Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	122.4KB
Покупки	5
Дата загрузки	22 Декабрь 2024
Расширение	docx
Категория	Педагогика

Ergash gapli qo'shma gaplar

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT IQTISODIYOT VA PEDAGOGIKA INSTITUTI
“Pedagogika” fakulteti
“Boshlang’ich ta’lim” y о ‘nalishi
3-kurs 22/34-guruh talabasi
Ergasheva Mahliyo Tolib qizining
“Ona tili ” fanidan
KURS ISHI
MAVZU: “ ERGASH GAPLI QO'SHMA GAPLAR”
Ilmiy rahbar: __________________________
“____” ________2024-y.
1

gapning so'z tartibiga ham bog'liq bo'lishi mumkin.
Ergash gapli qo'shma gaplarning fonetik
Xususiyatlari
Ergash gapli qo'shma gaplarning fonetik xususiyatlari asosiy gapning fonetik
xususiyatlariga bog'liq. Ergash gapli qo'shma
gaplarda intonatsiya, urg'u va ohang ham muhim rol o'ynaydi.
Ergash gapli qo'shma gaplarning intonatsiyasi asosiy gapning intonatsiyasiga
mos keladi. Masalan, agar asosiy gapda
so'roq intonatsiyasi ishlatilgan bo'lsa, ergash gapda ham so'roq intonatsiyasi
ishlatiladi. Agar asosiy gapda bayon
intonatsiyasi ishlatilgan bo'lsa, ergash gapda ham bayon intonatsiyasi
ishlatiladi.
Ergash gapli qo'shma gaplardagi urg'u asosiy gapdagi urg'uga bog'liq.
Masalan, agar asosiy gapda asosiy so'zga urg'u
tushirilgan bo'lsa, ergash gapda ham asosiy so'zga urg'u tushirilishi mumkin.
Ergash gapli qo'shma gaplardagi ohang asosiy
gapdagi ohangga mos keladi.
Ergash gapli qo'shma gaplarning fonetik xususiyatlari matnning
ohangdorligi va o'qilishining osonligi uchun muhim
ahamiyatga ega. Ergash gapli qo'shma gaplarni to'g'ri fonetik jihatdan o'qish
matnni tushunishni osonlashtiradi.
Ergash gapli qo'shma gaplarning yozuvda ifodalanishi
Ergash gapli qo'shma gaplar yozuvda o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lib,
ularning ifodalanish usullari va qoidalarini bilish matnni to'g'ri tushunish va yozish
uchun muhim ahamiyatga ega.
Ergash gapli qo'shma gaplarning yozuvda ifodalanishini bir necha jihatdan
ko'rib chiqish mumkin:
Ergash gapli qo'shma gaplarning bo'laklari orasidagi bog'lovchi vositalarni
yozish qoidalari. Ergash gapning turli xil holatdagi qo'llanilishini yozish
qoidalari.
Ergash gapli qo'shma gaplarning to'g'ri urg'u va intonatsiya bilan yozilishi.
Masalan, ergash gapli qo'shma gapda ergash gap asosiy gapga bog'lovchi
so'zlar, bog'lovchi gapchalar, ergash gap bo'laklari, izohlash, tasdiqlash yoki
to'ldiruvchi gaplar vositasida bog'lanishi mumkin. Bu bog'lovchi vositalarning
yozilishiga alohida e'tibor qaratish kerak.
Shuningdek, ergash gapli qo'shma gaplarning turli xil holatdagi
qo'llanilishini yozishda ergash gapning o'rni, ergash gaplarning xilma-xil turlari va
ularning tuzilishiga e'tibor berish kerak. Ergash gapli qo'shma gaplarning to'g'ri
urg'u va intonatsiya bilan yozilishi ham muhim ahamiyatga ega.
Ergash gapli qo'shma gaplar yozuvda grammatik to'g'rilikni saqlash, matnni
tushunarli qilish va uni estetik jihatdan chiroyli qilishga yordam beradi.
17

beradi.
Ergash gapli qo'shma gaplarning sintaktik vazifasi
Ergash gapli qo'shma gaplarning asosiy vazifasi - bu murakkab gapda asosiy
gapga nisbatan ma'lumotlarni qo'shish yoki tushuntirish, uni to'ldirish va
aniqlashdir. Ergash gaplar asosiy gapga qarab turli sintaktik vazifalarni bajarishi
mumkin, xususan, quyidagilardan birini ifodalashi mumkin:
1.Ergash gapning asosiy gapga bog'lanish xususiyati**: Ergash gap asosiy
gapga bog'lovchi vositalar orqali bog'lanadi. Bog'lovchi vositalar ergash gapning
asosiy gapga qanday bog'langanligini ko'rsatadi, ya'ni asosiy gapga nisbatan
qanday vazifani bajarayotganini tushuntiradi.
2.Ergash gapning ergash gapga bog'lanish xususiyati**: Ba'zi hollarda,
ergash gap yana bir ergash gapga bog'lanishi mumkin. Bu holatda, birinchi ergash
gap ikkinchi ergash gapga nisbatan ma'lum bir munosabatni bildiradi. Masalan,
birinchi ergash gap ikkinchi ergash gapning sababini yoki natijasini ko'rsatishi
mumkin.
3.Ergash gapning o'ziga xos xususiyatlari: Ergash gap o'zining tarkibiga
qarab turli xil sintaktik xususiyatlarga ega bo'lishi mumkin. Masalan, ergash gap
birlik yoki ko'plik shaklida, aniq yoki noma'lum shaklda, fe'lning o'zgaruvchan
yoki o'zgarmas shaklida bo'lishi mumkin.
Ergash gapli qo'shma gaplarning modal xususiyatlari
1.Ergash gapli qo'shma gaplarning modal xususiyatlari ularning mazmunini
ifoda etish usuliga bog'liq. Masalan, ergash gap asosiy gapning mazmunini
tasdiqlashi, rad etishi, shubha bildirishi, istak bildirishi yoki buyruq berishi
mumkin.
2.Modal xususiyatlar gapdagi modal so'zlar yoki gapning tuzilishi orqali
ifodalanadi. Masalan, “Men kirib ketishni xohlayman” gapida “xohlayman” modal
fe’li ergash gapning istak bildirishiga dalolat qiladi.
3.Ergash gapli qo'shma gaplarda modal xususiyatlar turli xil usullar orqali
ifodalanadi. Gapning turli xil modal xususiyatlarini tahlil qilish orqali gapning
mazmunini to'g'ri talqin qilish mumkin.
Ergash gapli qo'shma gaplarning semantik tasnifi
Ergash gapli qo'shma gaplar semantik jihatdan turli xil ma'nolarni ifodalashi
mumkin. Masalan, ergash gap asosiy gapga nisbatan izohlash, to'ldirish, aniqlash,
taqqoslash, shart qo'yish, sabab ko'rsatish, natija chiqarish, maqsad ko'rsatish va
hokazo ma'nolarni ifodalashi mumkin. Quyida ergash gapli qo'shma gaplarning
semantik tasnifi keltirilgan:
1.Izohlash ma'nosi:** Bu turdagi ergash gaplar asosiy gapda aytilgan fikrni
batafsil tushuntirib beradi. Masalan: "Uning gaplari haqiqatdan uzoq edi, chunki u
hech narsani bilmas edi." Bu gapda ergash gap "chunki u hech narsani bilmas edi"
asosiy gapda aytilgan fikrni tushuntirib beradi.
2.To'ldirish ma'nosi:** Bu turdagi ergash gaplar asosiy gapda aytilgan fikrni
19

to'ldirib beradi. Masalan: "U o'zi ham yoqtirdi, chunki u yaxshi odam edi." Bu
gapda ergash gap "chunki u yaxshi odam edi" asosiy gapda aytilgan fikrni to'ldirib
beradi.
3.Aniqlash ma'nosi:** Bu turdagi ergash gaplar asosiy gapda aytilgan fikrni
aniqlab beradi. Masalan: "Men uni o'sha kuni uchratganman, u kelganida." Bu
gapda ergash gap "u kelganida" asosiy gapda aytilgan fikrni aniqlab beradi.
4.Taqqoslash ma'nosi:** Bu turdagi ergash gaplar asosiy gapda aytilgan
fikrni boshqa bir narsa bilan taqqoslab beradi. Masalan: "U mening singlim kabi
go'zal edi, go'zallik uning yuzida ayonsin." Bu gapda ergash gap "go'zallik uning
yuzida ayonsin" asosiy gapda aytilgan fikrni boshqa bir narsa bilan taqqoslab
beradi.
5.Shart qo'yish ma'nosi: Bu turdagi ergash gaplar asosiy gapda aytilgan
fikrning bajarilishi uchun shart qo'yadi. Masalan: "Agar siz kelmasangiz, men ham
kelmayman." Bu gapda ergash gap "agar siz kelmasangiz" asosiy gapda aytilgan
fikrning bajarilishi uchun shart qo'yadi.
6.Sabab ko'rsatish ma'nosi:** Bu turdagi ergash gaplar asosiy gapda aytilgan
fikrning sababini ko'rsatadi. Masalan: "U chorchagan edi, chunki u butun kun
ishlashgan edi." Bu gapda ergash gap "chunki u butun kun ishlashgan edi" asosiy
gapda aytilgan fikrning sababini ko'rsatadi.
7.Natija chiqarish ma'nosi:** Bu turdagi ergash gaplar asosiy gapda aytilgan
fikrning natijasini ko'rsatadi. Masalan: "U ko'p o'qidi, shuning uchun u yaxshi
o'qidi." Bu gapda ergash gap "shuning uchun u yaxshi o'qidi" asosiy gapda aytilgan
fikrning natijasini ko'rsatadi.
8.Maqsad ko'rsatish ma'nosi: Bu turdagi ergash gaplar asosiy gapda aytilgan
fikrning maqsadini ko'rsatadi. Masalan: "U tez yugurdi, shunda u vaqtida yetib
börsin." Bu gapda ergash gap "shunda u vaqtida yetib börsin" asosiy gapda
aytilgan fikrning maqsadini ko'rsatadi.
Ergash gapli qo'shma gaplarning semantik tasnifi ularning ma'no jihatidan
turli xil xususiyatlarini aniqlashga yordam beradi. Bu esa, ergash gapli qo'shma
gaplarni tahlil qilish va tushunishni engillashtiradi.
Ergash gapli qo'shma gaplarning strukturaviy xususiyatlari
Ergash gapli qo'shma gaplarning strukturaviy xususiyatlari ularning tarkibiy
qismlari, ya'ni asosiy va ergash gaplarning bir- biriga bog'lanish tartibi,
shuningdek, ergash gaplarning asosiy gapga nisbatan o'rni bilan belgilanadi.
Ergash gapli qo'shma gapda asosiy gap ergash gapga nisbatan mustaqil
ma'noga ega bo'lib, u ergash gapsiz ham to'liq ma'noga ega bo'la oladi. Ergash gap
esa asosiy gapga bog'liq bo'lib, u asosiy gapning ma'nosini to'ldiradi, aniqlaydi
yoki izohlanadi.
Ergash gapli qo'shma gaplarda ergash gap asosiy gapga bog'lovchi so'zlar
yoki so'z birikmalari yordamida bog'lanadi. Bog'lovchi so'zlar ergash gapni asosiy
gapga bog'lab, ular o'rtasida ma'no aloqasini o'rnatadi. Ergash gaplar asosiy
20

1. Gapning tuzilishini tahlil qilish: Qo'shma gap tarkibidagi asosiy gap
va ergash gaplarni aniqlash, ergash gapning asosiy gapga bog'lanish usulini
aniqlash.
2. Ergash gap turini aniqlash: Ergash gapning turini aniqlash, masalan,
belgilovchi, to'ldiruvchi, hol ergash gap kabi.
3. Ergash gapning mazmunini tahlil qilish: Ergash gapning asosiy
gapning mazmunini qanday to'ldirishi, qanday ma'lumotni beradi, ergash gapning
o'ziga xos xususiyatlari qanday ekanligini aniqlash.
4. Ergash gapning funksiyasini tahlil qilish: Ergash gapning asosiy
gapning grammatik tuzilishida qanday rol o'ynaydi, qanday ma'naviy yukni o'z
zimmasiga oladi, asosiy gapning mazmunini qanday boyitadi.
5. Punktuatsiya belgilari: Ergash gapli qo'shma gap tarkibidagi
punktuatsiya belgilari to'g'ri qo'llanilganligini tekshirish.
Ergash gapli qo'shma gaplar tahlili nafaqat grammatik bilimlarni, balki
tilshunoslik va logika bilimlarini ham talab qiladi. Bu tahlil jarayonida gap
tuzilishi, ma'no va funksiya o'rtasidagi bog'liqliklarni tushunish muhimdir.
Ergash gapli qo'shma gaplar tasnifi
Ergash gapli qo'shma
gaplarning turlari Birlashtiruvchi ergash
gapli qo'shma gaplar Qarindosh ergash gapli
qo'shma gaplar
Ergash gapli qo'shma
gaplar, ularning
bog'lanish usuliga qarab,
ikki turga bo'linadi:
birlashtiruvchi va
qarindosh gaplar.
Birlashtiruvchi gaplarda
ergash gap asosiy gapga
bog'lovchi so'zlar
yordamida bog'lanadi.
Qarindosh gaplarda esa
ergash gap asosiy gapga
qarindosh so'zlar orqali
bog'lanadi. Bu turdagi gaplarda
ergash gap asosiy gapga
bog'lovchi so'zlar
yordamida bog'lanadi.
Masalan: "U menga
yordam berdi, chunki u
mehribon odam". Bu
gapda "chunki"
bog'lovchi so'zi
yordamida ergash gap
asosiy gapga bog'langan.
Birlashtiruvchi
bog'lovchi so'zlar o'z
navbatida ikki guruhga
bo'linadi: uyushtiruvchi
va qarama-qarshi
bog'lovchi so'zlar. Bu turdagi gaplarda
ergash gap asosiy gapga
qarindosh so'zlar orqali
bog'lanadi. Qarindosh
so'zlar ergash gapda
asosiy gapdagi so'zlarga
ishora qiladi va ularning
vazifasini bajaradi.
Masalan: "Biz borgan joy
go'zal edi". Bu gapda
"joy" qarindosh so'zi
asosiy gapdagi "borgan"
so'ziga ishora qilib, uning
vazifasini bajaradi.
Ergash gapli qo'shma gaplarning qismlari- Ergash gapli qo'shma gap ikki
qismdan iborat bo'ladi: asosiy gap va ergash gap. Asosiy gap mustaqil bo'lib,
ma'noni to'liq ifodalaydi, ergash gap esa asosiy gapga bog'lanib, uning ma'nosini
to'ldiradi. Ergash gapning asosiy gapga bog'lanishi, ma'lum bog'lovchi so'zlar
orqali amalga oshiriladi.
12

I BOB. Ergash gapli qo’shma gaplar haqida ma’lumot
1.1 Ergash gapli qo'shma gaplarning turlari
Ergash Gapli Qo‘shma Gaplarning Turlari Ergash gapli qo‘shma gaplar
o‘zining tuzilishi va ma’no ifodalanishiga qarab bir necha turga bo‘linadi:
Sabab-oqibat aloqasi bilan ergash gaplar Bu turdagi gaplarda biror voqea yoki
holatning sababi va natijasi ko‘rsatiladi. Asosiy gapda sabab, ergash gapda
esa oqibat ifodalanadi.
Misollar:
U juda charchagan, shuning uchun u uyquga yotdi. U yaxshi o‘qidi, chunki u
ko‘p mehnat qildi. 2. Shartli ergash gaplar Shartli ergash gaplarda biror shartning
bajarilishi asosida boshqa bir voqea yoki holat yuzaga kelishi ko‘rsatiladi. Bu
gaplar ko‘pincha agar yoki agar… bo‘lsa kabi bog‘lovchilar bilan ishlatiladi.
Misollar:
Agar siz mashinani to‘g‘ri qo‘ysangiz, joy bo‘ladi. Agar u kelmasa, biz
boshlaymiz. 3. Karama-qarshilik bilan ergash gaplar Bu turdagi ergash gaplarda
ikki holat o‘rtasida qarama-qarshilik mavjud. Ular ko‘pincha lekin, ammo, biroq
kabi bog‘lovchilar orqali ifodalanadi.
Misollar:
U juda yaxshi o‘qiydi, lekin darslarga vaqtida kelmaydi. Bizga ko‘p ishni
berishdi, ammo vaqtimiz yo‘q. 4. Ko‘rsatish va ta’kid qilish bilan ergash gaplar
Bu turdagi gaplar ma’lum bir holatni yoki voqeani ta’kidlab ko‘rsatishda
ishlatiladi. Ko‘pincha go‘yo, ya’ni, bu holda kabi bog‘lovchilar qo‘llaniladi.
Misollar:
Go‘yo u bu ishni o‘zi qilgandek tuyuldi. Ya’ni, u hozir kelishi kerak edi.
Ergash Gapli Qo‘shma Gaplarning Xususiyatlari Bog‘lovchilar orqali bog‘lanish:
Ergash gapli qo‘shma gaplar bog‘lovchilar yordamida bir-biriga bog‘lanadi. Bu
bog‘lovchilar o‘rtasidagi mantiqiy aloqani ochib beradi.
Maqsad va ma’no: Ergash gaplar ma’nosini to‘ldiradi va asosiy gapga
qo‘shimcha ma’no kiritadi. Ular maqsadni, sababni, natijani, shartni yoki qarama-
qarshilikni ifodalashda ishlatiladi.
Grammatik aloqalar: Ergash gapli qo‘shma gaplar grammatik jihatdan o‘zaro
bog‘langan bo‘lib, har bir gap bo‘lagi o‘z o‘rnida alohida grammatik funksiyani
bajaradi.
2.Ergash gapli qo'shma gaplar- Ergash gapli qo'shma gaplar – bu ikki
yoki undan ko'p sodda gaplardan tashkil topgan qo'shma gap bo'lib, unda ergash
gap bosh gapga bog'liq bo'ladi.
Ergash gapli qo‘shma gaplar — bu ikki yoki undan ortiq alohida gaplardan
tashkil topgan va ular o‘rtasida ma'no jihatidan o‘zaro bog‘lanish bo‘lgan
murakkab gaplardir. Ular ko‘pincha bog‘lovchi so‘zlar (masalan, va, lekin,
chunki, agar, shuning uchun va boshqalar) orqali birlashtiriladi. Ergash gaplar
asosiy gap va ergash gapdan iborat bo‘ladi. Asosiy gap boshqaruvchi gap bo‘lib,
5

yoki bog'lovchi so'zlarsiz bog'lanadi.
Ergash gapli qo'shma gaplarning tuzilishida kelishuv qoidalari muhim
ahamiyatga ega. Masalan, ergash gapning kesimining shakli asosiy gapning
kesimining shakliga mos kelishi kerak.
Ergash gapli qo'shma gaplarning o'rni qo'shma gapning mazmunini
ifodalashda muhim rol o'ynaydi. Masalan, ergash gap asosiy gapdan oldin yoki
keyin kelishi mumkin.
Ergash gapli qo'shma gaplar stilistikasi- Ergash gapli qo'shma gaplarning
stilistikasi ularning nutqda qanday qo'llanilishiga, qanday ma'noni ifodalashiga
bog'liq. Masalan, ba'zi ergash gapli qo'shma gaplar rasmiy uslubga xos bo'lsa,
boshqalari kundalik nutqda ishlatiladi. Shuningdek, ergash gapli qo'shma gaplar
ba'zi holatlarda adabiy uslubga, ba'zi hollarda esa og'zaki uslubga xos bo'lishi
mumkin.
Ergash gapli qo'shma gaplarning stilistik xususiyatlarini tahlil qilishda
quyidagi omillarni hisobga olish kerak:
1. Ergash gapli qo'shma gapning tuzilishi
2. Ergash gapli qo'shma gapning mazmuni
3. Ergash gapli qo'shma gapning bog'lovchi vositasi ergash
qo'shma gapning qo'llanish sohasi
Ergash gapli qo'shma gaplarning stilistik xususiyatlarini o'rganishda ularning
turli xil stilistik funksiyalarini ham hisobga olish kerak. Masalan, ba'zi ergash gapli
qo'shma gaplar ta'kidlash funksiyasini bajarsa, boshqalari tushuntirish funksiyasini
bajaradi. Bundan tashqari, ergash gapli qo'shma gaplar nutqda qanday effekt
yaratishga mo'ljallanganligini ham hisobga olish kerak. Masalan, ba'zi ergash gapli
qo'shma gaplar nutqga o'ziga xos jozibadorlik va rang-baranglik qo'shsa,
boshqalari esa nutqni yanada aniq va ravshan qiladi.
Ergash gapli qo'shma gaplar nutqda
Ergash gapli qo'shma gaplar nutqda keng qo'llaniladi. Ular muloqotning turli
sohalarida, jumladan, adabiy asarlarda, ilmiy maqolalarda, jurnalistika matnlarida
va kundalik muloqotda uchraydi. Ergash gapli qo'shma gaplar muloqotning
aniqligi, aniqligi va tushunarliligini oshirishga yordam beradi. Ular bizga
murakkab fikrlarni ifoda etish, ma'lumotlarni tizimlashtirish va ma'lumot
o'rtasidagi mantiqiy bog'liqlikni ko'rsatish imkonini beradi. Ergash gapli qo'shma
gaplar, shuningdek, o'quvchini qiziqtirish va matnni jozibador qilishga yordam
beradi.
Ergash gapli qo'shma gaplar nutqda turli funksiyalarni bajarishi mumkin.
Masalan, ular qo'shma gaplarni, fikrlarni, argumentlarni bir-biriga bog'lash, biror
ma'lumotni batafsil tushuntirish, biror hodisani ta'riflash, biror fikrni isbotlash va
h.k.da qo'llaniladi. Ergash gapli qo'shma gaplar nutqni boyitish, uni ravshan va
tushunarli qilishga yordam beradi.
Nutqda ergash gapli qo'shma gaplarni qo'llashda grammatik qoidalarga amal
15

1.2 Ergash gapli qo'shma gaplarning o'rni-
Ergash gapli qo'shma gaplar gaplarning tuzilishi va mazmuni jihatidan
murakkab tuzilmalardir. Ular tarkibidagi ergash gaplar asosiy gapga bo'ysunadi va
uni to'ldirib, aniqlashtirib, yoki to'liqlashtirib beruvchi vazifani o'taydi. Ergash
gapning asosiy gapdagi o'rni, ya'ni qanday gap bo'lagi vazifasini bajarishiga qarab
ergash gapli qo'shma gaplar turli xil sintaktik funksiyalarni o'z zimmasiga oladi.
Ergash gap asosiy gapning biror gap bo'lagi vazifasini bajarishi mumkin.
Masalan, ergash gap asosiy gapning kesimini, to'ldiruvchini, aniqlovchini yoki
holini ifodalashi mumkin. Ergash gapning asosiy gapdagi o'rnini aniqlash, gapni
tahlil qilish va tushunish uchun muhimdir.
Shuningdek, ergash gapli qo'shma gaplarning gap bo'lagi vazifasi ham
mavjud. Ular matnda bir butun gap sifatida ishtirok etishlari va boshqa gaplar bilan
bog'lanishlari mumkin. Masalan, ergash gapli qo'shma gap boshqa gaplarning
kesimiga, to'ldiruvchisiga, aniqlovchisiga yoki holini ifodalashi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, ergash gapli qo'shma gaplarning o'rni gap tuzilishi va
mazmuni jihatidan katta ahamiyatga ega. Ergash gapning asosiy gapga bo'ysunishi
va uning o'rnini aniqlash, gapning to'g'ri tahlili va tushunish uchun muhimdir.
Ergash gapli qo'shma gaplar matnda- Ergash gapli qo'shma gaplar matnda
keng tarqalgan va turli xil vazifalarni bajaradi. Ular fikrlarni aniq va ravshan
ifodalashga, gapning mantiqan bog'lanishini ta'minlashga va muloqotning
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Ergash gapli qo'shma gaplar matnda turli xil funksiyalarda ishlatilishi
mumkin. Masalan, ular fikrlarni taqqoslash, tasdiqlash, rad etish, izoh berish, sabab
va natijani ko'rsatish, vaqtni va joyni aniqlash kabi maqsadlarga xizmat qiladi.
Ergash gapli qo'shma gaplarning matnda qo'llanilishi matnning uslubiy
xususiyatlariga ham ta'sir qiladi. Ular matnning rasmiyligi, soddaligi, ifodali
xususiyatlari va boshqa xususiyatlarini belgilashda muhim rol o'ynaydi.
Ergash gapli qo'shma gaplar matnda o'ziga xos o'rin egallaydi. Ular
matnning ma'nosi va tuzilishini boyitib, matnni qiziqarli va tushunarli qilishga
yordam beradi.
Umuman olganda, ergash gapli qo'shma gaplar matnda juda muhim rol
o'ynaydi va matnning mazmunini, uslubini va tuzilishini yaxshilashga xizmat
qiladi.
Ergash gapli qo'shma gaplarning uslubiy xususiyatlari
Ergash gapli qo'shma gaplar nutqning turli uslublarida qo'llaniladi, ammo
ularning uslubiy xususiyatlari har xil bo'ladi.
Masalan, rasmiy uslubda ergash gapli qo'shma gaplar ko'proq rasmiy va aniq
ma'noda qo'llaniladi, xalq og'zaki nutqida esa ular oddiyroq va o'ziga xos
shakllarda ishlatiladi.
Ergash gapli qo'shma gaplar badiiy adabiyotda yozuvchining o'ziga xos
10

qurishda asosiy vositalardan biri bo‘lib, tilni o‘rgatishda va uning amaliyotda
qo‘llanilishida muhim ahamiyatga ega. Ergash gaplarning yordamida grammatik
va semantik jihatdan mantiqiy va aniq tuzilgan gaplar tashkil etiladi.
Nutqni tushunarli, ravon va mantiqiy qilib shakllantirishda ergash gaplar
tilni boyitishda va uni aniqroq ifodalashda yordam beradi. Shuning uchun, ular
o‘zbek tilida nafaqat yozma, balki og‘zaki nutqda ham keng qo‘llaniladi. Tilni
chuqurroq o‘rganish va nutqni samarali qurishda ergash gaplarning o‘rni
beqiyosdir.
Foydalanilgan Adabiyotlar:
Abdug‘aniyev A., Xasanov F. O‘zbek tili grammatikasi. – Toshkent: Fan,
1980.
Yo‘ldoshev B., Rahimov S. O‘zbek tili nazariy grammatikasi. – Toshkent:
Fan va texnologiya, 2013.
Sharipov A. O‘zbek tili sintaksisi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2000.
Karimov A., Shodmonov U. O‘zbek tili morfologiyasi. – Toshkent: Sharq,
2006.
G‘ulomov A., Mamajonov E. O‘zbek tilining asosiy grammatik qoidalari. –
Toshkent: O‘qituvchi, 1992.
Madvaliyev N. O‘zbek tili o‘rgatish metodikasi. – Toshkent: O‘qituvchi,
1998.
Rasulov R. O‘zbek tilining izohli grammatikasi. – Toshkent: Fan, 2012.
Zohidov R. O‘zbek tili stilistikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2000.
O‘rozov M. Tilshunoslik asoslari. – Toshkent: Fan, 2005.
Hoshimov O., Yo‘ldoshev B. Hozirgi o‘zbek adabiy tili: Morfologiya va
sintaksis. – Toshkent: O‘zbekiston, 2002
Ziyozov A. Hozirgi o‘zbek tili sintaksisi. – Toshkent: Universitet, 2007.
Raxmatullayev Sh. O‘zbek tili grammatikasi. – Toshkent: Fan, 2011.
Shermatov T. O‘zbek tili morfologiyasining asosiy tamoyillari. – Toshkent:
Sharq, 2009.
Abdullaev S. O‘zbek tilining grammatika qoidalari. – Toshkent: O‘qituvchi,
24

tartibiga bog'liq. Asosiy gapdagi so'z tartibi odatda mavzu-kesim tartibida bo'ladi.
Ergash gap esa asosiy gapga bog'lanadi va shu sababli uning so'z tartibi ham asosiy
gapdagi so'z tartibiga moslashadi.
Misol uchun, quyidagi gapda: "Men *kitob o'qidim*, chunki u *qiziqarli
edi*." - asosiy gapda (*men kitob o'qidim*) mavzu- kesim tartibi saqlangan,
ergash gapda (*chunki u qiziqarli edi*) esa so'z tartibi asosiy gapdagi so'z tartibiga
moslashgan.
Ergash gapli qo'shma gaplar tarkibidagi so'z tartibi gapning mazmuniga ham
ta'sir qilishi mumkin. Masalan, ergash gapning boshiga qo'yilgan so'zlar (masalan,
*chunki*, *agar*, *garchi* va hokazo) gapning ta'kidlash xususiyatini
kuchaytirishi mumkin.
Shuningdek, ergash gapli qo'shma gaplar tarkibidagi so'z tartibi gapning
uslubiy xususiyatlariga ham ta'sir qiladi. Masalan, ergash gapning oxiriga qo'yilgan
so'zlar gapga rasmiylik, qat'iylik xususiyatini beradi, ergash gapning boshiga
qo'yilgan so'zlar esa gapga so'zlashuvchanlik, soddalik xususiyatini beradi.
Ergash gaplari kesimlarining turli xil shakllanishi

Ergash gaplarning kesimlari turli xil shakllarda bo'lishi mumkin. Masalan,
ergash gapning kesimi fe'l, sifat, ot, son so'zlar bilan ifodalanadi. Quyida ergash
gaplarning kesimlari qanday shakllarda bo'lishini ko'rib chiqamiz.
Ergash gapning kesimi fe'l bilan ifodalanganida, ergash gap fe'l gap bo'ladi.
Masalan, "Uning kelganini hamma bilgan edi" jumlasida "kelganini" ergash gap
bo'lib, uning kesimi "kelgan" fe'li bilan ifodalangan.
Ergash gapning kesimi sifat bilan ifodalanganida, ergash gap sifat gap
bo'ladi. Masalan, "Uning qizig'ini ko'rib, men hayron qoldim" jumlasida "qizig'ini"
ergash gap bo'lib, uning kesimi "qiziq" sifati bilan ifodalangan.
Ergash gapning kesimi ot bilan ifodalanganida, ergash gap ot gap bo'ladi.
Masalan, "Uning bu xatti-harakati meni xafa qildi" jumlasida "bu xatti-harakati"
ergash gap bo'lib, uning kesimi "xatti-harakati" oti bilan ifodalangan.
Ergash gapning kesimi son so'z bilan ifodalanganida, ergash gap son gap
bo'ladi. Masalan, "Uning ikki o'g'li bor" jumlasida "ikki o'g'li bor" ergash gap
bo'lib, uning kesimi "ikki" son so'zi bilan ifodalangan.
Ergash gapli qo'shma gaplar tuzilishidagi qoidalar
Ergash gapli qo'shma gaplar ikki yoki undan ortiq sodda gaplarning bir-
biriga bog'lanishi natijasida hosil bo'ladi. Qo'shma gaplarning bir qismi asosiy gap,
ikkinchi qismi esa ergash gap deb ataladi.
Ergash gap asosiy gapga bog'lanish usuliga ko'ra, ikki turga bo'linadi: ergash
gap asosiy gapga bog'lovchi so'zlar orqali
14

ergash gap esa unga bog‘langan gapdir va u asosiy gapning ma'nosini to‘ldiradi,
aniqlaydi yoki tushuntiradi.
Ergash gapli qo‘shma gaplar- tilda fikrni aniq va to‘liq ifodalashda katta rol
o‘ynaydi. Ular ko‘pincha sabab-oqibat munosabatlarini, shartlarni yoki qarama-
qarshiliklarni ifodalashda ishlatiladi. Bu turdagi gaplar o‘zbek tilida juda keng
qo‘llaniladi.
Ergash gapli qo'shma gaplar– ikki yoki undan ortiq gaplardan tuzilgan bo'lib,
ulardan biri asosiy, ikkinchisi ergash gap hisoblanadi. Ergash gap asosiy gapga
bog'lanib, uning mazmunini to'ldiradi yoki aniqlashtiradi. Ergash gapli qo'shma
gaplarning asosiy xususiyati shundaki, ular bir-biriga bog'lanib, yaxlit fikrni
ifodalaydi.
Ergash gapli qo'shma gaplarning turlari juda xilma-xil bo'lib, ularning ma'nosi
va tuzilishiga qarab tasniflanadi. Masalan, ergash gaplar asosiy gapga turli
bog'lovchilar yordamida bog'lanishi mumkin: biriktiruvchi bog'lovchilar, qarama-
qarshi bog'lovchilar, izohlovchi bog'lovchilar va boshqalar. Bundan tashqari,
ergash gaplar asosiy gapga turli xil sintaktik munosabatlarda bo'lishi mumkin:
aniqlovchi, to'ldiruvchi, hol, ifoda.
Ergash gapli qo'shma gaplar nutqda juda keng qo'llaniladi. Ular fikrlarni aniq
va ravshan ifodalashga, murakkab fikrlarni birlashtirishga yordam beradi. Ergash
gapli qo'shma gaplarni tushunish va ularni to'g'ri qo'llash nutq madaniyatini
rivojlantirish uchun juda muhim ahamiyatga ega.
Ergash gapli qo'shma gaplarning turlari
Tarkibiy jihatdan Mazmuniy jihatdan
Ergash gapli qo'shma gaplar tarkibiy
jihatdan ikki turga bo'linadi:
 Oddiy ergash gapli qo'shma gaplar
 Murakkab ergash gapli qo'shma
gaplar
Oddiy ergash gapli qo'shma gaplarda
bitta asosiy va bitta ergash gap
bo'ladi. Murakkab ergash gapli
qo'shma gaplarda esa bir nechta
ergash gaplar bir-biriga bog'langan
holda asosiy gapga ergashgan
bo'ladi. Mazmuniy jihatdan ergash gapli
qo'shma gaplar quyidagi turlarga
bo'linadi:
 Aniqlovchi ergash gapli qo'shma
gaplar
 Tushuntirish ergash gapli qo'shma gaplar
 Hol ergash gapli qo'shma gaplar
 To'ldiruvchi ergash gapli qo'shma gaplar
Har bir turdagi ergash gap asosiy
gapdagi ma'lum bir so'zga bog'lanib,
uning ma'nosini aniqlashtiradi,
tushuntiradi, to'ldiradi yoki holatini
ko'rsatadi.
Ajratilgan ergash gaplar Ajratilgan qo'shma ergash gaplar
Ajratilgan ergash gaplar asosiy
gapga bog'langan holda asosiy
gapdan vergul yoki tire bilan ajratib
yoziladi. Bunday gaplar odatda
asosiy gapning mazmunini to'ldiradi Ajratilgan qo'shma ergash gaplar - bu
bir nechta ergash gaplardan tashkil
topgan bo'lib, ularning har biri asosiy
gapga bog'langan va bir-biriga
bog'langan. Ajratilgan qo'shma ergash
6

gapning turli qismlariga - kesimga, to'ldiruvchiga, aniqlovchiga va holga
bog'lanishi mumkin.
Ergash gapli qo'shma gaplarning sintaktik interpretatsiyasi
Ergash gapli qo'shma gaplarning sintaktik interpretatsiyasi ularning
grammatik tuzilishi, qismlarining o'zaro bog'liqligi va gapdagi sintaktik vazifasini
aniqlashga qaratilgan. Bu jarayon qo'shma gapning asosiy va ergash gaplari
o'rtasidagi munosabatlarni, gapdagi so'z tartibini, sintaktik funksiyani va gapning
ma'no tomonlarini chuqur tushunishni talab qiladi.
Ergash gapli qo'shma gaplarda ergash gap asosiy gapga bog'lanib, unga
qo'shimcha ma'lumot, izoh, tushuntirish beradi. Bu bog'lanish ergash gapning turli
xil sintaktik vazifalarni bajarishiga imkon beradi. Masalan, ergash gap asosiy
gapning kesimini, ega-kesimni, to'ldiruvchini, aniqlovchini yoki holni tushuntirishi
mumkin.
Ergash gapli qo'shma gaplarning sintaktik interpretatsiyasi quyidagi
bosqichlardan iborat bo'lishi mumkin:
1.Qo'shma gapni qismlarga ajratish va har bir qismning asosiy gap yoki
ergash gap ekanligini aniqlash.
2.Ergash gapning asosiy gapga bog'lanish usulini aniqlash (bog'lovchi so'z,
bog'lovchi iboralar, bog'lovchi so'zlardan tashqari).
3.Ergash gapning asosiy gapdagi sintaktik vazifasini aniqlash (kesim, ega,
to'ldiruvchi, aniqlovchi yoki hol).
4.Qo'shma gapning ma'no tomonlarini, xususan, ergash gapning asosiy
gapga qanday ma'no qo'shishini aniqlash.
Ergash gapli qo'shma gaplarning sintaktik interpretatsiyasi tilning grammatik
tuzilishini chuqur tushunishga, gaplar o'rtasidagi munosabatlarni tahlil qilishga va
matnning ma'nosini aniqlashga imkon beradi.
Ergash gapli qo'shma gaplarning diaximik tahlili
Ergash gapli qo'shma gaplarning diaximik tahlili ularning tarkibiy
qismlarining o'zaro munosabatlarini va ularning funksiyalarini o'rganishga
qaratilgan. Bunda ergash gapning asosiy gapga bog'lanish usuli, bog'lovchi
vositalar, ergash gapning sintaktik vazifasi va uning semantik roli kabi omillarni
tahlil qilinadi.
Diaximik tahlil ergash gapli qo'shma gaplardagi so'z tartibini, kesimlar
shakllanishini, ergash gap turini va boshqa til birliklarining o'zaro ta'sirini
o'rganishga yordam beradi. Ergash gapli qo'shma gaplarning diaximik tahlili
ularning lingvistik tuzilishini chuqurroq tushunishga imkon beradi va ularning
grammatik qonunlariga asoslanib to'g'ri ishlatilishini ta'minlaydi .Ergash gapli qo'shma gaplarning tilshunoslik doktrinasidagi o'rni
Ergash gapli qo'shma gaplar tilshunoslik doktrinasida muhim o'rin tutadi.
Ular tilning grammatik tuzilishini, so'zlarning o'zaro bog'lanishini va gapning
21

qilish kerak. Ergash gapli qo'shma gaplarni tuzishda gapning grammatik tarkibi,
so'z tartibi, tinish belgilari va hokazolarga e'tibor berish lozim. Ergash gapli
qo'shma gaplar nutqning aniqligi, aniqligi va tushunarliligini oshirishga yordam
beradi. Shuningdek, ular nutqni jozibador va qiziqarli qilishga yordam beradi.
2.2 Ergash gapli qo'shma gaplarning punktuatsiyasi Ergash gapli
qo'shma gaplarning urg'usi
Ergash gapli qo'shma gaplarning punktuatsiyasi, ya'ni tinish belgilarining
qo'llanishi, grammatik qoidalarga muvofiq amalga oshiriladi. Ergash gapning
asosiy gapga bog'lanish uslubiga, ergash gapning turiga va boshqa omillarga qarab
tinish belgilari qo'llaniladi.
1. Agar ergash gap asosiy gapga bog'lovchi so'z orqali bog'lansa, unda
bog'lovchi so'zdan keyin vergul qo'yiladi: Masalan:
"Men sizning kelishingizni kutib turdim, chunki sizga aytishga juda ko'p
gapim bor edi."
2. Agar ergash gap asosiy gapga bog'lovchi so'zsiz bog'lansa, unda
vergul yoki tire qo'yiladi: Masalan: "Men sizga bir narsani aytmoqchiman, sizni
ko'rganimdan juda xursand bo'ldim." yoki "Men sizga bir narsani aytmoqchiman -
sizni ko'rganimdan juda xursand bo'ldim."
3. Agar ergash gap asosiy gapga qaratqich gap orqali bog'lansa, unda
vergul yoki tire qo'yiladi: Masalan: "Men sizga bir narsani aytmoqchiman, sizga
kimning kelganini aytaymi?" yoki "Men sizga bir narsani aytmoqchiman - sizga
kimning kelganini aytaymi?"
4. Agar ergash gap asosiy gapga taqqoslash gap orqali bog'lansa, unda
vergul qo'yiladi: Masalan: "Bu kitob juda qiziqarli,
go'yo men o'zimni bu voqealarda yashayotgandek tuyulmoqda."
Ergash gapli qo'shma gaplarning punktuatsiyasi o'qishni osonlashtiradi va
matnning mantiqiy tuzilishini aniqlashga yordam beradi. Ergash gapli qo'shma
gaplarning tinish belgilarini to'g'ri qo'llash matnning o'qishga yaroqliligini oshiradi
va yozuvchining savodxonligini namoyish etadi.
Ergash gapli qo'shma gaplarning urg'usi, asosan, gapning mazmuniga qarab
belgilanadi. Agar ergash gap asosiy gapning mazmunini aniqlashtirsa, ergash
gapga urg'u tushadi. Masalan: "Men sizga aytgan edim, siz kelganingizda, hamma
narsa o'zgargan edi". Bu gapda ergash gap ("siz kelganingizda") asosiy gapning
mazmunini aniqlashtiradi va unga urg'u tushadi.
Agar ergash gap asosiy gapning mazmunini to'ldirish vazifasini bajarsa,
asosiy gapga urg'u tushadi. Masalan: "U kechga kelib, uyga qaytib keldi". Bu
gapda ergash gap ("kechga kelib") asosiy gapning mazmunini to'ldiradi va asosiy
gapga ("U uyga qaytib keldi") urg'u tushadi.
Bundan tashqari, ergash gapli qo'shma gaplarning urg'usi nutqning ohangiga,
16

Masalan: “U kimligini bilmadim, lekin uning ismi Karim ekanligini
eshitdim” jumlasida “U kimligini bilmadim” - asosiy gap, “lekin uning ismi Karim
ekanligini eshitdim” - ergash gap. Ergash gap asosiy gapga “lekin” bog'lovchi so'zi
orqali bog'langan.
Ergash gapning turi asosiy gapga qanday bog'lanishiga bog'liq. Agar ergash
gap asosiy gapga boshqaruvchi so'z orqali bog'lansa, boshqaruvchi ergash gap,
agar bog'lovchi so'z orqali bog'lansa, bog'lovchi ergash gap deb ataladi.
Misol uchun: “U men gapirgan narsalarni eshitdi” jumlasida “men gapirgan
narsalarni” - boshqaruvchi ergash gap, chunki u “eshitdi” fe'liga bog'lanib, uning
ma'nosini to'ldiradi. “Siz kelganingizda biz ketdik” jumlasida “siz kelganingizda” -
bog'lovchi ergash gap, chunki u “ketdik” fe'liga “siz kelganingizda” bog'lovchi
so'zi orqali bog'langan.
II-bob Ergash gaplari turlarining xarakteri
Ergash gaplarning o‘ziga xos xususiyati ularning asosiy gapga bog‘lanish
usuli va mazmun jihatidan farqlanishi bilan belgilanadi. Ergash gaplarni quyidagi
turlarga ajratish mumkin:
- **Aniqlovchi ergash gap:** Bu turdagi ergash gaplar asosiy gapdagi ot yoki
otga tenglashgan so‘zlarning qaysi birini aniqlaydi. Masalan: “Biz kelgan uyning
oldida katta bog‘ bor edi” (Bu ergash gap "uy" so‘zini aniqlaydi).
- **To‘ldiruvchi ergash gap:** Bu turdagi ergash gaplar asosiy gapdagi fe’l,
sifat, ravish yoki otga tenglashgan so‘zlarni to‘ldirib, ularga bog‘lanadi. Masalan:
“Men u nimani qilishini bilmayman” (Bu ergash gap “bilmayman” fe’lini
to‘ldiradi).
- **Hol ergash gap:** Bu turdagi ergash gaplar asosiy gapdagi fe’l yoki
ravishning qanday bo‘lishini, qachon bo‘lishini, qayerda bo‘lishini, nega bo‘lishini
yoki qanday qilib bo‘lishini bildiradi. Masalan: “U ketayotganida, men unga
xayrlashdim” (Bu ergash gap "ketayotganida" ravishini to‘ldiradi).
2.1 Ergash gaplarning turli xil holatdagi qo'llanishi
Ergash gaplar asosiy gapga nisbatan turli xil holatlarda qo'llanishi mumkin.
Masalan, ergash gap asosiy gapdan oldin, keyin yoki ichida kelishi mumkin.
Ergash gapning asosiy gapga nisbatan joylashuvi uni mazmunan farqlashga
yordam beradi. Masalan, ergash gap asosiy gapdan oldin kelsa, asosiy gapga
nisbatan izohlash yoki to'ldiruvchi ma'noda bo'ladi.
Ergash gap asosiy gapdan keyin kelsa, asosiy gapning ma'nosini
kengaytiradi yoki batafsilroq tushuntiradi.
Ergash gap asosiy gapning ichida kelsa, asosiy gapning biron bir so'zini yoki
iborasini aniqlashtiradi.
Ergash gaplarni qo'llashda asosiy gapning ma'nosini to'g'ri tushunish va ergash
gapni unga to'g'ri joylashtirish muhimdir.
Ergash gapli qo'shma gaplar tarkibidagi so'z tartibi
Ergash gapli qo'shma gaplar tarkibidagi so'z tartibi asosiy gapdagi so'z
13

Ergash gapli qo'shma gaplar tadqiqida yangi yondashuvlar
1. Zamonaviy tilshunoslikda ergash gapli qo'shma gaplarni tadqiq
qilishda yangi yondashuvlar paydo bo'lmoqda. Bu yondashuvlar gap tuzilishi,
semantik xususiyatlari, modal xususiyatlari va funksiyalarini chuqurroq
tushunishga qaratilgan.
2. Masalan, ergash gapli qo'shma gaplarning sintaksisiga oid yangi
nazariyalar, gaplarning bir-biriga bog'lanish xususiyatlarini, ergash gaplarning
asosiy gapga bog'lanish usullarini va gap tuzilishidagi o'zgarishlarni o'rganishga
e'tibor qaratmoqda.
3. Bundan tashqari, ergash gapli qo'shma gaplarning semantikasiga oid
yangi tadqiqotlar, gaplarning mazmun-mohiyatini, ma'noviy munosabatlarini va
gaplardagi semantik o'zgarishlarni o'rganishga qaratilgan.
4. Ergash gapli qo'shma gaplar tadqiqida qo'llaniladigan yangi
yondashuvlar, tilshunoslik fanining rivojlanishiga va ergash gapli qo'shma gaplar
haqidagi bilimimizni kengaytirishga hissa qo'shadi.
Ergash gapli qo'shma gaplarning lingvistik tasnifi
Ergash gapli qo'shma gaplarni lingvistik jihatdan tasniflashda ularning
tarkibiy qismlarining o'zaro bog'lanishi, bog'lovchi vositalarning xususiyatlari,
grammatik vazifasi va semantik xususiyatlari muhim rol o'ynaydi.
Ergash gapli qo'shma gaplarni quyidagi mezonlar bo'yicha tasniflash
mumkin:
Ergash gaplarning turi bo'yicha (egalik, to'ldiruvchi, aniqlovchi, hol ergash
gaplar)
Bog'lovchi vositalarning xususiyatlari bo'yicha (bog'lovchi so'zlar,
bog'lovchi so'zlar birikmasi, bog'lovchi so'zlarning o'zgargan shakllari)
Ergash gapning asosiy gapga bog'lanish usuli bo'yicha (to'g'ridan-to'g'ri,
bilvosita) Ergash gapning asosiy gapga nisbatan o'rni bo'yicha (oldin, keyin)
Ergash gapli qo'shma gaplarning grammatik xususiyatlari
Ergash gapli qo'shma gaplarning grammatik xususiyatlari uning tuzilishi,
tarkibiy qismlari va funksiyasi bilan bog'liqdir. Ergash gapli qo'shma gaplarning
asosiy grammatik xususiyatlari quyidagilar:
Ergash gapli qo'shma gap ikki yoki undan ortiq gaplardan tashkil
topadi, bu gaplar orasida ergashish munosabati mavjud.
Ergash gapli qo'shma gapda asosiy gap va ergash gap bo'ladi.
Ergash gap asosiy gapga bog'lovchi vositalar yordamida bog'lanadi.
Ergash gap asosiy gapning kesimiga, yoki gapning boshqa a'zosiga
bo'ysunadi.
Ergash gap asosiy gapning ma'nosini to'ldiradi, uni aniqroq qiladi.
Ergash gap asosiy gapning so'z tartibiga ta'sir qilishi mumkin.
Ergash gapli qo'shma gaplarning grammatik xususiyatlarini chuqurroq
o'rganish ularning tuzilishini, tarkibini va funksiyasini to'g'ri tushunishga yordam
18

yoki aniqlashtiradi.
Masalan:
 Daryo, u qadimdan xalqimizga oziq-
ovqat va suv manbai bo'lib kelgan,
hozirda ham o'zining ahamiyatini
yo'qotmagan.
 U, bir vaqtlar mashhur yozuvchi
bo'lgan, endi ko'pchilikka unutilgan. gaplarni ikki turga bo'lish mumkin:
 Bir-biriga bog'langan ergash
gaplar. Bunday gaplarda ergash gaplar
bir-biriga bog'lovchi so'zlar yoki
vergul bilan bog'lanadi.
 Bir-biriga bog'lanmagan ergash
gaplar. Bunday gaplarda ergash gaplar
bir-biriga bog'lanmagan holda, lekin
asosiy gapga bog'langan.
Ajratilgan qo'shma ergash gaplar
murakkab gap tuzilmalarini yaratishga
imkon beradi va gapning mazmunini
boyitadi.
Ajratilgan qo'shma ergash gaplar Ajratilgan qo'shma ergash gaplar - bu bir
nechta ergash gaplardan tashkil topgan bo'lib, ularning har biri asosiy gapga
bog'langan va bir-biriga bog'langan. Ajratilgan qo'shma ergash gaplarni ikki turga
bo'lish mumkin:
 Bir-biriga bog'langan ergash gaplar. Bunday gaplarda ergash gaplar bir-biriga
bog'lovchi so'zlar yoki vergul bilan bog'lanadi.
 Bir-biriga bog'lanmagan ergash gaplar. Bunday gaplarda ergash gaplar bir-biriga
bog'lanmagan holda, lekin asosiy gapga bog'langan.
Ajratilgan qo'shma ergash gaplar murakkab gap tuzilmalarini yaratishga
imkon beradi va gapning mazmunini boyitadi.
Ajratilgan ergashish gaplar- Ajratilgan ergashish gaplar – bu asosiy gapga
ergashgan va undan vergul yoki tire bilan ajratilgan gaplardir. Ular asosiy gapga
tushuntirish, qo'shimcha ma'lumot berish yoki uni aniqlash vazifasini bajaradi.
Ajratilgan ergashish gaplar asosiy gapdan oldin, undan keyin yoki ichida kelishi
mumkin.
Masalan: "Ular, yangi uylar qurib bo'lgach, shaharga ko'chib o'tishdi". Bu
gapda "Ular, yangi uylar qurib bo'lgach, shaharga ko'chib o'tishdi" asosiy gap,
"yangi uylar qurib bo'lgach" esa ajratilgan ergashish gapdir.
Ajratilgan ergashish gaplarning asosiy gapga bog'lanish usullari quyidagicha:
 Bog'lovchi so'zlar yordamida: "garchi", "agar", "chunki", "vaqt", "so'ng", "hatto",
"lekin", "barchasi" kabi bog'lovchi so'zlar yordamida bog'lanadi. Misol: "Garchi u
juda charchagan bo'lsa ham, o'z ishini davom ettirdi".
 Bog'lovchi so'zlarsiz: bog'lovchi so'zsiz ham bog'lanishi mumkin. Misol: "U
juda ko'p qiyinchiliklarni boshidan kechirgan, lekin hali ham umidini
yo'qotmagan".
Ergash gapning ergash gapga bog'lanishi- Ergash gapning ergash gapga
bog'lanishi - bu ikkita yoki undan ko'p ergash gaplarning bir-biriga qaram
bo'lishini bildiradi. Bunda birinchi ergash gap ikkinchi ergash gapga, ikkinchi
ergash gap uchinchi ergash gapga va hokazo bog'lanadi. Misol uchun, "Men
7

2004.
Qodirov R. O‘zbek tilida qo‘shma gaplarning sintaksisi. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2006.
Yoqubov I. Hozirgi o‘zbek tili morfologiyasi va sintaksisi. – Samarqand:
Zarafshon, 2008.
Daminov A. O‘zbek tili sintaksisi: Asosiy tushunchalar. – Toshkent:
O‘qituvchi, 2005.
Tursunov Sh. O‘zbek tilida ergash gaplar. – Toshkent: Fan, 2014. Ismoilov
A. O‘zbek tili o‘rganish metodikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2001. Azimov E.
O‘zbek tilining izohli lug‘ati. – Toshkent: Fan, 1993.
Internet Manbalari:
www.ziy onet.uz – O‘zbek tili va adabiyoti bo‘yicha resurslar.
www.ziy ouz.com – O‘zbek tilshunosligi va adabiyoti bo‘yicha ilmiy
materiallar. www.tilvaadabiy ot.uz – O‘zbek tili va adabiyoti bo‘yicha ilmiy
maqolalar va elektron darsliklar. www.edu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Oliy va
O‘rta Maxsus Ta’lim Vazirligi rasmiy sayti. www.kitob.uz – O‘zbekiston Milliy
Kutubxonasi elektron manbalari.
www.tdpu.uz – Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti saytida o‘zbek tili
bo‘yicha materiallar. www.uzedu.uz – O‘zbek tili va adabiyoti o‘qitish metodikasi
bo‘yicha resurslar. www.academia.edu – Ilmiy maqolalar va tadqiqotlar, shu
jumladan o‘zbek tilshunosligi. www.academy.uz – O‘zbekiston Respublikasi
Fanlar Akademiyasi rasmiy sayti.
www.daryo.uz – O‘zbek tili va adabiyoti bo‘yicha yangiliklar.
www.olymp.uz – O‘zbek tili bo‘yicha onlayn testlar va o‘quv materiallari.
www.savol-javob.com – O‘zbek tili bo‘yicha savol-javoblar va
tushuntirishlar. www.turklugati.com – Turk va o‘zbek tillarini o‘rganish uchun
lug‘atlar va materiallar. www.lug‘at.uz – O‘zbek tilining izohli lug‘ati.
www.sharq.uz – O‘zbek tili va adabiyoti bo‘yicha ilmiy materiallar va
kitoblar. www.tilvaadabiy ot.uz – O‘zbek tilining zamonaviy grammatika va
sintaksisi. www.osma.uz – O‘zbek tilini o‘rgatish va o‘qitish bo‘yicha resurslar.
www.muslim.uz – O‘zbek tilidagi diniy matnlar va ilmiy maqolalar.
www.kitobxon.uz – O‘zbek tilidagi elektron kitoblar va o‘qish materiallari.
www.fan.uz – O‘zbekistonning ilmiy-texnik jurnallari va maqolalar
25

senga aytdimki, u keldi jumlasida "senga" ergash gap" u ergash gapga bog'langan.
Ergash gapning ergash gapga bog'lanishi bir nechta sabablarga ko'ra yuz beradi,
masalan:
 Birinchi ergash gapning mazmuni ikkinchi ergash gapning mazmunini
to'ldirishi yoki aniqlashtirishi mumkin. Birinchi ergash gap ikkinchi ergash
gapning shakli yoki sintaktik vazifasini belgilashi mumkin.
Birinchi ergash gap ikkinchi erg ash gapning qanday yo'l bilan
aytilishini belgilashi mumkin (masalan, so'roq gapda, buyruq gapda va hokazo).
Ergash gapning ergash gapga bog'lanishi turli xil bog'lovchi vositalar yordamida
amalga oshiriladi. Masalan, "ki", "nimgaki", "qanday" va hokazo bog'lovchilar
ergash gaplarning bir-biriga qaram bo'lishini belgilaydi. Misol uchun, "Men
**senga** aytdimki, **u** keldi **va** **u** menga bir nechta kitob olib
keldi" jumlasida "ki" va "va" bog'lovchilari yordamida ikkita ergash gap bir-
biriga bog'langan.
Ergash gapning asosiy gapga bog'lanishi Ergash gapning asosiy gapga
bog'lanishi gap bo'laklari o'rtasidagi munosabatlarga bog'liq. Ergash gap asosiy
gapga bog'lovchi so'zlar, bog'lovchi so'zlarning o'rnini bosuvchi so'zlar yoki so'z
birikmalari yordamida bog'lanadi.
Ergash gapning asosiy gapga bog'lanish usullari quyidagilardir:
• Bog'lovchi so'zlar yordamida bog'lanish
• Bog'lovchi so'zlarning o'rnini bosuvchi so'zlar yordamida bog'lanish So'z
• Birikmalari yordamida bog'lanish
Ergash gapli qo'shma gaplarning mazmun- mohiyati
Ergash gapli qo'shma gaplar ikki yoki undan ortiq gapdan tashkil topgan
bo'lib, ularning biri asosiy gap, qolganlari ergash gaplar hisoblanadi.
Ergash gap asosiy gapga bog'lanib, uning mazmunini to'ldirib, aniqlab beradi yoki
asosiy gapda ifodalangan fikrga nisbatan qo'shimcha ma'lumot beradi.
Ergash gap asosiy gapga bog'lanishda maxsus bog'lovchi so'zlar yoki so'z
birikmalari yordamida bog'lanadi.
Ergash gapli qo'shma gaplarda asosiy gapning mazmuni muhim ahamiyatga
ega bo'lib, ergash gaplar esa asosiy gapning mazmunini to'ldirib, aniqlab beradi
yoki uning ma'nosini kengaytiradi.
Ergash gapli qo'shma gaplar turli xil so'z tartibi va bog'lovchi so'zlarning
ishlatilishiga qarab turli xil tuzilishga ega bo'lishi mumkin.
Ergash gapli qo'shma gaplar tarkibidagi bog'lovchi vositalar
Bog'lovchi vositalar Bog'lovchi
vositalarning turlari Bog'lovchi vositalar
vazifasi
Ergash gapli qo'shma
gaplar tarkibidagi
bog'lovchi vositalar
ergash gapni asosiy Ergash gapli qo'shma
gaplarda quyidagi
bog'lovchi vositalar
qo'llaniladi: Bog'lovchi vositalar
ergash gapning asosiy
gapga bo'ysunishli
munosabatini bildiradi.
8

“Pedagogika” fakulteti
“Boshlang’ich ta’lim” yо‘nalishi
3-kurs 22/34-guruh talabasi
Ergasheva Mahliyo Tolib qizining
““Ona tili ” fanidan
“Ergash gapli qo’shma gaplar” mavzusidagi kurs ishiga
TAQRIZ
Mavzuning dolzarbligi _____________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi: ______________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining kamchiliklari: _________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Taqrizchining yakuniy xulosasi:_______________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

Taqrizchi: _____________________________ _____________
(ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo)
“___” ___________ 2024-y.
2

“Pedagogika” fakulteti
“Boshlang’ich ta’lim” yо‘nalishi
3-kurs 22/34-guruh talabasi
Ergasheva Mahliyo Tolib qizining
“Matematika” fanidan
“Boshlanğich sinf õquvchilarini tarixiy materialalar bilan tanishtirish”mavzusidagi
kurs ishiga
XULOSA
Mavzuning dolzarbligi: ______________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi: ______________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining rasmiylashtirilishi: _____________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ilmiy rahbarning yakuniy xulosasi: ____________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ilmiy rahbari: ____________________________ _________
(ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo)
“___” ___________ 2024-y.
3

uslubini aks ettiruvchi vositalardan biri bo'lib xizmat qiladi.
Ular orqali yozuvchi obrazlarning ichki dunyosini ochib beradi, ularning o'y-
fikrlarini, his-tuyg'ularini ifodalaydi.
Ergash gapli qo'shma gaplar matnning mazmunini boyitadi, uni yanada aniq
va tushunarli qiladi, shu bilan birga, matnning estetik ta'sirini oshiradi.
Ergash gapli qo'shma gaplarning funksiyasi
Ergash gapli qo'shma gaplar asosiy gapning mazmunini to'ldiradi,
aniqlashtiradi, izohlaydi va boshqa gaplar bilan bog'laydi.
Ergash gap asosiy gapga nisbatan qo'shimcha ma'lumot beradi, asosiy gapda
aytilgan fikrni chuqurlashtiradi yoki uni isbotlaydi.
Ergash gaplar asosiy gapdagi so'z yoki gapning mazmunini aniqlashtiradi.
Masalan, “Ustoz keldi” va “Ustoz keldi va darsni boshladi” jumlalari o'rtasida
ma'no farqi bor.
Ergash gaplar gaplar o'rtasidagi mantiqiy bog'lanishni ta'minlaydi. Masalan,
"Bu qiz juda chiroyli, lekin u juda kamtar" jumlasida ergash gap asosiy gapga
nisbatan zid ma'no ifodalaydi.
Ergash gapli qo'shma gaplar nutqni yanada boyitadi va ta'sirchan qiladi.
Ergash gapli qo'shma gaplarning qo'llanish doirasi
Ergash gapli qo'shma gaplar turli xil nutq sohalarida, matn turlarida va
uslublarda keng qo'llaniladi. Ular tilning ifoda vositasi sifatida boy imkoniyatlarga
ega bo'lib, gapning mazmunini aniq va batafsil ochib berish, fikrlarni mantiqiy
bog'lash, suhbatdoshga ma'lumotni tushunarli qilib yetkazish imkonini beradi.
Masalan, badiiy adabiyotda ergash gapli qo'shma gaplar asarlarning badiiy
obrazini yaratish, qahramonlarning ichki dunyosini ochib berish, muhitni
tasvirlash, voqealarni dinamik rivojlantirish uchun qo'llaniladi. Ilmiy adabiyotda
esa ergash gapli qo'shma gaplar ilmiy ma'lumotlarni taqdim etish, dalillarni
keltirish, xulosalar chiqarish, tushunchalarni aniqlashda ishlatiladi. Jurnalistika,
publisistika, siyosiy nutqlar, biznes sohalarida ham ergash gapli qo'shma gaplar
muhim rol o'ynaydi.
Qo'shma gaplar turli xil so'zlarni bog'lashga, fikrlarni mantiqiy tartibda
taqdim etishga, matnning bayon, tavsif, hikoya kabi turlariga xos xususiyatlarni
shakllantirishga yordam beradi. Ergash gapli qo'shma gaplarning qo'llanish doirasi
juda keng va ularning turli xil variantlarini tanlab, biz fikrlarimizni aniq, tushunarli
va ta'sirchan tarzda ifoda etishimiz mumkin.
Ergash gapli qo'shma gaplar tahlili-
Ergash gapli qo'shma gaplar tahlili grammatik va semantik jihatdan
murakkab bo'lib, bu gap tuzilmasida ergash gapning asosiy gapga bog'lanish
xususiyatlari, ergash gap turini aniqlash, shuningdek, ergash gapning mazmun va
funksiyasini tushunishni talab qiladi.
Ergash gapli qo'shma gaplar tahlili davomida quyidagi bosqichlarni ajratish
mumkin:
11

KIRISH .................................................................... 3
I BOB. Ergash gapli qo’shma gaplar haqida ma’lumot 5-9
1.1. Ergash gapli qo'shma gaplarning turlari 5
1.2Ergash gapli qo'shma gaplarning o'rni- 9
II BOB. Ergash gaplari turlarining xarakteri …………………… 13-22
2.1 Ergash gaplarning turli xil holatdagi qo'llanishi 13
2.2 Ergash gapli qo'shma gaplarning punktuatsiyasi Ergash gapli
qo'shma gaplarning urg'usi 18-
III-BOB XULOSA 22-23
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO YXATIʻ ................................... 24-25
.........................
4

jarayonini boyitish, fikrlarni ravshanroq ifodalash, ma'lumotlarni tizimli tarzda
taqdim etish va xabarlarni mukammal tarzda etkazishda muhim vosita deb
hisoblashadi.
Ergash gapli qo'shma gaplarning o'rganilishi zamonaviy tilni chuqurroq
tushunish va samarali muloqot qilish uchun zarur bo'lgan bilim va ko'nikmalarni
shakllantirishga yordam beradi.
III-Xulosa:
Ergash gapli qo‘shma gaplar tilimizda muhim va keng qo‘llaniladigan
tuzilmalardir. Ular ikki yoki undan ortiq gaplarning bog‘lanishi orqali ma'no va
fikrni to‘liq ifodalashda yordam beradi. Bu gaplar o‘zaro bog‘langan bo‘lib, har
biri mustaqil gap bo‘lishi mumkin, ammo birgalikda ishlatishda ular bir-birining
ma’nosini aniqlaydi, to‘ldiradi yoki kuchaytiradi. Ergash gaplar o‘zbek tilida fikrni
chuqurroq va aniqroq ifodalashda beqiyos ahamiyatga ega, chunki ular sabab-
oqibat munosabatlari, shartlar, qarama-qarshiliklar yoki boshqa mantiqiy aloqalarni
ifodalashda muhim vositalardan biridir.
Ergash gaplar asosan grammatik jihatdan o‘zaro bog‘langan ikki gapdan
tashkil topadi: asosiy gap va ergash gap. Asosiy gap gapning boshqaruvchi bo‘lagi
bo‘lib, u gapni tuzishda muhim rol o‘ynaydi, ergash gap esa asosiy gapning
ma'nosini to‘ldiradi yoki uning ustiga qo‘shimcha ma'no kiritadi. Ergash gaplar
turli bog‘lovchi so‘zlar orqali bog‘lanadi va bu bog‘lovchilarning o‘rni tilni ravon
va mantiqiy ifodalashda katta ahamiyatga ega.
Ergash gapli qo‘shma gaplarning asosiy turlari quyidagilardan iborat :
1 . Sabab-oqibat aloqasi bilan ergash gaplar — bir voqeaning sababini va
natijasini ifodalaydi.
2. Shartli ergash gaplar — voqealar yoki holatlar o‘rtasidagi shartli
aloqalarni ko‘rsatadi.
3. Karama-qarshilik bilan ergash gaplar — qarama-qarshi fikrlar yoki
holatlar o‘rtasidagi munosabatni ko‘rsatadi.
4. Ko‘rsatish va ta’kid qilish bilan ergash gaplar — muayyan holatni
ta’kidlab ko‘rsatishda ishlatiladi.
Ergash gapli qo‘shma gaplarning ishlatilishi tilni boyitadi va nutqni
ravonlashtiradi. Ular fikrlarni aniq ifodalash, ularning o‘rtasidagi mantiqiy aloqani
ochib berish, muayyan fikrni ta’kidlash yoki qarama-qarshiliklarni ko‘rsatishda
juda samarali vositalardir. Masalan, sabab-oqibat aloqasi yordamida biror voqeani
yoki holatni tushuntirganingizda, shartli gaplar yordamida ehtimoliy holatlarni
ifodalashda yoki qarama-qarshiliklar orqali ikkita fikrni bir-biriga taqqoslaganda,
ergash gaplar o‘z o‘rnini topadi.
Shuningdek, ergash gaplar o‘zaro bog‘lanish orqali tilni sintaktik ravishda
boyitadi va turli fikrlar o‘rtasidagi aloqalarni kuchaytiradi. Ular murakkab gaplar
23

ma'no ifodalash imkoniyatlarini o'rganishda asosiy rol o'ynaydi.
Ergash gapli qo'shma gaplar tilning grammatik tuzilishini o'rganishda
muhim o'rin tutadi. Ular gapning asosiy va ergash qismlari o'rtasidagi sintaktik
munosabatlarni ochib beradi, shuningdek, gapning tarkibiy qismlari bir-biri bilan
qanday bog'lanishini ko'rsatib beradi.
Ergash gapli qo'shma gaplar so'zlarning o'zaro bog'lanishini o'rganishda ham
muhim ahamiyatga ega. Ular gapning ma'nosiga ta'sir qiluvchi so'zlarning o'zaro
munosabatini ko'rsatib beradi va gapning mazmunini chuqurroq tushunishga
yordam beradi.
Bundan tashqari, ergash gapli qo'shma gaplar gapning ma'no ifodalash
imkoniyatlarini o'rganishda ham muhim rol o'ynaydi. Ular turli xil ma'no
munosabatlarini ifodalashga imkon beradi, masalan, sabab-oqibat, shart, vaqt, joy,
maqsad va boshqalar. Ularning yordamida fikrlarni aniq, batafsil va mantiqiy
tarzda ifodalash mumkin.
Ergash gapli qo'shma gaplarning lingvistik xususiyatlari
Ergash gapli qo'shma gaplarning lingvistik xususiyatlari ularning tuzilishi,
mazmuni va funksiyasi bilan bog'liq. Ular ikki yoki undan ko'p gaplardan tashkil
topib, bir-biri bilan bog'lovchi vositalar orqali bog'langan. Ergash gapli qo'shma
gaplarda asosiy gap va ergash gap mavjud bo'lib, ularning o'zaro munosabatlari
turlicha bo'lishi mumkin.
Ergash gapli qo'shma gaplarning tuzilishi bo'yicha ularni murakkab va sodda
gaplarga ajratish mumkin. Murakkab gaplar ikki yoki undan ko'p sodda gaplardan
tashkil topib, bir-biri bilan bog'lovchi vositalar orqali bog'langan bo'ladi. Sodda
gaplar esa faqat bitta kesim va bitta mavzuga ega bo'lib, ularning tuzilishi oddiy
bo'ladi.
Ergash gapli qo'shma gaplarning mazmuni bo'yicha ularni turli xil toifalarga
ajratish mumkin. Masalan, ergash gapli qo'shma gaplarning asosiy maqsadi, ergash
gapning asosiy gapga nisbatan qanday munosabatda ekanligini aniqlashdir.
Bunday gaplarda ergash gap asosiy gapning mazmunini izohlaydi, to'ldiradi yoki
aniqlashtiradi.
Ergash gapli qo'shma gaplarning funksiyasi bo'yicha ularni turli xil
grammatik vazifalarni bajaruvchi gaplarga ajratish mumkin. Masalan, ergash gapli
qo'shma gaplar turli xil nutq uslublarida ishlatiladi va turli xil ma'nolarni ifoda
etadi.
Ergash gapli qo'shma gaplarning zamonaviy talqini
Zamonaviy tilshunoslikda ergash gapli qo'shma gaplarning o'rni va
ahamiyati tobora ortib bormoqda. Bu gap turlari nutqda keng qo'llaniladi, ular
murakkab fikrlarni ifodalash, ma'lumotlarni chuqurroq tushuntirish va xabarni
boyitishda muhim rol o'ynaydi.
Zamonaviy talqinlar ergash gapli qo'shma gaplarni grammatik va semantik
jihatdan chuqurroq tahlil qilishga imkon beradi. Ergash gapning asosiy gapga
bog'lanish usullari, ergash gapning mazmun-mohiyati, ergash gapning sintaktik
funksiyalari va stilistik xususiyatlari kabi jihatlarga diqqat qaratilmoqda. Bundan
tashqari, ergash gapli qo'shma gaplarning turli xil turdagi nutqlar, jumladan, badiiy
adabiyot, ilmiy adabiyot, publisistik va kundalik nutqdagi qo'llanilish xususiyatlari
ham tadqiq etilmoqda.
Zamonaviy tilshunoslar ergash gapli qo'shma gaplarni nutqda muloqot
22

gapga bog'laydi va ular
orasidagi munosabatlarni
bildiradi.
Ushbu vositalar ergash
gapning turli xil
ma'nolarini ifoda etadi. Ittifoqlar: ki, chunki,
agar, garchi, agar ham,
hatto, va, lekin, ammo va
boshqalar.
Otlashgan so'zlar: kim,
nima, qayerda, qachon,
qanday, nima uchun,
qanday va boshqalar.
So'z birikmalari:
shunday, bu, shu, buni va
boshqalar. Ular ergash gapning
turini ham ko'rsatadi -
biror bir holatni, sababni,
shartni, taqqoslashni va
boshqalarni.
Ergash gapli qo'shma gaplar tuzilishida kelishuv- Ergash gapli qo'shma
gaplar tuzilishida kelishuv - bu asosiy gap bilan ergash gap o'rtasidagi grammatik
bog'liqlikni belgilovchi muhim omil. Ular bir-biriga ma'no jihatdan bog'langanligi
uchun ularning tuzilishi ham uyg'un bo'lishi kerak .
Kelishuv quyidagi tarzda amalga oshiriladi:
Ergash gapning kesimining shakli (zamon, shaxs va son) asosiy gapning
kesimining shakliga mos keladi. Ergash gapning otlarning shakli (son, tus)
asosiy gapdagi mos otlarning shakliga mos keladi.
Misol uchun:
"Men **kitob** o'qidim, **uning** sahifalari juda qiziqarli edi." - bu erda
ergash gapning kesimining shakli ("edi") asosiy gapning kesimining shakliga
("o'qidim") mos keladi va ergash gapdagi "uning" olmoshi asosiy gapdagi "kitob"
otining shakliga mos keladi.
Ergash gapli qo'shma gaplar tuzilishida kelishuv ularning o'zaro bog'liqligi
va tushunarliligini ta'minlaydi, bu esa gapning grammatik to'g'riligi va mazmunini
saqlashga yordam beradi.
Ergash gapli qo'shma gaplar tuzilishi
Ergash gapli qo'shma gaplar ikki yoki undan ko'p gaplardan iborat bo'lib,
ulardan biri asosiy gap, qolganlari esa ergash gap hisoblanadi.
Ergash gapli qo'shma gaplarning tuzilishi quyidagicha:
Asosiy gap
Ergash gap
Asosiy gap o'z-o'zidan to'liq ma'noga ega bo'lib, ergash gap esa asosiy gapga
bog'langan bo'ladi. Ergash gap asosiy gapga bog'lanish usuliga ko'ra turli xil
bo'ladi. Masalan, ergash gap asosiy gapga bog'lovchi so'zlar yoki qo'shimchalar
orqali bog'lanishi mumkin.
Ergash gapli qo'shma gaplar turli xil funksiyalarga ega bo'lib, ular nutqda
turli xil ma'nolarni ifodalash uchun ishlatiladi. Ergash gapli qo'shma gaplarning
tuzilishi nutqning ifoda vositalarini boyitishda muhim rol o'ynaydi.
9

Купить