Epik tur - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	28000UZS
Hajmi	54.4KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	05 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

69 Sotish

Epik tur

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON
MILLIY UNIVERSITITETI
XORIJIY FILOLOGIYA FAKULTETI
“Epik tur” mavzusidagi
KURS ISHI
Bajardi: T 2-23 guruh talabasi Erbutayeva Hilola Odil qizi
Rahbar: ________________________________________
_________________
(imzo)
Toshkent-2024

MUNDARIJA:
KIRISH ................................................................................................................ 3
I-BOB. EPIK TUR VA UNING ADABIYOTDAGI O‘RNI
1.1. Epik janrning umumiy tavsifi………………………………………………. 7
1.2. Epik turning tarixiy rivojlanishi ……………………………………………. 11
1.3. E pik janr va uning struktura turlari…………………………………………. 13
1.4. Epik tur va uning jamiyatga ta’siri…………………………………………. 16
II-BOB. O‘ZBEK EPIK JANRI VA UNING O‘ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI
2.1. O‘zbek epik janrining shakllanishi va
rivojlanishi.......................................... 18
2.2. O‘zbek epikasi va uning asosiy
janrlari……………………………………... 23
2.3. O‘zbek epik asarlari va
qahramonlik............................................................... 25
2.4. O‘zbek epik asarining zamonaviy
rivoji.......................................................... 27
XULOSA…………...…………………………………………………………... 29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................ 30
2

KIRISH
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 14-iyuldagi “O‘zbekiston
adabiyotini yanada rivojlantirish va uning dunyo miqyosidagi o‘rni va
ahamiyatini oshirishga doir chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoni ,
O‘zbekistonning milliy adabiyotini yanada rivojlantirish, uni dunyo adabiyoti bilan
uyg‘unlashtirish, xalqning madaniy merosini saqlash va kelgusi avlodlarga
yetkazish maqsadida qabul qilindi. Ushbu farmon O‘zbekistonda adabiyot va
san’at sohasida yangi yondashuvlar va islohotlarni amalga oshirishni o‘z oldiga
maqsad qilib qo‘yadi. Farmonning asosiy yo‘nalishlari quyidagilarni o‘z ichiga
oladi:
1. Milliy adabiyotning zamonaviy talablarga moslashishi. Farmon
adabiyotga nisbatan yangicha yondashuvni rivojlantirishni ko‘zda tutadi. Bu, o‘z
navbatida, o‘zbek adabiyotini xalqaro maydonda tanitish, milliy adabiyotning
yangi shakllarini yaratish va zamonaviy ijtimoiy va madaniy muhitda adabiyotning
rolini oshirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, zamonaviy texnologiyalar va
axborot vositalaridan foydalanib, adabiyotning barcha turlarini (roman, hikoya,
she’r va boshqalar) keng targ‘ib qilish, yoshlar o‘rtasida adabiyotga bo‘lgan
qiziqishni oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshiriladi.
2. Xalq dostonlari va epik janrlarni saqlash va rivojlantirish . Farmon
xalq dostonlari va epik janrlarni asrab-avaylashga, ularni yangicha tahlil qilishga
alohida e’tibor qaratadi. O‘zbek xalqining eng muhim adabiy merosi bo‘lgan
dostonlar (masalan, “Alpamish” , “Manas” ) va epik asarlar xalqning tarixiy,
ijtimoiy va madaniy qadriyatlarini o‘zida mujassamlashtiradi. Shuning uchun
ularni saqlab qolish, yangi avlodga yetkazish va ilmiy asosda o‘rganish kerak. Bu
o‘zbek epikasining yangi shakllarda va zamonaviy uslubda tahlil qilinishi va
ahamiyatini oshirishni ta’minlashga qaratilgan.
3

3. Yangi ijodiy yondashuvlarni rivojlantirish. Farmonda ijodiy
yondashuvlarning yangilanishi, yozuvchilarga yangi imkoniyatlar yaratish,
ularning ishi uchun kengroq platformalarni taqdim etish muhim ahamiyatga ega.
Bu yondashuv yosh adiblar va ijodkorlarga o‘z fikrlarini ifodalashda erkinlik
berish, ularni yangi shakllarda yaratishga rag‘batlantirishni nazarda tutadi. Shu
bilan birga, adabiyotda an’anaviy va zamonaviy uslublarni uyg‘unlashtirish va
yangi janrlarni rivojlantirishga ko‘mak berish ham maqsad qilingan.
4. Adabiyotning jamiyatdagi roli va ta’sirini kuchaytirish . Farmon
adabiyotning jamiyatdagi rolini oshirishga alohida e’tibor qaratadi. Milliy adabiyot
o‘zining tarixiy, ijtimoiy va madaniy ahamiyatini aks ettirishi lozim. Shu boisdan,
adabiyot o‘zgaruvchan jamiyatda axloqiy qadriyatlarni mustahkamlash,
yoshlarning ongini shakllantirishda muhim vosita bo‘lishi kerak. Adabiyot nafaqat
san’at sifatida, balki o‘rganilishi va tarbiyalashda, jamiyatning axloqiy va estetik
rivojlanishida ham muhim rol o‘ynaydi.
5. Milliy adabiyotning dunyo adabiyotidagi o‘rnini oshirish . Farmon
o‘zbek adabiyotining dunyo miqyosida tanilishi va o‘z o‘rnini egallashi uchun
zaruriy chora-tadbirlarni ko‘rishni nazarda tutadi. O‘zbek adabiyotining xalqaro
miqyosda tanilishi, tarjima qilish ishlari va o‘zbek yozuvchilarining asarlarini
xalqaro festival va tanlovlarda ishtirok ettirish orqali amalga oshiriladi. Shu bilan
birga, o‘zbek adabiyotining eng yaxshi asarlarini jahon adabiyotiga tanishtirish,
uning boy madaniy merosini kengroq targ‘ib qilishga qaratilgan ishlar olib
boriladi.
6. Ilmiy-tadqiqot ishlari va adabiy merosni o‘rganish . Farmon ilmiy-
tadqiqot ishlariga alohida e’tibor qaratadi. O‘zbek adabiyotining qadimiy
yodgorliklari, xalq dostonlari va epik janrlarning ilmiy asosda o‘rganilishi va tahlil
qilinishi uchun yangi ilmiy yondashuvlar ishlab chiqiladi. Bu orqali o‘zbek
adabiyotining noyob jihatlari va uning dunyo miqyosidagi o‘rni ko‘rsatiladi.
Kurs ishining dolzarbligi. Epik janr O‘zbekistonning milliy madaniyatida
va adabiyotida alohida o‘rin tutadi. U asrlar davomida xalqning tarixiy, ijtimoiy,
axloqiy va estetik qadriyatlarini o‘zida mujassamlashtirgan eng muhim adabiy
4

shakllardan biri bo‘lib kelgan. Epik asarlar, xususan, xalq dostonlari (masalan,
“Alpamish”, “Manas”, “Bo‘ri” kabi) o‘zbek xalqining tarixiy, madaniy va
ma’naviy o‘tmishini, xalqni birlashtiruvchi qadriyatlarini ifodalaydi. Bu asarlar
nafaqat xalqning tarixini, balki uning axloqiy va estetik yuksakliklarini ham aks
ettiradi. Ushbu janr o‘zining didaktik mohiyati, qahramonlik, adolat, sadoqat kabi
qadriyatlarni ta’kidlaganligi bilan xalqni tarbiyalashda, ma’naviy rivojlanishda
alohida o‘rin tutadi.
Bugungi kunda, O‘zbekiston adabiyoti va san’ati sohasida amalga
oshirilayotgan islohotlar va yangilanishlar tufayli epik janrni yangi nazariy va
amaliy nuqtai nazardan tahlil qilish zarurati tug‘ildi. Zamonaviy jamiyatda epik
janrning roli va ahamiyati yangicha yondashuvlar asosida o‘rganilishi kerak.
Chunki so‘nggi yillarda, ayniqsa, yoshlar o‘rtasida an’anaviy adabiyotga qiziqish
kamaysa, zamonaviy media va boshqa madaniy platformalar orqali yangi shakllar
va janrlar ommalashmoqda. Bunday sharoitda epik janrni zamonaviy talablarga
mos ravishda qayta tahlil qilish, uning ijtimoiy, ma’naviy va estetik o‘rnini
tushunish yoshlar uchun muhimdir.
Epik janrning zamonaviy jamiyatdagi ahamiyati shundaki, u nafaqat
xalqning o‘ziga xos merosini saqlab qolish, balki uning yangi avlodlar tomonidan
qadrlanishi va tushunilishini ta’minlashga xizmat qiladi. Epik asarlar, ayniqsa,
yoshlarni axloqiy qadriyatlar, vatanparvarlik, xalqni birlashtirish va milliy g‘ururni
oshirishga yo‘naltiruvchi muhim vositalardir. Shuning uchun, epik janrni o‘rganish
va rivojlantirish, uni zamonaviy talablarga moslashtirish va yoshlar o‘rtasida yangi
yondashuvlarni ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega.
Yoshlar uchun epik janrni tushunish va qadrlash, ayniqsa, ularning madaniy
merosga bo‘lgan munosabatini shakllantirishda katta ahamiyatga ega. Epik asarlar
nafaqat adabiy yodgorlik sifatida, balki ma’naviy tarbiya vositasi sifatida ham
yoshlar ongini shakllantirishi mumkin. Shu sababli, epik janrni o‘rganish, uning
muhim jihatlarini yoshlar bilan baham ko‘rish, ularni ushbu qadriyatlarni anglash
va qadrlashga undash bugungi kunda juda dolzarbdir.
5

Kurs ishining maqsadi. Epik tur janrining xususiyatlarini, uning o‘ziga
xosligini va o‘zbek adabiyotidagi o‘rnini aniqlashdir. Shuningdek, o‘zbek epik
asarlarini zamonaviy nuqtai nazardan tahlil qilish va ularning jamiyatdagi axloqiy,
madaniy ahamiyatini ochib berishdir.
Kurs ishining vazifalari:
1. Epik janrning umumiy tavsifini berish va uning tarixiy rivojlanishiga doir
tahlillarni amalga oshirish.
2. O‘zbek epikasi va uning asosiy janrlarini aniqlash.
3. Epik asarlarning qahramonlik va axloqiy mazmunini tahlil qilish.
4. O‘zbek epik asarlarini zamonaviy adabiyotga moslashtirishda yuzaga
keladigan muammolarni ko‘rib chiqish.
Kurs ishining obyekti. O‘zbek xalq adabiyotidagi epik asarlar, ayniqsa,
dostonlar va afsonalar bo‘lib, ularning tarixiy, madaniy va axloqiy ahamiyati tahlil
qilinadi.
Kurs ishining predmeti. O‘zbek epik janrining shakllanishi, rivojlanishi, va
uning hozirgi kunda jamiyatdagi roli va ahamiyatini o‘rganish.
Kurs ishining metodik asosi.
1. Tahliliy metod: Epik asarlarni tahlil qilish va ularning mazmuni,
strukturasini o‘rganish.
2. Tarixiy metod: O‘zbek epik janrining tarixiy rivojlanishini o‘rganish.
3. Komparativ metod: O‘zbek epikasini boshqa xalq epikasi bilan
solishtirish.
Kurs ishining t uzilmasi:
 Kirish: Mavzu va uning dolzarbligi, maqsadi va vazifalari.
 I bob: Epik janrning umumiy tavsifi va tarixiy rivojlanishi.
 II bob: O‘zbek epik janrining shakllanishi va hozirgi ahamiyati.
 Xulosa: O‘zbek epik asarlarini zamonaviy adabiyotga moslashtirishda
yuzaga keladigan muammolar va ularni yechish yo‘llari.
6

.
I-BOB. EPIK TUR VA UNING ADABIYOTDAGI O‘RNI
1.1. Epik janrning umumiy tavsifi
Epik janr – bu adabiy janrlar oilasining biri bo‘lib, unda voqealar va
qahramonlar orqali ijtimoiy hayot, tarixiy voqealar, shaxslar yoki qahramonlarning
harakatlari, jahon va jamiyat tushunchalari tasvirlanadi. Epik janrda asarlarning
tuzilishi ko‘pincha keng ko‘lamli va murakkab bo‘lib, ular ko‘plab voqealar va
xarakterlar bilan boyitilgan bo‘ladi. Epik janr asarlarida voqealar odatda
qahramonlar tomonidan amalga oshirilgan keng ko‘lamli harakatlar, kurashlar va
muhim qarorlar asosida rivojlanadi. Ushbu janrda ko‘pincha qahramonlar o‘z
maqsadlariga erishish yo‘lida ichki va tashqi to‘siqlarni yengishlari kerak.
Epik turning o‘ziga xos xususiyatlari haqida so‘z yuritilganda, asosiy
jihatlardan biri sifatida voqeabandlik, ya’ni voqealar rivojlanishi tilga olinadi. Epik
asarlar voqea-hodisalarning vaqt va makon ichida kechishini tasvirlaydi,
shuningdek, o‘quvchi ongida to‘laqonli badiiy voqelikni jonlantirishga xizmat
qiladi. Bu turdagi asarlarning badiiy tasviri “plastik” deb ataladi, ya’ni o‘quvchiga
realistik tasavvur yaratish imkonini beradi. Epik asarda plastik va noplastik
elementlar mavjud bo‘lib, ular asarning badiiy qiymatini oshiradi. Plastik
elementlar orqali tasvirlanayotgan voqelikni o‘quvchi ongida jonlantirish mumkin
bo‘lsa, noplastik elementlar esa muallifning hissiy holati va shaxsiy
munosabatlarini ifodalaydi. Muallif obrazining mavjudligi epik asarning o‘ziga
xosligidir — hatto obyektiv tasvirda ham muallifning o‘z qarashlari aks etadi.
7

Epik turdagi asarlarning yana bir muhim xususiyati voqeabardlikdir. Bu
turda muallif yoki hikoyachi orqali voqealar hikoya qilinadi, va bu jarayonda
rivoya, tavsif, dialog singari unsurlar birikib ketadi. Ayniqsa, rivoya yetakchi rol
o‘ynaydi va badiiy voqelikni yaxlitlikka olib keladi. Eposning rivojlanishi
davomida dialog va tafsilotlar ahamiyati ortadi, bu esa adabiyotning boshqa san’at
turlari bilan yaqinlashuvi natijasida yuz beradi.
Epik asarda dialog o‘ziga xoslikka ega bo‘lib, dramatik asardagi dialogdan
farqli o‘laroq, kengroq hayotiy tasvir va personajning ruhiy holatini aks ettirish
imkonini beradi. Masalan, Cho‘lponning “Qor qo‘ynida lola” hikoyasidagi
personajlar orasidagi dialoglar nafaqat voqeani rivojlantiradi, balki ularning ichki
kechinmalari va xarakter xususiyatlarini ham ochib beradi.
Yozuvchi dialogning o‘zida so‘fining nima uchun shunday gapirayotganini
alohida ta’kidlab o‘tirmaydi, biroq o‘quvchi so‘fining gaplaridagi kinoya va
mazaxni (ta’kidlangan so‘zlar) his qila oladi. Chunki o‘quvchi Samandar aka ilgari
“ot chiqargan savdogar” bo‘lganini, “O‘zg‘on yili singgani va eshonning huzuriga
borib qolgani”ni biladi. Ziyrak o‘quvchi so‘fining gaplari Samandar akaga juda
og‘ir botganini his qiladi. Shuning uchun Samandar aka eshon sovchilariga “Bir
qizimiz bo‘lsa, hazrat eshonimizga tutdik...” deb javob berishi uning xotini uchun
kutilmagan hol bo‘lsa-da, kitobxon uchun ajablanarli emas. Chunki kitobxon
personajning bu qarorini keltirib chiqargan ruhiy omillarni biladi.
Epik asarda voqealarni hikoya qilib berayotgan shaxs roviy yoki hikoyachi
deb ataladi. Epik asarda rivoya ko‘pincha uchinchi shaxs (muallif) tilidan, ba’zan
esa birinchi shaxs (personajlardan biri) tilidan olib boriladi. Masalan, G‘afur
G‘ulomning “Shum bola”, “Yodgor”, X.To‘xtaboyevning “Sariq devni minib”,
E.A’zamovning “Otoyining tug‘ilgan yili” kabi qissalarida rivoya birinchi shaxs,
ya’ni voqealarda bevosita ishtirok etayotgan personaj tilidan olib boriladi.
Shuningdek, rivoya asosan muallif tilidan olib borilgan asarlarda ba’zan epizodik
ravishda roviy-personajning paydo bo‘lishi ham kuzatiladi. Masalan, “O‘tkan
kunlar”da rivoya muallif tilidan olib boriladi, ammo romanga kiritilgan “Usta Alim
hikoyasi”da rivoya personaj tilidan beriladi. Roviyning o‘zgarishi esa muayyan
8

badiiy-estetik maqsadlarga xizmat qiladi. Hikoyaning Usta Alim tilidan berilgani,
avvalo, tabiiylikni ta’minlaydi: o‘z xonadoniga kutilmagan mehmon sifatida kirib
kelgan Otabekni o‘zining kechmishi haqida hikoya qilishga, shu bahona ko‘nglini
bo‘shatishga undaydi. Bu holatning hayotda yuz berishi mumkinligi tabiiy.
Ikkinchidan, usta Alim hikoyasining kiritilishi bu ikkisining bir-biri bilan samimiy
do‘st bo‘lib qolishlarini ta’minlaydi; shu tufayli Otabek keyingi Marg‘ilon
kelishlarida ham shu xonadonda mehmon bo‘lib yuradi, o‘zining dushmanlarini
tanib oladi va chor qo‘shinlariga qarshi jangda bir safda bo‘lib harakat qiladi.
Yoki “Shum bola” qissasida rivoyaning personaj tilidan hikoya qilinishi
o‘ziga xos badiiy samara beradi. Mabodo qissada rivoya yozuvchi tilidan olib
borilganida, undagi ayrim epizodlar o‘quvchida shubha uyg‘otishi va ishonchsizlik
tug‘dirishi mumkin bo‘lardi. Personaj – shum bola tilidan olib borilganida esa
biroz orttirilgandek ko‘ringan joylar hikoyachining xarakteri bilan bog‘lanadi va
bu uning xarakterini yorqinroq ko‘rsatishga ham xizmat qiladi.
Ba’zan epik asar muallifi rivoyani u yoki bu yo‘l bilan badiiy asoslashga
harakat qiladi va bunda turli usullardan foydalanadi. Rivoyaning asoslanishi
(motivatsiya) o‘quvchida “asar voqealari o‘ylab chiqilgan emas, haqiqatda yuz
bergan” degan taassurot uyg‘otadi. Masalan, A.Qodiriy har ikki romanida ham
rivoyani asoslash uchun ularni go‘yo bobosidan eshitgandek, endi esa ularni
o‘quvchiga qayta hikoya qilayotgandek qiladi. Shunga o‘xshash, epik asarlarda
voqealar ba’zan tasodifan yozuvchi qo‘liga tushib qolgan birovning xati, kundalik
daftari yoki qo‘lyozmasi, tasodifan uchrashib qolgan kishi hikoyasi yoki o‘zi
shohidi bo‘lib qolgan voqea tarzida berilishi mumkin. Biroq bu usullar epik asarda
qo‘llanishi zarur degan fikrga bormaslik kerak. Aksincha, bu xil usullar zamonaviy
nasrchilikda kamroq qo‘llanadi; ko‘p epik asarlarda “obyektiv tasvir” yo‘lidan
boriladi, ya’ni roviy xolis kuzatuvchi sifatida voqealarni tasvirlab beradi.
Epik asarlarni tahlil qilganda obrazlar sistemasiga e’tibor qaratish muhim.
Obrazlarning bir-biri bilan mazmuniy aloqalari asarning mazmunini ochib beradi.
Obrazlar sistemasini kompozitsiyaning muhim elementi sifatida ko‘rib, undagi
personajlarning jami obrazlar tizimini tashkil etadi. Obrazlar sistemasida asar
9

voqeligida egallangan mavqei, syujet rivojida o‘ynagan roli, muallif badiiy
konsepsiyasini ifodalashdagi ahamiyati kabi jihatlari bilan ajralib turadigan
obrazlar mavjud.Asardagi obrazlar odatda uch qismga bo‘linadi: qahramon,
ikkinchi darajali personaj va yordamchi personajlar. Qahramon – asar syujetida
yetakchi ahamiyat kasb etuvchi personajdir. Ikkinchi darajali personajlar syujet
rivojida va qahramon xarakterini ochishda muhim rol o‘ynaydi. Yordamchi
personajlar esa badiiy detallarga yaqin turib, asarning umumiy mazmunini
boyitadi. Masalan, “O‘tkan kunlar” romanida Otabek (bosh qahramon), Yusufbek
hoji va Kumushbibi asosiy personajlar bo‘lsa, Hasanali, O‘zbek oyim, Oftob oyim
va boshqa qahramonlar ikkinchi darajali personajlar sifatida ishtirok etadi.Epik
asarlarni janrlarga ajratishda, hayotni badiiy qamrab olish doirasi, asardagi
muammolar ko‘lami va boshqa jihatlarni hisobga olish zarur. Bunday ajratish epik
asarlarni kattaroq hajmdagi janrlardan kichikroq hajmdagi janrlarga ajratishda
o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Epik turning o ziga xos xususiyatlari haqida gapʻ
borganda, avvalo, uning voqeabandlik xususiyati tilga olinadi. Darhaqiqat, epik
asarda makon va zamonda bo layotgan voqea-hodisalar tasvirlanadi, oddiygina
ʻ
so z vositasida o quvchi ko z o ngida jonlanadigan to laqonli badiiy voqelik
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yaratiladi. O quvchi ko z o ngida reallikka o xshash, o zining tashqi ko rinishi va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
shakli bilan jonlana olgani uchun ham epik asardagi badiiy voqelikni “ plastik ”
tasvirlangan deb yuritiladi. Epik asarda plastik elementlar bilan bir qatorda
“ noplastik ” elementlar ham uchraydi. Ushbu elementlar muallif obrazini umumiy
tasavvur qilishda qo l keladi. Epik asarning noplastik elementlari deyilganda
ʻ
muallifning o y-fikrlari, mushohadalari, ichki kechinmalari, tasviriy predmetga
ʻ
hissiy munosabatlari tushuniladi. Aytilganidek, noplastik elementlar plastik
elementlardan farq qilib, o quvchi ko z o ngida jonlanmaydi. Epik turga mansub
ʻ ʻ ʻ
asarlar asosan nasriy yo lda yoziladi lekin nasriy yo lda yozilgan lirik asarlardan
ʻ ʻ
tubdan farq qiladi. Demak, asarning nasriy yo lda yozilganligi uning epik turga
ʻ
kirishiga asos bo la olmaydi.
ʻ
Epik asarda voqea- hodisalarni hikoya qilib berayotgan shaxs “ Roviy ” yoki
“ Hikoyachi ” deb yuritiladi. Epik asarda voqealar birinchi shaxs tilidan yoki
10

uchinchi shaxs (muallif) tilidan ham aytilishi mumkin. Masalan,
X.To xtaboyevning “Sariq devni minib”, E.A zamovning “Otoyining tug ilganʻ ʼ ʻ
yili”, G afur G ulomning “Shum bola” yoki “Yodgor” kabi asarlarida rivoya
ʻ ʻ
birinchi shaxs ya ni voqealarda bevosita ishtirok etayotgan personaj tilidan hikoya
ʼ
qilinadi.
Epik shakllar
1) kichik epik shakllar: latifa , masal , hikoyat , rivoyat , ertak , afsona ,
badia, etyud , ocherk , esse ;
2) o rta epik shakllar: qissa (povest)
ʻ
3) epos , epik doston, roman , epopeya
1.2. Epik turning tarixiy rivojlanishi
Epik janrning tarixiy rivojlanishi uzoq va murakkab jarayon bo‘lib, bu
janrning shakllanishi va o‘zgarishlari turli xalqlar va madaniyatlarning tarixiy,
ijtimoiy va madaniy sharoitlariga bog‘liqdir. Epik janrning rivojlanishi asosan
uning dastlabki shakllaridan zamonaviy holatiga o‘tishda ko‘plab bosqichlardan
o‘tgani ko‘rsatiladi. Quyida epik janrning tarixiy rivojlanishi haqida batafsil
ma’lumot keltirilgan.
1. Epik janrning dastlabki shakllari. Epik janrning tarixidagi birinchi
bosqichlar, odatda, qadimgi xalq dostonlari, afsonalar va eposlarning yaratilishi
bilan bog‘liqdir. Dastlabki epik asarlar jahon tarixining eng qadimiy davrlariga,
xususan, qadimgi Sharq va G‘arb adabiyotlariga taalluqlidir.
Qadimgi xalq dostonlari va afsonalar . Epik janrning ilk shakllari xalqning
orzu-istaklari, urf-odatlari va tarixini saqlash uchun yaratilgan dostonlar va
afsonalar orqali shakllandi. Masalan, O‘zbekistonda “Alpamish”, “Bo‘ri”, “Manas”
kabi xalq dostonlari yaratilgan. Bu asarlar xalqning tarixiy va madaniy
qadriyatlarini aks ettirgan holda, uning milliy ongini shakllantirishga xizmat
qilgan. Shuningdek, qadimgi Yunanistonning “Iliada” va “Odisseya”,
Hindistonning “Mahabharata” va “Ramayana”, Mesopotamiya madaniyatining
11

“Gilgamesh” eposlari kabi asarlar ham qadimgi epik janrning eng yirik namunalari
sifatida tarixda o‘z o‘rniga ega.
Dostonlarning shakllanishi . Dostonlar, asosan, og‘zaki an’analarga
asoslangan holda yaratilgan bo‘lib, ular xalq orasida avloddan-avlodga o‘tgan.
Shakl jihatidan, dostonlar uzun va qahramonlik mavzusida bo‘lib, ularning asosiy
qahramonlari ko‘pincha yuqori axloqiy fazilatlarga ega bo‘lgan ideal shaxslar
hisoblanadi.
2. O‘rta asrlar davrida epik janrning rivojlanishi . O‘rta asrlarda epik janr
o‘zining rivojlanishining yangi bosqichiga qadam qo‘ydi. O‘rta asrlarda epik
asarlarning ko‘pligi va xilma-xilligi kuzatildi, bu davrda ikki asosiy yo‘nalish
shakllandi: qahramonlik epikasi va diniy epikalar.
Qahramonlik epikasi . O‘rta asrlar Yevropasida qahramonlik epikasi keng
rivojlandi. Masalan, Fransiyada “Rolandning qo‘riqchisi” (La Chanson de Roland),
Germaniyada “Nibelungen” eposi, Angliyada esa “Beowulf” epikasi yaratilgan. Bu
asarlarda qahramonlar o‘zlarining xalqiga xizmat qilishda yuksak axloqiy
qadriyatlarni saqlashga intiladilar. Bu davrda epik asarlarda ko‘pincha tenglik,
adolat va xalqning yuksalishi kabi temalar rivojlantirildi.
Diniy epikalar . O‘rta asrlarda diniy mavzular ham keng tarqaldi.
Xristianlikning tarqalishi bilan, Yevropa adabiyotida diniy qahramonlar, masalan,
“Parsifal” kabi asarlar paydo bo‘ldi. Diniy epikalar ko‘proq dinning axloqiy
jihatlari va ilohiy haqiqatlarga e’tibor qaratgan.
3. Renessans va yangi davr epikasi . Renessans va yangi davrda epik janr
o‘zining yangi shakllarini yaratdi. Bu davrda, adabiyotda realizm va
individualizmning rivojlanishi bilan, epik asarlarning mazmuni va shakli ham
o‘zgara boshladi.
Individualizm va realizm . Renessans davrida epik janrda individualizm va
realizm asosida yangi uslubiy yondashuvlar shakllandi. Bunda qahramonlar faqat
jismoniy kuchga ega bo‘lmagan, balki o‘z ichki dunyosida ham kurash olib
boruvchi shaxslar sifatida tasvirlanadi. Masalan, Fransuaz Rable’nin “Gargantua
12

va Pantagruel” asarida epik janrga o‘ziga xos kulgili va satirik yondashuv
ko‘rsatiladi.
Epik roman va hikoya . 17–18-asrlarda epik janrga romanning kirib kelishi,
adabiyotdagi yangi shakllarning rivojlanishiga olib keldi. Epik roman, masalan, F.
M. Doster (Don Kixot) asarida kuzatiladi, bu asarda qahramonning kurashi va
boshdan kechirganlari tasvirlanadi. Epik janrda nafaqat tarixiy voqealar, balki
kishilarning ichki kurashlari, fikrlar va hissiyotlar ham muhim rol o‘ynaydi.
4. Zamonaviy epik janr. Zamonaviy davrda epik janr yanada xilma-
xillashdi. Keng tarqalgan janrlar orasida epik romanlar, fantastika, ilmiy-fantastik
asarlar va tarixiy romanlar mavjud. Epik janrda ko‘pincha zamonaviy jamiyatning
ijtimoiy, siyosiy va axloqiy masalalari yoritiladi.
Zamonaviy epikada yangi janrlar . Zamonaviy adabiyotda epik janr yangi
shakllarda namoyon bo‘ladi. Masalan, ilmiy-fantastik romanlar (Isaak Azimov,
Jorj Oruell), postmodernizm uslubidagi epik asarlar (Tom Robbins, Umberto Eco)
va tarixiy romanlar (Hilari Mantel) bugungi kunda epik janrning turli shakllari
hisoblanadi. Ular insoniyatning mavjudligi, ijtimoiy qurilish, axloqiy dilemmalar
va individual taqdirlar bilan bog‘liq masalalarni yoritadi.
5. O‘zbek epikasi . O‘zbek adabiyotida ham epik janrning boy tarixiy merosi
mavjud. Asrlar davomida yaratilgan xalq dostonlari, masalan, “Alpamish”,
“Manas”, “Bo‘ri” kabi asarlar o‘zbek epikasining eng yirik namunalari
hisoblanadi. Bu asarlar nafaqat xalqning tarixiy o‘tmishini, balki uning ma’naviy
qadriyatlarini ham aks ettirgan. Bugungi kunda esa, epik janr yangi uslublar va
yondashuvlar asosida rivojlanmoqda. Shunday qilib, epik janrning tarixiy
rivojlanishi turli xalqlar va davrlar bilan bog‘liq holda o‘zgarib kelgan, bu janrning
har bir bosqichi o‘ziga xos adabiy, tarixiy va madaniy xususiyatlarga ega.
1.3. E pik janr va uning struktura turlari
Epik janr, asosan, xalqning tarixiy, madaniy va axloqiy qadriyatlarini
ifodalovchi, keng hajmdagi asarlarni o‘z ichiga oladi. Epik asarlarning tuzilishi va
tarkibi ham ular yaratgan jamiyatning ijtimoiy sharoitlariga, estetik me’yorlariga
13

hamda ma’naviy qadr-qimmatlariga bog‘liq ravishda shakllanadi. Epik janrning
asosiy struktura turlari, turli davrlar va adabiyotlarda qanday shakllanib, o‘zgarib
kelgani haqida batafsil ma’lumot berish, bu janrning o‘ziga xosligini to‘liq
anglashga yordam beradi.
1. Epik janrning asosiy turlari. Epik janrning turli turlari, uning struktura
jihatidan o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Har bir tur o‘ziga xos shakl va mazmunga
asoslanadi. Quyida epik janrning asosiy turlarini va ularning strukturasini ko‘rib
chiqamiz:
Doston – epik janrning eng qadimiy va keng tarqalgan turlaridan biri bo‘lib,
xalqning tarixiy, madaniy va ijtimoiy hayotini tasvirlaydi. Dostonlarda, asosan,
yirik voqealar, qahramonliklar, janglar, sarguzashtlar va ularning hayotidagi
dramalar aks ettiriladi. Doston janri milliy adabiyotda muhim o‘rin tutadi, xususan
O‘zbekistonning qadimiy adabiyotida alohida ahamiyatga ega. Dostonlar she’riy
shaklda bo‘lib, ular uzunligi va shakli jihatidan o‘ziga xosdir. Ular ko‘pincha
xalqning orzu-umidlari, kurashlari va hayotiy qadriyatlarini ifodalaydi.
Dostonlarning asosiy elementlari quyidagilardan iborat: qahramonlar,
janglar va kurashlar, ma’naviy qadriyatlar va tashkiliy tuzilma. Dostonlardagi
qahramonlar odatda xalqning ramzi sifatida yuksak ma’naviyatga ega shaxslar
bo‘lib, ular yirik janglar va voqealarda ishtirok etadilar. Janglar va kurashlar
qahramonlarning eng katta sinovlari hisoblanadi va odatda yaxshilik va yomonlik,
erkinlik va zulm o‘rtasidagi kurashni ifodalaydi. Dostonlarning ma’naviy
ahamiyati katta bo‘lib, ular ko‘pincha axloqiy saboqlarni berish, xalqni to‘g‘ri
yo‘ldan boshqarish va jasoratni ulug‘lashni maqsad qiladi. Dostonlar tuzilmasi
jihatidan an’anaviy shakllarga ega bo‘lib, ular boshlanish, asosiy voqea va yakun
qismlaridan iborat bo‘ladi. Har bir doston o‘ziga xos tuzilishga ega bo‘lsa-da,
ularning barcha asarlarida qahramonning kurashlari, qiyinchiliklarga qarshi kurashi
va oxir-oqibat erishgan g‘alabalari tasvirlanadi. Dostonlar turli turlarga bo‘linadi.
Qahramonlik dostonlari ko‘pincha xalqning yirik janglaridagi g‘alabalarini yoki
yovuz kuchlarga qarshi kurashini tasvirlaydi. Shu bilan birga, dostonlarning ayrim
turlari og‘ir ijtimoiy vaziyatlarni, masalan, zulm va adolatsizlikka qarshi kurashni
14

ham yoritishi mumkin. Bu janr xalq adabiyotining muhim bir qismidir va milliy
madaniyatning ajralmas qismi hisoblanadi.
Roman . Roman, epik janrning o‘zgaruvchan va zamonaviy shakli
hisoblanadi. U asosan uzunroq hajmda bo‘lib, bir yoki bir nechta qahramonlarning
hayot yo‘li, ularning ichki kurashlari, ijtimoiy holati va o‘zaro munosabatlari
haqida so‘z yuritadi. Roman turidagi epik asarlarda quyidagi tuzilmaviy qismlar
mavjud:
 Kirish : Asar boshlanishida asosiy qahramon yoki qahramonlar, ularning
maqsadlari va harakatlari haqida qisqacha ma’lumot beriladi.
 Asosiy voqealar : Qahramonlarning qarama-qarshiliklari, ichki
dilemmalari, ijtimoiy yoki ma’naviy kurashlari tasvirlanadi.
 Pik (kuchli nuqta) : Asarning eng yuqori cho‘qqisi bo‘lib, qahramonning
eng katta kurashi yoki ijtimoiy muammo hal qilinadi.
 Xulosa : Roman oxirida barcha voqealar yakunlanadi va qahramonlarning
hayotida yuz beradigan eng muhim o‘zgarishlar ko‘rsatiladi.
Qissa . Qissa – bu qisqaroq hajmdagi epik asar bo‘lib, ko‘pincha ahloqiy
yoki didaktik maqsadni ko‘zlaydi. Qissa odatda ma’lum bir qahramonning hayoti,
uning kurashi yoki maqsadga erishishdagi tajribasini tasvirlaydi. Qissalarda kichik
voqealar va hodisalar muhokama qilinadi, ammo ular, shuningdek, chuqur
ma’naviy mazmunga ega bo‘ladi. Qissalar tuzilishi quyidagicha:
 Kirish : Qissaning bosh qahramoni va uning muammolari kiritiladi.
 Hikoya yoki asosiy voqea : Qahramonning harakatlari va uning
hayotidagi o‘zgarishlar hikoya qilinadi.
 Ma’naviy natija : Qissaning o‘rgatadigan saboqlari, yaxshilik va
yomonlikning farqlari, ijtimoiy yoki axloqiy maqsadlar ko‘rsatiladi.
2. Epik janrda tasvirlangan struktura turlari. Epik janr o‘zida faqatgina
badiiy tuzilishni emas, balki uning ichki strukturasini ham aks ettiradi. Epik
asarlarda ko‘pincha ma’lum bir ijtimoiy yoki axloqiy masala yoritiladi. Bunday
tuzilmalar, asarning yoritgan mavzulariga qarab quyidagicha bo‘lishi mumkin:
15

Xronologik tuzilma . Epik asarlarda voqealar ko‘pincha vaqt tartibida
yoritiladi. Bu turdagi struktura turli epizodlarning bir-biriga bog‘langan holda, bir
butun hikoyaga aylanishini ta’minlaydi. Voqealar odatda ketma-ketlikda yoki
ajratilgan bo‘limlarda ko‘rsatiladi, bu esa asar o‘quvchisini voqealarni o‘zgacha
ko‘rishga undaydi.
Fleshd-Back (Orqaga qaytish) tuzilmasi . Ba’zi epik asarlarda, voqealar
orqaga qaytish yoki o‘tmishdagi hodisalar orqali bayon qilinadi. Bunda,
qahramonning o‘tgan hayoti yoki uzoq o‘tgan voqealar uning hozirgi holatiga
qanday ta’sir qilganligi ko‘rsatiladi.
3. Epik janr va monolog / dialog tuzilmalari . Epik asarlarda monolog va
dialoglarning alohida roli mavjud. Bu tuzilmalar orqali qahramonlar o‘zlarini va
o‘zlarining hissiyotlarini, qarorlarini o‘quvchiga tushuntirishadi. Qahramonlarning
ichki kurashlari, ijtimoiy muammolarga qarshi kurashlari va ma’naviy dilemma
ko‘pincha monolog shaklida tasvirlanadi. Dialoglar esa odatda qahramonlar
o‘rtasidagi munosabatlarni ko‘rsatish uchun ishlatiladi.
Epik janrning tuzilishi, uning turlari va tuzilmaviy elementlari, xalqning
tarixiy va madaniy xotiralarini saqlashda, uning qadriyatlarini ifodalashda muhim
rol o‘ynaydi. Epik asarlar, turli davrlar va xalqlarning jamiyat tuzilmasi, axloqiy
qadr-qimmatlari hamda estetik me’yorlariga mos ravishda o‘zgarib kelgan va
o‘ziga xos shakllarni ishlab chiqqan. Epik janrning struktura turlari, nafaqat badiiy
yondashuvni, balki ularning mazmuniy qismini ham shakllantirib, o‘quvchiga
chuqur ma’naviy saboqlar beradi.
1.4. Epik tur va uning jamiyatga ta’siri
Epik tur jamiyat hayotini keng ko‘lamda, voqelikning barcha qatlamlarini
qamrab oluvchi uslubda tasvirlaydi va shu bois jamiyatga ta’siri katta. Epik tur
asarlari (roman, qissa, hikoya) jamiyat hayotidagi muhim voqealar, ijtimoiy-
siyosiy o‘zgarishlar va insonlar o‘rtasidagi murakkab munosabatlarni tasvirlash
orqali o‘quvchilarga chuqur ta’sir o‘tkazadi va ularni o‘ylashga undaydi.
Epik tur asarlari quyidagi yo‘llar orqali jamiyatga ta’sir ko‘rsatadi:
16

1. Tarixiy va ijtimoiy xotirani saqlash . Epik asarlar o‘z zamonasining
madaniy, siyosiy va ijtimoiy holatini tasvirlaydi. Shu tariqa ular kelajak avlodlarga
o‘tmish haqida tasavvur beradi va jamiyat xotirasini saqlab qoladi. Masalan,
A.Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romani XIX asr oxiri va XX asr boshidagi
Turkiston hayotini, o‘sha davrdagi muhim voqealar va shaxslarni yoritadi. Bu asar
nafaqat tarixiy faktlarni eslatadi, balki xalqning milliy o‘zligini anglashiga hissa
qo‘shadi.
2. Ayniy muammolarni yoritish va yechim taklif qilish . Epik tur asarlari
jamiyatda dolzarb bo‘lgan muammolarni badiiy shaklda ko‘taradi. Bunda muallif
mavjud muammolarni tahlil qilib, ularning sabablari va oqibatlarini ko‘rsatadi.
Masalan, ijtimoiy tengsizlik, adolatsizlik yoki axloqiy qadriyatlarning buzilishi
epik asarlarda keng ko‘tariladi. Bunday asarlar o‘quvchilarni bu masalalar haqida
chuqur o‘ylashga undaydi va yechimlarni izlashga rag‘batlantiradi.
3. Madaniy va axloqiy qadriyatlarni shakllantirish . Epik turdagi asarlar
madaniy va axloqiy qadriyatlarni shakllantirishda ham muhim rol o‘ynaydi.
Personajlar orqali ezgulik va yovuzlik, adolat va insofsizlik kabi tushunchalar
ifodalanadi. Shu yo‘l bilan o‘quvchi ma’naviy va axloqiy o‘lchovlarni tanqidiy
baholaydi va jamiyatning qadrli qadriyatlarini o‘zida aks ettiradi.
4. Insoniy xulq va fe’l-atvorni o‘rganish . Epik asarlarda insonning turli
holatlardagi ichki kechinmalari, xatti-harakatlari, boshqalarga bo‘lgan
munosabatlari aniq tasvirlanadi. Bu orqali inson xulq-atvoridagi murakkab
jihatlarni o‘rganish, o‘quvchilarning o‘z-o‘zini anglashiga yordam beradi.
Shuningdek, bu asarlar o‘quvchilarni boshqalarning tajribalaridan o‘rganishga, o‘z
xarakterlarini shakllantirishga undaydi.
5. Badiiy estetik zavq va dunyoqarashni kengaytirish . Epik tur asarlari
o‘quvchiga badiiy estetik zavq berish bilan birga, uning dunyoqarashini
kengaytiradi. Asarlardagi obrazlar, qiziqarli voqealar, badiiy tasvirlar o‘quvchini
yangi g‘oyalar bilan tanishtiradi va uning fikr doirasini kengaytiradi.
Epik tur jamiyatga ta’sir ko‘rsatish orqali insonlar o‘rtasida tushunish va
birlikni rivojlantiradi. Bu turdagi asarlar odamlarning hayotga, o‘z davriga va
17

atrofidagi odamlar bilan munosabatlariga yangi yondashuv shakllantirishiga
yordam beradi.
II-BOB. O‘ZBEK EPIK JANRI VA UNING O‘ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI
2.1. O‘zbek epik janrining shakllanishi va rivojlanishi
O‘zbek epik janri o‘zining uzoq tarixiga ega bo‘lib, xalq og‘zaki ijodiyoti va
yozma adabiyot orqali shakllanib, rivojlanib kelgan. Bu janr O‘zbekiston tarixining
turli davrlaridagi ijtimoiy, siyosiy, madaniy hayot tasvirini o‘zida aks ettirib,
jamiyatning ma’naviy merosiga katta hissa qo‘shgan.
O‘zbek epik janrining shakllanishi va rivojlanishi quyidagi bosqichlardan
o‘tgan:
1. Ilk shakllanish davri (Xalq og‘zaki ijodi) . O‘zbek epik janrining ilk
shakllanish davri xalq og‘zaki ijodi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, bu davrda asosan
xalq dostonlari, qo‘shiqlari, rivoyatlar va afsonalar yaratildi. Ushbu davr asarlarida
xalqning orzu-umidlari, ijtimoiy qadriyatlari, tarixiy voqealari va insoniy his-
tuyg‘ulari aks etgan. Xalq dostonlari, masalan, “Alpomish,” “Go‘ro‘g‘li” va
“Kuntug‘mish,” xalq urf-odatlari, qahramonlik va adolat g‘ oyalarini yetkazib, xalq
hayotining yuksak qadriyatlarini ifoda etgan. “Alpomish” dostoni xalqning ozodlik
18

va vatanga sadoqat tuyg‘ularini namoyon qilib, xalq orasida chuqur o‘rin
egallagan.
Rivoyatlar va afsonalar xalqning ma’naviy olamini, diniy qarashlarini va
tabiat hodisalariga munosabatini yoritadi. Ushbu asarlar xalqning e’tiqodlari va
qadriyatlarini avloddan-avlodga o‘tkazish vositasi sifatida xizmat qilgan. Masalan,
tabiat hodisalari, qahramonlik voqealari va aqidalar haqida hikoya qiluvchi
rivoyatlar va afsonalar xalq orasida mashhur bo‘lgan.
Xalq qo‘shiqlari va hikoyalari esa o‘zbek xalqining ichki dunyosini, turmush
tarzini va kundalik hayotini ifoda etgan. Ushbu asarlarda xalqning quvonch,
qayg‘u, muhabbat va sadoqat kabi mavzular samimiy va sodda tarzda ifoda etilgan.
Epik janrning shakllanishida qahramonlik dostoni uslubi katta o‘rin tutgan. Eposga
mansub asarlar xalqning kuch-qudrati va qahramonlik ruhini ifoda etib,
qahramonlar jasorat, kuch va vatanparvarlik fazilatlarini namoyon etgan. Bunday
dostonlar milliy o‘zlikni saqlash va kelajak avlodga ilhom manbai bo‘lib xizmat
qilgan.
Xalq og‘zaki ijodi didaktik mazmuni bilan ham ajralib turadi. Doston va
qo‘shiqlar orqali xalq ezgulik, halollik, sadoqat va jasorat kabi axloqiy
qadriyatlarni singdirgan. Ushbu asarlar xalq hayotiy tajribalarini aks ettirgan va
ma’naviy tarbiya manbai bo‘lgan. Shunday qilib, xalq og‘zaki ijodi O‘zbek epik
janrining shakllanishiga asos bo‘lib, xalq hayoti, qadriyatlari va qahramonlik
ruhini ifoda etgan asarlarni o‘z ichiga olgan.
2. Yozma adabiyotning shakllanishi (X-XVI asrlar) . O‘zbek yozma
adabiyoti X–XVI asrlarda shakllana boshlagan bo‘lib, bu davrda arab, fors va
turkiy tillarda yozilgan asarlar paydo bo‘ldi va kengaydi. Islom madaniyatining
kirib kelishi bilan ilm-fan va san’at rivojlanib, Buxoro, Samarqand, Hirot kabi
shaharlarda ilmiy markazlar va madrasalar tashkil etildi. Bu muhitda ko‘plab
olimlar, shoirlar va yozuvchilar ijod qilib, o‘z asarlari orqali madaniyat va adabiyot
rivojiga katta hissa qo‘shdilar. Shu davrda yaratilgan asarlar orasida Ahmad
Yassaviyning “Hikmatlar”i alohida o‘rin tutadi. Yassaviy o‘zining tasavvufiy
she’rlari orqali xalq orasida chuqur hurmatga sazovor bo‘ldi. Yassaviy ijodi o‘zbek
19

va boshqa turkiy xalqlar orasida diniy va ma’naviy qadriyatlarni shakllantirishda
katta rol o‘ynadi. Keyinchalik, Alisher Navoiyning ijodi yozma adabiyotning eng
yuksak cho‘qqisiga aylandi. Navoiy o‘zining “Xamsa” asari bilan o‘zbek tilining
boy imkoniyatlarini namoyish etib, milliy adabiyotni yangi bosqichga olib chiqdi.
Bu davrda qasida, g‘azal, ruboiy, va doston janrlari keng tarqaldi. Bu janrlar orqali
ishq, ma’rifat, va tasavvufiy g‘oyalar ifodalanib, xalqning madaniy merosida o‘z
o‘rnini topdi. Ayniqsa, tasavvufiy adabiyot jamiyatga ma’naviy ta’sir o‘tkazib,
xalq orasida axloqiy qadriyatlarni mustahkamlashda muhim vosita bo‘lib xizmat
qilgan. Yozma adabiyot shu davrda nafaqat zavq olish manbai, balki axloqiy-
tarbiyaviy manba sifatida katta ahamiyat kasb etdi. Shoir va yozuvchilarning
ijodlari milliy adabiyot uchun mustahkam poydevor yaratib, o‘zbek xalqining
madaniy va ma’naviy rivojlanishida katta rol o‘ynadi.
3. Epik janrning keyingi rivojlanishi (XIX asr – XX asr boshlarida) .
XIX asr va XX asr boshlarida o‘zbek adabiyotida epik janr yanada rivojlanib,
jamiyatning turli qatlamlari va davr ruhiyatini aks ettiruvchi asarlar yaratildi. Bu
davrda milliy uyg‘onish g‘oyalari kuchayib, xalqning mustaqillik, ozodlik va
adolatga intilishlari adabiyotda keng ifoda topdi. XIX asrda asosan xalq og‘zaki
ijodi va yozma adabiyotda epik janr o‘z o‘rnini mustahkamladi. Xalq ijodi o‘zining
keng qamrovli epik dostonlari, afsonalari va rivoyatlari bilan bu davrda ham o‘z
dolzarbligini saqlab qoldi. Ayniqsa, Alpomish, Go‘ro‘g‘li kabi xalq dostonlari
o‘zbek milliy ruhini saqlash va rivojlantirishda muhim rol o‘ynadi. Ushbu
dostonlar orqali xalq o‘zining tarixini, kurashlari va qahramonlarini asrab,
avlodlarga yetkazdi. Bu davrdagi dostonlar milliy o‘zlikni anglashda va xalqning
birligini mustahkamlashda katta ta’sir ko‘rsatdi.
Shuningdek, yozma adabiyotda ham epik janr o‘z ifodasini topdi. XIX asr
oxiri va XX asr boshlarida o‘zbek adabiyotida ma’rifatparvarlik g‘oyalari avj oldi.
Munis, Ogahiy, Furqat, Muqimiy kabi shoir va yozuvchilar ijodida jamiyatning
turli masalalari, adolat va ma’rifatparvarlik g‘oyalari aks etdi. Bu ijodkorlar o‘z
asarlari orqali xalqni savodxonlikka, bilim olishga chaqirdilar va ijtimoiy adolatni
targ‘ib qildilar. XX asr boshlarida esa epik janr ijtimoiy masalalar, milliy
20

uyg‘onish va mustaqillik g‘oyalarini yoritishda muhim vositaga aylandi. Cho‘lpon,
Fitrat, Abdulla Qodiriy kabi adiblar bu davr adabiyotining eng yorqin
namoyandalari hisoblanadi. Ularning asarlari xalqning og‘ir hayoti, milliy o‘zlikni
anglash va ozodlik uchun kurash g‘oyalarini o‘zida mujassam etdi. Ayniqsa,
Qodiriyning “O‘tgan kunlar” romani o‘zbek adabiyotidagi epik janrning yuksak
namunasi bo‘lib, jamiyat va inson ruhiyatining murakkab jihatlarini aks ettirgan
asar sifatida tanildi. XIX asr va XX asr boshlaridagi epik janrning rivojlanishi,
asosan, o‘zbek xalqining ma’naviy o‘zgarishlari va milliy o‘zlikni anglash
jarayonlari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, bu asarlar xalqning ruhiy hayoti va
orzularini aks ettirgan.
4. Sovet davri epik adabiyoti (XX asrning ikkinchi yarmi) . Sovet davri
o‘zbek epik adabiyoti (XX asrning ikkinchi yarmi) yangi siyosiy tuzum, ijtimoiy
o‘zgarishlar va jamiyatning rivojlanish davrida shakllandi. Sovet Ittifoqi ta’siri
ostida o‘zbek adabiyotida yangi mavzular, janrlar va ifoda vositalari paydo bo‘ldi.
Bu davrda epik janr ko‘p jihatdan sotsialistik realizmning talablariga mos ravishda
yaratildi. O‘zbek epik adabiyotida, ayniqsa, xalqni yangi jamiyat qurishga,
mehnatni ulug‘lashga, ijtimoiy-siyosiy masalalarni ko‘rsatishga chaqiruvchi asarlar
keng tarqaldi. Bu davrda yozuvchilar adabiyotni faqatgina estetik qadriyatlarni
ifodalash vositasi sifatida ko‘rmasdan, balki o‘z asarlarini ijtimoiy va siyosiy
maqsadlarni amalga oshirish uchun ham ishlatganlar. Yozuvchilar, ayniqsa,
kommunistik g‘oyalarni tarqatishda, sovet tizimining afzalliklarini ko‘rsatishda,
yangi tuzumning yuksak maqsadlari haqida yozishda faol ishtirok etdilar. Epik
adabiyotda yirik romanchilar va shoirlarning asarlari yangi janrlar va mazmunlarni
o‘z ichiga olgan. “O‘tgan kunlar” romani bilan tanilgan Abdulla Qodiriy, ayniqsa,
o‘zbek adabiyotining birinchi ulkan epik asarlarini yaratgan yozuvchi sifatida
tarixda qolgan. Uning asarlari o‘zbek xalqining tarixiy o‘zgarishlarini tasvirladi va
o‘zbek jamiyatining taraqqiyot yo‘lini ko‘rsatdi.
Sovet davri o‘zbek epik adabiyotida zamonaviy sharoitlar va yangi
jamiyatning “yangi insoni” obrazlari yaratilgan. Bu davrda yozilgan asarlarda
ko‘pincha ishchilar, kolxozchilar, partiya faollari, yangi jamiyat quruvchilari va
21

ularning g‘oyalari ifodalanadi. Shuningdek, adabiyotda xalqning mehnatini,
fidoyiligi va sadoqatini ko‘rsatish ustuvor bo‘lgan. Ijtimoiy masalalar va
insonlarning orzulari, umidlari, kurashlari kiritilgan. Yozuvchilar o‘z asarlarida
kadrlar tarbiyasiga e’tibor qaratishgan va yurtni rivojlantirish, unga sodiq bo‘lgan
insonlar tasvirini yaratishga harakat qilishgan. Shu bilan birga, Sovet davri
adabiyotida xalqni madaniyatga, ilmga va mehnatga o‘rgatish maqsadida yangi
turdagi pedagogik va didaktik asarlar ham yaratildi. Sovet davri o‘zbek epik
adabiyotining yana bir muhim jihati shundaki, u milliy an’analarni saqlab qolgan
holda yangi jamiyatning ehtiyojlariga moslashgan. Shuning uchun, bu davrda
adabiyotning shakllanishi va rivojlanishi, faqatgina ijodiy jarayon sifatida emas,
balki milliy va ijtimoiy rivojlanishning muhim vositasi sifatida ham qaraladi.
5. Mustaqillik davri va zamonaviy epik adabiyot (XX asr oxiri – XXI
asr) . Mustaqillik davrida o‘zbek epik adabiyoti yangi bir bosqichga ko‘tarildi.
1991-yilda O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, adabiyotda avvalgi siyosiy
ideologiyalardan qochish, erkinlik, shaxsiyat va inson huquqlariga oid masalalarga
katta e’tibor qaratildi. Mustaqillik, milliy qadriyatlarni qayta tiklash, o‘zbek
xalqining tarixiy yutuqlari va madaniyatini dunyoga tanitish kabi mavzular
adabiyotning asosiy yo‘nalishlariga aylandi. Epik janrda tarixiy voqealar va milliy
anglashni shakllantiruvchi asarlar muhim ahamiyat kasb etdi. Mustaqillikni qo‘lga
kiritish, xalqni mustahkamlash, yurtni rivojlantirish va jamiyatni erkinlashtirish
kabi masalalar zamonaviy epik asarlarda o‘z ifodasini topdi. Ushbu davrda, o‘zbek
adabiyotida realizm va romantizm aralashmasi asosida, eski va yangi qadriyatlar
o‘rtasidagi muvozanatni saqlagan yirik epik asarlar yaratildi.
Mustaqillik davri epik adabiyotida yozuvchilar tarixiy, madaniy, ijtimoiy
mavzularni keng ko‘lamda qamrab oldilar. Yozuvchilar o‘z asarlarida o‘zbek
xalqining o‘tmishidagi yirik voqealar va shaxslarni, ayniqsa, milliy ozodlik
kurashini, va o‘tgan davrning o‘ziga xos qahramonlik timsollarini yoritdilar.
Ularning asarlari faqat tarixiy tarixni yozish bilan cheklanmay, balki milliy ongni
o‘stirish, xalqning madaniy merosini saqlash va yangi jamiyatni yaratish yo‘lida
muhim vositaga aylandi. Zamonaviy o‘zbek epik adabiyotida, shuningdek,
22

zamonaviy sharoitda yuzaga kelgan ijtimoiy-siyosiy masalalar, yoshlarning
dunyoqarashi, erkinlik, adolat, ma’naviyat kabi mavzular ham o‘z ifodasini topgan.
Yozuvchilar, badiiy yondoshuvda zamonaviy hayotning turli qirralarini
tasvirlashgan. Yangi dunyoqarashni shakllantirish, o‘zbek jamiyatidagi
muammolarni o‘rganish, turmush tarzi va hayot falsafasini ifodalash, shuningdek,
xalqning yangi zamon talablariga javob beradigan qahramonlar yaratish alohida
ahamiyat kasb etdi. Bundan tashqari, Mustaqillik davrida o‘zbek epik adabiyotida
shaxsiyat erkinligi, milliy g‘urur va g‘oyaviy mustaqillikni targ‘ib qiluvchi asarlar
yaratildi. Badiiy adabiyotda odamning ichki dunyosi, ruhiy kurashlari, umidlar va
orzularining aks etishi muhim ahamiyat kasb etdi. Epik janrda milliy urf-odatlar,
qadriyatlar, urf-anjanlar, til va madaniyatga bo‘lgan hurmatning kuchayishi, yangi
davrga mos o‘zbek yozuvchisi obrazini yaratish jarayoni amalga oshdi. XXI asrda
o‘zbek epik adabiyotining asosiy yo‘nalishlaridan biri, ayniqsa, xalqni erkinlik va
o‘zini ifoda etish erkinligi, jamiyatda tenglik va adolatni tiklashga qaratilgan
asarlar yaratishdir. Yozuvchilar o‘z asarlarini nafaqat milliy, balki jahon
miqyosidagi masalalar bilan bog‘lashni davom ettirmoqda.
2.2. O‘zbek epikasi va uning asosiy janrlari
O‘zbek epikasi, xalqning o‘z tarixiy, madaniy va ijtimoiy tajribalarini aks
ettirishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qilgan. Bu janr xalqning ko‘p asrlik og‘zaki
ijodi va yozma adabiyotida o‘z ifodasini topgan. Epik asarlar turli davrlarda
ijtimoiy va madaniy o‘zgarishlarga mos ravishda shakllanib, xalqqa ruhiy va
axloqiy yo‘naltirishlar beradi. Quyidagi janrlar o‘zbek epikasining muhim
qirralarini tashkil etadi:
1. Folklor va Epos. O‘zbek xalqining eng qadimiy epik janri bo‘lmish epos
xalqning og‘zaki ijodidan kelib chiqqan. Eposlar ko‘pincha keng miqyosdagi
voqealar, qahramonlar, urushlar, jasoratlar va ijtimoiy g‘alabalarga asoslanadi. Bu
janrda real va fantastik elementlar birgalikda mavjud. “Alpomish”, “Barchinoy” ,
va boshqa eposlar nafaqat milliy g‘urur va madaniyatni, balki o‘tmishdagi ijtimoiy
muammolarni, urushlar va tinchlik uchun kurashni ham o‘zida aks ettiradi.
23

2. Dostonlar. Xalq qahramonlarini tasvirlashda davom etgan doston janri,
xalq eposining qisqa va she’riy shaklidir. Dostonlarda ko‘pincha bir qahramonning
hayoti va faoliyati hikoya qilinadi, u ma’naviy va axloqiy jihatdan yuqori
qahramon sifatida namoyon bo‘ladi. Dostonlarning ko‘pida diniy, tarixiy, ijtimoiy
va etnografik motivlar birlashtirilgan. Misol uchun, “Yusuf va Zulaiho” yoki
“Shahriyor” kabi dostonlar xalq orasida mashhur bo‘lib, unda axloqiy saboqlar,
muhabbat va erkinlikka bo‘lgan intilishlar tasvirlanadi.
3. Xalq hikoyalari va afsonalar. Xalq hikoyalari — bu qisqa epik
asarlardir. Ular xalq orasida keng tarqalgan voqealarni, qahramonlik va
mukofotlarni, shuningdek, ko‘pincha adolatni ta’minlovchi kuchlar bilan bog‘liq
afsonalarni tasvirlaydi. Bu janrda xalq hayoti, urf-odatlari, tabiat va uning sirlarini
yorituvchi afsonalar ham uchraydi. “Qizilbayir” va “Bobo Shomurod” kabi
hikoyalar bu janrning mashhur namunalaridir.
4. Tafsirli epik asarlar (Mythologiya va Fantastika) . O‘zbek epikasida
diniy va mitologik mavzularni o‘z ichiga olgan asarlar ham mavjud. Bu asarlarda
ko‘pincha o‘tmishdagi qahramonlar, ularning yagona kuchga ega bo‘lgan
xususiyatlari va superqahramonlik fazilatlari tasvirlanadi. Asarlar ko‘pincha diniy
afsonalar, ilohiy qudratga ega bo‘lgan mavjudotlar va xudo bilan bog‘liq holatlar
bilan bog‘liq bo‘ladi. Bunday asarlar o‘zbek xalqining diniy, madaniy, va falsafiy
qarashlari haqida ma’lumot beradi.
5. Realistik epik asarlar (XIX asr oxiri va XX asr boshlarida) . XIX
asrning oxiriga kelib, o‘zbek epikasida realizm yo‘nalishi rivojlanadi. Bu davrda
yozilgan asarlarda xalq hayoti, oddiy insonlarning kundalik muammolari, ijtimoiy
adolatsizlikka qarshi kurash va jamoat hayotidagi o‘zgarishlar aks etadi.
Shuningdek, o‘zbek xalqining erkinlikka intilishi, zamonaviy ijtimoiy g‘oyalar
bilan uyg‘unlashishi ham epik asarlarning markazida bo‘ladi. “Ipakchi” va
“Yalang‘och” kabi asarlar realistik epikada namoyon bo‘lgan eng yaxshi
misollardir.
6. Sovet davri epik asarlari. Sovet davrida o‘zbek adabiyotida ideologik
nuqtai nazardan yozilgan epik asarlar paydo bo‘ldi. Bu davrda epik asarlar ko‘proq
24

kollektivizm, ishchi sinfi va yangi tuzumning g‘oyalariga bag‘ishlangan. Xalqni
mehnatga va jamiyatdagi o‘zgarishlarga jalb qilish, yangi ijtimoiy tizimni
yaratishga yordam berish maqsadida yaratilgan asarlarda qahramonlar yangi
tuzumning himoyachisi sifatida ko‘rsatilgan. “Uch ishchi” va “Erk” kabi epik
asarlar bu davrning tipik misollaridir.
7. Mustaqillik davri epikasi. Mustaqillik yillarida o‘zbek epikasi yangi
istiqbollarga yuzlanadi. Bugungi kunda xalq qahramonliklari, ularning tarixiy
yutuqlari, ijtimoiy rivojlanishdagi o‘zgarishlar va yangi milliy g‘oyalar yangi
zamonamizning o‘ziga xos mavzusiga aylanmoqda. Mustaqillik davrida yaratilgan
epik asarlar o‘zbek millatining yuksalishi, milliy qadriyatlar va madaniyatni
saqlashga bo‘lgan intilishlarni o‘z ichiga oladi. Yangi zamonning yangi ijtimoiy
sharoitlariga mos ravishda yaratilgan epik asarlar avvalgi davrlarga qaraganda
ko‘proq tarixiy va zamonaviy motivlar bilan to‘ldirilgan.
O‘zbek epikasi, uning janrlari va shakllari orqali xalqning o‘ziga xos tarixiy,
madaniy va axloqiy qadriyatlarini aks ettiradi. Epik asarlar, xalqning biror
muayyan ijtimoiy va madaniy ehtiyojlariga javob berib, tarixni tasvirlash, axloqiy
saboqlarni yetkazish va o‘tmishdagi qahramonliklarni yodda saqlashda katta rol
o‘ynaydi.
2.3. O‘zbek epik asarlari va qahramonlik
O‘zbek epik asarlari xalqning tarixiy, madaniy va axloqiy qadriyatlarini
saqlovchi muhim manbalardir. Bu asarlar xalq og‘zaki ijodining ajralmas qismi
sifatida paydo bo‘lgan va uzoq asrlar davomida rivojlanib, zamonaviy adabiyotga
o‘tgach, yangi shakllar va janrlar bilan boyidi. Epik asarlarda ko‘plab yuksak
fazilatlar bilan ajralib turadigan qahramonlar tasvirlanadi. Qahramonlikning
mazmuni va mohiyati bu asarlarda jamiyatning ijtimoiy va axloqiy nuqtai
nazaridan ko‘rib chiqiladi. O‘zbek epikasidagi qahramonlik tasvirlari nafaqat
jasorat va kuchni, balki yuksak ma’naviyatni, mehnatsevarlikni, adolatni va
sadoqatni ham o‘z ichiga oladi. Epik asarlarda qahramonlar ko‘pincha xalqning
orzularini, umidlarini va qadriyatlarini ifodalaydilar. Ularning hikoyalari asosida
jamiyatdagi eng muhim g‘oyalar va ijtimoiy tartiblar aks etadi. Qahramonlar,
25

odatda, o‘z xalqini himoya qilish uchun janglarda ishtirok etadi, yurtni xavfdan
qutqaradi, qiyinchiliklar orqali o‘tgach, nihoyat yurtning farovonligini
ta’minlashda o‘z rolini o‘ynaydi.
Qahramonlarning shakllanishida xalqning tarixiy, ijtimoiy va madaniy
vaziyatlari katta ahamiyatga ega. Tarixiy voqealar va real hayotdagi sinovlar
qahramonlarning xarakterlarini shakllantiradi, ularga xalqning umumiy orzu-
umidlarini amalga oshirish vazifasini yuklaydi. Epik janrda qahramonlar jamiyatni
o‘zgarishlarga, yangi yo‘llarga yetaklashda muhim o‘rin tutadilar. O‘zbek
epikasidagi qahramonlik ko‘plab badiiy va ijtimoiy g‘oyalarga asoslangan. Xalq
og‘zaki ijodida qahramonlarning odatda jasorat, sadoqat, adolat va halollik kabi
fazilatlari yuksak baholanadi. Misol uchun, Alpomish kabi klassik qahramonlar,
yurtni himoya qilish va o‘zining qahramonligini amalga oshirish yo‘lida
to‘qnashuvlarga kirishadilar. Ularning har biri xalqning qadriyatlari va ma’naviy
olamini o‘zida mujassam etadi. Alpomish yurtni himoya qilishda o‘zining jasorati,
qat’iyati va vatanparvarligi bilan xalq uchun haqiqiy timsolga aylangan.
Shuningdek, o‘zbek epikasidagi qahramonlar ko‘pincha nafaqat jismoniy
kuch, balki axloqiy va ruhiy kuchni ham ifodalaydi. Barchinoy kabi qahramonlar,
masalan, jasorat va adolatni nafaqat janglarda, balki oilaviy va ijtimoiy
munosabatlarda ham ko‘rsatadilar. Ularning shaxsiy fazilatlari xalqning umumiy
axloqiy qadriyatlarini aks ettiradi.
Epik asarlardagi qahramonlar jamiyatdagi har qanday noxush vaziyatlarga
qarshi kurashishda o‘zining shaxsiy manfaatlaridan ko‘ra umumiy maqsadni, xalq
manfaatlarini birinchi o‘ringa qo‘yadilar. Ular ko‘pincha eng murakkab
vaziyatlarda adolatni ta’minlashga harakat qiladilar. Bu kurashlar, o‘z navbatida,
xalqning mafkuraviy va ma’naviy qadriyatlarini mustahkamlaydi, hamda
o‘quvchilarni yuksak axloqiy nuqtai nazarga yo‘naltiradi. Qahramonlik va
adolatning o‘zaro bog‘liqligi o‘zbek epikasida ayniqsa kuchli ifodalanadi.
Asarlarda qahramonlar nafaqat yurtni va xalqni xavf-xatarlardan himoya qiladilar,
balki ularning harakatlari orqali ijtimoiy tenglik, adolat va xolislikni ta’minlashga
intiladilar. Bu jihatlar qahramonlarning ideal va haqiqiy obrazlarini yaratadi.
26

Shuningdek, ularning harakatlari orqali jamiyatdagi axloqiy va ijtimoiy qadriyatlar
mustahkamlanadi.
O‘zbek epikasining qahramonlari, ularning kurashlari va erishgan yutuqlari
xalqni birlashtiradi, ularning umumiy g‘oyaviy qarashlarini ifodalaydi. Bu asarlar,
shuningdek, tarixiy o‘tmish va madaniy merosni saqlashda ham katta ahamiyatga
ega. Qahramonlar nafaqat adolatni ta’minlashda muhim o‘rin tutadilar, balki xalqni
birlashtirishda, ularning ma’naviy dunyosini shakllantirishda ham katta rol
o‘ynaydilar. O‘zbek epikasi va qahramonlik asarlaridagi asosiy jihat, ularning
nafaqat badiiy, balki ijtimoiy va axloqiy funktsiyalarini ham bajarishidir.
Qahramonlar o‘z hayotlarida nafaqat jasorat, balki adolat, muhabbat va xalqqa
bo‘lgan sadoqatni ifodalaydilar. Shuningdek, bu asarlar xalqning ma’naviy
rivojlanishiga xizmat qiladi va xalqning tarixiy xotirasini saqlashda muhim rol
o‘ynaydi.
2.4. O‘zbek epik asarining zamonaviy rivoji
O‘zbek epik asarining zamonaviy rivoji XX asrning ikkinchi yarmidan
boshlab o‘zgarishni boshladi. Sovet davrida o‘zbek epikasi yirik ijtimoiy-siyosiy
o‘zgarishlar bilan birga rivojlanib, yangi mavzular va janrlarni o‘z ichiga oldi. Shu
bilan birga, sovet hukumatining ideologik ta’siri ostida yozilgan epik asarlar
ko‘proq kollektiv va ijtimoiy mavzularni ko‘tarishga, individual qahramonlikni
emas, balki jamiyatning rivoji va g‘alabalarini tasvirlashga intildi. Biroq,
mustaqillik davrida o‘zbek epikasining yangi yo‘nalishlari va shakllari paydo
bo‘ldi.
Mustaqillikni qo‘lga kiritgan O‘zbekiston o‘zining milliy madaniyatini
tiklashga va rivojlantirishga kirishdi. Bu jarayonda epik asarlar ham yangi shakllar
27

va mazmunga ega bo‘ldi. Endi epik asarlar ko‘proq xalqning qadriyatlarini, milliy
tarixni va madaniyatni aks ettirishga qaratildi. Xalq og‘zaki ijodining qahramonlari
endi nafaqat tarixiy shaxslar va hodisalar, balki zamonaviy jamiyatdagi qadriyatlar,
mehnat, ilm, va vatanparvarlikni ifodalovchi obrazlar sifatida tasvirlanadi.
O‘zbek epikasining zamonaviy rivoji, ayniqsa, adabiyotda yangi uslubiy
yondoshuvlar va shakllarining qo‘llanilishi bilan farqlanadi. Bugungi kunda o‘zbek
yozuvchilari epik asarlarda realistik va fantastik elementlarni birlashtiradi.
Shuningdek, zamonaviy epik asarlar ko‘proq individual qahramonlarning ichki
dunyosini, ruhiy holatlarini va hayotiy muammolarini ko‘rsatishga intiladi.
Epik janrning zamonaviy rivojida yozuvchilar ijtimoiy haqiqatni, ekologik
muammolarni, iqtisodiy rivojlanish va jamiyatdagi o‘zgarishlarni ko‘rsatishda
yangi uslubiy yondoshuvlarni qo‘llaydilar. Ayniqsa, milliy g‘oyani yuksaltirish,
o‘zbek xalqining o‘ziga xosligini ta’kidlash va tarixiy merosni qadrlash kabi
masalalar zamonaviy epik asarlarda o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi.
Shu bilan birga, zamonaviy o‘zbek epikasida global muammolar, masalan,
xotin-qizlar huquqlari, global iqlim o‘zgarishlari, urushlar va diniy ekstremizm
kabi mavzular ham yoritilmoqda. Bu orqali epik asarlar jamiyatdagi ijtimoiy va
siyosiy jarayonlarni chuqurroq tahlil qilishga, o‘zgaruvchan dunyoda insoniyatning
o‘rni va mas’uliyatini ko‘rsatishga xizmat qiladi.
Zamonaviy o‘zbek epik asarlari, shuningdek, o‘zining badiiy jihatdan
boyligi va shaklida yangi yondoshuvlarni qo‘llash bilan ajralib turadi. Adabiyotda
ko‘p hollarda yangi janrlar, masalan, epik romanlar, badiiy esselar va hikoyalar
shaklida o‘z ifodasini topadi. Bu asarlar ko‘pincha adabiy tilni yangilash va
murakkab badiiy vositalarni qo‘llash orqali shakllanadi.
Xulosa qilib aytganda, o‘zbek epikasi zamonaviy rivojlanish bosqichida
yangi shakllar va janrlarni o‘zlashtirib, xalqning milliy qadriyatlari, jamiyatdagi
o‘zgarishlar va ijtimoiy masalalarni yoritishda muhim rol o‘ynaydi. Yangi
mavzular, zamonaviy adabiyotning shakllari va uslubiy yangilanishlar orqali
o‘zbek epikasi jahon adabiyotiga o‘zining beqiyos hissasini qo‘shmoqda.
28

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, o‘zbek epikasi xalq og‘zaki ijodidan boshlab yozma
adabiyotga o‘tgan davr mobaynida o‘zining boy shakllari va janrlari bilan taraqqiy
etgan. Har bir davrda epik asarlar jamiyat hayoti, uning ijtimoiy-siyosiy holati,
madaniy qadriyatlari va dunyoqarashi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, o‘zbek
xalqining tarixiy yuksalishi va inqirozini aks ettirishda muhim rol o‘ynagan.
Ilk shakllanish davrida o‘zbek epikasi asosan xalq og‘zaki ijodi va dastanlar
orqali ifodalanib, qahramonlik va ma’naviyatni yuksaltirishga qaratilgan edi.
Yozma adabiyotning shakllanishi va rivojlanishi bilan birga, epik janrda yanada
murakkab mavzular va shakllar paydo bo‘ldi, o‘zbek yozuvchilari milliy
qadriyatlarni, tarixiy shaxslarni tasvirlashga intildilar.
29

Sovet davrida ideologik ta’sirlar, markazlashgan siyosat va yirik xalq
yozuvchilarining asarlari orqali epik janrda ko‘plab o‘zgarishlar yuz berdi. Biroq,
bu davrda ham epik asarlar xalqning haqiqatini, uning azmu shijoatini va ruhiyatini
aks ettirishga intildi. Mustaqillik davrida esa o‘zbek epikasi milliy g‘oya, xalqni
anglash va uning erkinlikka intilishining yuksak namunasi sifatida yangi shakllarda
rivojlandi. Bugungi kunda o‘zbek epikasi zamonaviy ijtimoiy va madaniy
o‘zgarishlarga moslashib, xalqning chinakam qahramonligini va uning
dunyoqarashini kengaytirishda davom etmoqda.
Shunday qilib, o‘zbek epikasi tarixan rivojlanib, o‘zining eng yuqori
nuqtalariga erishgan. Har bir davrda uning o‘ziga xos xususiyatlari va ta’siri
mavjud bo‘lib, hozirgi zamon adabiyotida o‘zbek epikasi hali ham muhim o‘rin
tutadi. O‘zbek epikasining yanada rivojlanishi, uning xalqning ma’naviyati va
madaniyatidagi ahamiyatini yanada mustahkamlashga xizmat qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 14-iyuldagi
“O‘zbekiston adabiyotini yanada rivojlantirish va uning dunyo miqyosidagi o‘rni
va ahamiyatini oshirishga doir chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoni
2. Alisher Navoiy, “Xamsa” – Toshkent: Sharq, 1996.
3. Sharif, M. (1991). “O‘zbekiston adabiyoti tarixi.” – Toshkent: O‘qituvchi.
4. Abdullayev, M. (2018). “Doston va uning janr turlari.” – Toshkent:
Yoshlar nashriyoti.
5. Nizomi, A. (2002). “Dostonshunoslik masalalari.” – Toshkent:
Akademnashr.
30

6. Rahmon, A. (2015). “Epik adabiyotning tahlili.” – Toshkent: Fan va
texnologiya.
7. Asimov, A. (2007). “O‘zbekiston xalq dostonlari va ularning tuzilishi.” –
Toshkent: Farg‘ona nashriyoti.
8. Turaev, T. (1986). “Epik adabiyotning shakl va mazmuni.” – Toshkent:
Ma’naviyat.
9. G‘ulomov, A. (2011). “Adabiyotda doston janri va uning rivojlanishi.” –
Toshkent: O‘qituvchi.
10. Rasulov, B. (2012). “Xalq dostonlari: tarixiy-madaniy o‘rni.” –
Samarqand: Samarqand universiteti nashriyoti.
11. G‘iyosov, M. (2010). “O‘zbekiston dostonlarining estetik xususiyatlari.”
– Toshkent: O‘zbekiston Yozuvchilar Uyushmasi.
Internet saytlar:
12. www.yoshlar.uz
13. www.uzbekistan24.uz
14. www.adabiyot.uz
15. www.folklor.uz
16. www.kitobxon.uz
17. www.uzyo.uz
18. www.culture.uz
31

Epik tur

Sotib olish