlati …………………………………………………………................................................................. 10-
12
2.3. Makedoniya davlati va Attalidlar davlati ……………………………………………..……………... 13-
17
III bob. Ellinizm madaniyati haqida.
3.1. Ellinizm turli davlatlardagi madaniyati …………………………………………………..………….... 18-
23
3.2. Ellin madaniyati ……………………………………………………………................................................................... 24-
30
Xulosa …………………………………………………………………………………………………………………………….……….… 31
Foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʻ ……………………………………………..…………………………….……
32
1

Kirish
Kurs ishi mavzuning dolzarbligi. Makedoniyalik Iskandarning Sharqqa
yurishlari vaqtidan boshlab, O rtayer dengizining katta qismi Misr, Kichik va Oldʻ
Osiyo, uning atrofidagi hududlar, O rta Osiyoning janubiy va markaziy Osiyoning
ʻ
bir qismi, Hind daryosining quyi oqimigacha ularning tarixiy taraqqiyotini yangi
Ellin davri boshlandi. “Ellin” tushunchasi tarix fanida birinchi marta XIX asrning
birinchi yarmida nemis olimi I. Droyzen tomonidan kiritildi. Droyzen bu
tushunchani makedoniyalik Iskandarning bosqinchilik yurishlaridan keyingi katta
tarixiy davrga nisbatan qo lladi va uni mazmunini madaniy soha bilan chekladi.
ʻ
Shuning uchun ham o rganish juda ham dolzarb hisoblanadi.
ʻ
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. XX asrning 50-yillar boshlaridan
ko pchilik tarixchilar Elliniz davrini siyosiy-iqtisodiy, madaniy-mafkuraviy
ʻ
sohalarda Ellin (g arb) va mahalliy (sharq) hayotining sintezi deb qabul qildilar.
ʻ
Bu sintez qadimgi Sharqning ko pgina hududlarini yunon-makedon istilolari
ʻ
oqibatida aniq tarixiy vaziyatda amalga oshdi. Shularni o rganish tadqiqotning
ʻ
maqsadi hisoblanadi.
Tadqiqot ob’yekti. Ellin davrinini uch yuzlik xronologik davri uch tizimli
izchil bosqichga bo linadi. Birinchi bosqich Iskandarning Sharqqa yurishlari, uning
ʻ
bepoyon davlatining tashkil topishi va diadoxlar urushlari natijasida bu davlatni
еmirilishi miloddan avvalgi 334-281-yillarni o z ichiga oladi. Ikkinchi bosqich
ʻ
milloddan avvalgi 280-yil va milloddan avvalgi II asr o rtalari yunon-sharq
ʻ
davlatchiligi, iqtisodiyot va madaniyatning gullab-yashnash davri, Ellin davrini
еtuklik bosqichi. Uchinchi bosqich milloddan avvalgi II asr o rtalaridan ellin
ʻ
davlatchiligini oxir-oqibatda еmirishga olib kelgan tushkunlik belgilarini yaqqol
ko rinishi, so ngi Ellin davlati ptolemeylar Misrining milloddan avvalgi 30-yilda
ʻ ʻ
2

halokatga uchrashi va uning Rim davlati tarkibiga qo shib olinishhi bilanʻ
belgilanadi. Bu vaqt Ellin tafakkurini yaqqol so nish davri edi. Ilgari Ellin
ʻ
davlatlariga qarashli butun hudud g arbda Rim sharqda Parfiya davlatlari
ʻ
tomonidan bo lib olindi.
ʻ
Davriy chegaralanishi. Ellinizim - Makedoniya, Yunoniston, O rta
ʻ
dengizning sharqiy sohillari, G arbiy Osiyo, Qora dengiz atrofidagi mamlakatlar
ʻ
tarixining Aleksandr Makadoniskiy (miloddan avvalgi 334-323 yillar)dan
miloddan avvalgi 30-yilda Misr Rim qo shinlari tomonidan ishg ol etilgan
ʻ ʻ
paytgacha o tgan davrni o z ichiga oladi.
ʻ ʻ
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Ushbu kurs ishi kirish, uchta bob, yetti
paragraph, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
3

I BOB. ELLIN DAVLATLARI HAQIDA UMUMIY
TUSHUNCHA.
1.1 Ellinizm haqida tushuncha.
Ellinizim - Makedoniya, Yunoniston, O rta dengizning sharqiy sohillari,ʻ
G arbiy Osiyo, Qora dengiz atrofidagi mamlakatlar tarixining Aleksandr
ʻ
(miloddan avvalgi 334—323 yillar)dan miloddan avvalgi 30-yilda Misr Rim
qo shinlari tomonidan ishg ol etilgan paytgacha o tgan davr. “Ellinizm” atamasi
ʻ ʻ ʻ
ilmda dastlab nemis olimi I.G. Droyzenning 1836-1843-yillarda chop etilgan 2
jildli “Ellinizm tarixi” asarida qo llangan va ushbu atama orqali ellinlarning Sharq
ʻ
mamlakatlaridagi hukmronligi va ular madaniyatining Sharq xalqlari madaniyati
bilan uyg unlashib hosil qilgan yangi madaniyat tushunilgan. Keyinchalik ayrim
ʻ
tadqiqotchilar ellinistik olam hududi va davr doirasini kengaytirib, madaniyati
yunonlar ta sirida shakllangan barcha mamlakat va xalqlarni ko zda tutadilar.
ʼ ʻ
“Ellinizm” deganda, yunon madaniyati rivojinigina nazarda tutib, yunon
madaniyatidan Rim madaniyatiga o tish davrining o zi, deb hisoblaydiganlar ham
ʻ ʻ
bor. Miloddan avvalgi 336-yilda Makedoniya shohi Aleksandr Yunonistonni zabt
etib, yunon, makedon xalqlaridan to plangan katta qo shin bilan Sharq
ʻ ʻ
mamlakatlariga qarshi urush boshlaydi va ko p o tmay Hindistonga qadar
ʻ ʻ
cho zilgan bepoyon o lkaning yakka hukmdoriga aylanadi. Aleksandr vafot
ʻ ʻ
etganda (miloddan avvalgi 323-yil), uning davlati tarkibida Bolqon yarim oroli,
Egey dengizidagi orollar, Kichik va G arbiy Osiyo, Misr, Markaziy Osiyoning bir
ʻ
qismi bor edi. Aleksandr vafot etgach, uning merosxo rlari o rtasida hokimiyat
ʻ ʻ
uchun kurash borib, mamlakat parchalanib ketgan. Shu tariqa ellinistik davlatlar
yuzaga kelgan. Biroq Ellinizm davrida bu hududdagi turli mamlakat va viloyatlar
4

ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning turli pog onasida bo lganlar: ba zilarida quldorlikʻ ʻ ʼ
munosabatlari (Makedoniya), ayrimlarida polis tuzumi tarqalib, qulchilik va
qullikning antik shakllari vujudga kelgan (Misr, Salavkiylar davlati). Ko pgina
ʻ
qabilalar (ayniqsa, ellinistik davlatlarning chegara hududlarida yashaganlar) uchun
esa urug chilikdan sinfiylik jamiyatiga o tish davri bo lgan. Ellinizm davri sharqiy
ʻ ʻ ʻ
mamlakatlar uchun taraqqiyotning yangi bosqichi bo ldi. Yunonmakedoniyaliklar
ʻ
Sharqqa ishlab chiqarish malakalarini, o z davlat va huquq me yorlarini, urf-odat,
ʻ ʼ
din va madaniyatlarini olib keldilar, o z navbatida, Sharqdan o rgandilar ham.
ʻ ʻ
Davlat boshqaruvida qadimiy sharqiy monarxiya usullaridan foydalanildi. Pul va
savdo-sotiq munosabatlari rivojlangan o lkalar (Mesopotamiya, Suriya, Kichik
ʻ
Osiyo)da polislar ravnaq topdi. Polislar o zgardi, ya ni ular mustaqil respublika
ʻ ʼ
bo lmay, ma lum siyosiy va iqtisodiy imtiyozlarga ega shahar jamoalariga
ʻ ʼ
aylandilar. Yunonlarning qadimiy nomi — “ellinlar” atamasi o z etnik mazmunini
ʻ
asta-sekin yo qota borib, makedoniyalik, yunon va mahalliy yuqori tabaqaga
ʻ
mansub kishilarni ifodalaydigan so zga aylanib qoldi. Merosxo r o rtasidagi
ʻ ʻ ʻ
kurashlar miloddan avvalgi III miloddan avvalgi II asr boshlarida ham davom etdi.
Ptolemeylar imperiyasi, Salavkiylar davlati, hududiy jihatdan ulardan kichik bo lsa
ʻ
ham, ijtimoiy tuzum jihatidan ularga yaqin bo lgan Pergam va Kichik Osiyodagi
ʻ
boshqa hukmdorliklar, yunon polislari, ellinistik olamning chekkalaridagi Skiflar
podsholigi, Armaniston, Parfiya va boshqalar o rtasida tinimsiz urushlar xalq
ʻ
boshiga ko p ofatlar keltirdi. Shunga qaramay dengiz sohillari bilan mamlakat
ʻ
ichkarisidagi hududlar o rtasida iqtisodiy aloqa yaxshilana bordi, mahsulot ishlab
ʻ
chiqarish, savdo xususan, tashqi savdo rivoj topdi. Shaharlar savdo va
hunarmandchilik markazlari sifatida yuksaldi. Misr, Suriya, Kichik Osiyo,
Yunoniston va Makedoniya o rtasida doimiy dengiz yo li mavjud edi. Qizil dengiz
ʻ ʻ
hamda Fors qo ltig i bo ylab Hindistonga savdo yo li ochildi. Misr Qora dengiz
ʻ ʻ ʻ ʻ
atroflari Karfagen va Rim bilan savdo aloqasini yo lga qo ydi. Qadimiy karvon
ʻ ʻ
yo llarida polislar va gavanlar yuzaga keldi. Shu bilan birga, ushbu davr polislar
ʻ
federatsiyasiga ehtiyoj tug dirdi. Ammo bu ittifoqlar orasida ham nizolar davom
ʻ
etdi, ijtimoiy qurash kuchaydi. Miloddan avvalgi III va II asrlarda isyonlar va
5

ozodlik harakatlari jonlandi. Attika, Pergam, Delos 1
orollarida qullar isyoni, Misr
va Salavkiyada dehqonlar qo zg oloni yuz berdi. Ayni paytda Rimning mavqeiʻ ʻ
osha bordi. U miloddan avvalgi 197-yilda Kichik Osiyoni, Egey dengizidagi
orollarni va Yunonistonni bosib oddi. Rim Ellinlar davlatlarini birin ketin ishg ol
ʻ
etib, miloddan avvalgi 30-yilda Misrni ham qo lga kiritdi va Ellin davriga barham
ʻ
berdi.
1.2. Ellinizmning mohiyati .
Makedoniyalik Iskandarning Sharqqa yurishlari vaqtidan boshlab, O rtayer
ʻ
dengizining katta qismi Misr, Kichik va Old Osiyo, uning atrofidagi hududlar,
O rta Osiyoning janubiy va markaziy Osiyoning bir qismi, Hind daryosining quyi
ʻ
oqimigacha ularning tarixiy taraqqiyotini yangi Ellin davri boshlandi. “Ellin”
tushunchasi tarix fanida birinchi marta XIX asrning birinchi yarmida nemis olimi I.
Droyzen tomonidan kiritildi. Droyzen bu tushunchani makedoniyalik Iskandarning
bosqinchilik yurishlaridan keyingi katta tarixiy davrga nisbatan qo lladi va uni
ʻ
mazmunini madaniy soha bilan chekladi. XX asrning 50-yillar boshlaridan
ko pchilik tarixchilar Elliniz davrini siyosiy-iqtisodiy, madaniy-mafkuraviy
ʻ
sohalarda Ellin (g arb) va mahalliy (sharq) hayotining sintezi deb qabul qildilar.
ʻ
Bu sintez qadimgi Sharqning ko pgina hududlarini yunon-makedon istilolari
ʻ
oqibatida aniq tarixiy vaziyatda amalga oshdi. Ellin davrinini uch yuzlik
xronologik davri uch tizimli izchil bosqichga bo linadi. Birinchi bosqich
ʻ
Iskandarning Sharqqa 2
yurishlari, uning bepoyon davlatining tashkil topishi va
diadoxlar urushlari natijasida bu davlatni еmirilishi miloddan avvalgi 334-281-
yillarni o z ichiga oladi. Ikkinchi bosqich miloddan avvalgi 280-yil miloddan
ʻ
avvalgi II asr o rtalari yunon-sharq davlatchiligi, iqtisodiyot va madaniyatning
ʻ
gullab-yashnash davri, Ellin davrini еtuklik bosqichi. Uchinchi bosqich miloddan
avvalgi II asr o rtalaridan ellin davlatchiligini oxir-oqibatda еmirishga olib kelgan
ʻ
1
Тара В. Эллинистическая сивилизатсия, М., 1949. – B .107.
2
Ранович А.Б. Эллинизм. М., 1950;
6

tushkunlik belgilarini yaqqol ko rinishi, so ngi Ellin davlati ptolemeylar Misriningʻ ʻ
miloddan avvalgi 30-yilda halokatga uchrashi va uning Rim davlati tarkibiga
qo shib olinishhi bilan belgilanadi. Bu vaqt Ellin tafakkurini yaqqol so nish davri
ʻ ʻ
edi. Ilgari Ellin davlatlariga qarashli butun hudud g arbda Rim sharqda Parfiya
ʻ
davlatlari tomonidan bo lib olindi
ʻ
7

II BOB. ELLIN DAVLATLARI.
2.1. Ellin Misrda.
Boshqa sharqdagi ellin davlatlari kabi Ptolemeylar podsholigi ham bir necha
ming yillik madaniyat va qadimiy an’analar rivojlangan qadimgi sharq
mamlakatlaridan birini bosib olish natijasida paydo bo ldi. Ptolemeylar davlatiʻ
ellin davlatlari ichida eng boyi va bepoyoni edi. Ptolemeylar sulolasi 100 yil
davomida faol harakat qilib Misrni haqiqiy imperiyaga aylantirdilar. Uning
yadrosini Misrning an’anaviy tarixiy chegaralari tashkil qildi. Ellin Misrining
sharqiy chegaralari Ptolemey hukmdorlarning tashqi siyosati yutuqlari va
mag lubiyatlari bilan o zgarib turdi. Millodan avvalgi III asr boshlarida
ʻ ʻ
Ptolemeylar Misrdan tashqari Sharqiy o rtayerdengizi qirg og ining barcha
ʻ ʻ ʻ
orollarini nazorat qildilar. Lekin Salavkiylar va Makedoniya bilan bir necha
urushlar natijasida millodan avvalgi II asr boshlarida bu hududlar Misrdan ajralib
ketdi.
Misrda hukmronlik qilgan ellin sulolasining asoschisi Ptolemey Lag makedon
zodagonini o g li, harbiy boshliq, Iskandarning safdoshi edi. U o zi keksayib, o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
tabiiy o limi bilan vafot qilgan Iskandarning yagona diadoxi edi. Antik mualliflar
ʻ
Ptolemey Lagni Soter 3
(Qutqaruvchi) deb nomlaydilar, chunki u Misr xalqini
Iskandar tayinlagan noib Kleomen zulmidan ozod qilgan hisoblanadi. Bosqinchilar
mamlakat boshqaruvida minglab yillar davomida saqlanib qolgan an’anaviy,
ma’muriy tizimini saqlab qoldilar, faqat yuqori lavozimlarda turgan fors va Misr
amaldorlarini o rniga yunon-makedonlar o tqazildi. Ptolemeylar qadimgi fravn-
ʻ ʻ
podshoning mutlaq hokimiyati, ko p tarmoqli davlat apparatini, ko p sonli
ʻ ʻ
amaldorlarni, qat’iy markazlashgan davlat hokimiyatini va uni mamlakat xo jalik
ʻ
hayotiga faol aralashivuni saqlab qoldilar.
3
Тронский И.М., Историяантичной литератург , М., 1983;
8

Yangi sulola Misr firavnlaridan mamlakatni hududiy bo linishini, nomʻ
tizimini meros qilib oldilar. Faqat nomlar sonlarini o zgartirib, qayta tashkil
ʻ
qildilar. Dastlab nomlarni podsho tayinlagan nomarxlar boshqardilar. Millodan
avvalgi III asr oxiridan boshlab nomarxlar qo lida hududning moliyaviy sohasigina
ʻ
qoldirilib, ularning oliy ma’muriy hokimiyati harbiy soha bilan strateglarga berildi.
Ptolemeylar mamlakatni iqtisodiyoti va mafkurasida muhim o rin tutgan mahalliy
ʻ
kohinlarni va ibodatxonalarni firavnlar davridagidek o zgarmagan holda saqlab
ʻ
qoldilar, lekin ularning faoliyati davlat nazoratiga olindi. Ibodatxonalar oldida
podshoning maxsus vakillari epstatlar kohinlarning diniy va iqtisodiy faoliyati
ustidan nazorat qilib turdilar. Yunon-makedonlar kelishi arafasida Misrning
iqtisodiyoti so ngi tosh davri ibtidoiy texnikasi darajasida bo lib, faqatgina qisman
ʻ ʻ
takomillashtirilgan mis va bronza qurollariga asoslangan edi. Yunon-makedonlar
kelishi bilan mamlakat xo jaligida haqiqiy to ntarish bo ldi: qishloq xo jaligida
ʻ ʻ ʻ ʻ
temir mehnat qurollari paydo bo ldi, Bobildan seyalka olib kelindi. Qishloq
ʻ
xo jaligida yangi texnik moslamalar vino va zaytun yog ini olish uchun vintli pres
ʻ ʻ
(Arximed vinti)dan foydalana boshlanishi dehqonlarni mehnatini еngillashtirdi.
Yangi ekinlar paydo bo ldi va ishlov beriladigan еr maydonlarining hosildorligi
ʻ
keskin o sdi. Firavn Nexo kanali qayta tiklandi, tashlab qo yilgan ko plab еrlar
ʻ ʻ ʻ
o zlashtirilib, irrigatsiya inshootlari qayta ishga tushirildi.
ʻ
Hunarmandchilik shaharlarda to planib, qishloq xo jaligida qaraganda bu
ʻ ʻ
sohada qul mehnati keng qo llandi. Hunarmandchilik mahsulotlari bozor uchun
ʻ
ommaviy ravishda ishlab chiqarildi. Kemasozlik uy-joy va jamoat binolarini
qurilishi, metal va keramik idish-tovoqlar, gazlamalr, mebellar, zargarlik
buyumlari tayyorlash keng rivojlandi. Yuqori sifatli hunarmandchilik mahsulotlari
eksport qilindi. Ptolemey I savdo-hunarmandchilik, qishloq xo jaligini
ʻ
rivojlantirish maqsadida o z tanga pullari oltin stater, kumush tetradraxma va mis
ʻ
obollarni zarb qila boshladi. Oltin va kumush qazish, tanga zarb qilish, turli xil pul
ayirboshlash davlat monopoliyasiga aylantirildi, hamda chet el tanga pullarini
ishlatish taqiqlandi. Misr iqtisodiyoti va tashqi savdosida o ziga xos qog oz
ʻ ʻ
vazifasini bajargan papirusni ishlab chiqarish ham davlat monopoliyasiga
9

aylantirildi. Ptolemey I va Misrni boshqargan uning vorislari (Ptolemey II, Filadelf
III, Everget III, Filopator IV, Epifan V) deyarli yuz yil davomida faol tashqi
siyosat olib borib, Ellin dunyosida еtakchilik qilishga da’vo qildilar. Ptolemey V
Epifanning millodan avvalgi 180-yil o limidan keyin tashqi siyosatdaʻ
qiyinchiliklar tug ila boshlandi, tushkunlikning uzoq davri boshlanib, milodan
ʻ
avvalgi 30-yilda Rim istilosi bilan tugallandi. Millodan avvalgi III asr o rtalarida
ʻ
Misr kuchli harbiy flot va qo shinga ega edi. Ptolemeylarning asosiy raqibi
ʻ
Makedoniya, Bobil va Kichik Osiyodagi ba’zi davlatlar edi. Ptolemey IV Filopator
davrida milodan avvalgi 222-205-yillar Misr tashqi siyosiy yutuqlarining eng oliy
nuqtasi bo ldi. Misrning mavqei Old Osiyoda kuchayib ketdi, lekin bu vaqtinchalik
ʻ
edi. Milodan avvalgi 70-yillardan boshlab, Rim davlati Misrning ichki ishlariga
faol aralasha boshladi. Ptolemey sulolasining bir necha vakillari Rim yordami
bilan hokimiyatni boshqardilar. Sulolaning so ngi vakili Kleopatra VII ham
ʻ
rimliklar yordamida taxtga keldi.
2.2. Salavkiylar davlati .
Iskandarning safdoshlaridan biri Salavk miloddan avvalgi 321-yilda satraplar
o rtasidagi shartnomaga ko ra Bobilni egalladi. Ammo diadoxlar o rtasida kurash
ʻ ʻ ʻ
natijasida Eron O rta Osiyo satrapliklari ustidan nazorat o rnatgan Osiyoning oliy
ʻ ʻ
hokimi Antigon tez orada Salavkdan Bobilni tortib oldi milodan avvalgi 315-yil.
Antigon bilan boshqa satraplar o rtasidagi kuchayib ketgan raqobatdan
ʻ
foydalangan Salavk Misr 4
hukmdori Ptolemey yordami bilan milodan avvalgi 312-
yilda Bobilda o z hokimiyatini tikladi. Aynan shu yildan boshlab Salavk
ʻ
sulolasining milodan avvalgi 64-yilgacha hukmronligi boshlandi. Salavk g arbda
ʻ
diadoxlar o rtasida davom etayotgan urushdan foydalanib Sharqqa yurish qildi.
ʻ
Yurish davomida u Eron va O rta Osiyo satrapliklarini qo lga kiritdi. Yurish
ʻ ʻ
oxirida Salavk Hindistonda Maur’ilar davlatining asoschisi Chandragupta bilan
to qnashdi. Urush Salavkni ilgari Iskandar davlati tarkibiga kirgan barcha hind
ʻ
mulklaridan voz kechishga, buning evaziga Chandragupta tomonidan 300 jangovar
4
Ал имухаммедов А., Антикадабиёттарихи, Т, 1975;
10

fillarni Salavkaga sovg a qilishi bilan tugadi. Salavk millodan avvalgi 305-304-ʻ
yillar atrofida o zini podsho deb e’lon qildi. Shundan sal o tgach shimoliy
ʻ ʻ
Suriyani, milodan avvalgi 281-yilda Kichik Osiyoning katta qismini bosib oldi;
shu yildayoq Makedoniyani egallash uchun bo lgan yurishda halok bo ldi. Salavk
ʻ ʻ
davlati gullab-yashnagan davrida Iskandarning Osiyodagi sobiq mulklarini katta
qismini o z tarkibiga olgan edi. Bu bepoyon hududda turli iqtisodiy va madaniy
ʻ
taraqqiyot bosqichida turgan etnik va til jihatidan olaquroq bo lgan xalqlar
ʻ
joylashgan edi. Salavk davlatida yunon va makedonlar podsho boshchiligida
hukmron tabaqaga aylandilar, ular barcha oliy hokimiyat lavozimlarini egallab
oldilar hamda qo shinning asosiy qismini tashkil etdilar. Mahalliy zodagonlar
ʻ
hokimiyat boshqaruvida deyarli ishtirok etmadilar. Faqat Bobil shaharlarining
fuqaro ibodatxona jamoalari ma’lum bir imtiyozlardan foydalandilar.Salavkiylar
davlati aholisining asosiy qismi jamoachi dehqonlardan iborat edi. Bu jamoalar
podsho foydasiga pul va natural majburiyatlarni o tar edilar. Jamoachi dehqonlar
ʻ
shaxsan erkin edilar, lekin davlat hokimiyati dehqonlarni asta-sekin qaram qila
boshladi. Bu ularni еrga biriktirib qo yishda ko rinadi. Davlat еrlari ikki qismga
ʻ ʻ
bo lingan edi. Bir qism еrlar podshoning shaxsan o ziga tegishli еrlar, ikkinchi
ʻ ʻ
qismi shaharlar, mahalliy zodagon-hokimlar, qabilalar va jamoalarga tegishli
bo lib podsho tomonidan nazorat qilinar edi. Davlatning butun hududi
ʻ
satrapliklarga bo lingan bo lib, undan kichik mamuriy birliklar еparxiya va
ʻ ʻ
giparxiyalar edi. Satraplik 5
boshida satrap(Antiox III davrida-Strateg) turib, u
fuqarolik va harbiy hokimiyatni amalga oshirar edi. Moliya muassasi esa mustaqil
edi. Salavkiylar davlatida O rta Osiyo va Eron hududlari muhim o rin tutar edi.
ʻ ʻ
Salavk I davrida uning o g li va merosxo ri Antiox I (milodan avvalgi 280-261-
ʻ ʻ ʻ
yillar) bu hududlarni boshqarar edi. Antiox I Slavkni Spitamenning qizidan
bo lgan o g li edi. O rta Osiyoda sulola hokimiyatini mustahkamlash uchun yangi
ʻ ʻ ʻ ʻ
shaharlar va harbiy manzilgohlar qurildi, eskilari qayta tiklandi (Marv vohasi
5
Сулаймонова Ф., Шарқ ва Г арб, Т, 1998;
ʻ
11

devor bilan to liq o rab olindi). Antiox I davridan keyin millodan avvalgi III asrʻ ʻ
o rtalarida Baqtriya, So g diyona va Parfiya ajralib chiqdilar, Vifiniya,
ʻ ʻ ʻ
Paflagoniya, Kappadokiya va Galatiya kabi davlatlar paydo bo ldi, Qora va Kaspiy
ʻ
dengizlari oralig ida Armaniston davlati, Midiyaning Shimoliy qismida satrap
ʻ
Atropat Salavkiylardan ajralib chiqib, Midiya Atropatenasini tashkil qildi. Natijada
Yunon-Baqtriya va Parfiya podsholiklari vujudga keldi (Yunon-Baqtriya millodan
avvalgi 130-yillargacha, Parfiya davlati esa milodimizning 227-yiligacha mavjud
bo ldi). Antiox III bu davlatlarni bo ysundirish uchun milodan avvalgi 212-205-
ʻ ʻ
yillarda sharqqa yurish qildi. Yurish davomida xarajatlarni qoplash uchun Antiox
III Ekbatanadagi Anaxita ibodatxonasini taladi. Yurish natijasida Parfiya qayta
bo ysundirildi, Yunon-Baqtriya uning shaharlarini ikki yil natijasiz qamal qilish
ʻ
bilan rasman Salavkiylar hokimiyatini tan oldi. Antiox qo shinlari Hindikush
ʻ
tog laridan o tib Hindiston еrlariga bostirib kirdi va mahalliy hokim bilan
ʻ ʻ
shartnoma tuzilib Antiox Hind jangovar fillariga ega bo ldi. Antioxning bu yurishi
ʻ
salavkiylar davlatining еmirilishini vaqtincha to xtatdi. U markaziy hokimiyatni
ʻ
mustahkamladi. Kichik Osiyoning katta qismi bosib olindi va Kelesiriyani Misrdan
batamom tortib oldi. Kuchayib ketgan Salavkiylar davlati Pergam va Rodosni
xavfsizligiga jiddiy xavf sola boshladi. Pergam va Rodos Antiox III dan shikoyat
qilib, Rimdan yordam so radi. Rim ham Antiox III saroyiga mashhur Karfagen
ʻ
qo mondoni Gannibalni maslahatchi bo lib turganidan norozi edi. Millodan
ʻ ʻ
avvalgi II asr boshlarida Salavkiylar bilan Rim respublikasi o rtasida Yunoniston
ʻ
uchun raqobat boshlandi. Millodan avvalgi 189-yilda Rim bilan bo lgan urushda
ʻ
Antiox III qo shinlari еngildi. Mamlakat hududlarida norozilik Salavkiylarning
ʻ
zulmiga qarshi qo zg olon va isyonlar boshlanib ketdi. Yunon-Baqtriya va Parfiya
ʻ ʻ
o z mustaqilliklarini qayta tikladilar va Parfiya g arbga tomon yurish qilib
ʻ ʻ
Salavkiylar hududlarini bosib ola boshladi. Midiyada satrap Timarxning isyon
ko tarishi bu viloyatni parfiyaliklar tomonidan bosib olinishiga yordam berdi.
ʻ
Bundan tashqari parfiyaliklar fors va Elamni egalladilar. Antiox III ning
o g illaridan biri Antiox IV (millodan avvalgi 175-yilda) shijoatli hukmdor bo lib,
ʻ ʻ ʻ
davlat hokimiyatini bir qadar mustahkamlashga erishdi. Uning boshqaruvi davrida
12

mamlakatda podsho san’at va madaniyatga homiylik qildi. Shuhratparast Antiox
IV Salavkiylar davlatining o tmishdagi kuch-qudratini tiklashga urindi. Mamlakatʻ
ichida bir qadar ijtimoiy siyosiy barqarorlikni vujudga keltirib, uning hududini
kengaytirishga harakat qildi. Antiox IV Misrni bosib olish uchun kuchli qo shin
ʻ
bilan yurish boshladi. Yo lda uni Rimning Misrdagi elchisi Gay Popiliy Lena
ʻ
to xtatadi. Aytishlaricha Salavkiylardan ko ra qudratli bo lgan Rim elchisi
ʻ ʻ ʻ Antiox
IV o tirgan joyni atrofida doira chizib, Rimning talabi bajarilmaguncha (Misrga
ʻ
yurishni to xtatish) Antiox IVni doira ichidan chiqib ketishini taqiqladi. Natijada
ʻ
rimliklarning tazyiqi ostida Misr yurishi to xtatiladi. Salavkiylar davlatining
ʻ
еmirilish jarayoni tezlashib ketdi. Millodan avvalgi I asr boshlarida Yahudiya o z
ʻ
mustaqilligini qo lga kiritdi. Natijada Salavkiylar davlati hududi Suriya, Finikiya
ʻ
va Klikiyaning bir qismi bilan chegaralanib qoldi. Milodan avvalgi 64-yilda
Salavkiylar davlatining qoldiqlari Rimga Suriya provinsiyasi sifatida qo shib
ʻ
olindi. Sharqiy Pont, Paflagoniya, Galatiya, Kappadokiya, Armaniston va
Kommagen rimliklarga vassal bo lgan mahalliy hokimlar qo lida qoldi.
ʻ ʻ
2.3. Makedoniya davlati va Attalidlar davlati .
Ptolemeylar Misri Salavkiylar davlati bilan bir qatorda Makedoniya ellin
dunyosining katta davlatlaridan biri edi. Diadoxlar urushlaridan so ng Makedoniya
ʻ
tushkunlik holatida edi. Aholini katta qismi Iskandar yurishlari davrida sharqqa
ko chgan edi. Antigonidlar olib borgan doimiy urushlar shimoldagi varvar
ʻ
qabilalarini xavfi makedon iqtisodi va davlatini zaiflashtirdi. Antigonidlar 6
xo jalik
ʻ
hayotini qayta tiklash, aholini ko paytirishga e’tibor berishga majbur bo ldilar. Shu
ʻ ʻ
sababli yangi shaharlar qurilib, eskilari qayta tiklandi, bo sh yotgan еrlarga aholi
ʻ
ko chirildi, konlar qazildi. Kemasozlik rivojlandi, qurilish yog ochlari bilan
ʻ ʻ
qizg in savdo qilindi. Iqtisodiyotni asosini erkin dehqon mehnati еtakchi bo lgan
ʻ ʻ
qishloq xo jaligi tashkil etar edi. Podshoga faqat o rmon va qazilma boyliklar
ʻ ʻ
6
Ртвеладзе Э., Великий шелковш пут, Т, 1999 ;
13

tegishli edi. Ellin Makedoniyasiga podsho hokimiyati ba’zi bir eski belgilarini
meros qilib oldi: qo shin yig ini avvalgidek podshoni taxtga chiqish vaqtidagi o zʻ ʻ ʻ
ahamiyatini saqlab qoldi, u oliy sudya rolida chiqar edi. Makedoniyadagi beqaror
vaziyat Iskandar vafotidan keyin qariyb ellik yil davom etdi. Miloddan avvalgi
276-yilda Kassandrning nevarasi, galat (kelt)lar hujumini ikki marta qaytargan.
Yunonistondagi vaziyatni barqaror qilgan Antigon 276-yilda taxtga chiqdi.
Antigon va uning avlodlari Makedoniyani Rim bosib olgunga (miloddan avvalgi
168-yilgacha) qadar boshqardilar. Antigonidlar uchun Yunonistonni bo ysundirib
ʻ
turish juda qiyin siyosiy muammo edi. Bu davrda manfaatlari bir-biriga zid bo lgan
ʻ
yunon polislari turli ittifoqlarga birlashib, urush olib borar edilar. Makedoniya ham
bir necha yunon polialri kirgan Ellin ittifoqiga boshchilik qildi va yunon shaharlari
ichki ishlariga faol aralashdi. Rim va Ptolemeylar yunon polislarini Makedoniyaga
qarshi chiqishlarini qo llab-quvvatladilar. ikkinchi puni urushlari vaqtida
ʻ
Makedoniya Gannibal bilan ittifoq tuzdi. Bunga qarshi Rim Perga va
Peloponnesning bir necha polislarini Makedoniyaga qarshi chiqishga undadi.
Natijada miloddan avvalgi 215-206-yillar birinchi makedon urushi yuz berdi.
Karfagenni Gannibal ustidan g alabasi Makedoniya podshosi Filipp V ni Italiyaga
ʻ
yurish xavfini yo q qildi. G ayratli podsho Filipp V Salavkiylar bilan ittifoq bo lib
ʻ ʻ ʻ
zaiflashgan Ptolemeylarni Kichik Osiyo va Egey mulklarini bosib oldi. Italiya,
Pergam va Rodos bunga qarshi chiqib Rimdan yordam so radilar. Natijada
ʻ
ikkinchi makedon urushi (miloddan avvalgi 200-197-yillar) boshlandi.
Fessaliyadagi miloddan avvalgi 197-yildagi hal qiluvchi jangda Makedoniya
еngildi. U Yunoniston va Kichik Osiyodagi barcha mulklaridan ajraldi. Filipp V
ning o g li Persey (miloddan avvalgi 179-168-yillar) makedoniyani avvalgi
ʻ ʻ
qudratini qayta tiklashga urindi. Ammo Rim bilan urushda (uchinchi makedon
urushi miloddan avvalgi 171-168-yillar) Pidna yonidagi jangda еngildi.
Makedoniya hududi g oliblar o rtasida to rt okrugga bo lindi. Miloddan avvalgi
ʻ ʻ ʻ ʻ
148-yilda Andriskni Rimga qarshi qo zg olonidan so ng Makedoniya Rim
ʻ ʻ ʻ
provinsiyasiga aylantirildi.
14

Pergam. Attalidlar davlati. Miloddan avvalgi 287-yil Pergam Salavkiylar
davlati tarkibiga kirdi. Miloddan avvalgi 240-yil Salavkiylar noibi Attal I
Pergamni mustaqil deb e’lon qilib, podsholik tojini kiydi. Uning asosiy hududi
Kichik Osiyoning shimoliy g arbiy qismi va Misiya viloyatidan iborat edi.ʻ
Attalidlar sulolasi hukmdorlarining faol tashqi siyosati hamda mohir diplomatiya
sababli Pergam davlatining hududi Miloddan avvalgi II asr boshlarida g arbiy
ʻ
Kichik Osiyoning Troada, Lidiya, Kariya va Likiyani qo shib olinishi bilan
ʻ
kengaydi. Bu hududlarda qadimdan rivojlangan yunon polislari mavjud bo lganligi
ʻ
sababli rivojlangan iqtisodiyotga ega edi. Attalidlar tashqi siyosatda Sharqda
Salavkiylar podsholigiga qarshi turib, g arbda kuchli ittifoqchi sifatida Rim
ʻ
davlatiga tayandilar va bu amalda Pergamni Rim respublikasiga tobe bo lishga olib
ʻ
keldi. Attal I (miloddan avvalgi 241-197-yillar) galatlar ustidan g alaba qilib, Rim
ʻ
bilan ittifoq tuzdi. U birinchi va ikkinchi makedon urushlarida (miloddan avvalgi
215-205-yillar va 200-197-yillar) rimliklar tomonidan ishtirok etdi. Rimliklar
homiyligi yordamida Pergam podsholigi Kichik Osiyodagi barcha Salavkiylar
mulklarini egallab oldi va o zining eng qudratli davriga kirdi. Ammo Pergamning
ʻ
yuksalishi uzoq davom etmadi. Attal II va Attal III 7
hukmronliklari davrida Rim
Pergam jamiyatining hukmron tabaqalariga kuchli ta’sir o tkazgan holda
ʻ
podsholikning ichki va tashqi siyosatiga faol aralasha boshladilar. Oqibatda
miloddan avvalgi 133-yilda vafot etgan Attalidlar sulolasining so ngi podshosi
ʻ
Attal III vorisi bo lmaganligi sababli o z davlatini rimliklarga vasiyat qilishga
ʻ ʻ
majbur bo ldi. Bunga javoban Pergam jamiyatining quyi tabaqalari podsho Evmey
ʻ
II ning noqonuniy o g li Aristonik boshchiligida qo zg olon ko tardilar.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Qo zg olonni grek shaharlari aholisi qo llab-quvvatlamadi, natijada
ʻ ʻ ʻ
qo zg olonchilar еngildi. Aristonik miloddan avvalgi 129-yilda rimliklar
ʻ ʻ
tomonidan qatl qilindi. Vasiyat qilingan podsholik o rniga Rimning Osiyo
ʻ
provinsiyasi tashkil etiladi. Pergam Ellin dunyosining iqtisodiy jihatdan
7
Бойназаров Ф. А. Кадимги дунё тарихи. Тошкент 2004.
15

rivojlangan markazlaridan biri edi. Qulay iqlim va tabiiy sharoit qishloq xo jaliginiʻ
intensiv rivojlanishiga imkoniyat yaratdi. Pergam O rtayer dengizi hududi aholisi
ʻ
uchun qishloq xo jaligi mahsulotlari еtkazib beradigan markazlardan biriga
ʻ
aylandi. Qul mehnatidan unumli foydalanildi. Pergam shaharlari dengiz savdosi
yo llarida turganligi uchun mamlakatning boy xom ashyolari (metal, yog och,
ʻ ʻ
smola, teri, jun) Pergam hunarmandchilik mahsulotlari, jumladan Pergament
qog ozi, butun O rtayer dengizi ehtiyojlarini qondirdi. Attalidlar sulolasi
ʻ ʻ
podsholari savdo-hunarmandchilikka homiylik qildilar, yunon tipidagi yangi
shaharlarga asos soldilar. Bu shaharlar eski shaharlar bilan bir qatorda tezda
iqtisodiyot va madaniyat o choqlariga aylandilar. Attalidlar fan, adabiyot va
ʻ
san’atga faol homiylik ko rsatdilar. Podsholik poytaxtida galatlar ustidan g alaba
ʻ ʻ
sharafiga ulkan Zevs ibodatxonasi qurildi, Evmen II mashhur Pergam kutubxona
binosini barpo qildi. Bu kutubxona antik mualliflar asarlari to plami, hamda
ʻ
filologiya maktabiga ega bo lib, mashhur Iskandariya kutubxonasi bilan raqobat
ʻ
qildi.
Materik Yunonistoni va orollar. Antik mualliflarning ma’lumotlariga ko ra
ʻ
ellin davrida Yunonistondan aholining katta qismi sharqqa ko chdi. Faqat Afina va
ʻ
Korinf o z ahamiyatini saqlab qolishga urindilar. Yunoniston hududidagi
ʻ
talonchilik urushlari iqtisodiy hayotni butunlay izdan chi qardi. Ijtimoiy
ziddiyatlarni keskinlashtirdi. Bu esa og ir qarama - qarshiliklarni tug dirdi.
ʻ ʻ
Spartada bu ziddiyatlarni bartaraf etish uchun podsholar Agis IV va Kleomen II lar
islohotlar o tkazishdi. Qarzlarni bekor qilishga harakat qilindi, еrsiz spartaliklarga
ʻ
еr taqsimlandi. Miloddan avvalgi III asrda еrlarni qayta taqsimlash harakati
Yunonistonga avj oldi. Argosda tiran Aristomax, Megalopolda Aristodemni
qo llab quvvatlashdi. Miloddan avvalgi III asr o rtalarida Xios va Teri orollarida
ʻ ʻ
norozilik harakatlari kuchayib ketdi. Yunonistonning madaniy o choq sifatidagi
ʻ
shuhratini Afina qo llab quvvatlab turdi. Afinada yunon falsafasi o qitildi. Bu еrda
ʻ ʻ
bir qancha an’anaviy haykaltaroshlik maktablari mavjud edi. Orollar ichida eng
gullab yashnagani Rodos edi. Rodos Ptolemeylar Misridan o z mustaqilligini
ʻ
16

saqlab qoldi. Rodos kemalari Egey dengizini qaroqchilardan tozaladi. Uning
kemalari Suriya, Kichk Osiyo, Attika orollaridan, Qora dengiz qirg oqlaridanʻ
mahsulotlarni tashidi. Rodosdan xurmo va asal Misrga chiqarildi. San’at gullab
yashnadi. Mahalliy haykaltaroshlik maktablari shakllandi. Ayniqsa “Ilonlar bilan
kurashayotgan Laokoon va uning o g illari” haykal guruhi mashhur edi. Esxin asos
ʻ ʻ
slogan Rodos notiqlik maktabi faoliyat ko rsatdi. Miloddan avvalgi II asr oxiri I
ʻ
asr boshida bu erda mashhur notiq Molon mashhur Sitseronning o qituvchisi ta’lim
ʻ
oldi. Rodos homiyligida orollarga ipakchilik va vinochilik markazi, Kosda
mashxur tabiblar maktabi faoliyat ko rsatdi.
ʻ

17

III BOB. ELLINIZM MADANIYATI HAQIDA.
3.1 Ellinizm turli davlatlardagi madaniyati.
Ellin davrida turli xalqlarning madaniyat darajalari har xil bo lgan bo lsada,ʻ ʻ
o ziga xos rivojlanish yuz bergan edi. Ellinistik mamlakatlarda tabiiy fanlar,
ʻ
kemasozlik, harbiy san at va shaharsozlik rivoj topdi. Dengiz sohillariga ko pgina
ʼ ʻ
mayoqlar qurildi, savdo yo llari barpo etildi, savdo kemalari ko proq yuk
ʻ ʻ
ko taradigan va tezroq suzadigan darajaga еtdilar. Taraqqiyot asosan ilm-fan
ʻ
borasida bo lib, avvalo, yunonlarning-. ilk bor Sharq madaniyati bilan yaqindan
ʻ
tanishishlari ularning ongini yana ham kengaytirib, fanning rivojiga kuchli ta sir
ʼ
ko rsatdi. Shu davrda ijod qilgan olimlardan Evklid, Arximed - matematikani;
ʻ
Aristarx, Gipparx 8
- astronomiyani; Eratosfen - geografiyani yuksak darajaga
ko tarib, jahon ilmining kelgusi taraqqiyotiga yo l ochdilar. Olimlar, shoirlar va
ʻ ʻ
san at ahlining ishlari uchun qulay sharoit tug dirish maqsadida Misrning dastlabki
ʼ ʻ
Ptolemey xoqonlari Iskandariya shahrida hozirgi fanlar akademiyasiga o xshash
ʻ
muassasa - “muzey”, ya ni muzalar koshonasi ochadilar. Yunonistonning turli
ʼ
еrlaridan chaqirilgan olimlar muzey darsxonalarida ma ruzalar o qiydilar,
ʼ ʻ
labaratoriyalarda har xil tajriba ishlari o tkazadilar. Muzey qoshida maxsus
ʻ
kutubxona bo lgan. Miloddan avvalgi III asrning o rtalarida muzey
ʻ ʻ
qiroatxonalarida yarim millionga yaqin papirus o ramlari saqlangan. II asrning
ʻ
boshlarida tashkil etilgan Pergam kutubxonasining fondi Iskandariyanikidan
qolishmas edi. Iqtisodiy raqobat tufayli, Ptolemeylar hukumati Misrdan Pergamga
8
Вощинина А. И. Античное искусство. М., 1962.
18

papirus chiqarishni taqiqlab qo yishganida, pergamliklar teridan ishlangan vaʻ
“pergament” deb ataluvchi maxsus yozuv materiali kashf qildilar. Olimlar esa
muzeylarda badiiy asarlarning faqat matnini tekshirish, ya ni ularning to g riligini
ʼ ʻ ʻ
aniqlash, xatolarini tuzatish, boshqalar tomonidan kiritilgan qo shimchalarni
ʻ
chiqarib tashlash va hakozo ishlar bilan shug ullanganlar. Shu tariqa Ellin davrida
ʻ
adabiyotshunoslik - filologiya ilmi yuzaga keldi. Iskandariya filologlari, asosan,
Gomer asarlarini o rganganlar. Ellin davrida ilm-fan, ma rifat, madaniyat, san at
ʻ ʼ ʼ
va adabiyot tamomila ellin hukmdorlari tasarrufida bo lgan. Iskandariya
ʻ
muzeyining xodimlari davlatdan maosh olganlar, maxsus binolarda yashaganlar,
kutubxona rahbarlari esa podshohlarning valiahdlariga tarbiyachi bo lganlar. Ellin
ʻ
davrida keng yoyilgan falsafiy ta limotlar Misr hukmdorlarining manfaatlariga zid
ʼ
bo lganligi bois Iskandariya muzeylarida falsafa bilan shug ullanish taqiqlangan.
ʻ ʻ
Binobarin, Afina shahri yunon olamining falsafa markazi bo lib qolgan va
ʻ
yangidanyangi ta limotlar shu еrda yuzaga kelib, keyin boshqa tomonlarga
ʼ
tarqalgan. Ellin falsafasi bu davr uchun muhim omildir. Yunon olamida
boshlangan ijtimoiy o zgarishlar natijasida tug ilgan siyosiy loqaydlik, beparvolik
ʻ ʻ
va umidsizlik kayfiyatlari birmuncha falsafiy ta limotlarning kelib chiqishiga
ʼ
sabab bo ldi. Mazkur oqimlarning eng muhimlari - epikurchilar, stoiklar va
ʻ
kiniklar falsafasidir. Epikur miloddan avvalgi 344-270-yillarda o z ta limotida
ʻ ʼ
Demokritning atom nazariyasini yanada takomillashtirib, axloq masalalariga doir
ma naviy xulosalar chiqargan. Uningcha, modomiki, butun koinot, hatto odamning
ʼ
ruhi ham atomlardan iborat ekan, tabiatda hech qanday g ayritabiiy hodisalarning
ʻ
bo lishi mumkin emas. U turli bid atlarni rad etadi. Koinot haqidagi noto g ri
ʻ ʼ ʻ ʻ
tushunchalar odamni har doim qo rquv va tahlikaga solib, uning osuda hayot
ʻ
kechirishiga xalaqit qiladi. Bo lmag ur xavfxatarlardan qutulmas ekan, inson
ʻ ʻ
hayotning lazzatlarini his etmaydi, rohatni bilmaydi. Vaholanki, yashashning chin
ma nosi - hayot gashtini surmoqdir. Biroq har bir odam haqiqiy rohatni tashqi
ʼ
olamdan emas, balki o z ichki dunyosidan, ruhiy erkinlikdan va dilning
ʻ
osoyishtaligidan axtarmog i kerak. Stoiklar falsafasi ham ko p jihatdan Epikur
ʻ ʻ
fikrlariga yaqin. Bu oqimga asos solgan Zenon miloddan avvalgi 335-253-yillarda
19

o zining mashg ulotlarini Afinadagi peshayvon taxlit binoda o tkazgan. Shuningʻ ʻ ʻ
uchun yunoncha “stoya” (peshayvon) so zi keyinchalik ushbu oqimga nisbat
ʻ
berilgan. Epikurchilar ruhiy osoyishtalik prinsiplarini targ ib qilgan bo lsalar,
ʻ ʻ
stoiklar shafqat, saxovat g oyalarini targ ib qilganlar. Ularning fikricha, odam
ʻ ʻ
bolasi ehtiroslarning ta sirini еngib, taqdirning izmi, tabiat qonunlari asosida
ʼ
ma naviy erkin hayot kechirmog i lozim. Miloddan avvalgi IV asrda Suqrotning
ʼ ʻ
shogirdi Antisfen tomonidan yaratilgan kiniklar falsafasi, shu ta limot
ʼ
tarafdorlarining mashg uloti o tadigan joy - “kinosagers” nomi bilan yuritiladi.
ʻ ʻ
Ular jamiyatdagi barcha rasmiy taomillarni, hatto axloq odob qoidalarini inkor
qilib, insonni tabiiy holatga qaytishga va soxta udumlarni tashlab, oddiy hayot
kechirishga chaqiradilar. Ular o z ta limotlarini epikurchilarning betashvish umr
ʻ ʼ
kechirish g oyalariga qarshi qo yib, qashshoqlik va gadolikning afzalligini targ ib
ʻ ʻ ʻ
etadilar. Kiniklarning 9
bu xildagi “qashshoqlik falsafasi” hukmron tabaqaning
barcha an analariga qarshi qaratilgan isyon edi. Iqtisodiy manfaatdan, ijtimoiy
ʼ
vazifalardan kechib, har qanday rasmiyatchiliqdan xalos bo lgan va shaxsiy
ʻ
erkinlikni yo qotmagan holda yaxshi yashashni targ ib etish orqali ular xususiy
ʻ ʻ
mulkni, quldorlikni, diniy tushunchalarni, nikoh tartiblarini va boshqalar usulu
qoidalarini inkor etadilar va shu yo sinda a yonlarning barcha ma naviy
ʻ ʼ ʼ
madaniyatlariga va rasmiy hayotlariga nafrat bilan qaraganliklarini namoyish
qilganlar. Adabiyot va san at saroyga, ellinistik jamiyatning yuqori tabaqalari
ʼ
manfaatlariga xizmat qildirilgan. Antik adabiyotda, xususan, dramaturgiyada
muhim o rin tutadigan ijtimoiy siyosiy va axloqiy mavzular Ellin adabiyotida
ʻ
sayozlasha borib, ilgarigi jangovar ruhini yo qotib, torintim doiraga tushib qolgan.
ʻ
Maishiy oilaviy, ishqiy kechinmalar haqidagi asarlar yozish odat tusiga kirgan.
Biroq Afinaning o zidagi adabiyot bundan istisno edi. Bu davrning jahon
ʻ
adabiyotiga qo shgan muhim hissasi ham “yangi komediya”dir. Bu ibora adabiy
ʻ
iste molga eski zamonlarda kiritilgan bo lib, Ellin davrida paydo bo lgan
ʼ ʻ ʻ
9
Свенцицкой. М., 1983, т. II, лекции 19.
20

komediyaning yangi turini attika davridagi “qadimgi” komediyadan hamda IV
asrdagi “o rta” komediyadan ajratish maqsadida ishlatilgan. Evripid tomonidanʻ
dramaturgiyaga kiritilgan qator yangiliklar va “o rta” komediyaning ijodiy usullari
ʻ
yangi oqimning shakllanishi va taraqqiy etishida adabiy maktab vazifasini bajardi.
Ellin olamida “yangi komediya” qariyb 200-yil yani miloddan avvalgi IV asrning
ikkinchi yarmi II asrning birinchi yarmida umr ko rdi. Bu janrda ijod qilgan
ʻ
shoirlarning soni 160 dan ortiq bo lgan. Ulardan Filemon (taxminan 361-263),
ʻ
Difil (taxminan 350-263) va Menandrning (taxminan 343-292) nomi alohida
ta kidlanadi. Menandr o zining ba zi dramalarida “Hakam sudi”, “Qirqilgan
ʼ ʻ ʼ
soch”da davrning dolzarb masalalarini, psixologik jarayonlarni qo rsatishga
ʻ
intilgan. Ellin davridagi komediyanavis shoirlarning bizga qadar еtib kelgan
asarlarida asosiy e tibor komediyaning tashqi ta sirchanligini oshirishga qaratilgan.
ʼ ʼ
Ayrimlarida hayotda bo lmaydigan sun iy hodisalar, yasama voqealar, uyatli
ʻ ʼ
gaplar, beo xshov masxarabozliklar bilan kuldirishga harakat qilingan lavhalarni
ʻ
kuzatish mumkin. Ellin davri she riyatida, asosan, kichik hajmdagi adabiy asarlar:
ʼ
epilliya, elegiya, epigramma va idilliyalar avj oldi. Katta shaharlarning jonsarak
shovqinsuronidan, ig vo va fitnalaridan tinkasi qurigan inson hayotning
ʻ
g alvalaridan bosh olib tabiat quchog iga ketishni, oddiy dehqonlar, soddadil
ʻ ʻ
cho ponlar singari osuda hayot kechirishni orzu qilganligi natijasida yangi poetik
ʻ
janr - idilliya va bukolika, ya ni cho pon poeziyasi yuzaga keldi. Kamimax
ʼ ʻ
(taxminan miloddan avvalgi 310-240) davr adabiyotining ko zga ko ringan
ʻ ʻ
vakillaridan biri bo lib, uning 800 dan ortiq ilmiy va badiiy asarlari borligi haqida
ʻ
ma lumot еtib kelgan. “Jadvallar” nomli bibliografik asari 120 jilddan iborat
ʼ
bo lib, bu tazkirasifat asarida yozuvchi o zidan avval o tgan olimlar va yozuvchilar
ʻ ʻ ʻ
haqida qisqacha ma lumotlarni jamlagan. Uning epigrammalari ham aniq, o tkir va
ʼ ʻ
qisqa yozilgan. To rt kitobdan iborat va elegiya janrida yozilgan “Sabablar”
ʻ
dostoni mifologiyaga oid asardir. Kallimaxning Attis Kichik Osiyo xalkdarida
tabiat xudosi haqidagi epilliyasi, ma budlar Zevs, Apollon, Artemidani maqtovchi
ʼ
madhiyalari ham bor. Dostonlar yozgan Rodoslik Appoloniy (taxminan 295-215)
“Argonavtika” dostoni bilan bu janrni davom ettirdi. U bu asarida mifologik
21

obrazlarga ko proq e tibor bergan. Kichik hajmdagi nazmiy asarlari bilan tanilganʻ ʼ
Feokritning (taxminan 300-250) qalamiga mansub “Idilliyalar” to plamida 30 she r
ʻ ʼ
va 25 epigramma mavjud. Bu asarda shoir mazmun jihatdan rangbarang asarlar
yaratgan va unda asosiy o rinni sokin tabiat qo ynidagi hayotni tasvirlovchi asarlar
ʻ ʻ
- “bukolika”lar 10
egallagan. Davr nasrida folklor an analari ustunlik qiladi. Shunga
ʼ
qaramay, insonning ruhiy dunyosini va maishiy hayotini tasvirlashda ma lum
ʼ
yutuqlarga erishilgan. Bu esa keyingi yunon va Rim nazmi va romanchiligiga
samarali ta sir ko rsatgan. Ellin davri qadimiy Yunon va qadimiy Sharqning
ʼ ʻ
ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy munosabatlarining qo shilish va birbiriga ta sir
ʻ ʼ
ko rsatish davridir, bu davrda madaniyat va san atda ham an analar qo shilib bordi,
ʻ ʼ ʼ ʻ
uyg unlikda rivojlandi. Davr ruhi va xususiyatlari, ayniqsa, me morlik va
ʻ ʼ
monumental san atda o zining yorqin ifodasini topdi. Hukmdorlar o zlarining
ʼ ʻ ʻ
saltanatlarini muhtasham binolar, ajoyib san at namunalari bilan boyitishga harakat
ʼ
qildi. Yangi shaharlar paydo bo ldi masalan: Pergam, Iskandariya kabi, ular
ʻ
ulug vorlikda va serhashamlilikda Afinani ortda qoldirdi. Shaharlar, inshootlar
ʻ
ansambil tarzida bunyod etildi, ko chalar, maydonlar, binolar haykaltaroshlik
ʻ
asarlari bilan bezatildi, uylar mozaika, devoriy rasm, haykaltaroshlik asarlari bilan
ko rkamlashtirildi. Bog chorbog bilan bog liq bezak haykaltaroshligi keng
ʻ ʻ ʻ ʻ
tarqaldi, yangi inshoot turlari - kutubxona, museyonlar paydo bo ldi Aleksandriya
ʻ
(Iskandariya) kutubxonasi, Aleksandriya (Iskandariya) museyoni va boshqalar,
bunyod etilgan ibodatxona, altar, memorial inshoot turlarida Sharq san atining
ʼ
kuchli ta siri o z aksini topdi. Ellinizm tasviriy san atida yunon klassikasi bilan
ʼ ʻ ʼ
mahalliy madaniyat elementlarining uzviy qo shilishi kuzatiladi; san at asarlarida
ʻ ʼ
fuqarolik ruhi o rnini hukmdorning harbiy g alabalarini tarannum etish,
ʻ ʻ
umumlashma obrazlar o rnini yagona shaxsni ulug lovchi, uning ruhiyatini
ʻ ʻ
ifodalovchi asarlar yaratish egallaydi, bezakdorlik bilan birga voqelikni haqqoniy
aks ettirish kuchayadi. Monumental haykaltaroshlik ulug vor bo rtma
ʻ ʻ
10
Лурье С. Я. Архимед. М.-Л., 1945.
22

kompozitsiyalar yaratish keng taraqqiy etdi Zevs mehrobidagi friz, haykaltaroshlik
kompozitsiyalari “Laokoon va uning o g illari”, “Farnez buqasi” va boshqalar.ʻ ʻ
Portretlari kichik shakllar haykaltaroshligida obrazlarning hayotiyligi ortdi “O zi
ʻ
va qallig ini o ldirayotgan gall”, “O layotgan gall” shuningdek, Tanagra
ʻ ʻ ʻ
haykalchalari. Rangtasvirda ko p shaklli komggozitsiyalar tarqaldi. Misrda
ʻ
rassomlik ham rivojlangani, adabiy manbalarda Apelles, Antifil kabi rassomlar
samarali ijod qilgani to g risida ma lumotlar bor. Ellinizmga xos umumiy
ʻ ʻ ʼ
xususiyatlar vaza rassomligi, gliptika, torevtika, badiiy shisha idishlarda ham
quzatiladi. Ellinizm numizmatika san atida yaqqol ko zga tashlanadi. Markaziy
ʼ ʻ
Osiyoga bo rtma tasvirli tangalarning kirib kelishi salavkiylar sulolasi nomi bilan
ʻ
bog liq. O rta Osiyoda ishlangan tangalarda portretlar tashqi ko rinishi bilan birga,
ʻ ʻ ʻ
shaxsning fe latvorini ham haqqoniy tasvirlab, yunon bo rtma tasvirlaridan o tib
ʼ ʻ ʻ
ketdi, “o rta osiyocha” mo jaz portret san ati rivojlandi. Demetriy
ʻ ʻ ʼ 11
tasviri
tushirilgan tangada uning xarakteri va mavqei fil shakli bo lgan bosh kiyimda
ʻ
tasvirlanadi bu uning Hindistonni zabt etganiga ishoradir. Ellinizm davrida
O zbekistonda mahobatli haykallar ham ishlanganligi ma lum. Jumladan,
ʻ ʼ
Artemida Anaxita siymosida mujassamlashgan. Uning oltindan ishlangan
haykallarida boshida nur sochib turgan toji bo lgan, bunday haykallar Baqtriyaning
ʻ
bosh ibodatxonasiga o rnatilgan. Bunday nur taratib turgan toj Demetriy
ʻ
tangalaridagi bo rtma tasvirlarda ham uchraydi. Zardushtiylik dinining yunonlarga
ʻ
ta siri qadim davrlarda kuchli bo lganidek, Ellinizm davrida ham bu ta sir sezilarli
ʼ ʻ ʼ
edi. Kommagen podshohi Antioxning miloddan avvalgi I asr toshga o yilgan
ʻ
yozuvida “Zevs” va Oramazdning osmon taxtlari” deyilgan. Bu esa zardushtiylik
ma budi Ahuramazda yunonlarning bosh xudosi Zevs bilan bir darajaga
ʼ
qo yilganligini biddiradi. Ellinizm davrida, ayniqsa, zardushtiylik ta limoti katta
ʻ ʼ
rol o ynadi. Dastavval ahdga sodiqlik, keyinchalik haqiqat uchun kurashuvchilar
ʻ
tomonida jang qiluvchi urush xudosi, buyuk hakam va nihoyat, yorug lik xudosi
ʻ
11
Соколов В. В. Античная философия. М., 1958.
23

Mitra ellinistik mamlakatlarda keng tarqaldi. Bu ma bud hindlarda “Mitra”,ʼ
Avestoda “Misra”, sug dlarda “Mishra” deyilgan: Avesto tilidagi “r” tovushi sug d
ʻ ʻ
tilida “sh”ga aylangan, natijada “Missha” shakli paydo bo lib, keyinchalik “Misra”
ʻ
shaklini olgan. Persopoldagi qoyatosh yozuvida ham Mitra “Mishra” shaklida
berilgan. Qadimiy yunon adabiyotida Mitra dastavval Gerodot “Tarix”ining 1-
kitobida tilga olingan. Miloddan avvalgi IV asrdan Markaziy Osiyo xalqlari
tarixida yangi davr boshlangan. Hindistondan Yevropagacha, Yevropadan
Misrgacha bo lgan hududni o z ichiga olgan ellinistik davlatlarning iqgisodiy,
ʻ ʻ
siyosiy, ijtimoiy hayotida Markaziy Osiyo xalklari ham ishtirok etadilar. Shu
tariqa, Ellinizm davri Sharq va yunon xalqlari madaniyati, adabiyotlarining o zaro
ʻ
boyishi jarayonining oliy cho qqisi bo ldi. Ellinizm Aleksandr bosib olgan
ʻ ʻ
yurtlardagi xalqlar hayotining turli sohalari - iqtisodiyot, siyosat, ijtimoiymadaniy
hayotidagi katta o zgarishlarga olib kelib, ellinistik madaniyatning ravnaq topishi
ʻ
va keng tarqalishiga zamin hozirlagan. Osiyo va Yevropaning hamma
mintaqalarida Ellinizm bir tekisda rivoj topmagan. Ammo ellinistik davlatlar
inqirozga uchragandan so ng bir necha asrlar o tgandan keyin ham ellinistik
ʻ ʻ
madaniyat san at va adabiyotda davom etib kelgan.
ʼ Ellini madaniyati yunonlar va
Sharq xalqlarining madaniy yutuqlarining qo shilib ketishi natijasida shakllandi.
ʻ
Ellin dunyosining ma’naviy shakllanishiga davlatlarning ulkan hajmlari
cheklanmagan podsho hokimligining mavjudligi, shaharlarning amaldagi
mustaqilligini yo qolishi o z ta’sirini o tkazdi.
ʻ ʻ ʻ Bu davrda fan va texnika notekis
rivojlandi. Davlat hokimiyati manfaatdor bo lgan harbiy ish, kemasozlik,
ʻ
shaharlarni qamal qilish texnikasi va qurilish sohalarida eng katta yutuqlarga
erishildi.
3.2. Ellin madaniyati .
Ellinizm davrida yunon dunyosi sharq diniy tasavvurlarni qabul qila boshladi.
Misrda Kichik Osiyo xudosi Serapisga sig inish avj oldi. Misr mabudasi Isidani
ʻ
yunonlar Demetra sifatida qabul qildilar. Pergamda Frigiya ma’budasi (Kibela -
еrni onasi) bosh xudo sifatida qabul mqilina boshlandi. Ellinlashgan sharq
24

ilohlarining barchasi mistik va ekstatik edi. Yahudiy dini keng tarqala boshlandi.
Yunonistonda yahudiy dini tarqala boshladi. Yunonlar bu monoteistik dinga
ishonib, uni qabul qildilar. Yahudiy diniga yangi qabul qilinganlar “prozelitlar”
deb ataldi. Ellin davlatlarida turli xudolar turli xalqlarning diniy e’tiqodlari keng
tarqaldi. Diniy tolerantlik shakllandi. Joylarda dinning universalligini namoyish
qilishga intilib barcha xudolarga atab ibodatxona-Panteon qurila boshlandi. Ana
shunday Panteon Iskandariyada qurildi. Ptolemeylar Misrida qadimgi firavnlar
davrida bo lganidek podsho hokimiyatining mavqei kuchayib ketdi va Ellinʻ
sharqidagi boshqa mamlakatlardagi kabi Misrda podsholarga sig inish yana
ʻ
boshlandi. Ptolemey II Filadel’f o ziga va o z singlisi Arsenoyaga sig inishga
ʻ ʻ ʻ
buyruq berib, o zi va sinhlisi sharafiga ibodatxonalar qurdirdi. Misrda
ʻ Ptolemey
III va uning xotini Berenikaga ham sig inish keng yoyildi.
ʻ O sha davr falsafasida ʻ
inson shaxsini o rganish
ʻ muammosi birinchi o ringa chiqa boshladi. Miloddan ʻ
avvalgi V-IV asrlarda ikki falsafiy maktab: yangi stoik va epikur maktablari
vujudga keldi. Ular inson, shaxs nima, baxt nima degan savollar ustida bosh qotira
boshladilar. Stoiklar maktabining asoschisi faylasuf Zenon edi. Ular Afinaning eng
gavjum joyi bo lmish Agorada naqshin peshayvon “stoya” ostida vaz aytib, o z
ʻ ʻ
tinglovchilariga ta’lim berar edilar. Stoizm yunon va sharq nazariyalarining sintezi
edi. U keng tarqalgan va shu bilan birga uzoq yashagan ellin falsafiy maktab edi.
Stoiklar hamma narsani shu jumladan fikr, so z, olov va shu kabilarni ham jism
ʻ
deb atar edilar. Butun olamni stoiklar rivojlanib turadigan olov deb hisoblashar edi.
Stoiklar barcha odamlar teng degan g oyani ilgari surdilar. Ular insonlar tabiat
ʻ
bilan mos holda yashab, baxt va ilohiylik topadi degan fikrni shakllantirdilar.
Miloddan avvalgi IV asrda Afinada Epikur falsafa maktabi shakllandi. Faylasuf
Epikurning 12
bog ida uning do stlari va shogirdlari to planib, falsafiy suhbatlar
ʻ ʻ ʻ
qurdilar. Bozorlar, maydonlar odamlar ko p bo lgan joylarda o z ta’limotlarini
ʻ ʻ ʻ
targ ib qilgan Stoiklarga aksan, Epikur tinch va sokin joyda tafakkur qilishni
ʻ
12
Кошеленко Г. А. Греческий полис на эллинистическом Востоке. М., 1979.
25

yo lga qo ydi. Epikurchilar baxtni mohiyati-azobning yo qligidir “Kimda kamʻ ʻ ʻ
ehtiyoj bo lsa, u kishida ko p farog at bo ladi”-degan tushunchani ilgari surdilar.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Miloddan avvalgi III asrda yana bir falsafiy maktab skeptiklar maktabi shakllandi.
Bu maktabga Arastuning kichik zamondoshi Pirron asos soldi. Skeptiklar atrof
dunyoni bilib bo lmaydi, uning tabiati to g risidagi barcha nazariyalar xayol deb
ʻ ʻ ʻ
hisobladilar. Shuning uchun ular fizika bilan shug ullanmadilar, dunyoni bilish
ʻ
nazariyalarini yaratmadilar, lekin boshqa maktablar yaratgan nazariyalar tanqidiga
e’tibor berdilar. Ular “Barcha narsalarni hech qachon bilib bo lmaydi, ular haqida
ʻ
na haqiqatni, na yolg onni aytish mumkin emas” deb hisobladilar.
ʻ Skeptiklar
falsafiy oqimi tibbiyotga ta’sir qildi. Tabiblar kasalliklarning sabablarini bilishlari
mumkin emas, faqat bemor kasalligini kuzatish kerak. Kasallikni kasalda dorilarni
sinash bilan davolash zarur degan tushunchani ilgari surdilar. Miloddan avvalgi IV
asrda falsafada yana bir maktab kiniklar paydo bo ldi. Bu maktab asoschisi
ʻ
Antisfen, uning mashhur o quvchisi Diogen. Kiniklar tabiatga qaytish
ʻ
qulayliklardan voz kechishni talab qildilar; insonning qonun-qoidalari tabiatga
qarama-qarshidir deb, davlatni tan olmadilar. Miloddan avvalgi III-II asrlarda
Arastu maktabida aniq va tabiiy fanlar o rganildi. Feosfrast avvalgi faylasuflarni,
ʻ
Menon tibbiy adabiyotni o rgandi. Evdem matematika va astranomiya tarixini
ʻ
yozdi. Feofrast “O simliklar tarixi” ,“O simliklar fiziologiyasi” asarlarini yozib
ʻ ʻ
ilmiy botanikaga, uning ustozi Arastu esa zoologiyaga asos soldilar. Arastu
Likmiyada o z o quvchilari bilan sayr qilib yurar va ular bilan falsafiy suhbat qilar
ʻ ʻ
edi. Shu sababli ular “peripateitiklar”(sayr qilayotganlar) deb atalgan. Ptolemey I
Soter Aleksandriyada ilmiy markaz Museyonni tashkil qildi. Bu erda ulkan ming
jildli kutubxona, botanika bog i, zoopark, xirurgiya laboratoriyalari, astronomik
ʻ
rasadxona, olimlar uchun o quv zali bor edi. Bu еrda matematika, fizika,
ʻ
astronomiya, jug rofiya va filologiya fanlari bo yicha kop olimlar tuplangan edi.
ʻ ʻ
Jumladan bu erda mashhur matematik Evklid (uning “Boshlang ich geometriya”si
ʻ
ko p asrlar davomida 1700 marta chop etilgan) ishladi. Arximed yoshligidan bu
ʻ
erda o z faoliyatini boshladi.
ʻ Miloddan avvalgi III-II asrda Pergida mashhur
matematik Apollogiy ishladi. Iskandariyada geograf Eratosfen, astranomlar Kono
26

va Dosifeylar faoliyat ko rsatdilar. Iskandar yurushlari qissachisi Aristobul, xarbiyʻ
boshliq Nearx yunonlarga boshqa mamlakatlar to g risida boy ma’lumotlar
ʻ ʻ
berdilar. Kirenalik Eratosfen fizik va matematik jug rofiyaga asos soldi. Samoslik
ʻ
Aristrax miloddan avvalgi III asrda еrdan oygacha bo lgan masofani o lchab
ʻ ʻ
ko rdi. Xuddi shu davrda Iskandariyalik Ktesiy pnevmatik qo lda otadigan
ʻ ʻ
snaryadni kashf qildi. U yana suv soati, turli nasoslarni, gidravlik organ, olovga
qarshi nasosni yaratdi. Qal’alarni qamal qilish uchun mashxur taranlardan tashqari
g ildiraklar ustiga o rnatilgan maxsus xarakatlanuvchi minoralar-geliorlar (shahar
ʻ ʻ
olarlar ham) paydo bo ldi. Bu moslamalar dushman shaxri devorlariga baravar
ʻ
yoki balandroq qilib yasalar edi. Harakatlanuvchi minora ichida askarlar, zaxira
o qlari va toshlar bilan otuvchi to plar joylashtirilgan.
ʻ ʻ Savdo, dengiz kemalari
takomollashtirildi. Ular ko pincha ochiq dengizda, okeanga ham chiqar edi.
ʻ
Miloddan avvalgi II asrda yunon Gippal Hindistonga kemada safar qilganida ilk
bor musson shamollaridan foydalandi. Dengizchilikning rivijlanishi mukammalroq
portlar va savdo soxillarida ombor va boshqa yordamchi binolar qurishni zarur
qilib qo ydi. Ellin arxitekturasida umumiy va xususiy kishilar foydalanadigan
ʻ
binolar ko pchilikni tashkil qilar edi. Klassik Yunonistonning arxitekturasida
ʻ
asosiy bino Pripter 13
- xususiy uy bo lgan edi. Shaharlar odatda reja asosida qurilib,
ʻ
bir-birini kesishib o tadigan to g ri burchakli tik ko chalari bilan chiroyli ko rinar
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
edi. Miloddan avvalgi I asrda Pontiy podsholigida ixtiro qilinib ishlab chiqarishda
o z o rnini topgan suv tegirmoni ellinistik jamiyatida eng yuqori texnika yutug i
ʻ ʻ ʻ
edi. Kam sonli suv tegirmonlari bilan bir qatorda yuz yillar davomida xayvonlar
kuchi bilan aylantiriladigan tegirmonlar, yorg ichoqlar va xatto oddiy o girlar keng
ʻ ʻ
rasm bo lib keldi. Konchilik ishi texnika jihatidan eng qoloq va mehnatning eng
ʻ
og ir turi bo lib konlarda qullar, hukm qilingan jinoyatchilar, harbiy asirlar ko plab
ʻ ʻ ʻ
halok bo lar edi. Poytaxtlarda ilmiy markazlar va kutubxonalar vujudga keldi.
ʻ
Misrdagi Iskandariya, Orontdagi Pergam, Antioxiya ellin dunyosining ilmiy va
13
Тарн В. Эллинистическая цивилизация. М., 1949.
27

madaniy markazi sifatida o z mavqeylarini saqlab qoldilar. Iskandariyadaʻ
Ptolomeylar homiyligida o sha vaqt uchun g oyat katta kutubxona to plangan
ʻ ʻ ʻ
bo lib, ellin davrning oxiriga borib bu erda 70000 ga yaqin papirus o ramlari
ʻ ʻ
mavjut edi. Bu kutubxona o sha zamonga qadar to plangan yunon-sharq
ʻ ʻ
donishmandligining asarlarini to laroq ravishda o z ichiga olgan edi. Saroy
ʻ ʻ
qarshisida kutubxonadan tashqari Museyon-ilmiy muassasa ham tashkil qilinib,
unda olimlar uchun yotoqxona ham bor edi. Iskandariya olimlari matematika,
tibbiyot va texnika fanlari sohasida erishgan yutuqlari bilan hamda mutaxasis-
filologlar sifatida dong taratdilar. Ellin davrida fanlar differensiyalashib va
sistemalashib bordi. Arestotelning shogirdlari va muxlislari bo lmish peripa
ʻ
tetiklar tarixi bu deffirensiyalash va sistemalashish jarayonining yaqqol misolidir.
Peripatetiklar falsafa maktabiga rahbarlik qilgan Arastuning vorisi Teofrast faqat
faylasufgina emas, balki olim ham edi. Teofrastdan keyin maktabga Straton
raxbarlik qildi. Qadim zamonda u “fizik” degan laqab olgan edi. Stratonning
alohida xizmati shundan iboratki, u tabiat xodisalarini tadqiq qilishda eksperiment
usulini tadqiq qilishda ekspriment usulini tadbiq etishda intilgan edi. Stratonning
shogirdlari orasida Samos orolida tug ilib o sgan ajoib astronom Aristarx bo lib u
ʻ ʻ ʻ
еr va boshqa sayyoralar quyosh atrofida aylanadi, degan farazni ilgari surdi. Lekin
ilm-fanning o sha vaqtdagi darajasi va u o zi kashf etgan geliotsentrik sistemaning
ʻ ʻ
chinligini boshqa olimlarga ishonarli tarzda isbot qila olmas edi.
Iskandariya matematiklaridan birinchisi Evklid edi. U o z davri falsafasini
ʻ
erishgan yutuqlarini tizimga soldi, umumlashtirdi va tugalladi. Uning “Ibtido”
degan asosiy asari ikki ming yildan oshiq vaqtdan beri boshlang ich geometriya
ʻ
darsliklari uchun asos bo lib xizmat qilib kelmoqda.
ʻ Taxt vorisi bo lg usi Ptolemey ʻ ʻ
IV Filopatorning tarbiyachisi, Museyon kutubxonasining mudiri kirenalik
Eratosfen atoqli geograf, astronom, matematik va faylasuf edi. U еr aylanasi
uzunligini kup darajada aniqlab, hisoblab chiqdi va fizik-matematik
geografiyaning asoslarini yaratdi. “Geografiya” atamasini ilk bor Eratosfen
ishlatdi. Iskandariya birdan - bir fan markazi emas edi. Teofrast Afinada ishlagan.
28

Arximed Sirakuzada yashagan. Atoqli injener - ixtirochi bo lmish Arximed nazariyʻ
mexanikaning, gidrostatikaning sferik geometriya va trigonometriyaning asoslarini
yaratgan yirik nazariyotchi olim edi. U katta sonlarni hisoblab chiqishning
arifmetik metodlarini yaratishda dastlabki qadamlarni qo ydi. U atoqli astronom
ʻ
ham edi. Miloddan avvalgi III asrda tibbiyot ancha taraqqiy qildi. U Misrda
anatomiyani o rganish yutuqlaridan Misr va Bobilda dori- darmonlar tayyorlash va
ʻ
tadbiq qilishning ming yillik tajribasini o zlashtirdi. Yunon tibbiyoti nazariyasi va
ʻ
amaliyotini qadimgi sharq tajribasi bilan birga qo shish Iskandariyadagi tibbiyot
ʻ
maktabida o z ifodasinin topdi. Gerofil bu maktabning asoschisi hisoblanadi. U
ʻ
odamning tasviriy ifodasini yaratgan, diagnoz metodlarini aniqlagan, dori -
darmonlarga katta ahamiyat bergan tabib edi. U qisman Salavkiylar hududida
qisman Iskandariyada ishlagan edi. Miloddan avvalgi II asrda yashagan nikeyalik
Gipparx atoqli astronom va geograf edi. U bir qancha astronomik asboblarni
takomillashtirdi va ixtiro qildi. Kecha - kundizning tengligi kashfiyotini Gipparxga
nisbat berdilar. Ammo bu kashfiyot Bobilda qilingan bo lishi mumkin. U
ʻ
harakatsiz yulduzlar katalogini tuzdi. Bu katalogda 900 ga yaqin yulduzlar o z
ʻ
o rnini topgan. Gipparx taqvimni, еrdan oygacha bo lgan masofani, еr va quyosh
ʻ ʻ
massasi haqidagi bilimlarni aniqlagan. Lekin ikkinchi tomondan bu mashhur olim
samoslik Aristarxning geliotsentrik nazariyasiga qarshi chiqqan va o z obro yi
ʻ ʻ
uchun geliotsentrik tizimini mustahkamlab kelgan. Lekin uning xatoligini tan
olmagan. Gipparx ekvatorni 360 ga taqsimlab, uzunlik va kenglik tushunchasini
joriy qilgan. Miloddan avvalgi I asrda Geron 14
mexanika bilan muvaffaqiyatli
shug ullangan edi.
ʻ Shaq va Yunon ma’daniyatini o zaro ta’sirida Bobil va Misrda ʻ
tarixshunoslikning rivoji ko zga tashlanadi. Miloddan avvalgi III asrning I yarmida
ʻ
bobillik kohin Beroesning “Xaldeya tarixi” va misrlik kohin Manefonning “Misr
tarixi” nomli asarlari yaratildi. Har ikkala asar ham yunon tilida bo lsada, maxalliy
ʻ
manbalar aosida yozilgan edi. Afsuski ikkala asardan ham bizgacha faqat ayrim
parchalar etib kelgan. Manefon asarida esa, fir’avnlarning eng qadimgi
zamonlardan to Iskandargacha podsholar sulolalarini xronologik ro yxati berilgan.
ʻ
14
Доватур А. И. «Политика» и политии Аристотеля. Л., 1965.
29

Ellin davrida fan sifatida adabiyotshunoslik kurtaklaridan filologik tanqid,
Gomerdan boshlab klassik mualliflar asarlarini asl nusxalarini qayta tiklash va
sharxlash shaklida yuzaga keladi. Filologlar mantiqiy asosda yunon grammatika
tizimini ishlab chidilar. Iskandariya museyoni yunon adabiyotining muhim
markazi bo lib qoldi. Bu erda va boshqa joylarda rivoj topgan adabiy oqimʻ
“Iskandariya adabiy oqimi” deb nom olgan. Bu ellin jamiyati yuqori tabaqasining
kayfiyatini ifodalagan poeziya edi. Iskandariya shoirlarining boshlig i Kallimax
ʻ
edi. U museyon kutubxonasining mudiri va taxt vorisining tarbiyachisi edi.
Kalllimax kutubxona katalogini tuzdi. Shu bilan birga Kallimax mifologik, tarixiy
va adabiy mavzularda yozilgan hajm jihatidan kichik - kichik she’rlar muallifidir.
Kallimaxning kichik zamondoshi Feokrit Iskandariyadagi eng taniqli shoir edi. U
kichik - kichik lirik - dramatik poema g oyalar muallifi bo lib tarixga kirdi.
ʻ ʻ
Kallimax o z asarlarida qishloq va shahar hayotining tinch manzaralarini
ʻ
ideallashtirgan, cho ponlar hamda shaharlik erkak va ayollarning hissiy
ʻ
kechinmalarini madh etuvchi nozik lirikdir. Iskandariya poeziyasidan tashqari,
ellin davrida yangi attika komediyasi katta ahamiyat kasb etdi. Attika
komediyaning asosiy vakili Menandr edi. Misrda topilgan papirus o ramlari tufayli
ʻ
uning komediyalari bizga ma’lum bo ldi. Menandr komediyalari syujeti oilaviy,
ʻ
maishiy, dramalardan iborat. Menandr komediyalari baxtiyorlik bilan tamomlandi.
30

Xulosa
Xulosa qilib aytganda Ellin davrida tasviriy san’at ajoyib yutuqlarga erishdi.
Bu davrda yunon va sharq an’analari bilan qo shilgan anchagina arxitekturaʻ
yodgorliklari bunyod etilgan. Xashamat va ulug vorlikka intilish ularning ko plari
ʻ ʻ
uchun xos bo lgan xususiyat harakterlidir. Haykaltaroshlik san’ati bu davrda ancha
ʻ
ravnaq topgan edi. Ammo uning mazmuni klassik davr an’analaridan farq qildi.
Ma’budalar va qahramonlarning ideallashtirilgan va umumlashtirilgan haykallari
orqaga surilib tabiiy tarzda gavdalantirilgan va tasvirlangan shaxsning
individualligi yaqqol ko rsatilgan portretlar oldingi qatorga o tdi. Ellin davrning
ʻ ʻ
haykaltaroshlari yaratgan yakka va guruh tarzidagi haykallarda jismoniy va ruhiy
azob, kurash, g alaba, o lim tasvirlab ko rsatilar edi.
ʻ ʻ ʻ Peyzajni fan sifatida tasvirlab
unda yoki uning o rtasida asosiy syujetni aks ettirish haykaltaroshlikda yangilik
ʻ
edi. Bu usul klassikaga ma’lum emas edi. Shu bilan bir qatorda haykaltaroshlikda
dabdabali yo nalish mavjud bo lib, u ellin hukmdorlarni haykallar soyasida
ʻ ʻ
namoyon bo lardi. Ellin haykaltaroshligida miloddan avvalgi IV asrning ulug ,
ʻ ʻ
mohir ustalariga borib taqaladigan bir necha yo nalishni ko rish mumkin. Afinada
ʻ ʻ
31

va Iskandariya Praksitelga borib taqaladigan san’at asarlarini tomosha qilish uchun
kiruvchi o ziga to q kishilarning didiga mo ljallangan san’at asarlarini ko rishiʻ ʻ ʻ ʻ
mumkin edi. Afroditaning va boshqa ma’budalarning yalang och haykallari bu
ʻ
yo nalishga xos xususiyatdir. Dramatizmda to la Pergam maktabi Skopasga borib
ʻ ʻ
taqalafi. Pergam mexrobining friz mazkur maktabni ajoyib yodgorligi bo lib, unda
ʻ
ma’budlarning gigantlar bilan kurashi tasvirlanadi. Bu pergam va boshqa ellin
davaltlarining jangovor galat (kel’t) qabilalari bilan olib borgan og ir
ʻ
kurashlarining ramzi edi. Rodos mashhur haykaltaroshlik maktabi Asippga borib
taqaladi. Bu maktabda asosan haykallar baquvvat atletlarning tasvirlaridan iborat.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ
1. Тара В. Эллинистическая сивилизатсия, М., 1949. - B .107.
2. Ранович А.Б. Эллинизм. М., 1950;
3. Тронский И.М., Историяантичной литератург , М., 1983;
4. Ал имухаммедов А., Антикадабиёттарихи, Т, 1975;
5. Сулаймонова Ф., Шарқ ва Гарб, Т, 1998;
6. Ртвеладзе Э., Великий шелковш пут, Т, 1999 ;
7. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йук. Тошкент 1998.
8. Бойназаров Ф. А. Кадимги дунё тарихи. Тошкент 2004.
9. Вощинина А. И. Античное искусство. М., 1962.
10. История древнего мира/Под ред. И. М. Дьяконова, В. Д. Нероновой, И. С.
32

11. Свенцицкой. М., 1983, т. II , лекции 19.
12. Лурье С. Я. Архимед. М.-Л., 1945.
13. Соколов В. В. Античная философия. М., 1958.
14. Штол Г. Боги и гиганты. Пер. с нем. М., 1971.
15. Источниковедение Древней Греции (эпоха эллинизма)/Под ред. В. И.
Кузищина. М., 1982.
16. Кошеленко Г. А. Греческий полис на эллинистическом Востоке. М., 1979.
17. Тарн В. Эллинистическая цивилизация. М., 1949.
18. Доватур А. И. “ Политика ” и политии Аристотеля. Л., 1965.
33

Ellin davlatlari haqida

Sotib olish