Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 305.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Февраль 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Психология

Продавец

Benjamin Franklin

Дата регистрации 29 Октябрь 2024

33 Продаж

Emotsiyalarning inson idrokiga ta’siri

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __________________________________ UNIVERSITETI _____________________________FAKULTETI _____________________________YO‘NALISHI UMUMIY PSIXOLOGIYA FANIDAN KURS ISHI MAVZU: EMOTSIYALARNING INSON IDROKIGA TA`SIRI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………… 3 I BOB. EMOTSIYALLIKNING INSON HAYOT FAOLIYATIGA TA’SIRI……………………………………………………………………... 5 1.1.Emotsiyalarning shaxs shakllanishidagi o’rni…………………………… 5 1.2.Bugungi zamonaviy hayotda inson emotsiyasining roli va vazifalari…... 11 II BOB. BUGUNGI ZAMONAVIY HAYOTDA INSON EMOTSIYASINING ROLI VA VAZIFALARI………………………….. 14 2.1. Emotsiya psixologiyasining nazariy yondashuvlari va emotsional holatlar strukturasi…………………………………………………………… 14 2.2. Maktabgacha ta`lim yoshdagi bolalar emotsiyasi………………………. 20 XULOSA…………………………………………………………………….. 23 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………………….. 25 2 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Hissiyot bu odamning yuksak ehtiyojlarni qondirish yoki qondirilmaslik qobiliyatining mavjudligi va psixik obraz yarata olish natijasida uning tevarak atrofdagi olamga bo’lgan munosabatlarining ongda aks ettirilishidan iborat jarayon. Inson umri davomida borliqdagi narsa, kimsa, voqea va hodisalarga o’zining ijobiy yoki salbiy munosabatini bildiradi bu uning hissiy kechinmalari bo’lib emotsiya orqali namoyon qiladi. Emotsiyasiz inson mavjud emas, har birimizda emotsiya mavjud. Emotsiya kundalik hayotimizni va tajribamizni boyitadi. Hissiyotlar ruhiy jarayonlarning eng muhim tomonlaridan birini tashkil qilib, inson tomonidan borliqni his qilishni xarakterlaydi. Hissiyotlar 2 xil vazifani bajaradi. Bular signal va boshqaruvdir. Signal bizga tashqi muhitdan ta’sir ettirilgan stimul vazifasini bajaradi va biz signalni sezgilarimiz orqali qabul qilamiz. Shu orqali biz ta’sirotlarni arqlaymiz va muvofiq ravishda emotsiyamizni ma’lum qilamiz. Shuning bilan birga emotsional reaksiya mavjud bo’lib u quyidagicha tafsiflanadi. Emotsional reaksiyalar yuzaga kelayotgan kechinmalarni, ularni chaqiruvchi tashqi holatlarga bog’liqligi bilan xarakterlanadi.Bunda reaksiyalar bizning borliqqa qanday ko‘z bilan qarashimizga bog‘liq. Kishilar idrok qilayotgan (ko’rayotgan,eshitayotgan), bajarayotgan, o‘ylayotgan,orzu qiladigan narsalarga befarq bo‘lmaydilar. Bir xil predmetlar, shaxslar,harakatlar, voqealar bizni quvontiradi,boshqalari xafa qiladi, yana boshqalari g‘azab- nafratimizni uyg‘otadi. Biz xavf ostida qolganimizda qo‘rquvni his qilamiz.Dushman ustidan g‘alaba qozonish yokiqiyinchilikni yengish bizda zavq ‘otadi. Odamlarning o‘zi bilayotgan va bajarayotgan narsaga munosabatini boshdan kechirishi his –tuyg’ular (yoki emotsiyalar) deyiladi. His – tuyg‘ularning manbai biz idrok qiladigan, ish ko‘radigan predmetlar va hodisalarning xususiyatlari vujudga keltiradigan ehtiyojlar, intilishlar, istaklardir. Bizning faoliyatimizni (mehnat, o‘qish, o‘yin) uning muvaffaqiyati va mag‘lubiyatini ham his – tuyg‘ular uyg‘otadi. Hissiyot voqelikni aks ettirilishidir.Odam ayni bir paytda tirik organizm va jamiyat a’zosi bo’lishi bilan birga, o’z miyasida alohida shaxs sifatida, ayrim ob’ektlar bilan qiladigan ob’ektiv munosabatlarni aks ettiradi.Odam miyasida olamning aks ettirishni ana shunday o‘ziga xos tomoni hissiyot sohasi yoki inson shaxsining emotsional tomoni hisoblanadi. Hissiyot – odam miyasida uning real 3 munosabatlarining, ya’ni ehtiyojlar sub’ektining uning uchun ahamiyatli bo‘lgan ob’ektlar bilan bo‘lgan munosabatlarning aks ettirilishidir.“Hissiyot” tushunchasini faqat tirik mavjudotlar miyasida ularning ehtiyojlarini qondiradigan va qondirishga qarshilik qiladigan ob’ektlarga bo‘lgan munosabatlarni aks ettirish haqida gap ketganda qo‘llash mumkin. Belgilari xususan, yaqqol namoyon bo`ladigan ,hissiyotlarni nichdan kechirishdan iborat bo‘lgan ruxiy jarayon sodir bo`lishining konkret shaklinigina emotsiya deb ataladi.Masalan, vatanparvarlik, muhabbat,javobgarlik hissini emotsiya deb bo‘lmaydi.Chunki ularni biz tashqi tomondan ko’rolmaymiz his qilolmaymiz,bular hissiyot bo’lganligi tufayli faqatgina ichki dunyo orqali his qila olamiz. Emotsional holatning keyingi turi – bu emotsiyalarning o‘zi. Emotsiyalar affektlardan davomiyligi bilan farq qiladi. Ularning boshqa alohida qirrasi faqat joriy voqealarga emas, balki, taxminiy yoki yodga olinadiganlarga nisbatan ham ta’sirlanish hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi. Quyidagi kurs ishimizdan ko‘zlangan asosiy maqsad“emotsiyaning inson idrokiga ta`siri” mavzusini batafsil yoritib berish,mavzuga oid muammolarni imkon qadar ochish.Emotsiyalarning inson idrokiga ta`sirini o‘rganish borasidagi turli ilmiy ahamiyatli metodikalar tog‘risida ma’limot berish va bilim malakalarini oshirish. Kurs ishining vazifalari: Emotsiyalarning inson idrokiga ta`sirini shakllanishi va rivojlanishi,bola idrokning rivojlanishi,idrokning yoshga doir xususiyatlariemotsiya va idrok rivojlanishida jahon olimlari fikrlari va nazariyalari. Kurs ishining predmeti .Emotsiya va idrok haqida umumiy tushuncha, emotsiya va idrok turlari . Kurs ishining tuzilishi va hajmi: kurs ishi kirish,ikkita bob,har bobda ikkitadan reja,xulosa qismi va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 4 5 I BOB EMOTSIYALLIKNING INSON HAYOT FAOLIYATIGA TA’SIRI 1.1. Emotsiyalarning shaxs shakllanishidagi o’rni Emotsiyalarning faollashuv darajasi ,birinchi navbatda joy bilan belgilanadi inson shaxsiyatida hissiyotlar egallaganligi. Faqat bir fikr bor insonning hissiy tajribasi,ma'lum darajada ishonch bilan,bu nima. Insoniy qadriyatlar va maqsadlar hissiy javoblarda namoyon bo'ladi.Ular asosiy biologikni aks ettiradi tendentsiyalar , shuningdek, dunyo va o'zi haqidagi ijtimoiy orttirilgan g'oyalar.Ular shaxsning o'sha tomonlarini ochib beradi, ular odam yashirishni xohlaydi boshqalar. Emotsiyalarni tushunish shaxsiyatni tushunishning kalitidir.Hissiy kechinmalar tabiatda hamma joyda mavjud , hayotni his-emotsiyalarsiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Hissiyotlar ham amaliy jihatdan hamroh bo'lgani uchun ta'lim jarayonida muhim ahamiyatga ega bilimning barcha jihatlari.Emotsiyalar - bu cheklangan to'plamdan samarali foydalanish uchun psixofiziologik jarayonlar to'plami inson tanasining ish holati va rejimlarini nazorat qilish orqali hajmi jihatidan cheklangan tabiiy resurslar ehtiyojlarni qondirish uchun faoliyatning barcha bosqichlari :Emotsiyalarning tabiati haqida savol tug'ilmagan turli, ba'zan qarama-qarshi nuqtai nazarlarning paydo bo'lishini qo'zg'atib, o'z yechimini topdi. Gerbart I.F. Asosiy psixologik fakt - bu vakillik va his-emotsiyalar , deb ishongan,odam boshdan kechirgan , yozish turli vakillar o'rtasida o'rnatiladigan va nizoga reaktsiya sifatida qaralishi mumkin bo'lgan aloqa spektakllar orasida. Bundan tashqari, bu nuqtai nazarini V. Vundt qo‘llab-quvvatlagan bo‘lib, u hissiyotlar ta’sir ostidagi g‘oyalarning o‘zgarishidir, deb ta’kidlagan.his- emotsiyalar, lekin uning fikricha, his-emotsiyalar ham vakillik tufayli o'zgarishi mumkin, organik jarayonlar esa faqat hissiyot mahsuli. V. Vundt ham hissiy jarayonlar va holatlarning asosiy o'lchovlarini ajratib ko'rsatdi. Jeyms-Lang nazariyasi mavjud. nazariya , mustaqil ravishda amerikalik tomonidan taqdim etilgan faylasuf va psixolog V. Jeyms va Daniyalik shifokor K.G. Lange. Jeyms-Lanj nazariyasiga ko'ra, his-emotsiyalarning paydo bo'lishi tashqi 6 ta'sirlardan kelib chiqadigan o'zgarishlar tufayli yuzaga keladi, ham ixtiyoriy harakat sohasida , ham yurak , qon tomir va sekretsiya faoliyatining ixtiyorsiz harakatlari sohasida. Bular bilan bog'liq his-emotsiyalar yig'indisi o'zgarish - bu hissiy tajriba. Jeymsning so'zlari bilan aytganda: “Biz yig'layotganimiz uchun qayg'udamiz;biz qo'rqamiz, chunki biz titrayapmiz; biz quvonamiz, chunki kulamiz." Agar Jeyms periferik o'zgarishlarning keng doirasi bilan bog'liq his- emotsiyalar, keyin Lange - faqat qon tomir-motor tizimi bilan:innervatsiya holati va qon tomir lümeni. Shunday qilib, ularning sababi edi periferik organik deb ataladi odatda hisobga olinadigan o'zgarishlar hissiyotlarning natijasi. Jeyms Lanjning nazariyasi hissiyotlarni aylantirishga urinish edi tabiiy o'rganish uchun mavjud ob'ekt Rossiya va xorijiy olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, kognitiv Inson jarayonlariga hissiyotlar , jumladan diqqat, fikrlash, xotira, idrok etish , fikrlash va o'rganish ta'sir qiladi. Emotsiyalar uzoq vaqt davomida o'rganilgan bo'lsa-da, ularning universal ta'rifi yo'q. Emotsiyalar murakkablikni tasvirlaydi asab va endokrin tizimlar vositachiligida sub'ektiv va ob'ektiv o'zgaruvchilar o'rtasidagi o'zaro ta'sirlar to'plami.Emotsiyalar va inson faoliyati o'rtasidagi o'zaro ta'sir 19-yillarning oxirida o'tkazilgan ko'plab tadqiqotlar natijalari bilan tasdiqlangan. 20-asr boshlarida va hozirgi kungacha davom etmoqda . Ushbu tadqiqotlar natijalari shuni ko'rsatadiki, his-emotsiyalarning ishlashga ijobiy yoki salbiy ta'siri hissiyotning intensivligiga bog'liq. Hissiyotlar subyektivdir atrofimizdagi va bizda sodir bo'layotgan narsalar o'zlari. Bu shuni anglatadiki, har xil odamlar hissiy jihatdan boshqacha munosabatda bo'lishlari mumkin.xuddi shu hodisaga javob bering. Masalan, muxlislar uchun sevimli jamoadan ayrilish tushkunlikka tushadi, tushkunlikka tushadi.raqib jamoa muxlislari uchun bu quvonch. Va ma'lum bir san'at asari sabab bo'lishi mumkin turli odamlar faqat aksincha hissiyotlar H issiyot bizning tuyg‘ularimizning o‘ziga xos aks ettirish jarayoni bo‘lib, bunda narsa va hodisalarni aks ettirish jarayonida bizda tug‘iladigan ichki kechinmalar va munosabatlar aks ettiriladi. Demak, hissiyotlar o‘z- o‘zidan yuzaga kelmasdan, 7 tashqi olamdagi narsa va hodisalarning ta’siri bilan bog‘liq ravishda yuzaga keladi. Emotsiya – shaxsning voqelikka o‘z munosabatini his qilishidan kelib chiqadigan, uning ehtiyoj va qiziqishlari bilan bog‘liq bo‘lgan yoqimli yoki yoqimsiz kechinmalaridir. Keltirilgan ta’riflardan ko‘rinadiki, hissiyot tushunchasi emotsiyaga nisbatan kengroq tushuncha bo‘lib, shaxsning kundalik hayoti, turmush tarzidagi barcha jabhalarni qamrab oladi. Hissiyotlar o‘zining yuzaga kelishi nuqtai nazaridan odamning ehtiyojlari, qiziqishlari va intilishlari bilan bog‘liq bo‘ladi. Masalan, odamning organik ehtiyojlarini qondirishi bilan bog‘liq bo‘lgan hissiyotlar odamda rohatlanish, qanoatlanish tuyg‘usini yuzaga keltiradi. Organik hissiyotlarni qondira olmaslik odamning ruhini tushirib, kayfiyatini buzib, azoblanish, toqatsizlanish hissiga sabab bo‘ladi. Hissiyot odamda sodir bo‘layotgan hodisa va narsalardan shaxs sifatidagi odam uchun ahamiyatli bo‘lganlari haqida darak beruvchi signallar tizimi hisoblanadi. Mazkur holda sezgi a’zolariga ta’sir qiluvchi cheksiz miqdordagi qo‘zg‘ovchilardan aniq bo‘lib ajraladi, ba’zilari bir-birlari bilan qo‘shilib ketadi va paydo bo‘lgan hissiyot bilan birlashib ketadi. Natijada ta’ssurot uyg‘otib, biror hissiy nom bilan ifodalangan xotira obrazlari tariqasida saqlanib qoladi. Buni fiziologik jihatdan shunday tushuntirish mumkin: ma’lum qo‘zg‘atuvchilar tirik mavjudotlar uchun xotirjamlik haqida darak beruvchiga aylanadi. Hissiy kechinmalar esa insonning shaxsiy tajribasida tarkib topadigan reflekslar tizimini mustahkamlash sifatida namoyon bo‘ladi. Hissiyotning mana shu darak beruvchilik vazifasi psixologiyada hissiyotning impressiv tomoni deb a t aladi. Hissiyot boshqa hamma psixik jarayonlar kabi bosh miya po‘sti qismining faoliyati bilan bog‘liqdir. Bosh miya hissiyotlarning kuchini va barqarorligini idora qilib turadi. Hissiyotlar boshqa bilish jarayonlaridan farqli bosh miya po‘stining faoliyatidan tashqari organizmning ichki a’zolari faoliyati bilan ham bog‘liqdir, boshqacha qilib aytganda hissiyotlar vegetativ nerv tizimining faoliyati bilan ham bog‘liqdir. Odam qattiq uyalgan paytida qizarib ketadi, qattiq qo‘rqqan paytida esa rangi o‘chib, qaltirab ketadi, xattoki odamning ovozida ham o‘zgarish paydo 8 bo‘ladi. Ana shunday hissiy holat yuz bergan paytda odamning yuragi tez ura boshlaydi, nafas olishi ham tezlashadi. Shaxsning samarali xulq-atvorini amalga oshirishda hissiy sohaning rolini o'rganish nafaqat nazariy , balki o'ziga xos amaliy ahamiyatga ega. Emotsiyalarning shaxsiyat xulq-atvoriga ta'siri muammosi zamonaviy psixologiyadagi eng muhim masalalardan biridir. Ko'pgina tadqiqotlar muammoni hech qachon tugatmagan, aksincha ular uning chuqurligini ko'rsatgan va xulq-atvor psixologiyasini tahlil qilish yo'nalishlari doirasini aniqlagan. Emotsiyalar psixologiyasini o'rganish adaptiv aqliy faoliyat, moslashish jarayonida shaxsning samarali xulq-atvorini ta'minlaydigan omillar haqida g'oyalarni kengaytirish imkonini beradi. Ma'lumki, hissiy soha oddiy va murakkab moslashuvchan vazifalarni hal qiladigan xatti-harakatlarning yaxlit shakllarini tashkil etuvchi faollashtirish , motivatsiya va voqelikni affektiv baholashni amalga oshiradi. Emotsiyalar shaxsning shakllanishi va faoliyati jarayoniga, uning xatti- harakatlarini tashkil etishga ta'sir qiladi. Xulq-atvorni tartibga soluvchi vazifasini bajaruvchi his-emotsiyalar shaxsning tashqi muhit bilan o'zaro munosabatini tashkil etishda, uning hayotiy faoliyatining faol shakllarini ta'minlashda muhim adaptiv funktsiyani bajaradi L. S. Vygotskiy, G. M., L. K. Izard, A. N. Leontiev va boshqalarning g'oyalariga ko'ra, his-emotsiyalar xatti-harakatlarning tartibga soluvchisi bo'lib, muhim moslashuv funktsiyasini bajaradi , sub'ektning tashqi muhit bilan o'zaro ta'sirini tashkil qiladi, uning faol shakllarini ta'minlaydi. hayot. Xulq-atvorni hissiy tartibga solishning buzilishi, zamonaviy tadqiqotlarga ko'ra, to'g'ridan-to'g'ri moslashish buzilishiga , shaxsning ijtimoiy-psixologik deformatsiyasiga olib keladi Shunday qilib, inson xulq-atvorini boshqarishda hissiyotlarning roli katta, hissiy sohaning deyarli barcha tadqiqotchilari hissiyotlarning motivatsion rolini ta'kidlaydilar, hissiyotlarni ehtiyojlar va ularni qondirish bilan bog'laydilar Ko'pgina zamonaviy tadqiqotchilarning ta'kidlashicha, shaxsning noto'g'ri xatti-harakati tarkibida hissiy beqarorlik , tajovuzkorlik, qattiqlikning kuchayishi, shaxsiy va reaktiv tashvish , psixo-emotsional sohaning 9 vaqtinchalik situatsion buzilishlari kabi maxsus hissiy holatlar fonida sodir bo'lgan buzilishlar, ko'ngilsizlik, turli xil kelib chiqishi qo'rquvlari katta o'rin egallaydi.tajribalarning affektiv to'yinganligi, kayfiyatning beqaror foni, asabiylashish, hissiy stressning kuchayishi Bir qator tadqiqotchilar disadaptatsiyaning turli ko'rinishlarini, shu jumladan hissiy ko'rinishlarni batafsil o'rgandilar, ammo shaxsiyatning moslashuvida, shaxs tomonidan samarali xulq-atvorni amalga oshirishda hissiy sohaning roli muammosi dolzarbligicha qolmoqda. O'smirlik va yoshlik davrida moslashish jarayoni va uning mexanizmlarini o'rganish alohida ahamiyatga ega. O'smirlik shaxsning faol shakllanishi va uning hissiy sohasi bilan bog'liq. Bu butun davr ilgari tashkil etilgan psixologik tuzilmalarni sezilarli darajada qayta qurish va yangilarining paydo bo'lishini anglatadi. O'smirni o'z rivojlanishining yangi ijtimoiy holatiga moslashishning ushbu murakkab va uzoq davom etadigan jarayoni, butun bir qator o'ziga xos (ko'pincha ichki ziddiyatli ) tajribalar bilan birga , shaxsiy rivojlanish omili sifatida adaptiv xatti-harakatlarga tayyorligini ochib beradi. Emotsiyalarning mohiyatini tushunish uchun tashqi muhitning jism va hodisalarining ko‘pchiligi his-tuyg‘u organlariga ta’sir ko‘rsatib, ularda murakkab, ko‘p qirrali emotsional hissiyotlar va sezgilar va bir vaqtning o‘zida ham zavqlanish, ham qoniqmaslikda ifodalanadi, sezgilarni keltirib chiqarishlari mumkin. Bundan tashqari, ko‘pchilik vaziyatlarda, bir tomondan, qandaydir zo‘riqish sezgilari, ikkinchi tomondan, hal etish, yoki engil tortish yuzaga keladi. Faoliyatning keskin damlarida, qaror qabul qilishning mas’uliyatli daqiqalarida qiyinchiliklarni bartarf etishda biz zo‘riqishni his etamiz. U yaqqol ko‘zga tashlanadigan faol xususiyatga ega bo‘lib, faoliyat ob’ektiga e’tiboning kuchayishi, aqliy va jsmoniy kuch to‘plash, harakatga chanqoqlik, bizni o‘rab oladigan alohida hayajon bilan birgalikda kechadi. Emotsional jarayonlarning boshqa xildagi iodalanishi qo‘zg‘alish va tinchlanish hisoblanadi. Qo‘zg‘algan emotsional holat, odatda, faol xususiyatga ega bo‘lib, faoliyat yoki unga tayyorgarlik ko‘rish bilan bog‘liq. Tinchlanish faoliyatning pasayishi bilan bog‘liq bo‘lsada, undan maqsadga muvofiq ravishda foydalanishning asosi bo‘lib xizmat qiladi.Harakat faolligiga ta’sir ko‘rsatishga 10 qarab, emotsiyalar stenik va astenik turlarga bo‘linadi. Stenik emotsiyalar va sezgilar faol harakatga undaydi, inson kuchlarini to‘playdi. Xuddi shunday, quvonch va ilhomlanish hislari insonni energiyaviy faoliyatga rag‘batlantiradi. Astenik emotsiyalar insonni bo‘shashtiradi, faolligini pasaytiradi, faoliyatni to‘xtatadi.Kayfiyat – bu u yoki bu emotsiyalarning barqaror kechinmasi. Uzoq davom etuvchi, hulq-atvorni bezovchi emotsional holat. Uni individning shaxsiy tomonlarini, asosiy hayotiy hissiyotlarini, ishiga nisbatan muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlik, qulay yoki noqulay sharoit, odamlar munosabatlaridagi madaniyat darajasi, ichki holat kabilarni qamrab oluvchi ta’sirlar keltirib chiqaradi. Kayfiyatda hissiyotlar va sezgilarning rag‘batlantiruvchi vazifasi, ularning inson faoliyatiga ta’siri namoyon bo‘ladi. Kayfiyat ijobiy yoki salbiy, ma’lum jadallik, ifodalanish, zo‘riqish va barqarorlikka ega bo‘lishi mumkin. Odam tashqi muhitdagi turli-tuman narsa va hodisalarni idrok qilar ekan, hech vaqt bu narsalarga batamom befarq bo‘lmaydi. Chunki odam atrofidagi har turli narsalarni idrok qilib aks ettirar ekan, bu narsalarga nisbatan ma’lum munosabatda bo‘ladi. Masalan, bizga ayrim narsalar yoqsa, ya’ni kayfiyatimizni ko‘tarib yuborsa, boshqa bir narsalar yoqmaydi va kayfiyatimizni buzib, dilimizni xira qiladi. Ba’zi bir ovqatni odam juda ham yoqtiradi, boshqa bir ovqatni esa mutlaqo ko‘rgisi kelmaydi yoki ayrim odamlar bizga xush keladi yoki boshqa bir odamlar esa noxush keladi. Umuman odam atrofidagi hamma narsalarga nisbatan munosabatda bo‘ladi va uning munosabatlari ham aks ettiriladi. Kishilar idrok qilayotgan, ko‘rayotgan, eshitayotgan, bajarayotgan, o‘ylayotgan, orzu qiladigan narsalarga befarq bo‘lmaydilar. Bir xil predmetlar, shaxslar, xarakterlar, voqealar bizni quvontiradi, boshqalari xafa qiladi yana boshqalari g‘azab, nafratimizni uyg‘otadi. Biz xavf ostida qolganimizda qo‘rquvni his qilamiz, dushman ustidan g‘alaba qozonish yoki qiyinchilikni engish zavq uyg‘otadi. Odam ma’lum hissiy holatni boshdan kechirayotgan paytda uning qon aylanish tizimi, nafas olish organlari nutq apparatlari ichki sekretsiya bezlari ham qatnashadi. Masalan, materialni yaxshi bilmaydigan talaba imtihon topshirayotganda terlab ketadi, tomog‘iga nimadir tiqilib, gapini gapira olmay qoladi. Odamda qattiq qo‘rqish paytida «Yuragi orqaga 11 tortib ketdi», «Sovuq ter bosib ketdi» kabi iboralarning ishlatilishi hissiyot paytida odamning ichki a’zolarining ishtirok etishidan dalolat beradi.Juda ko‘p hissiy holatlar bosh miyaning yaqin po‘stloq osti qismlarining oralig‘i bilan ham bog‘liqdir. 1.2 Bugungi zamonaviy hayotda inson emotsiyasining roli va vazifalari Odam miyasida uning real munosabatlarining, ya`ni ehtiyojlar sub`ektining uning uchun ahamiyatli bo`lgan ob`ektlar bilan bo`lgan munosabatlarning aks ettirilishidir. “Hissiyot” tushunchasini faqat tirik mavjudotlar miyasida ularning ehtiyojlarini qondiradigan va qondirishga qarshilik qiladigan ob`ektlarga bo`lgan munosabatlarni aks ettirish haqida gap ketganda qo`llash mumin. Belgilari xuso`san yaqqol namoyon bo`ladigan hissiyotlarning ichdan kechirishdan iborat bo`lgan ruxiy jarayon sodir bo`lishining konkret shaklinigina emotsiya deb ataladi. Masalan, vatanparvarlik, muhabbat, javobgarlik hissini emotsiya deb bo`lmaydi. Hissiyot odamda sodir bo`layotgan hodisa va narsalardan shaxs sifatidagi odam uchun ahamiyatli bo`lganlari haqida darak beruvchi signallar tizimi hisoblanadi. Mazkur holda sezgi a`zolariga ta`sir qiluvchi cheksiz miqdordagi qo`zg`ovchilardan ayrimlari aniq bo`lib ajraladi, ba`zilari bir birlari bilan qo`shilib ketadi va paydo bo`lgan hissiyot bilan birlashib ketadi. Natijada taassurot uyg`otib biror hissiy nom bilan ifodalangan xotira obrazlari tariqasida saqlanib qoladi. Buni fiziologik jihatdan shunday tushuntirish mumkin, ma`lum qo`zgalishlar, tirik mavjudotlar uchun xotirjamlik haqidagi yoki notinchlik haqidagi darak beruvchiga aylanadi. Hissiy kechinmalar esa, insonning shaxsiy tajribasi tarkib topadigan shartli reflekslar tizimini mustahkamlanishi sifatida namoyon bo`ladi. Hissiyotni mana shu darak beruvchilik vazifasi psixologiyada hissiyotning impressiv tomoni deb ataladi. (impressive lotincha -taassurot). I.P.Pavlov tirik mavjudotlarning atrofimizdagi muhitga moslashuvida hosil qiladigan yoki buziladigan dinamik stereotiplar orqali biror hissiyotni va emotsional kechinmalarning ijobiy va salbiy sifatlarini tushuntirib beradi. Dinamik stereotip deganda, tashqi taassurotlarning ma`lum tartibda qaytarilishi natijasida hosil qilingan shartli reflekslar nerv 12 bog`lanishlarining barqaror tizimi tushuniladi. Har turli qiyinchiliklar va qarshiliklarga duch kelish natijasida dinamik streotiplarninng “o`zgarishi” salbiy emotsional holatni yuzaga keltiradi. Hissiyot va uni kechirishning turli shakllari faqat darak beruvchilik vazifasini emas, balki boshqaruvchilik funktsiyasini ham bajaradi. emotsiya harakatlarda juda ko`p tana o`zgarishlarida ifodalanadi. Odam organizmidagi bu o`zgarishlar, kechirilayotgan hissiyotning ob`ektiv ko`rsatkichi hisoblanadi. Moslashish xarakteriga oid bo`lgan, ya`ni ovozning o`zgarishi, mimika, imo-ishora, organizmda sodir bo`ladigan jarayonning qayta o`zgarishidan iborat ixtiyorsiz va ongli harakatlar psixologiyada emotsonal harakatlarning ekspressiv tomoni deb ataladi (ekspressiv ifodalanish).Odamning o`z hissiyotining ob`ektiga qanday shaxsiy munosabat ifodalangani mazkur holda qanday munosabatda bo`lishi ifodalangani hissiyot mazmunining sifat tomonini tashkil qiladi. Odatda shaxsning hayot faktlariga nisbatan bo`lgan emotsional munosabatlari ikkita sifatga ijobiy va salbiy sifatlarga ajratiladi. Shaxsning o`z hissiyoti ob`ektiga ijobiy va salbiy munosabatlaridan tashqari ikqilanish holatlari va noaniq tushunish munosabatlari ham bo`ladi. Bularni rohatlanish va qanoatlanmaslik hislariga qo`shib bo`lmaydi. Ikki taraflama hissiyotda (ambivalent hissiyotda) rohatlanish va azoblanish qo`shilib va bir ikkinchisiga o`tib ketmaydigan emas, balki bunday birga bo`lish kechirilayotgan hissiyotning zarur xarakterli sifatlaridan birini tashkil qiladi. Masalan: rashk hissida muhabbat va nafrat. Suv ichish va neft hidi. Rohatlanish va yoqimsiz noxushlik hissi. Sub`ektning hissiyot predmetlariga nisbatan emotsional munosabatlarning to`rtinchi sifati odatda qisqa muddatli hissiy munosabatning noaniqligidir, lekin ba`zan ayrim ularni tushunishiga bo`lgan ob`ektlarga nisbatan ancha vaqtga davom etgan hissiyotlarning ham hissiy munosabatlarining son ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya sifati bo`ladi. Odam hayotida yangi narsaga duch keladi, bu narsa ko`pincha uni to`lqinlantirib, idrokida mazkur narsani tevarak atrofidagi muhitdan ajratib olib, unga nisbatan ajablanish, hayratlanish, havas va qiziqish hissiyotini kechiradi. Bu yangi taassurotlarni dastlabki anglashning hissiy tomonidir 13 Xulosa; Hissiy kechinmalar turli hollarda turlicha tezlik bilan paydo bo`lishi, ba`zan hissiyotlar juda to`satdan, darhol paydo bo`liahi haqida fikr bildirilgan. Masalan, kishi birdan xursand bo`lib ketadi, darhol g`azabga keladi, achchiqlanadi. Lekin ba`zan shu hissiyotlarning o`zi daf`atan qo`zg`almaydi, balki asta-sekin tug`ila boshlaydi. Shunday hissiy kechinmalar borki, ularning qay darajada tez paydo bo`lmasligini belgilash qiyin yoki butunlay belgilab bo`lmaydi. emotsional kechinmalarning kuchi turlicha bo`lishi mumkin. Hissiyotning kuchi avvalo yoqimli va yoqimsiz tuyg`ularning naqadar kuchli bo`lishidadir. Hissiyotning kuchi shu hissiyotni shaxsning naqadar ehtiros bilan kechirayotganligi bilan belgilanadi. Hissiyotning qo`zg`alish xususiyatlari paydo bo`lish yo`lini, kuchi va barqarorligi bir qancha sabablarga bog`liqdir. Atrof muhitning holati, shu paytdagi ehtiyojlarning kuchi, shu xislat tuzilishiga sabab bo`lgan hodisalarning shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatini anglashi, odamning dunyoqarashi, bu xislat qanday vaziyatda paydo bo`lishi va o`tishi, hamda shaxsning individual xususiyatlariga bog`liqdir. Hislarning ayni vaqtda naqadar tez, kuchli va barqaror bo`lishiga ko`ra, his-tuyg`ularning quyidagi turlari farqlanadi: hissiy ton, emotsiyalar, affekt, jiddiylik holatlari (stress) , kayfiyat va boshqalar. . Har turli qiyinchiliklar va qarshiliklarga duch kelish natijasida dinamik streotiplarninng “o`zgarishi” salbiy emotsional holatni yuzaga keltiradi. Hissiyot va uni kechirishning turli shakllari faqat darak beruvchilik vazifasini emas, balki boshqaruvchilik funktsiyasini ham bajaradi. emotsiya harakatlarda juda ko`p tana o`zgarishlarida ifodalanadi. Odam organizmidagi bu o`zgarishlar, kechirilayotgan hissiyotning ob`ektiv ko`rsatkichi hisoblanadi. Moslashish xarakteriga oid bo`lgan, ya`ni ovozning o`zgarishi, mimika, imo-ishora, organizmda sodir bo`ladigan jarayonning qayta o`zgarishidan iborat ixtiyorsiz va ongli harakatlar psixologiyada emotsonal harakatlarning ekspressiv tomoni deb ataladi (ekspressiv ifodalanish) Hissiy kechinmalar turli hollarda turlicha tezlik bilan paydo bo`lishi, ba`zan hissiyotlar juda to`satdan, darhol paydo bo`liahi haqida fikr bildirilgan. Masalan,kishi birdan xursand bo`lib ketadi, darhol g`azabga keladi, achchiqlanadi va hokazo. Lekin ba`zan shu hissiyotlarning o`zi daf`atan qo`zg`almaydi, balki 14 asta-sekin tug`ila boshlaydi. Shunday hissiy kechinmalar borki, ularning qay darajada tez paydo bo`lmasligini belgilash qiyin yoki butunlay belgilab bo`lmaydi. 15 II BOB. EMOTSIYALAR-SHAXS IJTIMOIY FAOLIYATIDAGI MULOQOTCHANLINGLIK BELGISI SIFATIDA 2.1. Emotsiya psixologiyasining nazariy yondashuvlari va emotsional holatlar strukturasi Shaxs biror predmetni idrok qilganida, ma'lumotlarni eslab qolganida yoki esga tushirganida, fikrlaganida hamda og'zaki yoki yozma nutqdan foydalanganida biror yoqimli yoki yoqimsiz holatni his qilganida o'zining emotsional namoyon eta oladi. Bu kechinmalarda odamning o'z atrofidagi odamlar, narsalarga yoki hodisalarga va albatta o'ziga nisbatan subyektiv munosabati ifodalanadi. Emotsionallik tug'ma bo'ladi, lekin affektlar, sezgilar hayot jarayonida rivojlanadi, bu esa insonning shaxs sifatida rivojlanishini bildiradi. Bunday rivojlanish inson emotsional sohasiga yangi ob'ektlarni kiritish, shaxs sezgilarini ongli irodaviy boshqarish va nazorat qilish darajasining oshishi ahloqiy boshqarishga yuksak ahloqiy qadriyatlar (vijdon, mas'uliyatlilik, nomus va boshqalar) ning asta-sekin kiritilishi bilan bog'liq.Muloqot shaxslarning hamkorlik faoliyati ehtiyojlari asosida tug'iladigan, ular o'rtasidagi aloqa rivojlanishining ko'p qirrali jarayonidir. Muloqot hamkorlikdagi faoliyat qatnashchilari o'rtasida axborot almashinishni qamrab oladi. Bu muloqotning kommunikativ tomonini ifodalaydi. Odamlar o'zaro munosabatga kirishishda tildan muomala vositasi sifatida foydalanadilar. Muloqotning xos tomoni muomalaga kirishuvchilarning o'zaro tasiri bo'lib, bunda faqat so'zlar emas, balki harakat va holatlar ham almashinadi. Bunda emotsiyalarning o'ziga xos ahamiyati va o'rni mavjud bo'lib, quyida ularni batafsil ko'rib chiqamiz.Shaxslararo munosabatlarda noverbal kommunikatsiya vositalariga yuz ifodasi, mimika, ohang, pauza, poza (holat), koz yosh, kulgu va boshqalar kiradi. Bu vositalar verbal kommunikatsiya - so'zni toldiradi, kuchaytiradi va bazan uning o'rnini bosadi. Turli yosh guruhlarida noverbal kommunikatsiya vositasi turlicha bo'ladi. Masalan, bolalar kopincha kattalarga tasir etish, ularga oz xohish va kayfiyatlarini o'tkazishda yig'idan vosita sifatida foydalanadilar. Axborotni so'z bilan bayon etishning mazmuni va maqsadiga noverbal kommunikatsiya vositalarining mos kelishi muomala madaniyatining bir turi hisoblanadi.Inson 16 emotsional hayotining rivojlanishida ma'lum bo'lgan izchillik mavjud. Lekin bir davr sezgisidan keyingi davr sezgisiga o'tish shaxsning har tomonlama rivojlanishi bilan bog'liq. Hissiyotlar odam energiyasini to'plovchi faoliyatga nisbatan kuchli rag'bat bo'lishi mumkin, asosiysi, ularni tegishli tarzda yo'naltirishdir. Yoqimli yoki yoqimsiz kechinma hissiyotimizning birinchi belgisidir2.Har bir inson uchun ijobiy emotsional ta'sirlanishlarni kuchaytirish va kengaytirish bilan bir vaqtda boshqa odamlar emotsional holatiga samarali ta'sir ko'rsatish malakasiga ega bo'lish juda muhimdir. Zararli emotsional ta'sirlanishlar ko'p hollarda yuqori emotsional zo'riqish vaziyatlarida, o'ta toliqqan holatlarda, frustratsiya vaqtida, odamlar ta'sirchanligida, ishlar ko'ngilgidek yurishmaganida, hayotiy muhim rejalar barbod bo'lganida yuzaga kelishini bilish va yodda tutish lozim. Amaliy hayotda emotsiyalar sifatida, odatda, insonning turli-tuman javob reaksiyalari - ehtirosning to'lqinli portlashlaridan tortib, to kayfiyatning nozik tuslarini tushunamiz. Psixologiyada emotsiyalar deb kechinmalar shaklidagi inson hayotiy faoliyati uchun tashqi va ichki vaziyatlarni baholash va shaxsiy ahamiyatni aks ettiradigan psixik jarayonlarga aytiladi3.Emotsiyalarning mohiyatini tushunish uchun tashqi muhitning jism va hodisalarining ko'pchiligi his-tuyg'u organlariga ta'sir ko'rsatib, ularda murakkab, ko'p qirrali emotsional hissiyotlar, sezgilar va bir vaqtning o'zida ham zavqlanish ham qoniqmaslikda ifodalanadi. Bundan tashqari, ko'pchilik vaziyatlarda, bir tomondan, qandaydir zo'riqish sezgilari, ikkinchi tomondan, hal etish, yoki yengil tortish yuzaga keladi. Faoliyatning keskin damlarida, qaror qabul qilishning mas'uliyatli daqiqalarida qiyinchiliklarni bartarf etishda biz zo'riqishni his etamiz. Emotsionallikni insonning hayotiga tegishli bo'lgan turli xil sharoitlardan hissiyotli ta'sirlanishga moyillik, kayfiyatdan ehtirosgacha - kuchi va sifati turlicha bo'lgan emotsiyalarni kechirish layoqati, shuningdek, emotsiyalar kuchining tafakkur va hulq-atvorga ta'siri sifatida ta'riflash mumkin. Amaliy hayotda emotsiyalar sifatida, odatda, insonning turli- tuman javob reaksiyalari - ehtirosning to'lqinli portlashlaridan tortib, to kayfiyatning nozik tuslarini tushunamiz. Psixologiyada emotsiyalar deb kechinmalar shaklidagi inson hayotiy faoliyati uchun tashqi va ichki vaziyatlarni 17 baholash va shaxsiy ahamiyatni aks ettiradigan psixik jarayonlarga aytiladi.Muloqot muvaffaqiyatli bo'lishi uchun u albatta qayta aloqaga ega bo'lishi -sub'ekt o'zaro ta'sir natijalari haqida axborot olishi kerak. Kommunikator o'zi uzatgan axborotni retsipient qanday qabul qilishini va qanday munosabatda bo'layotganligini qayta axborot ma'lumotlariga asoslanib bilib oladi. Muomalada suhbatdoshni yoki tinglovchini idrok etish bir -birini tushunishning asosiy shartidir. Agar o'qituvchi o'quvchilarni uni qanday idrok etayotganligini, tushunayotganligini anglay olmasa pedagogik munosabat yaxshi bo'lmaydi. Ayniqsa, ma'ruza o'tayotganda bu juda muhimdir. Sezgi ma’lumotlarini ahamiyatli idrokka aylantirish uchun biz uni tashkil qilishimiz kerak: narsalarni ularning atrof- muhitidan ajratib olishimiz, ularning ahamiyatli va doimiy shaklini farqlashimiz, shuningdek ular harakatlanishi yoki harakatlanmasligini va ular bizdan qanday masofada turganligini aniqlashimiz kerak. Miyaning idrok qilish va uning qoidalari shakllanishidagi roli ayrim illyuziyalar bilan izohlanadi. XX asr boshida bir guruh nemis psixologlari bizning aql-idrokimiz qanday tarzda his-tuyg‘ularimiz, sezgilarimizni tashkil qilishi va ularni idrokka aylantirishiga qiziqib qoldilar. Sezgi signallarini qabul qiluvchi odam ularni “geshtalt” (nemischa – “shakl” yoki “yaxlit” ma’nosini anglatadi)ga aylantiradi. Geshtaltpsixologiya odam bunday qobiliyatining ko‘p sonli misollarini tavsiflab berdi.Shaklning alohida qismlari – bu bor-yo‘g‘i uchta oq chiziqdan iborat. Biroq biz ularning barchasini birgalikda idrok qilganimizda, yaxlit shakl – “Neker kubi”ni ko‘ramiz.Geshtaltpsixologiya tarafdorlari idrok qilishda yaxlit narsa uni tashkil qiluvchi miqdordan farqlanishi mumkin, deb hisoblaydilar. Natriy – korroziya metallini xlor – zaharli gaz bilan biriktiring, Siz umuman boshqa modda – osh tuzi hosil qilasiz. SHakl ham xuddi shunday tarzda idrok qilinadi – ob’ekt tarkibiy qismlari miqdori emas, balki nimadir yangi shakl. Idrok qilish har doim sezishdan biror jihatdan ko‘proq bo‘ladi. Shaklni idrok qilish. Tasavvur qiling, Siz videokompyuter tizimini o‘z “ko‘z+miya” tizimingiz kabi qo‘lyozmani o‘qish yoki odamlar yuzini tanish darajasida loyihalashtirishingiz kerak. Idrokning yana bir muhim xossasi – bu uning faolligi , yoki tanlab o‘tkazishi. Bu xossa bizning istalgan vaqtda faqat bir 18 jism yoki ma’lum jismlar guruhini idrok qilishimizdan, real olamning boshqa ob’ektlari esa idrokimizning foni bo‘lib xizmat qilishidan iborat. Xuddi shunday, ma’ruza tinglab yoki kitob o‘qib o‘tirganingizda ortingizda nimalar sodir bo‘layotganiga e’tibor bermaysiz . SHunday qilib , idrok faolligi tabiati ongimiz tabiati tomonidan belgilangan . Idrokda qaysi analizator yoki modallikning ahamiyatliligiga muvofiq ravishda ko‘rish, eshitish, teri- tuyish, kinestetik, hid bilish va ta’m bilish idroklari mavjud .O datda, idrok – qator analizatorlar o‘zaro ta’sirining natijasi bo‘lib hisoblanadi . Misol tariqasida taktil va kinestetik analizatorlar ishtirokidagi teri-tuyish idrokini aytib o‘tish joizdir . Idrok turlari sof holda juda kam uchraydi . O datda, ularning o‘zaro uyg‘unlashib ketishi natijasida idrokning murakkab turlari hosil bo‘ladi . O‘quvchi tomonidan matn idroki ko‘rish, eshitish va kinestetik idrokni o‘z ichiga oladi . Barcha jismlar fazoda joylashadi va istalgan hodisa ma’lum vaqtda mavjud bo‘ladi . Jismning fazoviy xossalariga kattalik, shakl, fazodagi holat kiradi . Jismning kattaligini idrok qilishda uning to‘r pardadagi tasviri muhim o‘rinni egallaydi . Idrok etilayotgan jismning ko‘zning to‘r pardasidagi kattaligi ko‘rish burchagining kattaligiga bog‘liq bo‘ladi . Ko‘rish burchagi kattaligi qanchalik katta bo‘lsa, ko‘z to‘r pardasidagi tasvir ham shunchalik katta bo‘ladi . Jism kattaligini idrok qilish jismdan asta-sekin uzoqlashsakda, ko‘z to‘r pardasidagi jism tasviri kichiklashib borishi holatida ham saqlanadi . Bu hodisa jism kattaligi idrokining konstat ligi   deb ataladi . Jism kattaligi idroki jismning faqat to‘r pardadagi tasvirining kattaligi bilan emas, balki, jism bilan kuzatuvchi o‘rtasidagi masofaning idroki bilan belgilanadi . Emotsionallikni insonning hayotiga tegishli bo‘lgan turli xil sharoitlardan hissiyotli ta’sirlanishga moyillik, kayfiyatdan ehtirosgacha – kuchi va sifati turlicha bo‘lgan emotsiyalarni kechirish layoqati, shuningdek, emotsiyalar kuchining tafakkur va hulq-atvorga ta’siri sifatida ta’riflash mumkin. Amaliy hayotda emotsiyalar sifatida, odatda insonning turli-tuman javob reaksiyalari –ehtirosning to‘lqinli portlashlaridan tortib, to kayfiyatning nozik tuslarini tushunamiz. Odamlar o‘rtasida hissiyotlarning ifodalanishining chuqurligi va barqarorligi bo‘yicha farqlanadigan xususiyatlar kuzatiladi. Ba’zi odamlarni hissiyotlar o‘rab olib, o‘zidan keyin 19 chuqur iz qoldiradi. Boshqalarda hissiyotlar yuzaki xususiyatga ega bo‘lib, oson, sezilarsiz, darhol va umuman izsiz o‘tib ketadi. Odamlarda affekt va ehtiroslar ifodalanishidagi farqlar yaqqol namoyon bo‘ladi. Bunda nomutanosib, o‘zi va hulq-atvori nazorati yo‘qotilgan, affekt va ehtiroslarga . Psixologiyada emotsiyalar deb kechinmalar shaklidagi inson hayotiy faoliyati uchun tashqi va ichki vaziyatlarni baholash va shaxsiy ahamiyatni aks ettiradigan psixik jarayonlarga aytiladi. Odamlarning o‘zi bilayotgan va bajarayotgan narsaga munosabatini boshdan kechirishi his -tuyg’ular (yoki emotsiyalar) deyiladi. His-tuyg‘ularning manbai biz idrok qiladigan, ish ko‘radigan predmetlar va hodisalarning xususiyatlari vujudga keltiradigan ehtiyojlar intilishlar, istaklardir. Bizning faoliyatimizni (mehnat, o‘qish, o‘yin) uning muvaffaqiyati va mag‘lubiyatini ham his -tuyg‘ular uyg‘otadi.Hissiyot voqelikni aks ettirilishidir. Odamayni bir paytda tirik organizm va jamiyat a’zosi bo’lishi bilan birga, o’z miyasida alohida shaxs sifatida, ayrim ob’ektlar bilan qiladigan ob’ektiv munosabatlarni aks ettiradi. Odam miyasida olamning aks ettirishni ana shunday o‘ziga xos Tomoni hissiyot sohasi yoki inson shaxsining emotsional tomoni hisoblanadi. Hissiyot-odam miyasida uning real munosabatlarining, ya’ni ehtiyojlar sub’ektining uning uchun ahamiyatli bo‘lgan ob’ektlar bilan bo‘lgan munosabatlarning aks ettirilishidir. “Hissiyot”tushunchasini faqat tirik mavjudotlar miyasida ularning ehtiyojlarini qondira digan va qondirishga qarshilik qiladigan ob’ektlarga bo‘lgan munosabatlarni aks ettirish haqida gapketganda qo‘llash mumkin. Belgilari xususan, yaqqol namoyon bo`ladigan,hissiyotlarning ichdan kechirishdan iborat bo‘lgan ruxiy jarayon sodir bo`lishining konkret shaklinigina emotsiya deb ataladi.Masalan,vatanparvarlik,muhabbat,javobgarlik hissini emotsiya deb bo‘lmaydi.Chunki ularni biz tashqitomondan ko’rolmaymiz his qilolmaymiz,bular hissiyot bo’lganligi tufayli faqatginaichki dunyo orqali his qila olamiz Har bir inson uchun ijobiy emotsional ta’sirlanishlarni kuchaytirish va kengaytirish bilan bir vaqtda boshqa odamlar emotsional holatiga samarali ta’sir ko‘rsatish malakasiga ega bo‘lish juda muhimdir. Zararli emotsional ta’sirlanishlar ko‘p hollarda yuqori emotsional zo‘riqish vaziyatlarida, o‘ta toliqqan holatlarda, 20 frustratsiya vaqtida, odamlar ta’sirchanligida, ishlar ko‘ngilgidek yurishmaganida, hayotiy muhim rejalar barbod bo‘lganida yuzaga kelishini bilish va yodda tutish lozim. Amaliy hayotda emotsiyalar sifatida, odatda, insonning turli-tuman javob reaksiyalari – ehtirosning to‘lqinli portlashlaridan tortib, to kayfiyatning nozik tuslarini tushunamiz. Psixologiyada emotsiyalar deb kechinmalar shaklidagi inson hayotiy faoliyati uchun tashqi va ichki vaziyatlarni baholash va shaxsiy ahamiyatni aks ettiradigan psixik jarayonlarga aytiladi.Emotsiyalarning mohiyatini tushunish uchun tashqi muhitning jism va hodisalarining ko‘pchiligi his-tuyg‘u organlariga ta’sir ko‘rsatib, ularda murakkab,ko‘p qirrali emotsional hissiyotlar, sezgilar va bir vaqtning o‘zida ham zavqlanish ham qoniqmaslikda ifodalanadi. Bundan tashqari, ko‘pchilik vaziyatlarda, bir tomondan, qandaydir zo‘riqish sezgilari, ikkinchi tomondan, hal etish, yoki yengil tortish yuzaga keladi. Faoliyatning keskin damlarida, qaror qabul qilishning mas’uliyatli daqiqalarida qiyinchiliklarni bartarf etishda biz zo‘riqishni his etamiz.1872 yilda Ch.Darvinning «Inson va hayvonlarda hissiyotlarning ifodalanishi»asarini chop etildi. Darvinning fikriga ko‘ra, hayvon va odam hulq-atvori o‘rtasida umumiyliklar mavjud. Hissiy jarayonlarning har xil shakllari normal odamda alohida, yakka holda mavjud bo‘lmaydi. Yuzlab va minglab kechirilayotgan emotsiyalar, affektlar, kayfiyatlarda aniq yashaydigan umumlashtirilgan hislar yuksak hislar deyiladi. YUksak hislar o‘z tarkibiga birinchi soddaroq ko‘rinishdagi turli hislarni oladi.Inson faoliyatining qaysi bir turi, yoki qaysi bir sohasi, hislarni qaysi birining asosiy ekanligiga qarab, yuksak hislarning muhim turlari: praksik, axloqiy, intellektual, estetik turlari ajratiladi. Ahloqiy hislar odamning boshqa kishilarga, jamoa va o‘zining ijtimoiy burchlariga bo‘lgan munosabatlarida ifodalanadi. Inson bu hislarni kechirar ekan, ma’lum ahloqqa, ya’ni ijtimoiy ahloq-qoidalari va normalari majmuiga asoslanib, boshqa kishilarning xatti-harakatlariga yoki ruhiy hususiyatlariga hamda o‘zining xatti-harakatlariga baho beradi. Intellektual hissiyotlar ham o‘z mohiyati jihatidan ahloqiy hissiyotlarga yaqin bo‘lgan hissiyotlardir. Intellektual hissiyot lar odamning bilish jarayoni bilan 21 bog‘liq bo‘lgan hissiyotlar bo‘lib, biror narsadan hayron qolish, hayratda qolish, shubhalanish kabi holatlarda ifodalanad i. 2.2. Maktabgacha ta`lim yoshdagi bolalar emotsiyasi Jahon va ichki tajribadan dalolat beradiki, aqliy rivojlanishning noaniq kechikishi bo‘lgan bolalar soni katta va barqaror o‘sib bormoqda. Bunday bolalar ko‘pincha aqliy va kognitiv deprivatsiyaga ega bo‘lib, ular rivojlanishning sekinlashuvi, shaxsiy immaturligi, kognitiv faoliyatning buzilishi bilan tavsiflanadi;ular maktab ta'limining boshlanishiga tayyor emaslar, ular shni, asabiy charchoqni boshdan kechiradilar, bu esa tez charchash va kam samaradorlikka olib keladi;bunday bolalar bilan o‘qituvchilar va o‘qituvchilar uchun ishlash qiyin. Hozirgi vaqtda psixofizyologik rivojlanishni o‘rganish turli yo‘nalishlarda amalga oshiriladi: kognitiv faoliyat, shaxsiy shakllanish va nutqni rivojlantirish, psixofizikaning xususiyatlari. Rivojlanish muammolari bo‘lgan bolalarning rivojlanish manbai asosan ular joylashgan muhitning o‘ziga xos xususiyatlari va Markaziy asab tizimining funktsional holati bilan belgilanadi. L. S. Vygotskiy (1956) ta'kidlaganidek, maqsadli pedagogik va psixofizik tuzatishning o‘z vaqtida boshlanishi rivojlanish muammolari bo‘lgan bolalarning rivojlanishida ko‘plab ikkinchi darajali anormalliklarning oldini olishga yordam beradi. Ushbu yo‘nalishni amalga oshirish bolalarning neyrodinamik jarayonlarining xususiyatlarini hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak. Ma'lumki, tizimli tuzatish, intellektual rag‘batlantirish, sog‘lomlashtirish muammolari bo‘lgan bolalar sog‘lom tengdoshlar darajasiga jinsi va yoshiga qarab neyrodinamik funktsiyalarni shakllantirish va rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyatlariga ega bo‘ladi. Yagona ish individual nevrodinamik xususiyatlari kompleksi shakllantirish dinamikasi bag‘ishlangan, o‘zaro va oliy asab faoliyati tipologik xususiyatlariga qarab, ularning munosabatlar. Maktabgacha yoshdagi 22 bolalarda emotsiya ko‘rsatkichlari bilan asab tizimining xususiyatlari o‘rtasidagi munosabatlar ham o‘rganiladi va maktab yoshi bolalarning ishlashi va boshlang‘ichmaktab yoshidagi bolalarda psixofiziologik tuzilmasini shakllantirishda o‘z xos xususiyatlari bn ajralib turadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda asab tizimining xususiyatlarini bilish ikkilamchi kasalliklarning oldini olish va psixofizik tuzatish,shuningdek, neyrodinamik jarayonlarni tezlashtirish uchun zarurdir. Maktabgacha yosh davrining oxiriga kelib oliy xissiyotlar tobora ko‘proq bola hulq-atvorining motivlariga aylanib boradi. Hissiyotlar vositasida bolalar jamiyatda o‘matilgan estetik, ahloqiy talablarga muvofiq ravishda o‘z xohish istaklak, xattiharakatlarini boshqara boshlaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalar emotsiya va hissiyotlarining rivojlanishi bir qator shartlar bilan bog‘liq. Hayotning dastlabki yillaridan boshlab oiladan tashqarida tarbiyalangan bolalardagi sust emotsional rivojlanish butun xayotlari davomida saqlanib qolishi mumkir.. Buning sababi shundaki, maktabgacha tarbiya muassasalarida bitta kishiga ko‘p bola to‘g‘ri keladi. Natijada tarbiyachilaming har bir bola bilan emotsional kontakti kam bo‘ladi. M.M.Kolsovaning ma’lumotlariga ko‘ra oiladagi nosog‘lom muhit darhol bolaning chizadigan rasmlarida aks etadi. Oiladagi noto‘g‘ri munosabatlar ba’zida bir tomonlama affektiv bog‘liqlikni (ko‘pincha onaga bo‘lgan bog‘liqlikni) yuzaga keltiradi. Bunda bolaning tengdoshlari bilan muloqatda bo‘lishi ehtiyoji susayadi, bolaning xulq- atvori haddan tashqari kattalarga bog‘liq bo‘lib qoladi, bola, xatto kuchli salbiy kechinmalar boshidan kechirishi mumkin. Emotsiyalar va hissiyotlar bola faoliyati amalga oshirilayotgan ijtimoiy-psixologik vaziyat bilan bog‘liq. Emotsiogen vaziyatlar, ya’ni kuchli kechinmalami uyg‘otuvchi vaziyatlar yangiligi g‘ayrioddiyligi bilan ajralib turadi. Bola kattalarga nisbatan ancha ko‘p emotsiyalami boshidan kechiradi. Buning sababi shundaki, bolaning xayoti tajribasi hali kam bo‘lganligi uchun ko‘p narsa unga g‘aroyib ko‘rinadi.Vaziyatga ko‘ra bolaning hissiyot va emotsiyalari ham ijobiy (muxabbat, xursandchilik), ham salbiy (jahl, nafrat) bo‘lishi mumkin. Agar bola ehtiyojlarini qondira olish 23 imkoniyatlariga ega bo‘lsa ijobiy kechinmalar hosil bo‘ladi. Bordi-yu, vujudga kelgan vaziyatga bola o‘z ehtiyojlarini qondirish imkoniyatiga ega bo‘lmasa, salbiy (astenik) emotsinal kechinmalar sodir bo‘ladi. Umuman olganda, bolalar xayotiy vaziyatlarga optimistic munosabatda bo‘ladilar, ularga tetik xayotdan quvonuvchan kayfiyat xos. Emotsiya va hissiyotlaming ontogenezdagi rivojlanish qonuniyatlarini, shuningdek shartlari va yosh xususiyatlarini hisobga olish bolalarda maktabga psixologik tayyorgarlikni shakllantirish imkonini beradi. Maktabga psixologik tayyorgarlikning asosiy komponentlaridan biri emotsional tayyorgarlikdir. Bu tayyorgarlik nafaqat maktabda ta’lim boshlashni xursandchilik bilan kutish, balki shu bilan birga oliy hissiyotlaming ancha rivojlangan bo‘lishi, bola shaxsining emotsional xususiyatlari shakllangan bo‘lishini taqoza qiladi. Emotsiyalar va hissiyotlar maktabgacha yosh davrida yetakchi bo‘lmagan faoliyat turi - o‘yinda juda intensiv rivojlanadi. O‘yin maktabgacha yoshdagi bolalar uchun nafaqat yetakchi, balki xilma xil kechinmalarga boy faoliyat turidir. Bolalarda hissiy sohaning xususiyatlarini o‘rganishning umumiy tamoyillari bolaning xatti- harakatlarining sabablarini aniqlashda muhim rol o‘ynaydi va uning dunyoga munosabatini aniqlash imkonini beradi. Tuyg‘ularning quyidagi xususiyatlarini bilish maqsadga muvofiqdir: ustun hissiy fon, his-tuyg‘ularning Keskin tebranishlari, qo‘rquv hodisalari, umumiy tashvish va ayniqsa maktab tashvishi, shaxs ichidagi nizolar va kompensatsiya mexanizmlari, reaktsiyalar, umidsizlik holati. Muvaffaqiyatsizlikka javoban o‘zini namoyon qiladigan vosita minimal miya disfunktsiyasi va miyaning yanada jiddiy buzilishi bo‘lgan bolalarda qayd etiladi. Bu bolaning ob'ektlarni tez va noto‘g‘ri boshqarishni boshlashi, harakatlarning maqsadini yo‘qotishi va topshiriqni oxirigacha bajarmasligi bilan ifodalanadi. Vazifani bajarishdan faol rad etish ko‘pincha eksperimental vaziyatni buzadigan tajovuzkor harakatlar shaklida namoyon bo‘ladi. Ushbu turdagi reaktsiya organic qo‘zg‘aluvchanlik, patokarakterologik xususiyatlarning shaxsiy rivojlanishidagi og‘ishlar bilan yuzaga keladi. Vazifani bajarishdan passiv rad etish aqliy jarayonlari bo‘lgan bolalarda uchraydi. agar 3 yoshdan oshgan bola doimo kattalarga murojaat qilsa, u to‘g‘ri ish qilyaptimi yoki yo‘qmi deb so‘rasa, bu 24 infantilizm belgisi yoki haddan tashqari himoyalangan tarbiya natijasi bo‘lishi mumkin. Jamiyatimizda yoshlarga ta’lim-tarbiya berish o‘sib kelayotgan yoshlarni ma’nan yetuk qilib tarbiyalash, barcha davrlarda bo‘lgani kabi bugungi kunda ham davlatimiz oldida turgan muhim masalalardan biri hisoblanadi. 25 XULOSA Ushbu men yozgan kurs ishimda birinchi navbatda emotsiya nima ekanligini?emotsiya nazaryalarni keng ochib berilgan va kim nazarya asoschi ekanligi ham etilgan. EMOTSIYALARNING INSON IDROKIGA TA`SIR ham etilgan ya`ni ijobiy ,salbiy ta`sir qilishi yoritilgan. Biz hayotimizda bo lib turganʻ voqea hodisalarni ko ramiz va eshitamiz va uni ongimizda idrok qilamiz. ʻ Narsalarning ayrim xossalarini sezamiz ayrimlarini esa idrok qilamiz. Masalan biz yeydigan ovqatning, ovqat ekanligini idrok qilamiz shu bilan birga shirin yoki bemazaligini xam sezamiz. Idrok - inson miyasining umumlashtiruvchi faoliyatiga asoslangan. Bu jarayonda kishining tajribasi bilim tafakkurning faoliyati va boshqalar xam ishtirok etadi. Shuning uchun ham kishilar ayni bir narsa yoki hodisalarni yoshlari, turmush tajribalari, kasblari, xarakteri va qiziqishlaridan ko rinadigan shaxsiy xususiyatlariga qarab turlicha idrok etadilar. Idrokning ʻ muhim xususiyatlaridan biri bu uning barqarorligidir. Inson bir vaqtda idrok qilgan narsasini o z xotirasiga saqlab qolish va tiklash qobiliyatiga ega. Agar ʻ biz idrok qilayotganimizda xotira ishtirok etmasa u mazmundor bo lmaydi. ʻ Idrok sezgilarga nisbatan murakkab va mazmundor, psixik jarayon bo lib hisoblanganligi ʻ sababli ruhiy holatlar, hodisalar, xususiyatlari, xossalari va inson ongining yaxlit mazmuni egallagan bilimlar, tajribalar, ko nikmalari bir davrning o zida namoyon ʻ ʻ bo ladi.Idrokda odam shunchaki eshitmaydi balki tinglaydi. Tasavvur ʻ idrokturlariga kiruvchi bo lib idrok qilgan narsamizni obrazini kelitirish ʻ xamdir.Maktabda astronomiyadan dars beradigan o qituvchimiz quyosh ʻ sistemasida 8ta sayyora aylanib yuradi deb aytsa bu hodisa tafakkurimizda xam shakllanadi.Bu harakatda tasavvurli idrok qilish sodir bo ladi. Oddiygina misol ʻ o qituvchimiz insho mavzusini “Ona” deb qo ysalar. Birinchi bo lib ko z ʻ ʻ ʻ ʻ oldimizda bizning mehribon onalarimiz gavdalanadi. Buni xam biz tasavvurli idrok deb aytamiz. Biz o zimizni vaqtimizni taqsimlab idrok qila olamiz.Ovqatni qancha ʻ vaqtda pishib bo lishini va qancha vaqtda uy ishlariga ulgurishimizni xam idrok ʻ qilamiz. Biror narsani noto g ri idrok qilishimiz alluziya deb ataladi. Masalan bir ʻ ʻ 26 bir xil kg vazindagi paxta bilan temirni ikki qo limizda ko tarib tursak temirʻ ʻ og irdek tuyuladi vaxolangki bu ikkisi teng ʻ vazinli edi. Demak biz temirni og ir jism ekanligini idrok etmoqdamiz. Idrokni ʻ nomoyon qilishda nutq katta ahamiyatga ega.Chunki biz ko rib eshitib idrok ʻ qilayotganimizni nutqimiz orqali boshqalarga yetkazamiz. Idrok ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlarga bo linadi.Ixtiyoriy idrok hayolimizning bir joyida jamlangan ʻ xolda faqat shu narsaga etibor beramiz. Ixtiyorsiz idrok esa ko pincha yosh ʻ bolalarda kuzatiladi chunki ular bir narsani boshqa bir narsaga bog lab chalg ib ʻ ʻ ketadigan bo lishadi.Idrok qilayotgan narsamizni o tgan voqealar bilan taqqoslab ʻ ʻ chiqib kengaytirilgan holda fikrlaymiz .Biz televizorda ko rgan birorta kinomizni yana ʻ qayta ko rib qolsak , uning voqealarini qanday ro y berishini oldindan idrok ʻ ʻ qila olamiz. Biz avtobus kutayotganimizda uning soat nechida shu yerdan o tishini, qancha vaqtda yetib borishini xam bevosita idrok qilamiz. Chunki bu ʻ hodisa kundalik hayotimizda takrorlanuvchi hodisadir. Xotiramizda muxrlanib qolgan. Yuqorida aytib o tganimizdek idrok qilishda xotira muhim ro l ʻ ʻ o ynaydi.Biz biror voqea - hodisalarni idrok qilayotganimizda uning psixik ʻ jarayonlariga xam bog liq bo lar ekan. Inson kayfiyatsiz va tabi xira vaqtda ʻ ʻ xatto tabiat manzaralari xam allaqanday so ngidek ko rinadi. Ammo vaqti ʻ ʻ chog vaqtda u butunlay boshqacha ko rinadimi. Narsalarni idrok qilamizda ʻ ʻ unda qandaydir shakllar boshqa narsalarga o xshatib idrok qilamiz. Masalan ʻ osmondagi yulduzlarga qarab ularning yetti raqami bo lib turgandek ko rinadi. ʻ ʻ Bu hodisa hayolan idrok qilayotgandek ko rinadi. ʻ 27 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati: 1. Karimova V. Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot. –T., 1999 yil 2.G’oziyev E. Psixologiya. Toshkent. 2006-yil. 3. Shohruh-Mirzo Rahmonov. Mukammal xotira. 2014-yil. 4. 5000 Words in a month. (Yangi innovatsion assotsatsiyali lug’at). 2016-yil. 5. Дружинина В.. “Психология “. Учебник. “Питер”, 2003 6 . Болотова А.К., Макарова И.В. Прикладная психология: учебник для вузов. –М., Аспект Пресс, 2002. – 383с. 7. https//hozir.org 8.G`OZIYEV KITOBI 9 XALILOVA,HAYDAROV KITOB. 10 A.X. Югай , Н . А . Мираширова “ Общая психология ” – T ашкент 2014. 11. A.X.Югай, Н.А.Мираширова “Общая психология” – Tашкент Дружинина В.. “Психология “. Учебник. “Питер”, 2003. 12, Болотова А.К., Макарова И.В. Прикладная психология: учебник для вузов. –М., Аспект Пресс, 2002. – 383с. 13.G’oziyev E.G’. Umumiy psixologiya. -T. O’qituvchi. 2010 y. 510 b. 14. G ’ oziyev E . G ’. Psixologiya . - T ., O ’ zMU “ Universitet ”, 2003. 15. Ivanov P . I , Zufarova M . Y . Umumiy psixologiya . O ’ zROO ’ MTV – T .: O ’ zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti , 2014. 16.Ғозиев Е.Ғ. Психология. ЎзМУ. 2004 17.Усмонова Ш. Психолингвистика. – Тошкент: Университет, 2011. 18.Белянин В.П. Психолингвистика: Учебник.. – Москва: Флинта. Московский психолого-социальный институт. 2003. 19.Крийлов А.А., Маничева С.А. Практикум по общей, експерименталной и прикладной психологии.-Спб.: Питер, 2005.-550 с 28 2 0. Fayziyev Y . M . Umumiy va tibbiy psixologiya . Toshkent . 2017 21.. Ivanov P . I . va Zufarova M . E Umumiy psixologiya . Toshkent 2008 22.Гамезо М.В, Домашенко И.А Атлас по психологии М; «Просвещение» 1986 23. Гиппенрейтер Ю.Б Введение в общую психологию: Курс лекций: Учебное пособие для вузов –М.; ЧеРо 1997 24. Davletshin M.G Umumiy psixologiya T-2002 y 25. Джемс В. Психология.- М., 1991 26.Запорожец А. В. Избранные психологические труды: В 2-х т. Т. 1 / Под ред. В. В. Давыдова, В. П. Зинченко. — М.: Педагогика, 1986. Internet saytlari . 27. https://newjournal.org 28. https://e-library.namdu.uz 29. https://pedagoglar.uz 30. https://new.tdpu.uz 31. https://jdpu.uz 32. http://tdpu.uz 33. https :// uz . m . wikipediya . org > wiki 34. http :// elib . buxdu . uz 35. https :// docx . uz / document / tafakkur - va - nutq -66679343? lang = uz 29

Emotsiyalarning inson idrokiga ta’siri

KIRISH………………………………………………………………………3
I BOB. EMOTSIYALLIKNING   INSON HAYOT FAOLIYATIGA TA’SIRI……………………………………………………………………...5
1.1.Emotsiyalarning shaxs shakllanishidagi o’rni……………………………5
1.2.Bugungi zamonaviy hayotda inson emotsiyasining roli va   vazifalari…...11
II BOB. BUGUNGI ZAMONAVIY HAYOTDA INSON EMOTSIYASINING ROLI VA VAZIFALARI…………………………..14
2.1. Emotsiya psixologiyasining nazariy yondashuvlari va emotsional holatlar strukturasi……………………………………………………………14
2.2. Maktabgacha ta`lim yoshdagi bolalar emotsiyasi……………………….20
XULOSA……………………………………………………………………..23
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……………………..25
Купить