Dokument ma'lumotlari

Narxi 10000UZS
Hajmi 43.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 25 Fevral 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Енгил атлетика машқларининг назарий асослари

Sotib olish
Енгил атлетика машқларининг назарий асослари Режа: Кириш. 1. Енгил атлетика машқларининг умумий характеристикаси 2. Машғулот принциплари 3. Машғулотнинг асосий воситалари ва методлари 4. Енгил атлетикачиларнинг асосий жисмоний сифатларини ривожлантириш. Хулоса Фойдаланилган адабиётлар. Кириш Енгил атлетика – юриш, сакраш ва улоқтириш машқларидан иборат спорт туридир. Махсус жисмоний тарбия ўқув юртларида эса, енгил атлетика – мазкур спорт турининг назариясидан, амалий машгулотларидан ва уни ўқитиш методикасидан иборат дарс ҳамда шу соҳада илмий тадқиқотлар ўтказиладиган фандир. Қадимий юнон сўзи “атлетика” ўзбек тилида кураш, машқ деган маънони билдиради. Қадимий Юнонистонда кучлилик ва чаққонликда мусобақалашган кишиларни атлетлар деб атаганлар. Ҳозирда эса жисмоний камолотга етган кучли одамларни атлет дейдилар. Енгилатлетика деган ном шартли бўлиб, сиртдан қараганда енгил атлетика машқларининг оғир атлетика машқларига нисбатан енгил туйилишигагина асосланган. Айрим мамлакатларда енгил атлетикани “атлетика” (Францияда) е1ки “йўлка ва майдондаги машқлар” (АҚШ, Англияда) деб атайдилар. Енгил атлетика беш бўлимдан (юриш, югуриш, сакраш, улоқтириш ва кўп курашидан) иборат бўлиб, уларнинг ҳар қайсиси ҳам хилма-хил турларга бўлинади. Енгил атлетика машқларининг умумий характеристикаси Юриш – инсоннинг жойдан-жойга кўчишидаги оддий усул бўлиб, турли е1шдаги кишилар учун ажойиб жисмоний машқ ҳисобланади. Узоқ ва бир текис юрганда аъзойи бадандаги қарйиб барча мускуллар ишлайди, организмдаги юрак-қон томир, нафас олиш ва бошқа системалар фаолияти кучаяди, натижада модда алмашиниши ортади. Жисмоний машқ сифатида одатдаги юришнинг аввало соғломлаштириш аҳамияти бор. Одамни илк болалик чоғидан юришга ўргатадилар. Лекин бу билан кифояланиб бўлмайди. Ҳамма одамлар тўғри, чиройли ва тежамли юра билишлари зарур. Оддий юришдан ташқари, юришнинг бошқача хиллари ҳам бўлади: походда юриш, сафда юриш ва спортча юриш. Мусобақаларда техника жиҳатидан энг қийин, лекин энг фойдали хили – спортча юриш қўлланилади. Унинг тезлиги оддий юришга нисбатан икки марта ортиқ. Аммо бундай юқори тезликка эришиш учун, спортча юриш техникаси асосларини ўрганиб олишнинг ўзигина кифоя қилмай, балки оддий юришга қараганда анчагина интенсив иш бажариш талаб қилинади, энергия сарфлаш ортади. Шу сабабли спортча юриш билан шуғулланиш спортчи организмига анча таъсир кўрсатади, унинг ички органларини ва системаларини мустаҳкамлайди, уларнинг иш қобилиятини оширади, кучни ва айниқса чидамлиликни ривожлантиришга ижобий таъсир кўрсатади, иродали бўлишга ўргатади. Шунинг учун ҳам етук тез юрувчилар жуда чидамли бўладилар. Юриш мусобақалари стадион йўлакларида (соат стрелкаси ҳаракатига тескари йўналишда) ва оддий йўлларда (шосседа, шаҳар кўчаларида, сўқмоқларда ва ҳоказо) 3 дан 50 км гача масоқада ўтказилади. Юриш мусобақасида қатнашувчилар, қоида белгиланган юриш техникаси хусусиятларига риоя қилишлари керак. Буларнинг асосийси бир лаҳза бўлса ҳам иккала о е1қ бир вақтда ердан узилиб қолишига йўл қўймасликдан иборат. О е1қлардан биронтарси ерга тегмай турган фурсат содир бўлгудек бўлса, спортчи юришдан югуришга ўтган ҳисобланади. Бу қоидани бузган спортчини махсус судьялар мусобақадан четлатадилар. Югуриш – жойдан-жойга кўчишнинг табиий усулидир. Бу жисмоний машқнинг кўпроқ тарқалган тури бўлиб, жуда кўп спорт турлари (футбол, баскетбол, теннис ва бошқалар) таркибига киради. Югуришнинг жуда кўп хиллари енгил атлетика ҳар хил турларининг органик қисми ҳисобланади. Югурганда бутун организмнинг иш қобилиятига қўйилган талаб юргандагига нисбатан анчагина катта бўлади. Чунки югурганда аъзойи бадандаги мускул гуруҳларининг деярли ҳаммаси ишга тушади, юрак-қон томир, нафас олиш ва бошқа системалар фаолияти кучаяди, модда алмашиниш анча ошади. Шуғулланувчиларнинг имкониятларига қараб, масофа узунлигини ва югуриш тезлигини ўзгартириш билан иш миқдорини ҳар хил қилиш, одамнинг чидамлилиги, тезкорлиги ва бошқа фазилатлари ривожланишига таъсир этиш мумкин. Масалан, унчалик тез эмас, лекин узоқ вақт югуриш (айниқса ўрмон е1ки паркда) нинг гигиеник аҳамияти катта бўлиб, бу соғломлаштиришнинг энг яхши воситаларидан бири ҳисобланади. Юқори тезликда югуриш шуғулланувчиларга, хусусан уларнинг юрак-қон томир ва нафас олиш системаларига қўйилган талабни оширади ва чидамлиликни ривожлантирган зўр восита бўлиб хизмат қилади. Жуда катта тезликда югуриш эса, тезликни ривожлантириш учун машғулотларга киритилади. Югуриш билан шуғулланиш жара е1нида киши иродаси мустаҳкамланади, ўз кучини тақсимлай олиш, тўсиқлардан ўта билиш, очиқ жойда мўлжал олиш қобилияти ҳосил бўлади. Югуриш – томонлама жисмоний ривожланишнинг асосий воситаларидан биридир. Барча мутахассисликлардаги енгил атлетикачиларнинг ҳам, бошқа спорт турлари билан шуғулланувчиларнинг тренировкаларида югуришга кўп эътибор берилиши, шунингдек, фаол дам олиш, соғломлаштириш ва иш қобилиятини сақлаш воситаси сифатида югуришнинг улуши катта экани ана шундан. Югуриш – енгил атлетиканинг ҳамма турлари ичида энг ҳаммабоп жисмоний машқидир. Енгил атлетика мусобақаларида югуриш ва эстафетанинг турли хиллари етакчи ўрин тутади. Уларга томошабинлар ҳам жуда қизиқади. Шунинг учун югуришмусобақалари энг яхши ташвиқот воситаларидан бири ҳисобланади. Енгил атлетикада югуришнинг текис югуриш, тўсиқлар оша югуриш, эстафетали югуриш ва табиий шароитда югуриш хиллари бўлади. Югуришнинг хиллари ва масофа узоқлигининг вариантлари 1-таблицада кўрсатилган. Текисюгуриш маълум масофага е1ки вақтбай тарзда югуриш йўлкасида (соат стрелкаси ҳаракатига тескари йўналишда) ўтказилади. 400 метрга ва ундан қисқа масофага югуришда масофаларга югуриш умумий йўлкада ўтказилади. Белгиланган масофани ўтиш учун сарфланган вақт секундомер билан ўлчанади. бир соатлик ва икки соатлик югуришда вақт чегараланган бўлиб, натижа шу вақт ичида босиб ўтилган масофа тарзида метр ҳисобида аниқланади. Тў a сиқларошаюгуришнинг иккита хили бор: 1) ғовлар оша югуриш – бунда югуриш йўлкасида бир-биридан бир хил узоқликда масофадаги муайян жойларга қўйилган бир типдаги тўсиқлардан ошиб, 60 дан 400 м гача масофага югуришлар; ҳар қайси спортчи алоҳида-алоҳида йўлкадан югурилади; 2) 3000 метргача тўсиқлар оша югуриш (стипль – чез) – бунда югуриш йўлкасида у ер- бу ерга мустаҳкам ўрнатилган тўсиқлар оша, стадион секторларидан бирида ковланган чуқурга тўлдирилган сувдан кечиб югурилади; Эстафеталиюгуриш – бунда жамоама-жамоа бўлиб югурилади; жамоада югурувчилар қанча бўлса, масофа ҳам шунча этапларга бўлинган бўлади. Эстафетали югуришдан мақсад – эстафета та е1қчасини бир-бирига узатиб, уни мумкин қадар тез стартдан маррагача етказиб боришдир. Этаплар оралиғи бир хил (қисқа ва ўртача масофада) е1ки ҳар хил (аралаш масофада) бўлиши мумкин. Эстафетали югуриш кўпроқ стадион йўлкаларида, баъзан эса шаҳар кўчаларида (айланма ва юлдузсимон эстафеталар) ўтказилади. Табиий шароитдаюгуриш – бунда паст-баланд очиқ жойларда (кросс) югурилса, 15 км ва ундан узоқ масофаларга эса йўлларда (шосседа, сўқмоқ йўлларда) югурилади. Енгил атлетикадаги энг узоқ, яъни марафонча масофа 42 км 195 м га тенг. Аҳоли яшайдиган оралиғини босиб ўтадиган анъанавий югуришлар ҳам ўтказиб турилади. Сакраш – тўсиқлардан ўтишнинг табиий усули бўлиб, қисқа вақт ичида асаб-мускул кучига максимал зўр бериш билан характерлидир. Енгил атлетик сакраш машуғлотларида спортчиларнинг ўз таналарини идора қила билиш, кучларини йиға билиш қобилиятлари такомиллашади, куч, тезлик, чаққонлик, мардлик орта боради. Сакраш – ое1қ ва тана мускулларини кучайтириш ва сакровчанликни ҳосил қилиш учун энг яхши машқлардан бири бўлиб, фақат енгил атлетикачиларга эмас, балки бошқа спорт турларининг вакилларига ҳам, айниқса, баскетболчиларга, волейболчиларга ва футболчиларга зарурдир. Енгил атлетик сакраш икки турга бўлинади: 1) имкон борича баландроқ сакраш мақсадида вертикал тўсиқлардан ўтиш – баландликка сакраш ва лангарчўп билан сакраш; 2) имкони борича узоқроққа сакраш мақсадида горизонтал тўсиқлардан ўтиш – узунликка сакраш ва уч хатлаб сакраш. Сакрашда эришилган натижалар метр ва сантиметр билан ўлчанади. Сакраш турган жойдан ва югуриб келиб ижро этилади. Уч хатлаб сакраш ва лангарчўп билан сакраш мусобақалари а е1ллар учун ўтказилмайди. Буларни бажариш вақтида ҳосил бўладиган қаттиқ зарблар а е1ллар ички органлари ҳолатини бузиб қўйиши мумкин. Улоқтириш – махсус снарядларни узоқликка итқитиш ва улоқтириш машқларидир. Буларнинг натижалари метр ва сантиметр билан аниқланади. Улоқтириш асаб-мускул кучланиши қисқа вақтда максимал бўлиши билан характерлидир. Бунда қўл, елка камари ва тана мускулларигина эмас, балки о е1қ мускуллари ҳам фаол қатнашади. Енгил атлетика снарядларини узоққа улоқтириш учун, куч, тезлик, чаққонлик юқори даражада ривож топган бўлиши ва ўз кучини йиға билмоқ зарур. Улоқтириш билан шуғулланиш бу муҳим фазилатларни тараққий эттирибгина қолмасдан, бутун тана мускулларининг гармоник ривожланишига ҳам е1рдам беради. Енгил атлетика улоқтиришлар ижро усулига қараб уч турга бўлинади% 1) бош ортидан бошлаб улоқтириш (найза ва граната); 2) айланиб улоқтириш (диск, босқон); 3) итқитиш (ядро). Улоқтириш усулларининг фарқи снарядларнинг шакли ва оғирлигига боғлиқдир. Енгил, ушлаш ўнғай бўлган снарядларни тўғридан югуриб келиб, бош ортидан бошлаб узоққа улоқтириш мумкин: оғирроқ снарядларни айланиб ўлоқтириш ўнғайроқ; махсус тутқич бўлмаган, оғир снаряд ядрони эса итқитиш ўнғайроқ. Енгил атлетик улоқтириш турлари ва хиллари 1 – жадвалда берилган. Кўпкураш югуриш, сакраш ва улоқтиришнинг ҳар хил турларини ўз ичига олади. Кўпкураш таркибидаги турлар миқдорига қараб номланади: учкураш, тўрткураш, бешкураш, олтикураш, саккизкураш, ўнкураш. Кўпкураш турлари 1 – жадвалда кўрсатилган. Кўпкураш асосий турлари: эркаклар учун – ўнкураш ва ае1ллар учун – бешкураш ва ўспиринлар учун – олтикураш ва саккизкураш. Мусобақани енгиллатиш учун, енгил атлетиканинг бундай оғир турларидан мусобақалар икки кунда ўтказилади. Кўпкураш шуғулланувчилар олдига жуда юқори талаблар қўяди. Улар техник жиҳатдан юқори маҳоратли бўлишларидан ташқари, спринтерлардек тезкор, улоқтирувчилардек кучли, сакровчилардек сакровчан ва чаққон, ғовошарлардек дадил, ўртача масофага югурувчилардек чидамли бўлишлари керак. Кўпкураш программасини тўла бажариш эса, умуман аъло даражада чидамли бўлишни, юқори даража ривожланган иродавий фазилатларни талаб қилади. Кўпкураш билан шуғулланиш – енгил атлетика билан эндигина шуғуллана бошловчилар учун ҳам ҳар томонлама жисмоний ривож топишнинг энг яхши йўлидир. Ёш спортчи кўпкураш тизимида тузилган Алпомиш ва Барчиной тест нормаларидан кейингина енгил атлетик кўпкурашнинг махсус машғулотларига ўтади. Кўпкураш билан шуғулланиш спортчилар организмига ҳар томонлама таъсир кўрсатиш билан, енгил атлетиканинг алоҳида туридан махсус тренировка қилиш учун ҳам яхши замин яратиб беради. Кўпкураш натижаси спортчининг кўпкураш таркибидаги ҳар бир турда кўрсатган натижаси учун олган очколари йиғиндиси билан белгиланади. Бунинг учун махсус очколар жадвалидан фойдаланилади. Машғулот принциплари Спорт машғулоти педагогик принциплар асосида тузилади. Жисмоний машқлар билан шуғулланишнинг махсус хусусиятлари бўлгани учун (нерв ва жисмоний кучнинг зўр бўлиши, спортчи организмининг функционал имкониятларини ошириш кераклиги кабилар), педагогика принциплари спорт машғулотлари жарае1нига мосланиб ривожлана боради. Бундан ташқари, жисмоний тарбия жара е1нининг хусусиятларини акс эттирадиган принциплар ҳам пайдо бўлади. Спорт машғулотида қуйидаги асосий принциплар ташкил топади: Ҳар томонлалик принципи, онглилик принципи, аста-секинлик принципи, такрорийлик принципи, кўргазмалилик принципи, индивидуаллик (уддалай олиш) принципи. Ҳар томoнламалик принципи. Енгил атлетикачининг ҳар томонлама ривожланган бўлиши – юқори даража ахлоқий савияли бўлиши, ҳар жиҳатдан иродали бўлиш, мускуллари ва ҳаракат фазилатларининг мутаносиб тараққий топган бўлиши, юрак-қон томир, нафас олиш ва бошқа система ва органлар иш қобилиятининг аъло даражада бўлиши, ҳаракатларни хилма-хил бошқара олиш, умуман, жисмоний камолотга етиш демакдир. Енгил атлетикадаги ихтисослашни бир томонлама тушуниш, масалан, спринтда машқ қилиш фақат қисқа масофага югуришдан иборат, деб билиш ярамайди. Бу мақсадга эриши учун турли-туман жисмоний машқлар қилиш лозим. Ҳар томонлама ривожланиш даражасини ошириш – танлаб олинган енгил атлетика турида махсус жисмоний тай е1ргарликка, техник маҳоратга эришиш учун янада пишиқроқ машқ кўриш асосий шартдир. Ҳар томонламалик принципининг е1ш енгил атлетикачиларни тарбиялашда айниқса муҳим аҳамияти бор. Ёшликда ҳар томонлама жисмоний ривожланиш – катта бўлганда соғлом ва ишга яроқли бўлиш заминидир. Ҳар томонлалик принципи, енгил атлетикачининг бутун организмига ижобий таъсир кўрсатиш учун, хилма-хил методлар ишлатишни ва турлитуман жисмоний машқлар қилишни талаб этади. Шундагина спортчи жисмоний камолотга ета олади. Онглилик принципи. Спортчиларнинг ўз тай е1ргарликларига онгли ва актив муносабатда бўлишларига катта эътибор берилади. Машғулот онгли ташкил қилинса, онгли ўтказилса, ҳар бир енгил атлетикачи ўзи қила е1тган машқ айнан нима учун кераклигини билади. Машғулот мақсадини. Воситаларини, методларини ва ҳоказоларни аниқ тушуниш, спорт техникаси ва тактикасини муваффақиятли ўргатишга имкон берибгина қолмай, балки кучни, тезкорликни, чидамлиликни самаралироқ ривожлантиришга, ахлоқ ва ирода фазилатларини тарбиялашга, мусобақаларда тузукроқ натижалар кўрсатишга имкон беради. Енгил атлетикачилар ўз тайе1ргарлигига актив, онгли муносабатда бўлса, спорт назарияси ва методикасини чуқур ўрганса, уларнинг самаралироқ машғулот қилишларига, мусобақаларда муваффақиятлироқ қатнашишларига ва кейинчалик ўз тажрибаларини е1шларга бера билишга имкон яратадиган билим ва тажриба орттиришларининг аҳамияти жуда катта. Аста-секинлик принципи. Бу принцип машғулотда куч келишни астасекин, лекин муттасил ошира боришни, машғулотда бажариладиган ишнинг ҳажми ва интенсивлигини ошира боришини, ҳаракат ва вазифани аста- секин қийинлаштира боришни назарда тутади. Бу принцип-машғулот таъсирида органлар ва системаларда узоқ вақт давомидагина ўзгариш ва қайта қурилиш юз бериб, уларнинг функциялари яхшиланади, деган физиологик қоидага асосланади. Орган ва системаларда тузукроқ ўзгариш бўлиши учун бир неча ойлар ва йиллар талаб қилинади. Айниқса марказий нерв системаси функциясини эҳти е1тлик билан ва аста-секин такомиллаштириш керак. Машғулотда куч беришни арифметик йўсинда орттирилмайди, яъни бугун бир марта такрорланса, эртага икки марта, индинига уч марта, дегандек ошиб кетавермайди. Куч бериш енгил атлетикачининг шу бугунги кайфиятга ва машғулот шароитига қараб ўзгараверади: машғулот самаралироқ бўлиши учун унинг дозасини камайтириш е1ки кўпайтириш, шунингдек, уни бутунлай бошқа характерда ўтказиш керак бўлиб қолиши мумкин. Шундай қилиб, аста- секинлик бир йўсинда ўзгариб бориш билан бўлмайди. Лекин машғулотни умуман ниҳоятда аста-секин мутассил ошира бориш (асосан интенсивликни ва давом этиш вақтини ошириш ҳисобига) сақланиб қолиши керак. Амалдаги спортда машғулотда куч бериш кўпинча нарвонсимон бўлади, яъни бир ҳафталик машғулотлар циклидан иккинчи ҳафта циклига ўтишда оширилади. Бу – ҳар қайси кейинги циклда куч келиш бирмунча ортиқроқ демакдир. Бунда баъзи орган ва системаларда эришилган ўзгаришларни мустаҳкамлаш, спорт техникаси ва шу кабиларда турғунликка эришиш учун кўпинча бир хилда куч беришни икки е1ки ундан ҳам кўпроқ цикл давомида қайтаришга тўғри келади. Баъзан эса организмни тўла тиклаш учун камроқ куч бериладиган цикллар зарур бўлади. Шундай қилиб машғулотда куч беришнинг нарвонсимон орта бориши тўлқинсимон ҳам бўлиши керак. Машғулотда куч беришни шундай ошира бориш керакки, машғулот кунлар оралиғида спортчи ўз куч имкониятларини тўла тиклаб оладиган бўлсин. Бу асосан тай е1рлов даврига ва мусобақа бўладиган кунга бевосита яқин қолган кунларга тааллуқлидир. Аста-секинлик принципи енгил атлетиканинг исталган турида қандай методика бўлишини ҳам аниқлаб беради. Бу методика кўпроқ педагогикадаги “Оддийдан мураккабга”, “енгилдан қийинга”, “маълумданноъмаълумга” қоидаларга асосланган бўлади. “Оддийдан мураккабга” қоидаси машқлари аста-секин мураккаблаштира бориши, “енгилдан қийинга” қоидаси эса ўргатиш вақтда жисмоний куч келишни аста- секин ошира боришни кўрсатади. Ўргатиш вақтида бу қоидалар бир-бири билан уйғунлашиб тадбиқ этилиши табиийдир. Лекин ўргатиш бошларида, ҳатто, осонгина машқларни бажариш пайтида, анчагина жисмоний ва психик қийинчиликлар чиқиб қолиши мумкин. “Маълумдан ноъмалумга” қоидаси е1ки жисмоний машқларни ўргатишда “ўзлаштирилгандан ўзлаштирилмаганга” қоидаси олдин билиб олинган ҳаракат малакасини янги машқни ўргатишга тадбиқ қилишда кўпроқ сезилади. Бу қоида одатда ўргатиш методикасида кетма-кет бўлишини аниқлаб беради. Тренировка машғулотларининг ҳам ҳар қайси машғулотнинг ҳам куч келиши ва мураккаблиги бир текисда равон орта боради. Ҳафталик, ойлик ва кўп йиллик перспектив машғулот режаларидаги, машғулот процесси худди мана шу принцип асосида қурилади. Аста-секинлик спортчининг кучи ва имкониятига мувофиқ бўлиши, машқ кўрганлик даражаси ва спорт натижалари узлуксиз ўсиб боришини таъминламоғи зарур. Аста-секинлик шундай бўлсинки, унда 12-14 е1шда машқ бошлаган болалар, ўрта ҳисобда бир разряд илдамлаб, 9-10 йилда халқаро тоифадаги спорт устаси даражасига етсин. Улғайиброқ қолган е1шларга спорт устасига етиши учун ўрта ҳисобда 5-6 йил керак бўлади. Енгил атлетиканинг турига ва шуғулланувчининг шахсий хусусиятига қараб, тай е1ргарлик вақти бир қанча ўзгариши мумкин. Аста-секинликка эътиборсизлик билан қараш, машқ кўрганлик даражасини тезроқ кўтаришга интилиш (машғулотни жадаллаштириш) ҳеч қачон чинакам маҳорат келтира олмайди ва соғликка зарарли бўлиши мумкин. Такрорийлик принципи. – Бу машғулот жара е1нидаги ҳал қилувчи принциплардан биридир. Чидамлилик, тезкорлик, куч ва бошқа фазилатлар фақат машқларни такрорлашдагина ривожланиши мумкин. Такрорлаш спорт техникасини ва тактикасини эгаллашда, иродавий ва бошқа фазилатларни тарбиялашда ҳам зарурдир. Фақат кўп марта такрорлаш спортчи органлари ва системаларида мустаҳкам ўзгаришларга эришишга, малака ва билимларини мустаҳкамлашга, спорт натижаларини оширишга е1рдам беради. Машғулот таъсирида органлар ва системаларда тегишли ўзгаришлар пайдо бўлиши учун бир-бири билан рефлектор алоқадорлик ҳосил бўлиши учун такрор таъсир этиш керак, деган қоида бор. Такрорийлик принципи ана шу жуда муҳим физиологик қоидага асосланган. Жисмоний машқларни такрор- такрор бажармасдан, машғулотларни мунтазам ўтказиб турмасдан, машғулот натижаларини ўстириш, такомиллаштириш ва мустаҳкамлаш мумкин эмас. Демак, бу принцип айрим машқ, вазифа е1ки ҳаракатларни такрор-такрор бажаришни, тренировка машғулотлари, цикллари, ойлари, йилларини такрорлашни назарда тутади. Такрорланиш энг яхши натижа бериши учун, ишлаш ва дам олишни, чарчаш ва тикланишни бир-бирига мутаносиб олиб бориш керак. Айрим машқларни такрорлаш миқдори ва улар ўртасидаги дам олиш оралиғи енгил атлетикачиларнинг тай е1ргарлик даражаси, уларнинг е1шлари, машқнинг тури, ташқи шароит ва шу каби бошқа омилларга боғлиқдир. Машқларни такрорлаш миқдори ва дам олиш оралиғи мавжуд тажрибага асосланиб белгиланади. Илмий маълумотлар, мураббийнинг педагогик кузатиш натижаси ва спортчининг субъектив ҳис этишига қараб, такрорлашга муайян тузатишлар киритилади. Машқ қанча енгил бўлса, одатда такрорлаш миқдори кўпроқ ва дам олиш оралиғи озроқ бўлади. Аксинча, машқ қанча қийин бўлса, такрорлаш шунча оз ва дам олиш оралиғи кўп бўлади. Енгил атлетикачининг тайе1рлик даражаси ортган сари такрорланиш миқдори кўпайиб, дам олиш оралиғи камая боради. Чарчаб қолиб, иш қобилияти камайиб қолган тақдирда, тезкорлик, куч, чаққонлик, аниқ ҳаракат қилиш ва юқори жадаллик билан талаб қиладиган узлуксиз бажариладиган машқларни давом эттирмаган маъқул. Озроқ вақт (бир неча дақиқа) дам олиб олса, спортчининг кучи тикланиб, у машқни иккинчи марта такрорлай олади, кейин яна дам олиб, учинчи марта такрорлаши мумкин ва ҳоказо. Чидамлиликни тарбиялашда эса, чарчоқ бошланса ҳам машқни давом эттириш шарт. Кўпинча бундай иш яна бир неча марта такрорланади, лекин дам олиш оралиғи анчагина кўп (20-25 дақиқа) бўлади. Агарда чарчоқни ошира бора машқни такрорлаш зарурати туғилса, дам олиш оралиғи анча камаяди (1-3 дақиқа). Машқларни такрорлашнинг оптимал миқдори ва дам олиш оралиғининг чўзилиши ўзгармас бўлиши мумкин эмас. Улар машқ кўрганлик даражаси ортишига, дозани кўпайтириш е1ки камайтириш эҳти е1жига, гигиеник ва бошқа шароитларга, машғулот даврига, енгил атлетикачининг кайфиятига ва бошқа кўпгина сабабларга қараб ўзгариб туради. Ўқув-тренировка машғулотларининг такрорланишини тўғри белгилаб олиш ҳам муҳимдир. Бунда энг аввал ўтган машғулотдан кейин кучни етарли тиклаб олгандагина навбатдаги машғулотни бошлашга эътибор бериш керак. Шунинг учун максимал куч келадиган машғулотни кам куч келадиганларига, шунингдек, актив дам олишга алмаштириб туриш керак. Агарда бир неча кун давомида кўп куч келадиган машғулотлар ўтказилиб уларнинг ҳар қайсидан кейин иш қобилияти тўлиқ тикланмаса, унда ҳафта охирида енгил атлетикачига 2-3 кунгача дам (жумладан, актив дам) бериш керак. Бу, ўтган ҳафтадаги машғулотларда куч келгандан кейин янги ҳафталик бошланишида спортчи организмининг иш қобилиятини тиклаш учун зарур. Шу мақсаддда куч келишнинг ҳар хил ҳафталик цикллари ҳам алмашиб туради: кўп куч берилган ҳафтадан кейинги ҳафтада енгилроқ машғулот қилинади. Спортчи организмининг иш қобилияти тўлиқ тиклангандан кейин, катта куч келадиган учинчи ҳафта бошланади. Бу шартларга риоя қилиш фақат машқкўрганлик даражасини ошириш учун эмас, балки соғлиқни мустаҳкамлаш учун ҳам хизмат қилади. Ҳозирги вақтда машғулотлар кўпроқ ўтказилади. Бунда машғулот жадвали ўзгармайди, жисмоний машқларнинг оптимал таъсир этиши эса куч келишни дозалаш ҳажми, жадаллиги ва мураккаблиги билан белгиланади. Техника е1ки тактикани эгаллашга бағишланган машқ ва машғулотларни қанча такрорлаш уларни идора этиб боришдан ҳам кўра, ҳаракат ва фаолият жадаллиги ва характерига кўпроқ боғлиқдир. Одатда шуғулланувчилар максимал жадаллик керак бўладиган машқларни ўргана е1тганда, машқ қилишга хоҳиш, қизиқиш ва эътибор камайганидан эмас, балки жисмоний томондан чарчаганларидан машқни тўхтатиб қўядилар. Машқларни такрорлаш миқдори шундай бўлсинки, унда ўргана е1тган ҳаракат ортиқча зўрма-зўракиликсиз бемалол бажарилган бўлсин. Озроқ чарчоқ пайдо бўлгудек бўлса, машқ ўрганишни тўхтатиш керак. Аммо у е1ки бу фазилатни ривожлантиришга мўлжалланган машқларни такрорлайверса бўлади. Машқни ўргатишда куч келмайдиган, тез-тез ўтказиладиган машғулотлар маъқулроқ. Ўргатила е1тган ҳаракатларни такрорлашда эса кам ва ўртача зўр бериш керак. Ўргатила е1тган ҳаракатни бошқара оладиган бўлгунга қадар энг зўр бериш тавсия қилинмайди. Машқларнинг ўзига хос хусусиятларини ҳам ҳисобга олиш керак бўлади. Баъзи машқларда ҳаракат техникасининг тўғри чиқиши учун энг кўп зўр бериш даражасидан кўра анча куч бериш кифоя бўлса, бошқа бир хил машқларда (масалан, спринт старти) энг юқори даражага яқинроқ зўр бериш керак бўлади. Агар бир серия тез-тез ўтказилган машғулотлардан кейин танаффус (2-4 машғулот ўрнида) қилинса, техника ва тактикани билиб олиш учун фойда кўпроқ бўлади. Такрорийлик принципидан спортчиларнинг кўплаб мусобақаларда қатнашмоғи зарур экани келиб чиқади. Мусобақаларда қайта-қайта қатнашганда спорт техникаси ва тактикаси равонлашади, жисмоний ва иродавий фазилатлар мустаҳкамланади, жанговар характер шаклланади. Кўргазмалилик принципи. Бу принципда ҳаракатларни, фотосуратларни, кинограммаларни, ўқув кинокартиналарини намойиш қилиш ўргатишни анча тезлаштиради, енгил атлетика машқларининг мукаммалроқ техникасини билиб олишга е1рдам беради. Кўргазмалилик спортчиларнинг маънавий ва иродавий фазилатларини тарбиялаш учун керак. Бу уларнинг функционал имкониятларини оширишга ҳам таъсир кўрсатади. Масалан, унча яхши тай е1рланмаган спортчи, кўпроқ тай е1рланганига қараб машқни тузукроқ бажаришга ҳаракат қилади, кучлиларга тенглашишга интилади. Кўпроқ тай е1рланганларга қараб, шуғулланувчилар қийнчиликлардан озроқ қўрқадилар кўпроқ зўр беришга қодир эканларини кўрсатадилар, чарчоқни осонроқ енгадилар. Спортчини тарбиялашдаги кўргазмалилик аввало намуна кучи демакдир. Индивидуаллик (уддалай олиш) принципи. Бу спортчининг шахсий хусусиятларини, унинг куч ва имкониятлари машғулот пайтидаги куч келиш ва талабларга мос бўлишини ҳисобга олиб машғулот ўтказишни талаб қилади. Жисмоний машқлар, уларнинг шакли, характери, жадаллиги ва давом этиши, шунингдек, бажариш методлари шуғулланувчиларнинг жинсига, е1шига, жисмоний тай е1ргарлигига ва соғлигига мос бўлиши керак. Иродавий фазилатларни, меҳнатсеварликни ва бошқа жиҳатларни ҳам ҳисобга олмоқ даркор. Индивидуал жиҳатдан е1ндошиш спортчи органлари ва системаларини мустаҳкамлаш учун унинг кучини, тезкорлилигини, чидамлилигини ва чаққонлилигини ошириш учун жисмоний машқларни танлашда ва татбиқ этишда ниҳоятда муҳимдир. Бусиз юқори спорт маҳоратига эришиб бўлмайди. Спортчининг шахсий имкониятларини, аввало врач назорати, педагогик кузатиш, назорат (кучни, тезкорлиликни, чидамлиликни, эгилувчанликни, техникани ва бошқаларни синаб кўришга мўлжалланган) машқлар билан билиб олинади. Спортчининг соғлиги тўғрисидаги маълумотлар, назорат машқлар бажариш йўли билан мунтазам текшириб бориш натижалари, шунингдек спортда эришилган ютуқлар спортчининг тайе1ргарлик даражасидаги кучли ва бўш томонларини аниқлаб, шунга қараб машғулотлар режаларини тузиш ва уларга тегишли ўзгартиришлар киритш имконини беради. Индивидуаллаштириш принципи кўп жиҳатдан машғулотнинг перспектив, йиллик ва ойлик режалари е1рдамида амалга оширилади. Машғулот принципларининг ўзаро боғлиқлиги. Спорт машғулоти юқорида кўрсатилган принципларга амал қилиб ўтказилади. Уларнинг ҳаммаси бир-бири билан ўзаро боғлиқ ва иккинчиси учун шарт. Ҳар томонлама жисмоний тарбиялаш аста-секинликсиз бўлмаса, аста-секинлик такрорийликсиз мумкин эмас. Шунинг билан бирга индивидуал хусусиятларни ҳисобга олмасдан муваффақият қозониб бўлмайди. Онглиликсиз эса ҳеч қандай машғулот бўлиши мумкин эмас. Шундай қилиб, машғулот процессида енгил атлетикачини тарбиялаш, ўргатиш ва унинг функционал имкониятларини оширишдан иборат ягона процесснинг турли томонлари сифатида барча принциплар бир-бири билан ўзаро чамбарчас боғлиқдир. Машғулотнинг асосий воситалари ва методлари Спорт техникасини ўргатиш, спорт тактикасини ўргатиш, жисмоний фазилатларни тарбиялаш ва назарий билимлар беришдан иборат беш хил ўзаро узвий боғлиқ процесс спортчини машғулот қилиш ягона процессининг беш томонини ташкил этади. Енгил атлетикачиинг е1шига ва тай е1ргарлик даражасига, енгил атлетика турининг хусусиятларига, машғулотнинг қайси даври босқичи эканига қараб, машғулотнинг айрим томонларига кўпроқ, айрим томонларига эса озроқ аҳамият берилади. Масалан, энди бошла е1тган спортчи енгил атлетик ва бошқа машқлар техникасини ўзлаштиришга кўпроқ эътибор бериши, умумий жисмоний тайе1ргарлигини яхшилаб олиши керак бўлса, спорт устаси кўпроқ юқори тактик маҳоратга ва махсус жисмоний тай е1ргаликка аҳамият бериши керак. Та е1рлов даврида умумий ва махсус асос ҳосил қилишга кўпроқ вақт ажратилса, мусобақалашиш даврида махсус машғулотга кўпроқ вақт берилади. Бир хил машқни бажара туриб, тай е1ргарликнинг турли томонларини билиб олиш мумкин, лекин қайсидир бир томонини кўпроқ билиб олинади. Смасалан, спорт техникаси ўргатила е1тган жисмоний ва иродавий фазилатлар ривожланади ва тарбияланади. Бу мисолдаги машқдан асосий мақсад ўргатиш бўлгани учун спортчининг ҳаракатини бошқара билиш имкониятларига кўпроқ талаб қўйилади. Демак, бу машқ кўпроқ ўргатишга қаратилган экан. Шундай қилиб, қайси бири кўплигига қараб машғулотнинг бешта томони ҳам айтиб ўтилади. Машғулотни режалаштириш ва ўтказиш пайтида машқларнинг фақат асосий таъсирини эмас, балки қўшимча таъсирини ҳам назарда тутиш керак. Техникани, тактикани, жисмоний ва иродавий фазилатларни такомиллаштиришга машғулотнинг бош воситалари бўлиб хизмат қиладиган жисмоний машқларни систематик бажариб туриш йўли билан эришилади. Жисмоний машқлар учта асосий гуруҳга бўлинади: 1. Спортчи енгил атлетикачининг қайси туридан ихтисос ола е1тган бўлса, шу турга ва шу турнинг барча элементлари ва вариантларига хос машқлар (масалан, қисқа масофага югуришдан, яъни спринтдан ихтисос ола е1тганда, енгил атлетикачининг бу турига ҳамма қисқа масофаларга югуриш, эстафетали югуриш, тезланишли югуриш, суръатни ўзгартириб югуриш, юриб келиб югуришга ўтиш ва ҳоказо). 2. Умумий ривожлантирувчи жисмоний машқлар. Булар иккита кичик гуруҳларга бўлинади: а) бошқа спорт турларидан олиб, (гимнастикадан, енгил атлетика турларидан, оғир атлетикадан, спорт ўйинларидан ва бошқалардан) умумий жисмоний ривожланиш учун қўлланиладиган машқлар. Бунда ўз спорт турини хусусиятлари ҳам ҳисобга олинади. Масалан, улоқтирувчи кўпроқ оғир атлетикачидан, қисқа масофага югуришдан, сакрашдан, баскетболдан ва волейболдан фойда топса, узоқ масофага югурувчи оғирликлар кўтариб машқ қилишга озроқ аҳамият беради. Лекин айрим машқлар ҳамма енгил атлетикачилар учун шарт. Умумий чидамлилик ва соғликни яхшилаш учун – е1зда кросс чопилади; мускулларни ривожлантириш ва мустаҳкамлаш учун – оғирликлар билан машқ қилинади; тезкорлик ҳосил қилиш учун – қисқа масофага югурилади; чаққонлик ва ҳаракатни бошқара билишни ўстириш учун – баскетбол ўйналади ва гимнастика снарядларида машқ қилинади; б) турли буюмлар (та е1қ, арғамчи, гантеллар ва бошқалар) билан е1ки буюмсиз умумий жисмоний ривожланиш учун қўлланиладиган тай е1рлов машқлари. Бунга энгашиш, бурилиш, тебраниш, айланиш, о е1қ-қўлни букиш, сакраш каби жуда кўп ҳаракатлар киради. Умумий ривожлантирувчи тай е1рлов машқлари биринчи навбатда янги бошлана е1тган ва оз тай е1рланган енгил атлетикачиларни умумий жисмоний ривожлантиришга мўлжалланган. Шунингдек, улар бўғимлардаги ҳаракатчанликни оширади ва спортчи ўз ҳаракатларини бошқара олишини яхшилайди. Бу машқлардан қомат расоликдаги ва жисмоний ривожланишдаги камчиликларни тузатишда ҳам фойдаланилади. Кўпроқ кучни ривожлантириш ва бўғимлар ҳаракатчанлигини оширишга мўлжалланган умумий ривожлантирувчи машқларнинг асосийлари 2, 3, 4, 5расмларда тасвирланаган. 3. Танлаб олинган спорт турига мослаб жисмоний ва иродавий фазилатларни ривожлантиришга, шунингдек, техника ва тактикани ўргатишга мўлжалланган махсус машқлар. Танлаб олинган спорт турини такрор ижро этиш билан кучни, тезкорликни, чидамлиликни, бўғимлар ҳаракатчанглигини, чаққонликни махсус машқлардагидек даражада ривожлантириб бўлмайди. Маълумки, жисмоний машқлар спортчининг организмига кўп томонлама таъсир кўрсатиши мумкин, бу кўпинча спорт машғулотида бирданига бир неча вазифаларни ҳал этишга имкон беради. Масалан, кросс ички органлар ва системаларни мустаҳкамлайди, тиришқоқлик, қийинчиликни енгишда ирода тарбиялайди, мускуллар қайишқоқлигини оширади, югуриш техникасини такомиллаштиради. Лекин бу вазифалар ҳар қайси машқда бир хилда ҳал этилмайди. Масалан, штанга билан бажарилган машқлар кўпроқ кучни, узоқ масофага югуришни чидамлиликни, акробатик сакрашлар чаққонликни кўпроқ ривожлантириб, бошқа фазилатларни эса камроқ ривожлантиради. Шундай қилиб, ҳар қайси жисмоний машқ муайян фазилатларларни бошка фазилатларларга қараганда кўпроқ ривожлантиради. Керакли фазилатларни мана танлаб ривожлантириш учун махсус машқлар ишлатилади. Улар олинган енгил атлетика турига мослаб айрим мускул группалари кучини у е1ки бу бўғин ҳаракатчанлиги, ҳаракат тезкорлигини, ҳаракатлантирувчи реакция тезлигини, сакровчанликни тараққий эттириш имконини беради. Жисмоний фазилатларни ривожлантиришга қаратилган махсус жисмоний машқлар е1рдамида йўлакай спорт техникасининг айрим элементларини такомиллаштириш ҳам мумкин. Спорт техникасини билиб олишга мўлжалланган махсус машқларни кўп марта такрорлаш натижасида эса йўлакай жисмоний фазилатлар ҳам ривожланади. Махсус машқлар одатда мазкур енгил атлетика туридан олинган бир нечта ҳаракатларнинг бир элементи, қисми е1ки “боғловчиси” бўлади. Улар снарядлар (енгил атлетик, тўлдирма тўплар, қум тўлдирилган халталар, гантеллар, штанга, қадоқ тошлар, блокдаги юклар ва бошқалар) билан яъни, снарядларни қўлда тутиб, снарядларда, гимнастик ғовларда, арқонда ва бошқаларда, яъни снарядлар устига чиқиб ва снарядсиз ижро этилади. (енгил атлетиканинг айрим турларидаги машғулотларга бағишланган бўлимлардаги махсус машқларга қаранг). Танлаб олинган енгил атлетика тури ва махсус машқлар мураккаб шароитда (юмшоқ йўлкада, шамол қаршидан эса е1тганда, е1мғир е1ға е1тганда) бажарилади. Бу енгил атлетикачиларни психологик томондан тай е1рлаш, уларда иродавий фазилатларни тарбиялаш, жисмоний фазилатлар даражасини ошириш учун қўлланилади. Машқларнинг қандай қилиб ва қандай шароитда бажарилишига қараб, уларнинг мақсадга мувофиқлиги ва спортчига бўлган таъсири ҳар хил бўлиши мумкин. Масалан, қанча давом этишига, тезлигига, ҳаракат шаклига (тиззани баланд кўтариб югуриш, сакраб-сакраб югуриш ва ҳоказо) қараб, шунингдек, ернинг қандайлигига (қаттиқ, паст-баланд очиқ жой ва ҳоказо) қараб, югуриш кўпроқ тезкорликни е1ки айрим мускул гуруҳлари кучини ривожлантириши е1ки айрим мускул гуруҳлари қайишқоқлигини ошириш мумкин. Гигиеник режим (овқатланиш, уйқу, кун таркиби, массаж ва ҳоказо) ва табиий факторлар (қу е1ш, ҳаво, сув) марказий нерв системасини яхшилаш соғлиқни мустаҳкамлаш ва чиниқиш учун энг яхши воситалардир. Улар енгил атлетикачининг фаоллигини оширади, унга кўпроқ ва фойдали машғулот қилиш, юқорироқ спорт муваффақиятларига эришиш, машғулотлардан кейин кучни тезроқ тиклай оладиган бўлиши мконини беради. Машғулот тизимида жисмоний машқлар ижро қилишнинг, иродавий фазилатларини тарбиялашнинг, спорт техникаси ва тактикасини ўргатишнинг турли методларини ишлатиш жуда муҳимдир. Спорт машғулотининг асосий методи-машқ қилиш методидир, яъни ҳаракат е 1ки фаолиятни такрор бажариш методидир. Спорт техникаси ва тактикасини ўргатишда ва жисмоний фазилатларни ривожлантиришда бу методнинг энг кўп аҳамияти бор. Спорт машғулоти воситалари томонлари қандай (жисмоний, маънавий-иродавий, техник ва тактик тай е1ргарлик) эканига қараб, машқ қилиш методларининг шакллари ҳар хил (такрорий, ўзгарувчи ва бошқалар) бўлади. Енгил атлетикачилар машғулотининг методлари ва воситалари бир-бири билан органик боғлиқдир. Муайян метод билан бажарила е1тган ҳар қайси восита маълум муҳлат давом этади ва спортчи организмига куч келадиган таъсир кўрсатади. Бу куч келишни машқнинг ҳажми (миқдори, қанча давом этиши), қандай жадалликда ижро этилиши (асаб-мускул кучланиши) ва мураккаблиги (бошқаларнинг мураккаблиги) нинг умумий йиғиндиси деб билмоқ керак. Демак, куч келишни аниқлашда, уни ташкил қиладиган уч томони ҳисобга олинар экан. Енгил атлетикачиларнинг асосий жисмоний сифатларини ривожлантириш. Ҳар томонлама жисмоний ривожланиш, соғлиқни мустаҳкамлаш ва спортда муваффақият қозонмоқ учун, жисмоний ва маънавий-иродавий фазилатларнинг асосийларини ривожлантириш ва тарбиялаш зарур. Ана шу жисмоний ва маънавий-иродавий фазилатларнинг асосийларини ривожлантириш ва тарбиялаш енгил атлетикачилар тайе1ргарлигининг муҳим қисмидир. Енгил атлетикачиларнинг асосий жисмоний сифатларини ривожлантириш (жисмоний тай е1ргарлик) – энг аввало спортчининг ҳар томонлама ва махсус жисмоний ривожланиш процессидир. Шунга биноан жисмоний тай е1ргарлик умумий жисмоний тай е1ргарликка ва махсус жисмоний тай е1ргарликка бўлинади. Умумий жисмоний тай е1ргарлик деганда енгил атлетикачининг гармоник ривожланиши, яъни ҳаракат мускулатурасини ривожлантириш, организм органлари ва системаларини мустаҳкамлаш, уларнинг функционал имкониятларини орттириш, бошқара олиш қобилиятини яхшилаш, кучни, тезкорликни, чидамлиликни, чаққонликни, эгилувчанликни ошириш, қомат ва тана тузилишидаги камчиликларни тузатиш назарда тутилади. Бунга эришиш учун турли хил ҳаракат фаолиятига қатнашувчи организм органлари ва системалари билан ҳамма тана қисмларига жисмоний машқлар е1рдамида мунтазам таъсир этиб туриш зарур. Бунинг учун эса юқорида зикр этилган уч гуруҳдаги машқлардан, айниқса, умумий ривожланишга мўлжалланган машқлардан ҳар хилларини ишлатиш керак. Махсус жисмоний тай е1ргарлик енгил атлетиканинг мазкур турини бажариш учун нима талаб этилишига қараб, спортчи организмининг ҳамма функционал имкониятларини, ҳамма органлар ва системаларини юқори даражада ривожлантиришга қаратилган. Бунинг учун, табиийки, танлаб олинган енгил атлетика турининг машқлари ва махсус машқлардан фойдаланилади. Умумий жисмоний тай е1ргарлик учун кўпинча умумий таъсир кўрсатадиган машқлардан, махсус тай е1ргарлик учун эса, аниқ мақсадга йўналтирилган машқлардан фойдаланилади. Лекин умумий жисмоний тай е1ргарликда ҳам жисмоний ривожланиш, тана тузилиши, қомат расолик ва шунга ўхшашлардаги айрим камчиликларни йўқотиш учун, аниқ йўналтирилган машқлар қўлланади. Умумий ва махсус жисмоний тайе1ргарликда кучни, тезкорлик, чидамлиликни, чаққонликни, эгилувчанликни ривожлантирувчи машқлар асосий роль ўйнайди. Худди шу жисмоний фазилатларда енгил атлетикачининг бутун организмидаги органлар ва системалар иш қобилиятига асосланиб, унинг ҳаракат қилиш имконияти акс этади. Кучни ривожлантириш . Куч кўпаймаса спорт маҳоратига етишиб бўлмайди. Ҳаракат тезлиги ҳамда чидамлилик ва чаққонлик кўп жиҳатдан мускуллар кучига боғлиқ. Мускуллар кучи бош мия қобиғи фаолиятига мос келадиган марказий нерв тизимининг аҳволига, мускулларнинг физиологик кўндаланг кесимига, мускулларда бўладиган биохимик процессларга, мускуллар қўзғалувчанлигининг ўзгаришига, уларнинг чарчоқлик даражасига ва бошқа сабабларга боғлиқ бўлади. Бош мия қобиғидаги ҳаракатлантирувчи зонанинг нерв тўқималаридан чиқадиган нерв импульслари орқа миянинг ҳаракатлантирувчи нервлари орқали мускулларга келгандагина мускул кучи содир бўлади. Бу, нерв тизими функционал имкониятларининг ҳал қилиувчи аҳамияти бор эканини кўрсатади. Айниқса янги бошловчи енгил атлетикачиларда мускул кучини ривожлантириш биринчи навбатда ўз мускулларини бошқара билиш, уларни қисқартира олиш ва кўпроқ куч бериб кучлантира олиш (нерв-мускул координациясини яхшилаш) ҳисобига бўлади. Шу билан бир вақтда, катта ирода кучи кўрсата билишни ўргата борилгани ҳам муҳимдир. Бундан ташқари, мускул кучини намо е1н қила олиш нерв тўқималарининг функционал имкониятини ошириш йўли билан ҳам ривожлантирилади. Мускул кучи унинг физиологик кўндаланг кесимига тўғри пропорционал бўлгани учун, жисмоний машқлар таъсирида мускул ҳажми ортган сари мускул кучи ҳам кшпая боради, шу билан бирга, мускулларда айланиш кучаяди, модда алмашиниш яхшиланади, энергия берадиган моддалар кўпаяди. Мускул кучининг бу асосий томонлари ўзро узвий боғлиқдир. Бироқ машқ ва методларни, мускул ҳажмини кўпроқ оширадиган е1ки нерв тўқималарининг тегишли функционал имкониятлари даражасини ошириб, кучни намо е1н қила олишни яхшилайдиган қилиб танлаш мумкин. Енгил атлетикачилар танасидаги ҳамма мускуллар кучли, гармоник ривожланган бўлиши керак. Лекин тана мускулатурасининг ривожланиш даражасига бўлган талаб енгил атлетиканинг турига боғлиқдир. Улоқтирувчиларга кучни ҳаммадан кўп ривожлантириш керак бўлса, марафончиларга ҳаммадан кам куч керак. Кучни ривожлантириш учун элементлар машқлардан тортиб, то яхлит енгил атлетика турига (сакраш, улоқтириш, стартдан ташланиш) қадар ҳар хил динамик машқлардан фойдаланилади. Кучни ривожлантиришда юк кўтариш машқлари, ўз вазнидан фойдаланиб е1ки шериги қаршилигини енгиб бажариладиган машқлар энг кўп қўл келади. Бундан ташқари, кучни статик намо е1н қилиш қўлланилади. Оғирлиги 2,5 кг дан ортиқ гантеллар, 10-15 кг гача қум билан тўлдирилган халталар, 2-5 кг лик тўлдирма тўплар, 16 ва 32 кг лик тошлар ва штангалар юк тариқасида хизмат қилади. Чидамлиликни ривожлантириш. Чидамли бўлиш енгил атлетикачиларга фақат мусобақаларда қатнашиш вақтида эмас, балки катта ҳажмдаги машғулот ишини бажариш учун ҳам керак. У аъзо ва тизимларнинг (айниқса марказий нерв тизими, юрак-қонтомир, нафас олиш тизимлари ва мускул аппаратининг) тай е1ргарлик даражасига, спорт техникасининг такомил даражасига ва ҳаракатларни тежамли бажара билишга боғлиқдир. Чидамлилик умумий ва махсус бўлади. Умумий чидамлилик – хар қандай спортчининг умумий жисмоний ривожланишининг таркибий қисми бўлиб, аввало марказий нерв тизимидаги, юрак-қонтомир, нафас олиш ва бошқа тизимлардаги жиддий ижобий ўзгаришларнинг натижасидир. Енгил атлетика айрим турларининг хусусиятига қараб спортчига махсус чидамлилик керак. Маълумки, қисқа масофага югурувчи марафонча югуришда, марафончи эса 400 м тез югуришда чидамсиздир. Кўп соатли мусобақага бардош бера оладиган лангарчўп билан сакровчи, 1500 м га югуришда чидамсиз бўлиб чиқиши мумкин. Енгил атлетиканинг ҳар бир туридаги махсус чидамлиликнинг ўзига хослиги шу қадар зўрки, унинг ҳар бири учун ўз методикаси бўлиши керак. Умумий чидамлилик йиллик машғулотга киритилган жисмоний машқларнинг деярли ҳаммаси воситасида ҳосил қилинади. Албатта, енгил атлетиканинг айрим туридаги махсус машғулот ҳам умумий чидамлиликни оширади. Лекин умумий чидамлиликни оширишнинг энг яхши воситаси унчалик жадалламай узоқ вақт югуриш. (айниқса кросс). Умумий чидамлиликни ҳосил қилиш учун, организмдаги процессларнинг иш тугагандан кейин юз берадиганларидан кўра, иш давом этае1тганда содир бўладиганларининг аҳамияти кўпроқ. Худди машқ бажара е1тган вақтда бош мия қобиғида аъзолар ва тизимлар функциларини бошқарадиган, динамик стериотип ҳосил қиладиган, енгил атлетикачининг айни шу фаолиятига сабаб бўладиган нерв процесслари такомиллашади. Мана шундай давомли иш вақтида юрак-қонтомир ва нафас олиш тизимларининг иш қобилияти ҳам анча яхшиланади. Яхшиланиш дурустроқ бўлсин учун, машғулот машқларини узоқ вақт давомида бажариш зарур, бу эса уларни жадаллаштирмай бажаргандагина (айниқса дастлабки вақтларда) мумкин. Бу талаб юрак-қонтомир тихими ва иш қобилиятини яхшилашга қаратилган машқларда куч беришни аста-секин ва эҳти е1ткорлик билан ошириш кераклиги, шунингдек о е1қ мускулларини дастлабки пайтларда, узоқ, лекин кам адал машқлар билан мустаҳкамлаш кераклиги ҳақидаги талабларга мос келади. Биринчи машғулотда югуриш кўп давом этмайди: янги шуғулланувчилар учун 5-8 дақиқадан ошмайди. Югуриш қанча давом этишини енгил атлетикачининг ихтисосига ва югуришдаги тай е1ргарлик даражасига қараб белгилаш керак. Умумий чидамлиликни ривожлантирадиган давомли югуришнинг тезлиги юрак-қонтомир ва нафас олиш тизимларига оғирлик тушмайдиган даражада бўлиши керак. Кейинчалик бундай тезлик билан 2530 дақиқа давомида югуриш керак. Умумий чидамлиликни оширишнинг дастлабки вақтида югуриш тезлиги доимий бўлиб, фақат унинг давом этиш вақти оширилади. Лекин тай е1ргарлик даражаси ўсиши билан югурувчининг ўзига сезилмасдан табиий равишда тезлик ортиб бориши мумкин. Тай е1ргалик даражаси тузукроқ спортчиларнинг югуриш тезлиги каттароқ бўлиши керак (масалан, 1000 м масофани лангарсўп билан сакровчилар ва спринтчилар 5 дақиқада, 400 м га, ўрта ва узоқ масофларга югурувчилар эса 4 дақиқа 30 сонияда югуриб ўтишлари керак). Тайе1ргарлик даражаси юқори бўлган югурувчилар ва тез югурувчиларнинг умумий чидамлиликни ошириш учун югуриш масофалари 20-30 км гача етиши мумкин. Бунда тезлик катта бўлмаслиги керак, албатта. Бундай югуришлари бор машғулотлар ҳафтада 3 марта, энг кучли стайерларда эса тай е1рлов даврининг 3-5 ойи давомида ҳафтада 6-7 марта ўтказилади. Умумий чидамлилик асосан тай е1рлов даврида риаожлантирилади, мусобақа даврида эса фақат сақлаб борилади. Умумий чидамлилик, енгил атлетикачиларнинг умумий иш қобилияти ва ларнинг соғлиқ даражасини белгилаш билан бирга, махсус чидамлиликни ривожлантириш учун асос бўлиб хизмат қилади. У қанча юқори бўлса, шу асосда махсус чидамлилик ҳам шунча яхши ривожланади. Чидамлиликни маълум бир тартибда ривожлантириш керак. Олдин (тай е1рлов даврида) умумий чидамлиликни ривожлантиришга, кейин (мусобақа даврида) махсус чидамлиликни ривожлантиришга кўпроқ эътибор берилади. Бу билан бирга тай е1рлов даврида эса умумий чидамлилик сақлаб борилади. Сакровчилар ва улоқтирувчиларнинг махсус чидамлилигини ривожлантиришнинг асосий йўли – танлаб олинган енгил атлетика турини, қисман эса махсус машқларни кўп марталаб бажаришдир. Кўп курашчининг махсус чидамлилиги аъло даражажаги умумий чидамлиликка, қисқа масофага югуришдаги махсус чидамлиликка, шунингдек, кўп курашга кирган ҳамма машқлар техникасининг мукаммаллигига асосланади. Спортча ва айниқса югуришдаги махсус чидамлилик енгил атлетиканинг бошқа ҳар қандай туридагидан кўра кўпроқ ҳаракат техникасининг мукаммаллигига боғлиқ. Агар 100 м га югуришда техника кўпроқ силжиш тезлигига хизмат қилиши керак бўлиб, кучни тежашга аҳамият берилмаса, ўрта, узоқ ва ўта узоқ масофаларга югуришда ва спортча юришда аввало кучни тежамли сарфлаш керак бўлади. Махсус чидамлилик енгил атлетиканинг ҳамма турида спортчи аъзо ва тизимларининг махсустайе1ргарлик даражаси билан унинг физиологик ва психик имкониятлари қанчалик юқори эканлиги билан аниқланади. Турли масофаларга югурувчиларнинг махсус чидамлилигини ривожлантириш методикасида фарқ бор. У аввало аъзолардаги, тизимлардаги ва бутун аъзодаги югуриш жадаллиги ва югуриш қанча давом этишга боғлиқ физиологик хусусиятлар билан белгиланади. Бунда кислородга бўлган талабнинг уни истеъмол қилинишга нисбатини ҳисобга олиш айниқса муҳимдир. Маълумки, аъзонинг ва айниқса бош мия нерв тўқималарининг иш қобилияти кислород билан таъминланишга боғлиқ. Кислород етишмаса (айниқса узоқ давом этадиган иш пайтида), иш қобилияти камайиб кетади. Шунинг учун ҳам аъзони кислород билан таъминлайдиган нафас олиш ва юрак- қонтомир тизимларининг аҳамияти жуда катта. Машғулот методикаси кўп жиҳатдан мана шу тизимларни такомиллаштиришга қаратилгандир. Физиологларнинг фикрича, тез югурувчилар билан узоқ ва ўта узоқ масофаларга югурувчиларнинг махсус чидамлилиги кўп жиҳатдан организмнинг узоқ вақтда кислородга бўлган талаб ва уни истеъмол қилишда мувозанат сақлай олиш имконияти (“турғунлик ҳолати”) билан белгиланади. Бу юриш, узоқ ва ўта узоқ масофаларга югуриш вақтида кислород истеъмол қилиш, томир уриш тезлиги, қоннинг дақиқалик ҳажми узоқ вақт давомида бир хил даражада сақланишида ҳам кўринади. Мана шундай “турғунлик ҳолати” га қарамасдан, чарчоқ аста-секин ортиб бориб, спортчи масофани қаттиқ чарчоқ аломатлари билан тугаллайди. Бунинг сабаблари кўп, лекин асосий нерв тўқималари фаолиятининг вақтинча сусайишидир. Табиийки, спортчи югуришни ўз имкониятидан ортиқ тезлик билан бошласа, чарчаш тез содир бўлиб, у тезликни камайтиришга е1ки югуришни тўхтатишга мажбур бўлади. Бунда кислородга бўлган талаб истеъмол қилина е1тганидан ортиб кетадида, мускулларгина эмас, балки бош миянинг нерв тўқималари ҳам кислород билан етарли таъминланмайди. Бу эса спортчининг иш қобилиятини камайтирмай қўймайди. Узоқ е1ки ўта узоқ масофаларни яхши натижалар билан ўтиш учун спортчи нафас олиш ва юрак-қонтомир тизимларининг функционал имкониятини ошириш керак. Бунинг учун машғулот пайтида организмга кўпроқ талаб қўйиш ва ҳаракат тезлигини ошириш натижасида кислородга бўлган талаб ортиқроқ бўлганда нисбатан “турғунлик ҳолати” ни сақлаб қолишгаэришиш зарур. Бундай машғулотга аввало спортчи айни вақтда бутун масофа охиригача ҳеч камайтирмай ета оладиган тезликка нисбатан 34% ортиқроқ тезликда югурушни киритиш керак. Албатта, спортчи бундай тезлик билан мусобақада ўтиладиган масофанинг ҳаммасини эмас, балки бир қисмини ўта олади. Шунинг учун машғулотда тегишли аъзо ва тизимларга кучлироқ таъсир кўрсатиш учун жадаллиги кўпроқ, лекин давом этадиган вақти камроқ ишни такрорламоқ керак. Бундай жадалроқ ишнинг такрор таъсир эттириш методлари ҳар хил бўлиши мумкин. Бўғинларда ҳаракатчанликни ривожлантириш. Спорт практикасида эгилувчанлик деб аталадиган бўғинлардаги йўқори ҳаракатчанлик енгил атлетикачиларга ҳаракатларни катта амплитуда билан бажара олиш учун керак. Енгил атлетикачи махсус машқлар е1рдамида, танлаб олинган машқни бажариш вақтида керак бўлганга нисбатан анча юқори эгилувчанликка эришади. Гў е1 эгилувчанлик “заҳираси” ҳосил қинади. Агарда “заҳира” бўлмаса ва эгилувчанликдан ниҳоясигача фойдаланилса, максимал тезлик самаралиги ва бемалол ҳаракат қилишга эришиб бўлмайди. Масалан, баландликка сакровчи о е1ғини сакраш вақтидагига нисбатан анча юқори силкита олиши керак, ғов ошувчи, гарчи тўсиқ устида бундай ҳолат бўлмаса ҳам шпагат қила олиши керак. Енгил атлетикачининг эгилувчанлиги бўғинларнинг шаклига, умртқа устунининг ҳаракатчанлигига, пайлар, сингирлар ва мускулларнинг эластиклигига, шунингдек, мускуллар тонусига боғлиқдир. Енгил атлетика машқларида бўғинларнинг ҳаракат амплитудаси катта бўлишига тўсқинлик қилмайди. Лекин бўғинлар йўл қўядиган максимал амплитуда пай ва мускулларга боғлиқ. Бўғинлар юзасини мустаҳкамлайдиган пайлар бўғинлар ҳаракатчанлигини бир мунча чегаралаб туради. Пайлар қанча эластик бўлса, бу чегаралаш шунча оз бўлади. М.Ф.Иваницкий, тизимлилик машқ қилиш йўли билан пайлар эластиклигини бир қадар ошириш, демак, бўғинлар ҳаракатчанлигини ҳам бир қадар ошириш мумкин, деб ҳисоблайди. Умуртқа устунининг эгилувчанлиги ҳар қандай жисмоний машқлар учун тўла етарлидир. Лекин умуртқа пайлари, танадаги ва тос атрофидаги сонсаноқсиз сингирлар ва мускуллар бу эгилувчанликни анча камайтиради. Агар машғулот воситасида сингирларнинг ва хусусан мускулларнинг эластиклиги оширилса, табиийки, умуртқа устунининг букилиш даражаси ҳам ортади. Машқларни кенг амплитудада бажариш вақтида, бўғинлардаги ҳаракатчанликни улар олдида ўтган мускуллар чеклаб туради. Инсоннинг ҳар қандай ҳаракатига фаол ишлае1тган мускулларнинг қисқариши, антогонистларнинг, яъни тамомила тескари ҳаракат қиладиган мускулларнинг бўшаши ва чўзилиши билан бир вақтда бўлади. Инсон одатий ҳаракатлар қилганида амплитуда кичик бўлиб, антагонистлар осонгина чўзилаверади. Лекин максимал амплитудали ҳаракатдан иборат айрим спорт машқларида, антагонистларнинг бўшаши етарли бўлмагани сабабли, бўғинлар ҳаракатчанлиги чекланиб қолади. Аввало бу тос-сон бўғинидан ўтган мускулларга тааллуқлидир. Антагонист мускулларнинг чўзилиш қобилияти қанча яхши бўлса, улар ҳаракатга шунча оз қаршилик кўрсатади-да, ҳаракатни бажариш ҳам шунча енгил бўлади. Енгил атлетикачининг эгилувчанлиги турли ташқи шароитга ва аъзонинг аҳволига қараб ўзгаради. Масалан, уйқудан ва овқвт егандан кейин, мускуллар совиб қолганда ва спортчи чарчаганида ва ҳоказоларда эгилувчанлик кам бўлади. Бундай омиллар таъсирини кун давомида эгилувчилик ўзгаришида кузатиш мумкин (6-расм). Қийин машғулотдан кейин эгилувчанлик камайиб кетиши мускуллар тонуси ортиб кетишига боғлиқ бўлса керак. Марказий нерв тизими аҳволининг ўзгариши мускулларнинг тонусига сўзсиз таъсир кўрсатади. Бу эгилувчиликка таъсир қилади. Ҳар томонлама жисмоний тай е1ргарликка мўлжалланган сон-саноқсиз машқлар эгилувчанлик ривож топишига ҳам е1рдам беради. Бунда эгилувчанлик чўзишга мўлжалланган махсус машқлар билан эмас, балки у е1ки бу амплитудада бажариладиган ҳамма ҳаракатлар билан ривожланади. Лекин кўп енгил атлетикачиларга бу камлик қилади. Шунинг учун чўзилувчанликка (эгилувчанликка) қаратилган махсус машқлар бажарилади. Улар одатда катта амплитуда керак бўладиган ҳаракатларга ўхшаш бўлади. Бундай машқларда ҳаракатлар янада каттароқ амплитудада бажарилади. Чаққонликни ривожлантириш. Чаққон ҳаракат қилиш, ҳаракат вазифаларини тез ва тўғри еча олиш учун кучли, тезкор, чидамли бўлиш ва мустаҳкам иродали бўлиш керак. Кучлилик, тезкорлик ва бошқа фазилатларсиз, ҳаракатларда чаққонлик бўлиши мумкин эмас. Ҳаракат е1ки фаолият қанчалик нотаниш, қанчалик мураккаб бўлса, қанчалик кўрсатиш керак бўлса, чаққонлик шунчалик такомиллашган бўлиши керак. Тез йўл топа олиш ва тўхтатмасдан бажаришни талаб қиладиган ҳаракат вазифаси тўсатдан ҳосил бўлган пайтда айниқса чаққонлик керак. Баъзи одатдаги ҳаракат жуда кескин ўзгариб қоладиган пайтлар ҳам бўлади. Масалан, босқон улоқтиришда тортилиш кучи 300 кг дан ортиқ сим узилса, улоқтирувчи хавфдан қутулиш учун жуда катта чаққонлик қилиши керак. Ғовлар оша югуришда йиқилиш, баландликка сакрашда ерга ноқулай тушиш, лангарчшпнинг синиши каби ҳолларда шикаст емаслик учун ҳам енгил атлетикачи анчагина чаққонлик қилиши керак. Бу мисоллардаги чаққонлик, яъни йиқилиш е1ки ноқулай ҳаракат содир бўлганда атлетга азқотадиган чаққонлик – ҳар қандай спорт турида ҳам ниҳоятда зарур бўлган ўз-ўзига ишонч билан бевосита боғлиқдир. Машғулот процессида ва мусобақада кўпгина хил ташқи таъсир техника тўғрилигини бузиши мумкин. Агар атлетнинг чаққонлик ривожланган бўлса, унда у мувозанатини тиклаб, ҳолатини е1ки ҳаракатини тўғрилаб олиб, спорт натижасини пасайтирмайди. Спортчини фавқулодда вазиятда, топағонлик қилиб, тез ва самарали ҳаракат билан шу вазиятдан чиқиб кетишга мажбур қиладиган машқлар фойдалидир. Енгил атлетикачиларда чаққонликни ривожлантириш учун баскетбол, хоккей, қўл тўпи ва бошқа ўйинлар, масалан, “тўп учун кураш” тавсия қилинади. Шунингдек, тоғ-чанғи спорти, паст- баландлик жойда сайр қилиш, тезлик билан тушиш, слалом, чанғиларда сакраш ҳамда эркин гимнастик машқлар ва гимнастик снарядлардаги машқлардан фойдаланиш мумкин. Енгил атлетикачининг чаққонлигини ривожлантириш учун акробатик машқлар, айниқса, чаққонликдан ташқари кучни, тезликни, сакровчанликни, эгилувчанликни ва дадилликни ривожлантирадиган сакрашлар жуда фойдалидир. Кўпгина енгил атлетика турлари билан шуғулланиш, айниқса, ғовлар оша югуриш, ҳар хил тўсиқлар оша эстафетали югуриш билан шуғулланиш фақат тезкорлик, чидамлилик ва бошқа шу каби фазилатларнигина эмас, балки, чаққонликни ҳам ривожлантиришга е1рдам беради. Махсус чаққонликни ривожлантиришга кўпроқ эътибор бериш керак. Масалан, сакровчини ҳавода мўлжал ола билишга ва учиш фазаси ҳаракатларига ўзгаришлар кирита олишга ўргатиш керак. Улоқтириш, ғовлар оша югуриш, лангарчўп билан сакрашдаги махсус чаққонликнинг ўзига хос хусусиятлари бор. Унинг ривожланиши учун енгил атлетиканинг танланган ҳаракат структурасига яқин характердаги турли машқлар е1рдам беради. Улар аввало атлетга маълум, лекин одатдан ташқари шароитда бажариладиган машқлардир. Масалан, найза улоқтиришда, узунликка сакрашда ва лангарчўп билан сакрашда югуриб келиш масофаси ва тезлигини ўзгартирилса, атлет янги, ўрганилмаган шароит яратиб, унга мослаб ҳаракатни ўзгартиради, яъни чаққонлик кўрсатади. Масалан, лангарчўп билан сакровчига озроқ вақт фақат қисқартирилган масофадан югуриб келиб, машқ қилиб юргандан кейин, бирданига максимал тез югуриб келиб сакраш қийин бўлади. Баландликка ва лангарчўп билан сакрашда махсус чаққонликни ривожлантириш учун тиргак билан планка ҳолатини тепсиниш нуқтасига нисбатан ўзгартириш керак. Бу, сакровчиларни мусобақаларда учраши мумкин бўлган, турли вазиятларга ўргатади. Узунликка, баландликка ва лангарчўп билан сакрашда тепсинувчи о е1қни тепсиниш жойига тушуриш автоматлашган ва аниқ бўлиши муҳимдир. Лекин бу қадам узунлигини керагича ўзгартирадиган имкон берадиган кўз ташлаб назорат қилишдан кечиш деган сўз эмас. Бунинг табиий тўсиқлардан ўтишдаги аҳамияти янада муҳимроқ. Кўз билан мўлжал олишни яхшилаш учун сакровчи машғулотда ҳар хил масофадан югуриб келиб, тепсиниш ое1ғини аниқ туширишга ҳаракат қилиб сакраши керак. Одатда снаряд оғирлигини камайтириш е1ки кўпайтириш билан ҳам шароит ўзгаради. Снаряд оғирлиги камайтирилса, ҳаракат тезлашади. Натижада ҳаракат бошқачароқ бўлади. Снаряд оғирлиги кўпайганда ҳам ҳаракат бир мунча ўзгаради. Турли оғирликдаги снарядлар ишлатиш тезкорлик ва кучни гина эмас балки чаққонликни ҳам ривожлантиришга е1рдам беради. Мусобақаларга тай е1рланиш учун шамолга нисбатан турли йўналишларда сакраш, улоқтириш ва югуриш айниқса қимматлидир. Чаққонликни ривожлантиришга машғулотнинг тай е1рлов даврида энг кўп эътибор бериш керак. Қишда гимнастик снарядларда турли машқлар, тўсиқларни ошиб ўтиш эстафеталари, сакраш ўйинлари ва бошқа чаққонликни ривожлантиришга қаратилган машқлардан фойдаланиш керак. Асосн кросс югуриш ва очиқ жойлардаги машқлардан иборат баҳорги машғулот ҳам чаққонликни ривожлантиришга е1рдам беради. Ёзда ва мусобақа даврида чаққонликка қаратилган махсус машқлар учун вақт қолмайди. Бу вақтда чаққонлик енгил атлетиканинг ихтисос олина е1тган тури билан бирга йўл- йўлакай такомиллаштирилади. Хулоса Енгил атлетика – юриш, сакраш ва улоқтириш машқларидан иборат спорт туридир. Махсус жисмоний тарбия ўқув юртларида эса, енгил атлетика – мазкур спорт турининг назариясидан, амалий машгулотларидан ва уни ўқитиш методикасидан иборат дарс ҳамда шу соҳада илмий тадқиқотлар ўтказиладиган фандир. Қадимий юнон сўзи “атлетика” ўзбек тилида кураш, машқ деган маънони билдиради. Қадимий Юнонистонда кучлилик ва чаққонликда мусобақалашган кишиларни атлетлар деб атаганлар. Ҳозирда эса жисмоний камолотга етган кучли одамларни атлет дейдилар. Жисмоний машқлар билан шуғулланишнинг махсус хусусиятлари бўлгани учун (нерв ва жисмоний кучнинг зўр бўлиши, спортчи организмининг функционал имкониятларини ошириш кераклиги кабилар), педагогика принциплари спорт машғулотлари жарае1нига мосланиб ривожлана боради. Бундан ташқари, жисмоний тарбия жара е1нининг хусусиятларини акс эттирадиган принциплар ҳам пайдо бўлади. Спорт машғулотида қуйидаги асосий принциплар ташкил топади: Ҳар томонлалик принципи, онглилик принципи, астасекинлик принципи, такрорийлик принципи, кўргазмалилик принципи, индивидуаллик (уддалай олиш) принципи. Енгил атлетикадаги ихтисослашни бир томонлама тушуниш, масалан, спринтда машқ қилиш фақат қисқа масофага югуришдан иборат, деб билиш ярамайди. Бу мақсадга эриши учун турли-туман жисмоний машқлар қилиш лозим. Ҳар томонлама ривожланиш даражасини ошириш – танлаб олинган енгил атлетика турида махсус жисмоний тай е1ргарликка, техник маҳоратга эришиш учун янада пишиқроқ машқ кўриш асосий шартдир. Фойдаланилган адабиётлар 1. Андрис Э.Р., Қудратов Р.К. Енгил атлетика. Ўқув қўлланма. Тошкент 2. Х.Т.Рафиеев. 1979 йил. Енгил атлетика. 1998 йил. 3. Легкая атлетика. А.Н.Макаров, В.З.Сирис, Москва1987 г. 4. Легкая атлетика в школе. Ж.К.Холодов, 5. В.С.Кузнецов. 6. Легкая атлетика. Организация и проведение однодневных соревнований. ИААФ, Москва 7. – 2001 г. 8. Легкая атлетика. Правила соревнований 20042005 г. ИААФ, Терра-спорт, Москва 2004 г.

Енгил атлетика машқларининг назарий асослари

Sotib olish