Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 109.7KB
Xaridlar 2
Yuklab olingan sana 11 Avgust 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish va boshqarishning xorijiy tajribalari

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTET “________________________________________________________” KAFEDRASI “ _____________________________________________________________ ” fanidan KURS ISHI МАVZU: __________________________________________________________________ _________________________________________________________________. Bajardi:____________ ______ _____________ Qabul qildi:____________________________ RO’YXATGA OLINDI “ ____ ” _______20 23 y. №_________ Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya qilingan sana “____” _______20 23 y. Ilmiy rahbar __ ________ Imzo _______________ Kurs ishi himoya qilingan sana «____» _______202 3 y . Baho « _____ » _________ ___________ ( imzo ) _ _ _________ ( imzo ) ___________ ( imzo ) Komissiya a’zolari : __________________ _________________ _ _________________ TOSHKENT – 20 23 Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish va boshqarishning xorijiy tajribalari Reja: Kirish 1. Erkin iqtisodiy zonalar tashkil etishning nazariy asoslari va xorij tajribasi Xulosa va takriflar Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 2 Kirish. Respublikamizga xorijiy investitsiyalarni faol jalb etish maqsadida erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish, ularni rivojlantirishning moliyaviy masalalarini o’rganish va O’zbekistonda erkin iqtisodiy hududlar faoliyatini rivojlantirish holati tahlilini o’rganib vujudga kelgan muammolar hamda ularni hal etish yo’llarini bayon qilish bilan xususiyatlanadi. Bugungi kunda O’zbekiston iqtisodiyotining barqaror o’sishiga erishishning muhim yo’nalishlaridan biri barcha ichki manbalardan unumli foydalanish hamda xorijiy investitsiyalarni faol jalb etishdir. O’zbekiston iqtisodiyotining jahon xo’jaligi tizimiga integratsiyalashuvi sharoitida mamlakatimizda eksportga yo’naltirilgan iqtisodiy rivojlanish siyosatini amalga oshirish va eksportbop mahsulotlarni ishlab chiqarib xorijga eksport qilish va shuningdek import o’rnini bosuvchi yuqori texnologiyalarga asoslangan ishlab chiqarishni joriy qilishda erkin iqtisodiy zonalardan foydalanish, shuningdek, mamlakatimizda “ochiq eshiklar siyosatini” amalga oshirish hamda xorijiy sarmoyadorlarni jalb qilish borasida rivojlangan davlatlarning, ayniqsa, jahon xo’jaligida tezkor sur’atlarda rivojlangan mamlakatlarning, jumladan, Germaniya, Fransiya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Singapur, Turkiya, Xitoy kabi mamlakatlarning tashqi savdo-sotiq siyosati tajribalaridan unumli foydalanish milliy iqtisodiyotimizning taraqqiyotiga ijobiy samara beradi. Shunga ko’ra, milliy iqtisodiyotni shakllantirishda tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish orqali mamlakatning tashqi savdo-sotiq jarayonini va eksport salohiyatini yuksaltirish masalasi, mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o’tishning o’ziga xos jihatlarini hisobga olishni, ayniqsa, jahon iqtisodiyoti amaliyotida to’plangan tajribalar va xalqaro qonun–qoidalar asosida mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalarni tashkil qilish borasida va ularni tartibga solish usullarini yanada takomillashtirish zarurligini talab etadi. Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishda va undagi faoliyatlarni samarali olib borishda xorij mamlakatlarining tajribalaridan va ularning usullaridan unumli foydalanish hozirgi kunning muhim masalalaridan biri hisoblanib mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Mamlakatimizda jahon andozasiga mos ravishda yuqori texnologiyalar 3 asosida sifatli mahsulotlarni ishlab chiqarish tizimini bugungi kun darajasiga ko’tarish to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti shunday degan edi: “Iqtisodiyotni, avvalo, ishlab chiqarish sohalarini oqilona tashkil qilish, ularga yuksak texnologiyalarni joriy etish, shu asosda zamonaviy korxonalar barpo etib, yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish, bir so’z bilan aytganda, O’zbekistonda jahon andozalariga mos, xalqaro bozordagi raqobatga bardosh bera oladigan tizimni yaratish bizdan, shubhasiz, katta vaqt, mehnat va shijoatni talab qiladi”. Shuningdek, bugungi kundagi muhim ustivor yo’nalishlar va investitsiyalarni jalb qilish haqida to’xtalib shunday degan edilar: “Bugungi kunda iqtisodimizni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, uning raqobatbardoshligini keskin oshirish, eksport salohiyatini yuksaltirishga qaratilgan muhim ustivor loyihalarni amalga oshirish bo’yicha Dastur ishlab chiqilmoqda. Shu borada, dastlabki xisob-kitoblarga ko’ra umumiy qiymati 24 mlrd. AQSh dollaridan ziyod bo’lgan qariyb 300 ta investitsiya loyihasi ustida ishlamoqdamiz. Hozirgi kunda “Navoiy” erkin iqtisodiy zonasini aytadigan bo’lsak, o’tgan 8 yil mobaynida u yerda atigi 24 ta loyiha amalga oshirilib, ularda to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarning ulushi juda past va atigi 900 ta odam ishga joylashtirilgan. 4 1. Erkin iqtisodiy zonalar tashkil etishning nazariy asoslari va xorij tajribasi Bugungi kunda zamon taraqqiyot etayotgan bir vaqtda davlatlar ertangi kelajagi va bugunini o’ylab turli xil ishlar olib boradi.Bunga sabab davlatlarning rivojlanishi, o’sib kelayotgan yosh avlodni ertangi kelajagi uchun ularni ish bilan ta’minlash maqsadida mahalliy va xorijiy sarmoyadorlarni jalb qilib o’zi bosh islohatchi bo’lib turli xil sohalarga moslashgan faoliyat olib borishga harakat qiladi. Shulardan misol tariqasida erkin iqtisodiy zonalardir. Erkin iqtisodiy zona – davlatlararo kelishuvlarga yoki maxsus qonunlarga muvofiq, xo’jalik va tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug’ullanish uchun imtiyozli soliq, moliya, bojxona va erkin valyuta konvertatsiya, huquqiy sharoitlar joriy qilanadigan joydir. Xorijiy va mahalliy tadbirkorlarni jalb etish maqsadlarida tashkil etiladi va ularda zarur ishlab chiqarish va ish yuritish infratuzilmasi barpo etiladi. Erkin iqtisodiy zonalar ko’p hollarda davlatlararo tutash hududlarda (bir necha davlatlarning chegaralari tutashgan hudud), xalqaro aeroportlar, port shaharlarda (Masalan Malayziya yoki Janubiy Koriya) yoki transport yollari tutashgan hududlarda (Buyuk ipak yo’li o’tgan davlatlar yoki Yevropa ittifoqi hududlari). Erkin iqtisodiy zonalarda alohida xalqaro huquqiy status joriy qilinadi. Lekin u qayerda joylashishidan qat’iy nazar, shu mamlakatning ajralmas bo’lagi hisoblanadi, barcha amaliyotlar (yer ajratish firma va kompaniyalarni tashkil etish, chegaradan yuklarni, tovarlarni olib kirish va olib chiqish). Xorijiy va mahalliy tadbirkorlarni jalb etish maqsadlarida tashkil etiladi va ularda zarur ishlab chiqarish va ish yuritish infratuzilmasi barpo etiladi. Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishdan maqsad ko plab yangi texnologiya, investitsiyalarni jalb qilib,ʻ rivojlangan iqtisodiy makon yaratish va shu yo l bilan mamlakat iqtisodiyotini ʻ tezkorlik bilan rivojlantirishdir. Erkin iqtisodiy zonalarning har xil turlari mavjud: erkin omborxonalar, erkin bojxona zonalari, ilmiy texnika zonalari.Misol uchun ular AQShda texnoparklar, Yaponiyada texnopolislar deb ataladi. Shuningdek, erkin iqtisodiy zonalar (asosan, 5 eksportga ixtisoslashgan) ham mavjud. Dastlabki, erkin iqtisodiy zonalardan biri Irlandiyada "Shennon" aeroportida (1959) tashkil etilgan. Keyinroq shunday zona Angliyadagi "DogAylend" aeroportida paydo bo ldi. Ba zi erkin iqtisodiy zonalarʻ ʼ ancha yirik hududlarda tashkil etiladi. Masalan, Braziliyadagi Manaus, Xitoydagi maxsus iqtisodiy hudud "Shenjen" va boshqalar shunday zonalardir. Jahon amaliyotida Erkin iqtisodiy zonalar rivojlangan (Buyuk Britaniya, Germaniya, Niderlandiya, AQSH va boshqalar), shuningdek, rivojlanayotgan (Braziliya, Koreya Respublikasi, Malayziya va boshqalar) mamlakatlarida ham tashkil etildi. Erkin iqtisodiy zonalarga chet el kapitalini jalb qilish Xitoy siyosatida ancha keng qo llanildi. 20-asr oxirlarida Erkin iqtisodiy zonalar Birlashgan Arab amirliklari, ʻ Rossiya va Polshada tashkil etildi. Rossiya va Xitoy hamkorligida tashkil etilgan Blyagovanichensk — Xeyxe, Qora dengiz bo yi, Kaliningrad viloyatidagi "Yantar" ʻ Erkin iqtisodiy zonalari ham shunday makonlardir. O zbekistonda Erkin iqtisodiy ʻ zonalar g oyasi milliy iqtisodiyot taraqqiyoti ʻ uchun ijobiy baholandi. Shu bois 1996 yilning 25 aprelda mamlakat parlamenti O zbekiston Respublikasining ʻ "Erkin iqtisodiy zonalar to g risida" qonunini qabul ʻ ʻ qildi. Bu qonun chet el investitsiyalari, savdo va sanoat sohalarining rivojlanishi, Bu esa aholini ish bilan ta minlashni yaxshilash uchun qulay sharoit yaratishga ʼ me yoriy huquqiy asos ʼ yaratildi. Erkin iqtisodiy zonalar tashkil qilishda ikkita konsteptual yondoshish qo’llaniladi: hududiy va funkstional (nuqtali). Birinchi holatda hududdagi barcha rezident korxonalar xo’jalik faoliyatida imtiyozlardan foydalanadilar. 1.2-rasm. Iqtisodchi olimlarning EIZ xaqidagi tariflari. 7 Iqtisodiy adabiyotlar aosida muallif tomonidan tayyorlandi. A.Kuznesov An’anaviy ma’noda EIZ deganda, davlatning suverin hududi tushunilib, u yerdagi xorijiy tovarlar hech qanday bojxona to’lovlarisiz saqlanishi, sotilishi yoki xarid qilinishi mumkin . EIZ ni tashkil qilishning iqtisodiy ma’nosini, hech kimga tegishli bo’lmagan bojxona hududlarini tashkil etish, deb ko’rsatadi. Ushbu hududda xalqaro savdoning predmeti bo’lgan tovarlar, mamlakat 6 hududiga haqiqatdan ham olib kirilishidan oldin omborxonalarda saqlanishi yoki keyinchalik qayta ishlanishi mumkin EIZ bu - ma’lum bir davlat hududining shunday qismiki, unga olib kirilgan tovarlar bojxona hududidan tashqaridagi tovar sifatiga qaralib, u bojxona tekshiruvidan va soliqlaridan ozod etiladi. Erkin iqisodiy zona-mamlakat hududing imtiyozli bojxona, valyuta, soliq, viza va mehnat rejimlari joriy etlgan maxsus ajratilgan qismidir. “EIZ milliy- iqtisodiy tizimning shunday qismiki, u yerda mamlakatning boshqa hududlarida amal qilmaydigan maxsus imtiyoz va rag’batlantirishlardan foydalaniladi, ularning mohiyati esa, imtiyozli bojxona va soliq tizimlarida ko’zga tashlanadi” “EIZ iqtisodiyotning davlat toonidan sun’iy tarzda tashkil etilgan va milliy iqtisodiyot tarkibida bo’lgan, ayni paytda iqtisodiy jihatdan tubdan farq qiladigan alohida tashkilotdir” V.A.Uvarov S.A.Ribakov, H.A.Orlova A.V.Vahobov N.B.Igoshin T.P.Danko, Z.M.Okrutlar Erkin iqtisodiy zonalar Hаr bir hudud, tаrаqqiyotning hаr bir dаrаjаsidа bo`lgаn dаvlаtlаr erkin iqtisodiy zonalar bоbidа o`zigа хоs jihаtlаrgа egа. Mаsаlаn, rivоjlаnаyotgаn mаmlаkаtlаrdа erkin iqtisodiy zonalar o`zigа хоs bеlgilаri quyidаgilаr: - hudud chеgаrаlаri kеngаyish tеndеntsiyasigа egа, sаvdо-ishlаb chiqаrish fаоliyati esа o`sib bоrish tеndеntsiyasigа egа; - xоrijiy tаdbirkоrlаr uchun erkin iqtisodiy hududlardа аlоhidа bоshqаrish tаrtibi, iqtisоdiyotni dоimiy rаvishdа libеrаllаshuvi хоs; - erkin iqtisodiy zonalar fаоliyatidа kаttа miqdоrdа sаnоаt-sаvdо 7 divеrsifikаtsiyasi, kоmplеks rivоjlаnish tеndеntsiyasi хоs; - yangi vа yuqоri tехnоlоgiyalаr ishlаb chiqish bilаn bоg`liq bo`lgаn ilm ko`p tаlаb qiluvchi ishlаb chiqаrishni rivоjlаntirishgа аlоhidа e`tibоrning mаvjudligi. - erkin iqtisodiy zonalarda tashkil etilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar uchun turli iqtisodiy imtiyozlar beriladi, masalan: - fiskal imtiyozlar. Bu asosan soliqlardan ozod qilish, soliqqa tortish bazasini kamaytirish, alohida soliq stavkasini pasaytirish, alohida olingan soliqlardan ozod etish shakli; - moliyaviy imtiyozlar. Bu asosan har xil subsidiyalar, kammunal xizmatlar ta’rifini (bahosini) pasaytirish yoki umuman to’lamaslik, davlat kreditlaridan foydalanish bo’yicha foizlarni pasaytirish kabilar; - ma’muriy imyozlar. Bu imtiyozlar xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni davlat ro’yhatidan o’tkazishning soddalashtirilgan shaklini qo’llash, chet el fuqorolarini mamlakatimizga kelib ketishi rejimini soddalashtirish, ularga har xil xizmatlar ko’rsatish bo’yicha yordam berish. EIHni faoliyat yuritishi uchun zarur bo’lgan shart-sharoitlar EIHni rivojlanishining eng asosiy omillaridan bo’lib investorlar uchun yaratilgan imtiyozlar tizimi hisoblanadi. Har bir mamlakat yoki undagi hudud EIH tashkil etilishida imtiyozlar to’plamini belgilab beradi. Jahon amaliyotining ko’rsatishicha, har bir EIHdagi imtiyozlar to’plami o’ziga xos bo’lib, ularning mazmuni shu mamlakatda amalga oshirilishi mo’ljallangan investitsion dasturlar va loyihalarga bog’liq. Shu bilan birga iqtisodiy adabiyotlarda EIHlarda belgilangan imtiyozlarni to’rtta guruhga birlashtiriladi (4-jadval). Jahon tajribalarining ko’rsatishicha, yuqorida qayd etilgan barcha imtiyozlar bir-biri bilan chambarchas holda turli kombinatsiyalarda uchratish mumkin, lekin shuni qayd etib o’tish kerakki, imtiyozlar har doim ham xorijiy kapitalni jalb etishning asosiy hal qiluvchi rag’batlantirish omili bo’la olmaydi. 8 Muallif tomonidan iqtisodiy adabiyotlarni o’rganish asosida tuzildi. Shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki, EIHlarni tashkil etish orqali quyidagi 8 natijalarga erishish mumkin: iqtisodiyotni modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash, milliy iqtisodiyotni jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi, iqtisodiyotni erkinlashtirish, xorijiy va mahalliy kapitalni jalb etish, jahon bozoriga raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish, xom ashyo eksportini tayyor mahsulot eksportiga aylantirish, mamlakatga valyuta tushumlarining kirib kelishini ta’minlash, moliya sohasini rivojlantirish, inson salohiyatiga investitsiyalarni ko’paytirish, mamlakat hududarini har tomonlama rivojlantirish, qo’shimcha ish o’rinlarini yaratish, aholi turmush darajasi va farovonligini oshirish va hokazo. Shubhasiz, dunyo amaliyotida yaxshi niyatlar bilan tashkil etilgan erkin iqtisodiy hududlar faoliyati muvaffaqiyatsizlikka uchraganlari ham yetarlicha topiladi. Masalan, Shri Lanka, Gvatemala, Liberiya, Senegal va boshqa davlatlarda turli ko’rinishdagi EIZlar butkul faoliyatini to’xtatdi. Buning asosiy sabablari sifatida siyosiy (mamlakatdagi umumiy nobarqarorlik, fuqarolar kelishmovchiliklari), iqtisodiy (investor nuqtai nazaridan juda murakkab investitsion qonunchilik), tashkiliy (ma’muriy boshqaruv, qog’ozbozlik, yomon reklama) omillarni ko’rsatish mumkin. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, EIHlar XX asrning ikkinchi yarmida iqtisodiyotda eng ko’zga ko’ringan institutsional innovatsiyalardan biri sifatida qayd etilgan. O’zining jozibadorligi bilan ajralib turuvchi bu hududlarni tashkil etish tajribasini dunyo mamlakatlari misolida ko’rib chiqish va o’rganish mustaqil respublikamizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar uchun foydalidir. Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishning maqsadi, vazifalari va turlari Hozirgi kunda jahon standartlariga javob beradigan va dunyo bozorlarida talab qilinadigan mahsulot ishlab chiqarish uchun xorijiy investitsiyalarni birinchi galda, to’g’ridan tog’ri investitsiyalarni jalb etish bo’yicha qulay shart-sharoitlar yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur vazifalarni amalga oshirishda esa erkin iqtisodiy zonalar muhim ahamiyatga ega. Chunki bunday erkin iqtisodiy zonalar mintaqani ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirish uchun mamlakat va chet el kapitalini jalb etish orqali uning sanoat salohiyatini, ishlab chiqarish, transporttranzit va ijtimoiy sohani rivojlantirish barobarida, zamonaviy bozor 9 infratuzilmalarini tashkil etishga imkoniyat yaratadi. Hozirgi kunda xalqaro xo’jalik faoliyatida erkin iqtisodiy zonalarning 30 dan ortiq turi mavjud. Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish va ular faoliyatiga doir munosabatlar bir qator huquqiy hujjatlar asosida tartibga solinadi. 1996-yil 25- aprelda qabul qilingan “Erkin iqtisodiy zonalar to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonuni, 1998-yil 30 aprelda qabul qilingan “Сhet el investitsiyalari” “Chet ellik invеstorlar huquqlarining kafolotlari va ularni himoya qilish choralari to’g’risida ”gi va boshqa bir qator hujjatlar bilan tartibga solinadi. Erkin iqtisodiy zonalar to’g’risidagi qonunning 1- moddasiga ko’ra “Erkin iqtisodiy zona — mintaqani jadal ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish uchun mamlakat va chet kapitalini, istiqbolli texnologiya va boshqaruv tajribasini jalb etish maqsadida tuziladigan va aniq belgilangan ma’muriy chegaralari va alohida huquq tartiboti bo’lgan alohida maxsus ajratilgan hududdir.” Erkin iqtisodiy zona hududida yuridik shaxslar va fuqarolar (jismoniy shaxslar) xo’jalik, moliyaviy va boshqa moliyaviy faoliyatning istagan turlari bilan shug’ullanishiga yo’l qo’yiladi. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida man etilgan faoliyat turlari bundan mustasno.Garchi siyosat kontseptsiyasi va vositasi sifatida erkin iqtisodiy zonalar uzoq vaqt davomida Hindiston yoki Xitoy kabi mamlakatlarda eng aniq namunalar sifatida sinovdan o'tgan bo'lsa-da, shuni eslatib o'tishimiz kerakki, bu kabi siyosat rivojlanayotgan va sanoatlashgan mamlakatlarda bir xil yoki muqobil siyosat maqsadlarini amalga oshirish uchun ishlatiladigan turli darajalarda yoki modifikatsiyalarda bo'lgan. Mamlakatimizda mavjud Navoiy, Jizzax va Angren erkin iqtisodiy zonalarni amaliyotga tadbiq qilinishiga qarab turli vaqtlarga bo’linadi. Bunda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 2 dekabrdagi “Navoiy viloyatida erkin iqtisodiy zona tashkil qilish to’g’risida”gi farmoniga asosan, “Navoiy” erkin iqtisodiy zonasi tashkil etildi. Angren erkin iqisodiy zonasi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 13 apreldagi PF-4436-son Farmoniga asosan joriy etildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Jizzax erkin iqtisodiy zonasini barpo etish to’g’risida 2013 yil 18 martdagi PF-4516-son Farmonini 10 bajarish yuzasidan Vazirlar Mahkamasiga yuklatilgan. Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish va ular faoliyatiga doir munosabatlar 1996 yil 25 aprelda qabul qilingan “Erkin iqtisodiy zonalar to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonuni bilan tartibga solinadi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi tomonidan 2009 yil 26 mayda qabul qilinib, yuqori palata – Senat tomonidan joriy yilning 28 avgustida ma’qullangan hamda 24 sentabr kuni matbuotda rasman kuchga kirgan “Erkin iqtisodiy zonalar to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonuniga o’zgartish vaqo’shimchalar kiritish haqida”gi O’zbekiston Respublikasining qonuni esa amaldagi qonunning erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish tartibi, ularning turlari, mazkur zonalar ishtirokchilariga qo’shimcha imtiyoz va preferensiyalar berish mexanizmi, bunday hududda amalga oshiriladigan faoliyat turlari, erkin iqtisodiy zonalarning muvofiqlashtiruvchi va operativ boshqaruv organlarini shakllantirish tartibi hamda ularning vakolatlari, shuningdek, xo’jalik yurituvchi erkin iqtisodiy zona subyektlarini ro’yxatga olish tartibi bilan bog’liq normalarni yuqorida nomi zikr etilgan Farmon talablariga muvofiqlashtirishni ko’zda tutadi. O’zbekiston Respublikasi hududida ochilgan Navoiy, Angren, Jizzax va ochilayotgan yangi 4 ta erkin iqtisodiy zonalarning tashkil etish huquqiy asoslari yaratilgan. Erkin iqtisodiy zonalar hududida xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining asosiy yo’nalishlari zamonaviy xorijiy yuqori unumli asbobuskunalar va texnika, texnologik liniyalar va modullar, innovasiya texnologiyalarini joriy etish hisobiga yuqori texnologiyali, jahon bozorlarida raqobatbardosh mahsulotlarni keng miqyosda ishlab chiqarish maqsadida tashkil etildi. O’zbekiston Respublikasi hududidagi erkin iqtisodiy zonalar faoliyat ko’rsatish muddati 30 yilni tashkil etadi, bu muddat keyinchalik uzaytirilishi mumkin. Erkin iqtisodiy zonalar faoliyati davomida uning hududida alohida bojxona, valyuta va soliq rejimlari, O’zbekiston Respublikasi norezident fuqarolarining uning hududiga kirish, hududida bo’lish va chiqib ketishning, shuningdek, ular tomonidan mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun 11 ruxsatnomalar olishning soddalashtirilgan tartibi joriy etildi. 1.4-rasm. Investitsiyalarni jalb qilishda EIZlarda imtiyozlarni tabaqalashtirilgan holda qo’llash. Bundan tashqari alohida huquqiy tartib, shu jumladan, soliq, valyuta va bojxona tartibi faqat EIZ hududida faoliyat ko’rsatayotgan va EIZ direksiyasi tomonidan ro’yhatga olingan xo’jalik yurituvchi suyektlar uchun amal qiladi. Erkin iqtisodiy zonalar tashkil etilgan barcha hudud EIZ faoliyat ko’rsatadigan butun davr mobaynida foydalanish va boshqarish uchun ma’muriy kengashga beriladi. Erkin iqtisodiy zonalar direksiyasi xo’jalik yurituvchi sub’yektlarga erkin iqtisodiy zonalar hududida yer o’chastkalarini subijaraga topshirish, o’z huquq va majburiyatlarini ijara shartnomasi bo’yicha boshqa shaxsga berish, ijara huquqini garovga qo’yish, ularni ulush sifatida ustav kapitaliga qo’shish huquqisiz ijaraga beradi. Erkin iqtisodiy zonalar hududida yer uchastkalarini sotish va boshqacha tarzda o’zgaga berish taqiqlanadi. Erkin iqtisodiy zonalarda ro’yhatdan o’tgan xo’jalik yurituvchi sub’yektlar ularga kiritilgan to’g’ridan to’g’ri investitsiyalar quyidagicha bo’lgan taqdirda yer solig’i, mol-mulk solig’i, daromad solig’i, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i, yagona soliq to’lovi (kichik korxonalar uchun) Respublika yo’l jamg’armasi va Budjetdan tashqari umumta’li maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruksiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg’armasiga majburiy to’lovlardan ozod etilgan. - 3 million yevrodan 10 million yevrogacha -7 yilga; - 10 million yevrodan 30 million yevrogacha -10 yilga.Keyingi 5-yil davomida foyda solig’i va yagona soliq to’lovi hajmi amaldagi stavkadan 50 foiz miqdorida belgilangan. - 30 million yevrodan ortiq bo’lganda-15 yilga.Keyingi 10 yil davomida foyda solig’i va yagona soliq to’lovi hajmi amaldagi stavkadan 50 foiz miqdorida belgilanadi. Imtiyozlar berish davom etmoqda, jumladan O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yol 25 dekabrdagi PQ-2099-sonli Qaroriga asosan Navoiy 12 shahridagi Intermadal xalqaro logistik markazida faoliyat ko’rsatayotgan “Karean eyr” aviakompaniyasi O’zbekistonga import qilinadigan tovarlar va jihozlar bo’yicha boj to’lovidan 2019 yil 1 yanvarigacha ozod qilinadi. Shuningdek bu aviakompaniyani O’zbekiston Respublikasi hududida olgan daromadi foyda solig’idan ozod qilinadi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining “Navoiy erkin iqtisodiy zonasida alohida valyuta rejimi faoliyati tartibi to’g’risidagi Nizomni tasdiqlash to’g’risida”gi 2013 yil 25-dekabrdagi 341-sonli Qarorini qabul qilishi bilan “Navoiy” erkin iqtisodiy industrial zonasida qatnashchilarga quyidagilar ruxsat berilgan: - ular o’rtasida tuzilgan shartnomalar va kontraktlar bo’yicha hsob-kitob va to’lovlarni erkin iqtisodiy hududlarni xorijiy valyutaga amalga oshirish; - O’zbekiston Respublikasi Rezidentlari bo’lgan boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan etkazib berilgan tovarlar, ishlar va xizmatlarning haqinni erkin almashtiriladigan valyutada to’lash; - eksport va import qilinadigan tovarlar uchun haq to’lash va hisob-kitob qilishning ular uchun qulay shartlari shakllaridan foydalanish. Bu qarorning qabul qilinishi “Navoiy” erkin iqtisodiy hududlarni qatnashchilari uchun qulayliklar tug’diradi va chet el investitsiyalarini yanada ko’proq jalb qilinishi. Lekin Jizzax va Angren erkin iqtisodiy zonalarda boshqacharoq, bunda quyidagicha imtiyozlar berilgan va kiritilgan investitsiyalar hajmiga qarab 3 yildan 7 yilgacha muddatga beriladi, shu jumladan ekvivalentda: - 300 ming AQSH dollaridan 3-million AQSH dollarigacha bo’lganda 3 yil muddatga; - 3 million AQSH dollaridan ortiq 10 million AQSH dollarigacha bo’lganda- 5 yil muddatga; - 10 million AQSH dollaridan ortiq bo’lganda 7-yil muddatga beriladi. Mamlakatimizda xorijiy investorlar huquqlarini himoya qilishning qonuniy mexanizmlarini joriy etish, ularga yurtimizda erkin faoliyat yuritishlari uchun qulay imtiyoz va preferensiyalar berish, umuman, investitsiyaviy muhitni yanada yaxshilashga alohida e'tibor qaratilmoqda. Bu borada qabul qilingan bir qator 13 qonunlar, normativ-huquqiy hujjatlar xorijiy investitsiyalarni jalb etishni rag’batlantirish, investitorlar huquqlarini muhofaza qilishni kafolatlashda muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014 yil 7 apreldagi “O’zbekiston Respublikasida investitsiya iqlimi va ishbilarmonlik muhitini yanada takomillashtirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” PF-4609-sonli Farmoni qabul qilindi. Mazkur Farmon bilan 2014-2015 yillarda Investitsiya iqlimi va ishbilarmonlik muhitini yanada yaxshilash, tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishni rag’batlantirish samaradorligini oshirishga oid qo’shimcha chora- tadbirlar dasturi tasdiqlandi. Dastur quyidagi 6 yo’nalishda 46 ta chora-tadbirlarni amalga oshirishni nazarda tutadi: - tadbirkorlik sub'yektlari va investorlar faoliyatini tartibga soluvchi qonunchilikni yanada takomillashtirish va erkinlashtirish; - davlat va mahalliy boshqaruv organlarining faoliyatining tadbirkorlik sub'yektlari bilan o’zaro munosbatlaridagi samaradorligini oshirish va oshkoraligini ta'minlash; - tadbirkorlik sub'yektlari faoliyatini qo’llab-quvvatlash va muvofiqlashtirishning institutsional tizimini yanada takomillashtirish; - tadbirkorlik sub'yektlarini kreditlash mexanizmlarini takomillashtirish, bank va moliyaviy infratuzilma sifatini oshirish, tadbirkorlik sub'yektlariga ko’rsatiladigan xizmatlar doirasini kengaytirish; - foliq ma'murchiligini yanada takomillashtirish va soddalashtirish, sifatni boshqarish standartlarini joriy etish; - korporativ boshqaruv tizimini yanada takomillashtirish va xususiy mulkdorlar rolini oshirish. Chora-tadbirlar dasturiga kiritilgan tadbirlarning amalga oshirilishi ustidan Vazirlar Mahkamasi tizimli nazorat o’rnatadi, shu jumladan ularni amalda joriy etishning natijadorligi to’g’risida tadbirkorlik sub'yektlari o’rtasida muntazam so’rovlar o’tkazib boradi. Adliya vazirligiga xorijiy investorlar va xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarni huquqiy himoyalash bo’yicha ularga berilgan afzalliklarni tizimli ravishda monitoring qilib boriladi. Shu kunga qadar hududiy Adliyalar tomonidan monitoring ishlari olib borilmoqda. Qayd etish 14 joizki, mustaqillik yillarida O’zbekistonda qulay investitsiyaviy muhit shakllantirildi, xorijiy investorlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish bo’yicha qonun yo’li bilan keng ko’lamdagi imtiyozlar, afzalliklar va kafolatlar tizimi belgilandi. Shunday tartib belgilanganki, unga ko’ra EIZ da ro’yxatga olingan xo’jalik yurituvchi sub’yektlar EIZ faoliyat ko’rsatadigan butun muddatga eksportga yo’naltirilgan mahsulot ishlab chiqarish maqsadida mamlakatga olib kelinayotgan asbob-uskunalar, shuningdek, xom ashyo, materialllar va butlovchi qismlar bojxona to’lovlaridan (bojxona rasmiylashtiruvi uchun yig’imlardan tashqari) ozod qilingan. O’zbekistonning ichki bozorlarida sotish uchun mo’ljallangan mahsulotni ishlab chiqarish maqsadida mamlakatga olib kiriladigan xom ashyo, materiallar va butlovchi qismlar uchun bojxona to’lovlari, agar qonun xujjatlarida boshqa imtiyozli tartib ko’zda tutilmagan bo’lsa, belgilangan stavkalarning 50 foizi miqorida (bojxona rasmiylashtiruvi uchun yig’imlardan tashqari) undiriladi, bunda ularni to’lash muddati 180 kungacha kechiktirilishi mumkin. Bu berilgan imtiyozlardan foydalanilgan holda EIZ lar hududiga olib kirilgan asbob-uskunalar, xom ashyo, materiallar va butlovchi qismlar sotilgan yoki bepul berilgan taqdirda, bojxona to’lovlari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda budjetga to’liq undiriladi. EIZlarda ro’yxatga olingan xo’jalik yurituvchi subyektlarga nisbatan O’zbekiston Respublikasi soliq to’lovchilar ahvolini yomonlashtiruvchi hujjatlari tatbiq etilmasligi belgilab qo’yilgan, lekin aksiz solig’iga tortiladigan tovarlarning soliqqa tortilishini tartibga soluvchi hujjatlar bundan mustasno deb qabul qilingan. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2017 yil 12 yanvarda «Urgut», «G’ijduvon», «Qo’qon» va «Hazorasp» erkin iqtisodiy zonalarini tashkil etish to’g’risida»gi farmonni imzoladi. Farmonga ko’ra, tashqi bozorlarda talab katta bo’lgan, yuqori qo’shilgan qiymatli raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni ta’minlaydigan mineralxomashyo va qishloq xo’jaligi resurslarini chuqur qayta ishlash bo’yicha zamonaviy ishlab chiqarishlarni tashkil etishga xorijiy va mahalliy investitsiyalarni 15 jalb etish uchun qulay sharoitlarni yaratish, shuningdek, Samarqand, Buxoro, Farg’ona va Xorazm viloyatlarining ishlab chiqarish hamda resurs salohiyatidan kompleks va samarali foydalanish, shu asosda yangi ish o’rinlari tashkil etish hamda aholi daromadlarini oshirish maqsadida Samarqand viloyati Urgut tumanida – «Urgut», Buxoro viloyati G’ijduvon tumanida – «G’ijduvon», Farg’ona viloyati Qo’qon shahrida – «Qo’qon», Xorazm viloyati Hazorasp tumanida – «Hazorasp» erkin iqtisodiy zonalarini (keyingi o’rinlarda «Urgut» EIZ, «G’ijduvon» EIZ, «Qo’qon» EIZ va «Hazorasp» EIZ deb ataladi) tashkil etish ko’zda tutilgan. Garchi siyosat kontseptsiyasi va vositasi sifatida erkin iqtisodiy zonalar uzoq vaqt davomida Hindiston yoki Xitoy kabi mamlakatlarda eng aniq namunalar sifatida sinovdan o'tgan bo'lsa-da, shuni eslatib o'tishimiz kerakki, bu kabi siyosat rivojlanayotgan va sanoatlashgan mamlakatlarda bir xil yoki muqobil siyosat maqsadlarini amalga oshirish uchun ishlatiladigan turli darajalarda yoki modifikatsiyalarda bo'lgan. Farmonga muvofiq, O’zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi, «O’zkommunxizmat» agentligi, «O’zbekenergo» AJ, «O’ztransgaz» AK, «O’zavtoyo’l» DAK hamda respublika va hududiy darajadagi muhandislik-kommunikatsiya xizmatlari ko’rsatuvchilar erkin iqtisodiy zonalarning qatnashchilari – xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning kommunikatsiyalarga, ularni ishlab chiqarish maydonchalariga o’z vaqtida tutashtirgan holda, kafolatli ulanishini ta’minlaydilar. Tashqi bozorlarda talab katta bo’lgan va importning o’rnini bosuvchi, yuqori qo’shilgan qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarish bo’yicha zamonaviy ishlab chiqarishlarni tashkil etish uchun xorijiy va mahalliy investorlarning to’g’ridanto’g’ri investitsiyalarini jalb etish; - Samarqand, Buxoro, Farg’ona va Xorazm viloyatlarining ishlab chiqarish va resurs salohiyatlaridan kompleks hamda samarali foydalanishni ta’minlash; - meva-sabzavot va qishloq xo’jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, saqlash va qadoqlash, to’qimachilik, gilam to’qish, poyabzal va charm-galantereya, ekologik jihatdan xavfsiz kimyo, farmatsevtika, oziq-ovqat, elektrotexnika sanoati, mashinasozlik va avtomobilsozlik, qurilish materiallari ishlab chiqarish va boshqa 16 yo’nalishlarda yangi zamonaviy ishlab chiqarishlarni tashkil etish; - mahalliy xomashyo va materiallar negizida mustahkam kooperatsiya aloqalarini o’rnatish hamda erkin iqtisodiy zonalar korxonalari o’rtasida va umuman respublikada sanoat kooperatsiyasini rivojlantirish asosida yuqori texnologiyali mahsulotlar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish; - ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni standartlashtirish, sertifikatlashtirish va markirovka qilish bo’yicha xalqaro standartlarga muvofiq ilmiy-ishlab chiqarish markazlari tashkil etish va ularning qarorlari xalqaro darajada e’tirof etilishini ta’minlash chora-tadbirlarini ko’rish «Urgut» EIZ, «G’ijduvon» EIZ, «Qo’qon» EIZ va «Hazorasp» EIZning asosiy vazifalari va faoliyati yo’nalishlari etib belgilandi. O'zbekiston Respublikasida mustaqillik yillarida investitsion qulay muhiti, xorijiy sarmoyadorlar uchun Respublikada siyosiy va iqtisodiy barqarorlik saqlanayotgan huquqiy kafolatlar va imtiyozlarning keng tizimlari yaratilgan. Bundan tashqari, xorijiy sarmoyalari bo'lgan korxonalarni rag`batlantirishga oid chora-tadbirlar ishlab chiqilgan: - O'zbekiston Respublikasi davlat sarmoyalar dasturiga kiradigan loyihalarga umumiy chora-tadbirlar imtiyozlar; - xususiylashtirish jarayonida xorijiy sarmoyalar ishtirokini rahbatlantirish; - xalq ise'molidagi texnik qayta qurollantirish va mahsulotlarni ishlab chiqishni rahbatlantirish. Sarmoyalarning qulay "Chet el investorlar huquqlarini himoya qilish va ularga kafolat berish to'g'risida"gi, "Chet el investorlar tug'risida"gi, "Xorijiy sarmoyalar ishtirokidagi korxonalarga beriladigan qo'shimcha rahbatlantirish omillari va imtiyozlar to'g`risida"gi O'zbekiston Respublikasi qonunlari qatorida asoslangan. Shuni aytish kerakki, "Xorijiy sarmoyalarga kafolat berish" Qonuni hujjatlari investitsiyalash shart-sharoitlarini yomonlashtirsa, unda chet ellik investorlarga nisbatan investitsiyalash sanasida amal qilgan qonun hujjatlari investitsiyalash paytidan boshlab o'n yil mobaynida qo'llaniladi. Chet ellik investorlar O'zbekiston Respublikasi hududida investitsiyalarni quyidagi yo'llar bilan amalga oshirishlari mumkin: - O'zbekiston Respublikasining yuridik va (yoki) jismoniy shaxslari bilan 17 birgalikda tashkil etilgan korxonalar, banklar, trastlar, kartellar, uyushmalar va boshqa korxonalarga ulush qo'shib qatnashish; - chet ellik investorlarga to'liq qarashli bo'lgan korxonalarni barpo etish; - O'zbekiston Respublikasi yoki O'zbekiston hukumati korxonalari tomonidan chiqarilayotgan aktsiyalar obligatsiyalar, aktsiya sertifikatlari va boshqa qimmatli qog`ozlarni sotib olish; - turar joy binolariga ular joylashgan er uchastkalari bilan birgalikda mulk huquqini, shuningdek yerga egalik qilish va undan foydalanish hamda tabiiy resurslarga egalik qilish va ulardan foydalanish huquqlarini sotib olish. Xorijiy investitsiyalarni jalb etadigan korxonalarning soliq imtiyozlariga iqtisodiyot tarmoqlarida to'g`ridan-to'g`ri xususiy xorijiy investitsiyalarni jalb etadigan korxonalar 2005 yil 1 iyuldan boshlab asosiy faoliyat bo'yicha daromad (foyda) solig`i, mol-mulk solig`i, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig`i, ekologiya solig`i, mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq to'lovi, Respublika yo'l jamg`armasiga majburiy ajratmalarni to'lashdan ozod etiladilar. Ular quyidagi holda bo’ladi: - 300 ming AQSh dollaridan 3 mln AQSh dollarigacha - 3 yil muddatga; - 3 mln AQSh dollaridan oshib 10 mln AQSh dollarigacha - 5 yil muddatga; - 10 mln AQSh dollaridan oshganda - 7 yil muddatga; - yuqorida ko'rsatilgan soliq chegirmalari quyidagi sharoitlarda qo'llaniladi: - korxonalarni ish kuchi ko'p bo'lgan mintaqalarda - Qoraqalpog`iston Respublikasi, Jizzax, Qashqadaryo, Sirdaryo, Surxondaryo, Xorazm viloyatlarida, shuningdek Navoiy, Andijon, Namangan va Farg`ona viloyatlarining qishloq aholi punktlarida joylashtirish; - xorijiy investorlar tomonidan to'g`ridan-to'g`ri xususiy xorijiy investitsiyalarning O'zbekiston Respublikasi kafolatini taqdim etmasdan amalga oshirilishi; - korxonaning ustav kapitalida xorijiy ishtirokchilarning ulushi 50 foizdan kam bo'lmasligi kerak; - to'g`ridan-to'g`ri xususiy xorijiy investitsiyalarni korxonalar davlat ro'yxatidan o'tkazilganidan keyin kiritish; 18 - xorijiy investitsiyalarni erkin almashtiriladigan valyuta yoki yangi zamonaviy texnologik uskuna ko'rinishida qo'yish. Qayta yaratilgan korxonalar ro'yxatdan o'tgan vaqtdan boshlab mol-mulkiga soliq to'lashdan ozod etiladi: - agar korxona o'z mahsulotining (ishi, xizmati) umumiy daromad xajmidan 30 foizini eksport qilsa-mol-mulk solig`i 50 foizga kamayadi; - agar korxona o'z mahsulotining (ishi, xizmati) umumiy daromad hajmidan 15% dan 30% gacha eksport qilsa-mol-mulk solig`i 30% ga kamayadi. Bugungi kunda erkin iqtisodiy hududlarni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning bir qancha shakllari mavjud: - ulush qo shib qatnashishi orqali qo shma korxonalarni tashkil etish;ʻ ʻ - 100 % mol-mulk xorijiy investorga tegishli bo lgan xorijiy korxonalarni ʻ tashkil etish; - yirik xorijiy kompaniya va firmalarning sho ba korxonalari va filiallarini ʼ tashkil etish; - konsessiya va lizing shartnomalari tuzish; - tenderlar e lon qilish; ʼ - erkin iqtisodiy hududlar tashkil etish; - moliyaviy aktivlarni sotish va sotib olish; - tashqi savdoga ko’mak va O’zbekistonga investitsiyalar jalb qilish loyihasi. Tashqi savdo va xorijiy investitsiyalarni jalb qilish davlatimiz iqtisodiyotining o’sishida va rivojlanishida asosiy yo’naltiruvchi kuch hisoblanadi. Bular mamlakatni jahon iqtisodiga bog’lanishiga, ixtisoslashishiga va ilg’or tehnologiyalarga e’rishishiga yordam beradi. Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishning xorij tajribasi Rivojlangan davlatlarda tashkil etilgan EIZ mamlakatning xo’jaligiga, eng avvalo, tashqi iqtisodiy aloqalarning rivojlanishiga va tovar almashinuvi o’sishiga o’z ta’sirini o’tkazadi. Masalan, EIZlar AQSH iqtisodiyotining rivojlanishida muhim rol o’ynaydi. Ularni tashkil etishdan asosiy maqsad tashqi iqtisodiy va umumxo’jalik masalalarini yechish hisoblanadi. Bu orqali hududlarga investitsiyalar va yangi texnologiyalar kiritish, boshqaruv va marketing 19 tajribalarini jalb etish uchun shart-sharoitlar yaratilmoqda. AQSHda 240 dan ortiq EIZ mavjud14, ular butun davlat hududini qamrab olgan. Bu hududlarda 350 mingdan ortiq odam ish bilan band15, 2016 yilda 170 ta EIZlarda faoliyat yuritayotgan kompaniyalar soni 3000 dan ko’proq. Ushbu firmalar eksport qilgan tovarlar qiymati esa, 40 mlrd dollarga teng hamda ular AQSH fuqarolariga 374559 ishchi o’rinlarni yaratdi16. EIZlarga olib kirilayotgan va qayta ishlanayotgan tovarlarning umumiy qiymati 200 mlrd dollardan oshiq. Aksariyat EIZlarning xo’jalik faoliyati asosan avtomobillar ehtiyot qismlarini ishlab chiqarish va ularni yig’ishga ixtisoslashgan. Shuningdek, AQSHdagi EIZlar mahalliy va xorijiy ashyolar asosida boshqa tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish hisobiga kengayib bormoqda. Tashqi savdo hududlari (TSH) orqali mamlakatning 2 foiz importi va 1,5 foiz eksporti amalga oshiriladi17. Ushbu hududlarning ichki bozor ehtiyojlarini qondirishdagi roli ortib bormoqda, 90-yillar boshlarida ularda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning 88 foizi AQSHning ichki bozorida o’z xaridorini topgan. Milliy ishlab chiqarish jarayonining tarkibiy qismi bo’lib, mamalakat ijtimoiyiqtisodiy rivojlanishiga o’z hissasini qo’shmoqda. Hududlarda aholining bandlik darajasini oshirishga, ichki va tashqi investitsiyalr kiritilish hajmining oshishiga va asosan ichki bozor ehtiyojlarini qondirishga xizmat qilmoqda. Bundan tashqari faoliyati AQSH avtomobil sanoatining raqobatbardoshligi ortishiga ko’maklashmoqda. AQSHda TSH amaldagi qonunchilikka ko’ra, ikki turdagi hududlarga bo’linadi: umumiy vazifali va maxsus vazifali hududlar (subhududlar). Umumiy vazifali hududlar AQSH bojxonasi vakolatidan tashqari faoliyat ko’rsatadi. Ular, odatda port yoki aeroportlar atrofida tashkil qilinadi. Asosiy faoliyat tovarni saqlash, turlarga ajratish, o’rash va qo’shimcha qayta ishlashsiz jo’natishdan iborat. Ba’zi hollarda eksport qilish maqsadida xorijiy tovarlarni biroz qayta ishlashga yo’l qo’yiladi. Shu nuqtai nazardan, funksional maqsadlariga ko’ra, ular erkin bojxona hududlarini o’zida aks ettiradi. Ko’pincha umumiy vazifali hududlar keyinchalik maxsus hudud (subhudud) yaratish uchun tashkil qilinadi. Umumiy vazifali hududlar AQSH Tashqi savdo bo’yicha Qo’mitasi tomonidan shtatlar hukumati qoshidagi turli tashkilotlarga, masalan port,aeroport boshqaruviga, ishlab 20 chiqarish bo’yicha agentliklarga berilgan ruxsatnoma asosida yaratiladi. Tabiiyki, TSH o’zi joylashgan shtatning umumiy rivojlanishiga, balandlik va savdo hajmining oshishiga hissa qo’shadi. Bu tashqi savdo hududi tashkil etishning muhim shartlaridan biri. Odatda, bu hududlarni tegishli tashkilotlar bilan tuzilgan shartnoma asosida xususiy kompaniyalar boshqaradi. Dastlabki umumiy vazifali savdo hududlari AQSHda 1930 yillarda paydo bo’lgan va New York, Chikago, San-Fransisko kabi shaharlarning portlarida joylashgan. Masalan, New Yorkda bunday hudud 1936 yil 30 yanvarda mahalliy hukumat tashabbusi bilan yaratilgan. 1950 yilda bunday hududlar Toledo (Ogayo shtati), Bey-Kaunti (Michigan shtati), Mayagues (Puerto-Riko shtati) va Gonoluluda (Gvayi shtati) paydo bo’lgan. Umumiy vazifali TSHlarning aksariyati 1970-1980 yillarda tashkil etilgan. Bu davrda hududlar port va aeroportlar bilan chegaralanib qolmay, keanga chiqish imkoniga ega bo’lmagan, ammo tashqi savdoda muhim rol o’ynaydigan shaharlarda ham tashkil etilgan. Buning sababi, AQSh Savdo hajmining darajasi keskin o’sishi, ichki bozorda chet el kompaniyalarining faollashuvi, turli eksport operasiyalari miqdori va hajmining oshishidir. Bu yo’l bilan AQSHda yangi savdo infratuzilmasi tashkil etildi. 1970 yilda tashkil etilgan 52 ta hududdan 24 tasi okeanga chiqish imkoniga ega bo’lmagan shaharlarda joylashgan. AQSH tashribasi ko’rsatishicha, yaratilgan bunday hududlarning aksariyati samarali ishlaydi. So’nggi 35 yil ichida bu hududlar soni oshib bormoqda. 1975 yildan 2017 yilgacha umumiy hududlar soni AQSHda 17 tadan 142 taga, maxsus hududlar (subhududlar) soni esa 2 tadan 271 taga yetdi. Hozirda TSH AQSHning deyarli barcha hududlarida faoliyat ko’rsatib kelmoqda. Ularning joylashuvini tahlil qilar ekanmiz, hududlarning ko’pchiligi dengiz va okean bo’ylarida joylashganligini yoki yirik sanoat kompleksiga ega, ammo okeanga chiqish imkoniga ega bo’lmagan shtatlarda tashkil etilganiga guvoh bo’lamiz. Birinchi guruhga mansub TSHlari dastlab Texas (26 ta), NewYork (13ta), Florida (12 ta) va Kaliforniya (7 ta) da joylashgan. Ikkkinchi guruh hududlariga esa Ogayo (8 ta), Indiana va Illinoys (6 tadan), Arizona va Michiga (5 tadan), Shimoliy Karolina (4 ta) shtatlarida yaqin yillar ichida tashkil etilgan 21 TSHlari kiradi. AQSHda EIZlar keng tarqalishining asosiy sabablaridan biri mazkur hududda faoliyat ko’rsatayotgan xorijiy va mahalliy kompaniyalarga berilgan imtiyozlardir. ⮚ AQSHning ichki boj va soliqlari, agar to’lanishi kerak bo’lsa, mahsulot tashqi savdo hududidan ichki iste’mol uchun bojxona vakolati mavjud hududga olib kiritilgandagina to’lanadi; ⮚ Hudud ichida joylashgan yuridik va jismoniy shaxslarning xususiy mulki mahalliy va davlat soliqlaridan ozod etiladi; ⮚ Hududdan uchinchi davlatlarga ekport qilinayotgan mahsulot bojxona bojlaridan, ichki soliqlaridan va kvotalashdan ozod etiladi; ⮚ Tashqi savdo hududidan mahsulotlar eksport qilinganda, bojxona jarayoni yengillashiriladi; ⮚ AQSH hududiga kiritilishi man qilingan mahsulot EIZlarga olib kirilmaydi. Ammo, bu mahsulotlar hududga olib kirilib, AQSH bojxonasi talablariga muvofiq qayta ishlanib, AQSH hududiga import qilishi mumkin; ⮚ TSHda AQSH hududiga import qilishi jarayonida importer bojni mahsulot uchun yoki mahsulotda ishlatilgan xorijiy komponentlar uchun to’laydi. Bu bilan importer o’ziga maqbul bojni to’lashni tanlashi mumkin bo’ladi. Subzonada asosiy faoliyat yurituvchilar – avtomobil yig’uvchi korxonalar (1990 yilning oxirida ularning soni 40 dan ortiq bo’lgan), ularga zonalarda amalga oshiriladigan barcha ishlarning 60 foizdan ortig’i to’g’ri keladi. Mahalliy tovarlar TSHga jami olib kirilgan tovarlarning 75 foizini tashkil etadi. Hozirgi kunda TSHlarida 3 mingga yaqin, asosan, amerika firmalari faoliyat yuritmoqda, jalb etilgan ishchilar soni esa 320 mingdan ortiq. 1992 yilda TSHlariga olib kelingan va u yerda qayta ishlangan tovarlarning umumiy qiymati 93,8 mlrd. Dollarni tashkil etdi (1970 yilda bu ko’rsatkich 102 mln. dollarga teng bo’lgan), shundan umumiy vazifali hududlarga- 10,7 mlrd. Dollar., maxsus hududlarga 83,1 mlrd. Dollar mablag’ to’g’ri kelgan. 2016 yili bu ko’rsatkich 254 mlrd. Dollar ni tashkil qilgan. Tadbirkorlik hududlari tashqi savdo bilan bevosita bog’liq bo’lmagan EIHlar toifasiga kiradi. Bu yerda 22 erkin hududning boshlang’ich tushunchasi yo’qotiladi, chunki bojxona imtiyozlari ikkinchi darajali yoki umuman yo’q bo’lib qoladi, asosiy rolni esa turli soliq, moliyaviy va ma’muriy rag’batlantirishlar o’ynaydi. AQSHda tadbirkorlik hududlari (TH) yuqori ishsizlik darajasiga ega shaharlarning iqtisodiy nuqtai nazaridan depressiv (qoloq) hududlarida, asosan shaharlarda tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchilarga ko’proq erkinlik va moliyaviy imtiyozlar berish orqali kichik va o’rta biznesni jonlantirishga qaratilgan mintaqaviy siyosatning neokonservativ variantining mahsuli sifatida vujudga kelgan.TH maydoni 2,5-5 kv.km gacha bo’lgan hududlarni qamrab oladi23, ayrim hollarda ularning maydoni 13 kv.km ni tashkil etadi, ularning muayyan chegarasi belgilanmagan, ular o’z hududida joylashgan kompaniyalarning maqomi bilan ajralib turadi. Texnologik parklar (texnikani tatbiq etish hududlari) fan va ishlab chiqarishning integratsiyaai shakli, innovatsion faoliyat yuritish va yangi texnologiyalar yaratish bilan band bo’lgan venchurli (tavakkalchilik) firmalar tuzish joyi sifatida e’tirof etilgan. Odatda, ular istiqbolli ilmiy va texnologik yangiliklar va g’oyalar tadbiq etish bilan shug’ullanadigan venchur firmalariga imtiyozli shartlarda ijaraga berilgan hududiy guruhlangan ilmiy laboratoriya va ishlab chiqarish joylari sifatida ta’riflanadi. AQSHda texnoparklarning ikki turimavjud: jismoniy shaxslar va xususiy firmalar tashabbusi bilan tashkil etilgan texnoparklar hamda alohida shtatlar hukumatlarining ko’rsatmasi bilan tuzilgan texnoparklar. Ikkinchi turdagi parklar hozirda ham tuzilmoqda. Biroq, eng mashhur va samarali faoliyat yurituvchitexnoparklar birinchi turga mansub. Ular ichida eng mashhurlari – Santa-Klara shahridagi (Kaliforniya), Stenford universiteti yaqinida joylashgan “Silikon vodiysi” texnoparki; Massachusete texnologik instituti va Garvard universiteti yaqinida joylashgan “Boston yo’li-128” texnoparki; hamda uchta universitet Dyuk universiteti, Shimoliy Karolina park-uchburchagi” texnoparklaridir. Aytib o’tilgan uchta texnopark nafaqat AQSHning boshqa hududlarida, balki xorij davlatlarida ham bunday texnoparklarni tuzishda model sifatida qo’llanildi. Garvard universiteti va Massachusete texnologik instituti rahbariyati professor va aspirantlarning sanoat kompaniyalari ilmiy-tekshirish 23 bo’limlari va markazlaridagi ishtirokini rag’batlantirgan. Bundan tashqari, ushbu ikkita yirik oliy o’quv yurti xodimlari va bitiruvchilarni moliyalashtirish sanoat firmalari va xususiy xayriya jamg’armalari (Ford, aka-uka Rokfellerlar, Karnegi va boshqalar) tomonidan amalga oshirilgan. Texnopark shakllanish jarayoni 20 yildan ko’proq davom etdi. Hozirda ilm-fan va ishlab chiqarishni birlashtirgan “Boston yo’li-128” texnoparki AQSHning yirik ilmiy-ishlab chiqarish markazlaridan biriga aylangan. Bu yerda 350 dan ortiq sanoat firmalari o’z faoliyatini amalga oshiradi, ularning uchdan biri – yirik Amerika TMK (transmilliy korporasiyalar) ning filiallaridir, s huningdek mingdan ortiq ilmiy-tekshirish laborotoriyalari va boshqa tashkilotlar faoliyat yuritadi. Texnoparkning asosiy ilmiy-tekshirish ishlari keyinchalik Tovar mahsulotiga aylanadigan elektron, raketa – kosmik sanoati, genetik injeneriya rivojlanishi, yangi konstruksion materiallar yaratish bilan bog’liq. Shuningdek, mazkur hududda turli ijtimoiy tadqiqotlar ham olib boriladi. Bu yirik texnopark faoliyati AQSHning ilmiy-texnik potensiali mustahkamlanishi, uning ilm – fanga xizmat qiluvchi turli xil mahsulotlar ishlab chiqarishi va eksport borasida yetakchilik qilishini ta’minlamoqda. 1990 yillarning boshlarida AQSHda 150 ta texnopark (dunyodagi texnoparklar umumiy sonining 30 foizi) mavjud edi24. Ularni tashkil qilish va boshqarish jarayonlarining har biri alohida holda turlicha bo’lishi mumkin. Odatda, bu parklar universitet, mahalliy munisipalitet, aksiyadorlik jamiyati va birlashmalari ishtirokida moliyalashtiriladi. Ularning moliyaviy ta’minoti har xil manbalardan, jumladan, universitetlar, xayriya jamg’armalari, mahalliy munisipalitetlar, federal idoralar va vazirliklar, sanoat firmalari hamda texnoparklarning o’zlari tomonidan ta’sis etiladigan jamg’armalardan tashkil topadi. Mahsulot va texnologiyalarning yangi turlarini ishlab chiqaruvchi venchur kompaniyalar, alohida kashfiyotchi va olimlarga imtiyozli yordam berish boshqaruv shakli va moliyalashtirish manbalari qandayligidan qat’iy nazar, barchatexnoparklarga xos. Bu yordam o’z ichiga ishlab chiqarish va idora joylari, laboratoriya uskunalarini ijaraga berishni, maslahat xizmatlari ko’rsatishni, individual kashfiyotlarning texnologi ekspertizasini amalga oshirishni, tuzilayotgan kopaniyaning biznes-rejasini tuzishni, kichik biznes 24 bo’yicha ma’muriyatdan qarz olishda ko’maklashishni qamrab oladi. Texnopark tarkibiga kirmaydigan venchur firma esa qo’shimcha xizmatlarga yiliga o’rtacha 20 – 25 ming dollar sarf qiladi. Texnopark boshqaruvi tomonidan uning tarkibidagi venchur firmalarga ilmiy tadqiqotlarning va ishlab chiqarishning yuqori texnologik darajada olib borilishi va park iqtisosligining universitet asosiy tadqiqotlari yo’nalishlariga muvofiq kelishi talabi qo’yiladi. Shuning uchun texnopark doirasida venchur firmalarning tadqiqotlari bilan bevosita yoki bilvosita bog’liq ilmiy va ma’muriy faoliyatning barcha turlariga ruxsat etiladi. Texnoparklar faoliyatiga xos bo’lgan boshqa xususiyat, ularning sanoat kompaniyalari bilan hamkorligidir. Mamlakatimizda qishloq taraqqiyotini oshirishda erkin iqtisodiy zonalar faoliyati rivojlantirish yo’nalishlari Kichik sanoat zonalarining sarmoyalarni jalb qilish, tadbirkorlikni rivojlantirish, yangi ish o’rinlari yaratish va aholi farovonligini oshirishdagi ahamiyati xususida alohida to’xtalib o’tildi. Prezident Shavkat Mirziyoyev tegishli vazirlik, idora va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning bu sohadagi faoliyatini tanqid qilib, ularda tashabbuskorlik etishmasligi, erkin iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalarini rivojlantirish bo’yicha ishlarni tashkil qilish darajasi sustligini ta’kidladi. Xususan, mas’ul vazirlik va idoralar tomonidan loyihalarni ko’rib chiqish va muvofiqlashtirish jarayoni murakkabligicha qolib, odatda rasmiy xarakter kasb etmoqda. Erkin iqtisodiy zona qatnashchilariga er uchastkalari ajratish masalalarini hal etishda hanuz byurokratizm asoratlari saqlanib qolmoqda. «Urgut», «Qo’qon», «G’ijduvon» va «Hazorasp» erkin iqtisodiy zonalari, shuningdek, farmatsevtika yo’nalishidagi erkin iqtisodiy hududlarda yangi korxonalar tashkil etish uchun xorijiy sarmoyalarni jalb qilish ishlari sust bormoqda. Erkin iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalarini elektr energiyasi, tabiiy gaz, suv va boshqa kommunikatsiya tarmoqlari bilan barqaror ta’minlashda muammolar kuzatilmoqda. Davlatimiz rahbari bu kabi kamchiliklarni bartaraf etish, erkin iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalarida investor va tadbirkorlarga yanada keng imkoniyatlar yaratishga oid kompleks chora-tadbirlar ishlab chiqish bo’yicha 25 topshiriqlar berdi. Avvalo, ushbu zonalar faoliyatiga doir me’yoriy-huquqiy bazani qayta ko’rib chiqish, bugungi zamon talablariga moslashtirish, barcha uchun ochiq va tushunarli mexanizm yaratish zarurligi ta’kidlandi. Er uchastkalari, bo’sh turgan binolarni ajratish tartibini soddalashtirish masalasiga ham alohida e’tibor qaratildi. Xususan, erkin iqtisodiy zonalarda amalga oshiriladigan loyihalar Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ma’muriy kengash tomonidan ko’rib chiqiladi. Shu paytgacha bu kengash 17 vazirlik va idoradan iborat edi. Prezidentimiz ko’rsatmasiga muvofiq ularning soni 4 ta etib belgilandi. Bu borada yangi tizim – hududiy komissiyalar tashkil etilib, ularning loyihalarni ko’rib chiqish va ruxsat berish huquqlari kengaytirildi. Shuningdek, iqtisodiy zonalarda joylashtirish uchun investitsiya loyihalarini tanlab olish mezoni qayta ko’rib chiqiladi, erkin iqtisodiy zona ishtirokchilariga kredit ajratishni yaxshilash hamda muhandislik ta’minoti vositalari bilan ta’minlash bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar qabul qilinadi. Iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalarida joylashgan korxonalarni barcha zarur muhandislik-kommunikatsiya tarmoqlari va infratuzilma bilan o’z vaqtida ta’minlash bo’yicha topshiriqlar berildi. Prezidentimiz tashabbusi bilan tashkil etilgan “Hazorasp” erkin iqtisodiy zonasi uchun 325 gektardan ortiq yer maydoni ajratiladi. Keyinchalik ushbu hudud 600 gektargacha kengaytiriladi, – deydi Hazorasp tumani hokimining o’rinbosari 64 Maqsud Rahimov. – Davlatimiz rahbari joriy yil 27-yanvar kuni Xorazm viloyatiga tashrifi davomida ushbu hududda bo’lib, bu yerda amalga oshiriladigan ishlar yuzasidan zarur topshiriqlar berdi. Ayni paytda erkin iqtisodiy zona chegaralarini o’rnatish, bojxona posti tashkil qilish, xorijiy va mahalliy investorlarni jalb etish ishlari amalga oshirilmoqda. Tashkil etiladigan zamonaviy ishlab chiqarish avtomobilsozlik, qurilish materiallari kabi qator yo’nalishlarda zamonaviy ishlab chiqarish quvvatlari tashkil etiladi. Hududda ishlab chiqarish quvvatlarini joylashtirish bo’yicha bugungi kunda umumiy qiymati 152 million dollardan ortiq miqdordagi investitsiya mablag’lari hisobidan 53 loyiha takliflari ishlab chiqilgan. 26 Tadbirkorlar tomonidan umumiy qiymati 25 million 700 ming dollarga teng bo’lgan 7 loyiha taqdim etilgan. Ana shunday loyihalardan biri “Pitnak Panel” mas’uliyati cheklangan jamiyati shaklidagi O’zbekiston – Xitoy qo’shma korxonasi rahbari Xushnud Jumaniyozov tomonidan taklif etildi. Davlatimiz rahbari tomonidan yaratilgan bunday qulay investitsiya sharoitidan samarali foydalangan holda, Xitoyning “Xinjiang zaman import and export trade CO” LTD kompaniyasi bilan hamkorlikda umumiy qiymati 3 million 500 ming dollarlik loyihani amalga oshirmoqchimiz, – deydi X. Jumaniyozov. – Loyihaga ko’ra korxona tomonidan yiliga 200 ming dona penopolistirol bloklar, sendvich panellar ishlab chiqariladi. Kasb-hunar kollejlarini bitirgan 40 dan ortiq yosh mutaxassis ish bilan ta’minlanadi. Muxtasar aytganda, “Hazorasp” erkin iqtisodiy zonasi hududda ishlab chiqarish va resurs salohiyatidan samarali foydalanish, shu asosda yangi ish 65 o’rinlari tashkil etish, pirovardida aholini barqaror daromad bilan ta’minlash, xalqimiz turmush farovonligining muttasil yuksalishiga xizmat qiladi55. “Urgut” erkin iqtisodiy zonasi hududida O’zeltexsanoat va Ideal Elektro Lyuks kompaniyalari Turkiyaning Odul kompaniyasi bilan birgalikda umumiy qiymati 7 million dollar bo’lgan loyihani amalga oshirmoqda. Loyiha gaz plitalari, elektr duxovkalar va kir yuvish mashinalari ishlab chiqarishni ko’zda tutgan. Shuningdek, ushbu hududda Coven Elektro kompaniyasi zamonaviy changyutgichlar ishlab chiqarishni rejalashtirmoqda. Korxona yiliga 30 mingta chang yutgich ishlab chiqarishga qaror qilgan Prezident Farmoniga muvofiq shu kunga qadar “Urgut” erkin iqtisodiy zonasining Urgut tumanida "Urgut-1", Nurobod tumanida "Urgut-2" va Pastdarg'om tumanida "Urgut-3" hududlari tashkil etildi. Ushbu hududlar uchun jami 816 gektar yer ajratilib, ularni zarur muhandislik-kommunikatsiya infratuzilmasi bilan ta`minlash ishlari boshlab yuborilgan. Bugungi kunda yengil sanoat, maishiy texnika, tibbiyot jihozlari, farmatsevtika, charm-poyabzal, kantselyariya mollari, qurilish materiallari ishlab chiqarish bo'yicha loyihalar amalga oshirilmoqda. Ayni paytda xorijiy va mahalliy investorlar bilan 2017-2018 - yillarga mo'ljallangan 83 loyiha tayyorlangan, 27 ularning 20 tasi joriy yilning o'zida ishga tushiriladi. Umumiy qiymati 250 mln. AQSh dollarni tashkil etuvchi ushbu loyihalar tijorat banklari krediti va ta`sischilarning mablag'lari hisobidan moliyalashtiriladi. Natijada 5,5 ming yangi ish o'rni tashkil etiladi. – Joriy yilning ikkinchi choragida yiliga 15 ming tonna 100 foiz import o'rnini bosuvchi eksportga yo'naltirilgan poleuretan mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi “DERKIM POLIURETAN URGUT” O'zbekiston–Turkiya qo'shma korxonasini ishga tushirilishi rejalashtirilmoqda, – deydi “Urgut” erkin iqtisodiy zonasi deriktor o'rinbosari G'ayrat Abduraxmatov. – Loyiha qiymati 6 mlrd. 250 mln. AQSh dollarini tashkil etadi. Ushbu yangi korxona ishga tushirilishi bilan 65 ta yangi ish o'rni yaratiladi. Ayni paytda mazkur hududda 40 sanoat korxonasi, jumladan, 19 qo'shma korxona faoliyat 55 www.jahonnews.uz sayti ma’lumotlari 66 ko'rsatmoqda. Ularda 1 ming 200 ga yaqin kishi ish bilan ta`minlangan. O'tgan yili qiymati 157,5 mlrd. so'mlik 20 turdan ziyod sanoat mahsulotlari ishlab chiqarildi, eksport hajmi 10 mln. AQSh dollaridan oshdi. Xususan, bu yerda mahalliy xomashyodan gilam va gilam mahsulotlari, sintetik tola, elektr duxovkalar, gaz plitalari, bir marta ishlatiladigan plastik idishlar, polimer yelim va boshqa mahsulotlar tayyorlanmoqda. Sanoat ishlab chiqarishni texnik va texnologik yangilash, modernizatsiyalash maqsadida investitsiyalarni respublika iqtisodiyotiga jalb etilishining o’sishiga xizmat qiluvchi asosiy omillardan biri, bu so’nggi yillarda yurtimizda erkin iqtisodiy zonalar - “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zonasi, «Angren» va «Jizzax» erkin iqtisodiy zonalarining tashkil etilishi va Prezidentimizning tashabbusi bilan yana 4 ta yangi erkin iqtisodiy zonani tashkil etilishidir. Mazkur erkin iqtisodiy zonalarning barpo etilishi mahalliy ishlab chiqaruvchilarning ichki va tashqi bozorlarda yangi eksportga yo’naltirilgan mahsulotlarni o’zlashtirishiga imkon berdi va investorlar faoliyatining yanada kengayishi uchun qo’shimcha shart-sharoit va qulayliklar yaratdi. Asosan, bular zamonaviy qurilish va jihozlash materiallari, iste'mol tovarlari, 28 telekommunikatsiya, neftegaz texnologik uskunalari, kimyo, avtomobil va elektrotexnika sanoati hamda boshqa yuqori texnologik sanoat ishlab chiqarish yo’nalishlaridagi mahsulotlardir. Shu bilan birga, ushbu erkin iqtisodiy zonalar joylashgan hududlarda mavjud bo’lgan xom-ashyo va mehnat resurslaridan oqilona foydalanish eksportga mo’ljallangan mahsulotlar ko’lamini oshirishga, zamonaviy sanoat ishlab chiqarish quvvatlarining tashkil etilishi yangi ish o’rinlari barpo etilishiga, bandlik darajasining yuqori bo’lishiga va pirovordida aholi farovonligining oshishiga olib keladi. www.zarnews.uz sayti ma’lumotlari Bunday iqtisodiy zonalarni tashkil etish natijasida hudud iqtisodiyotining rivojlanishiga katta yordam bermoqda. Yildan-yilga hududlarda jahon brendidagi turli xil mahsulotlarning ishlab chiqarilayotganini aytishmiz mumkin. Hozirgi kunda Navoiy erkin iqtisodiy zonasida hududida yangi korxonalar tashkil etilmoqda, natijada har bir korxona 250 ta yosh kadrni ish bilan ta’minlash maqsad qilinmoqda. Bundan tashqari Jizzax erkin iqtisodiy zonasi hududida Fransiyaning “Pejo Sitroen” va “O’zavtosanoat” AK o’rtasida yengil tijorat avtomobillarini ishlab chiqariladi. Zavod “Peugeot” va “Sitroen” brendlari ostida yo’lovchi va yuk tashishga mo’ljallangan yengil tijorat avtomobillarini ishlab chiqarishga ixtisoslashtiriladi. Dunyoda nom qozongan bunday kompaniyalar bilan olib borayotgan hamkorligimiz qisqa vaqt ichida iqtisodiyotimiz tarmoqlarini tubdan modernizatsiya qilish, mahsulot ishlab chiqarishni kengaytirish va uning turini ko’paytirish, jahon bozorlariga raqobatdosh yangi mahsulotlar bilan chiqish imkonini bermoqda.“Navoiy”, “Angren” va “Jizzax” erkin iqtisodiy zonalarini tashkil etish hisobidan chet ellik investorlar bilan yo’lga qo’ygan hamkorligimiz o’zining yuksak samarasini ko’rsatmoqda. 29 Xulosa va takliflar Xulosa qilib aytadigan bo’lsak erkin iqtisodiy zonalar va ularni rivojlantirish maqsadida investitsiyalarni jalb qilish, ularning huquqiy asoslarini ta’minlash, infratuzilmani shakllantirish va shu maqsadlarni amalga oshirishda xorij tajribalarini birlashtirgan holda quyidagi xulosalar shakllanadi: 1. EIZ deganda, mamlakatning strategic maqsadlarini amalga oshirishda, xo’jalik yurituvchi sub’yektlar qonun doirasidagi faoliyat bilan shug’ullanishi hamda ichki va tashqi investitsiyalarni jalb qilish qulay bo’lishi uchun maxsus boshqaruv tizimi (rejimi) o’rnatilgan hudud, ya’ni mamlakatning boshqa hududlarida amal qilmaydigan imtiyoz va rag’batlantirishlar tizimi amal qiladigan hudud tushuniladi. Yaratilgan shart-sharoitlar EIZga tashqi dunyo bilan yuqori darajada iqtisodiy aloqada bo’lish imkonini beradi, bojxona, soliq va investitsion rejimlar ichki hamda tashqi investitsiyalar qulay hisoblanadi. 2. Dunyo miqyosida EIZlar soni domiy ravishda ortib bormoqda, ularni tashkil qilishdagi geografik chegaralar kengaymoqda, ularning shakli o’zgarib, tashqi savdo zonalaridan eksport-ishlab chiqarish va kompleks hududlarga aylani bormoqda. Ularni o’zida mujassamlashtiruvchi EIZlar milliy iqtisodiyotning jahon xo’jaligi bilan integratsiyalashuviga muhim omilga aylanmoqda. 3. Jahon amaliyotiga ko’ra, qator davlatlarning iqtisodiy rivojlanishiga EIZ lar kuchli ta’sir ko’rsatayotganligi quyidagilarda namoyon bo’ladi: ⮚ Yangi ish o’rinlari yaratiladi, malakali mutaxassislar shakllantirilib, mahalliy ishchi kuchi zamonaviy texnikadan foydalanishi natijasida yangi mehnat uslublarini o’zlashtiradi; ⮚ EIZlarga investitsiya jalb qilayotgan kompaniyalar yer va infratuzilma ob’yektlari uchun to’lovlarni o’z zimmasiga oladi va xizmat uchun haq to’laydi; mahalliy aholining turmish darajasi oshadi, daromadlari o’sadi, ichki bozorning yuqori sifatli mahsulotlarga bo’lgan ehtiyoji to’laroq qondiriladi; ⮚ EIZlarda faoliyat ko’rsatayotgan kompaniyalar boshqalarga nisbatan 30 yaxshiroq sharoitlarga ega bo’ladi. Bunday zonalarda ishlab chiqarish sarfxarajatlari, xomashyo va materiallar olib kirish bilan bog’liq soliq va bojlar yo’qligi, ishchi kuchining nisbatan arzonligi ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxini pasaytirib, uning raqobatbardoshligini oshiradi; ⮚ Hududlarda tadbirkorlik faoliyatining yanada jonlanishi, eksport salohiyatining oshishi kabilar hisobiga iqtisodiyotning ma’lum tarmoq va sohalari rivojlanishiga ko’maklashadi. 4. EIZ muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun quyidagi shart-sharoitlar mavjudligi muhim jihat hisoblanadi, ya’ni: mamlakatdagi siyosiy barqarorlik va qulay investitsion muhitning shakllanganligi; xorijiy va mahalliy investorlarni rag’batlantiradigan puxta ishlab chiqilgan huquqiy bazaning mavjudligi; ishlab chiqarish hamda tijorat infratuzilmasining rivojlanganligi; tabiiy geografik muhit; qulay iqtisodiy konyunktura. 5. AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiyada EIZ, aksariyat hollarda, tashqi iqtisodiy aloqalarni yanada kuchaytirish, mahalliy siyosatni amalga oshirish orqali deprissiv tumanlardagi kichik va o’rta biznesni jonlantirishga va hududlararo rivojlanishdagi farqlarini yo’qotish, ya’ni rivojlanishdan ortda qolayotgan hududlarga yordam berish maqsadida tashkil etiladi. EIZlar faoliyat yuritayotgan tadbirkorlarga mamlakatning boshqa hududlariga qaraganda, xo’jalik faoliyatini yuritishi uchun qator yengilliklar va sezilarli darajadagi moliyaviy imtiyozlar beriladi. Bu maqsadlar xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga qaratilmasligi bilan xususiyatlanadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda EIZlarni tashkil qilishdan maqsad rivojlangan mamlaktlarnikidan biroz farq qiladi., ya’ni, eng avvalo, xorijiy investitsiyalarni, zamonaviy texnika-texnologiyani jalb qilish, ishlab chiqarishni modernizasiyalash, ishki kuchi malakasini oshirish masadlarida tashkil qilinadi. 6. EIZ faoliyat ko’rsatayotgan mamlakatlarda eksportning o’sish darajasi bunday hududlari yo’q mamlakatlar eksport o’sish darajasidan yuqoriroq bo’ladi. Aksariyat holatlarda EIZning umumiy eksportdagi ulushi juda band bo’lib, 13 foizdan 82 foizgacha tebranadi. Osiyo va Lotin Amerikasi davlatlarida EIZlardan tayyor mahsulot eksport qilish hisobiga kata miqdorda chet el valyutasida daromad 31 olish imkoni yaratilmoqda. 7. Xitoydagi o’zgarishlarning o’ziga xos xususiyati bu ichki iqtisodiy islohotlarning tashqi iqtisodiy aloqalarni faollashtirish bilan uzviy bog’langanligi, tashqi savdo va investitsion rejimning erkinlashtirish jarayoni bosqichma-bosqich amalga oshirilganligida o’z aksini topadi. Erkin iqtisodiy zonalarga investitsiyalarni jalb qilishni faollashtirishga qaratilgan quyidagi ilmiy taklif va amaliy tavsiylar ishlab chiqildi: 1. Qonunchilikda belgilangan EIZlarda soliq imtiyozlarini qo’llash rejimiga muvofiq, to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarning hajmi keying pog’onadagi imtiyozlar darajasiga yetkazilganda, soliq imtiyozlarining muddati ilgari amalda bo’lgan imtiyoz muddatini chegirgan holda hisoblanadi. Ushbu holat investorlarni mazkur erkin iqtisodiy zonalarga jalb etilayotgan investitsiyalarni hajmini oshirishga rag’batlantirmaydi. Shundan kelib chiqib, to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarning hajmi keying pog’onadagi imtiyoz darajasiga ko’paytirilganda, soliq imtiyozlarining muddati uzaytirilishi, ya’ni, avvalgi pog’onada o’tab bo’lingan imtiyozlar muddatini chegirish amaliyoti bekor qilinishi maqsadga muvofiq. 2. Jahon amaliyoti tajribasiga asoslangan holda, mamlakatimizning alohida tanlab olingan hududlarida texnologik parklar, erkin tadbirkorlik, sanoat ishlab chiqarish va erkin turizim hududlarini tashkil etish maqsad bo’lar edi. Hozirgi kunda mamlakatimiz xorij tajribasini o’rgan holda o’zimizda mavjud qadimiy shaharlarni turistik oqimini oshirish maqsadida turizimga alohida e’tibor berilish boshlandi. Xitoy EIZlarida ishlab chiqarishni rivojlantirish, eksportni ko’paytirish bo’yicha to’plangan tajribadan kelib chiqib, ular asta –sekin mamlakatimizning boshqa hududlarida ham tadbiq etilishi lozim: ⮚ Mamlakatimizning aholi zich joylashgan, ortiqcha ishchi kuchlari mavjud bo’lgan hududlarida erkin tadbirkorli hududlarini tashkil etish orqali aholini ish bilan ta’minlash darajasini oshirish mumkin. Bunda ularda yaratiladigan yangi ish o’rinlari soniga qarab, tabaqalashtirilgan tarzda soliq tartibini qo’llash, kichik korxonalardan olinadigan yagona soliqqa soliq ta’tillari berish va korxona 32 ixtiyorida qoladigan soliqlar summasini maqsadli ravishda korxona faoliyatini kengaytirish va modernizasiyalarga yo’naltirilishini belgilab qo’yish lozim; ⮚ Milliy iqtisodiyotning innovatsion rivojlanish yo’liga o’tishida, jumladan, mahalliy xo’jalik yurituvchi sub’yektlar faoliyatida innovatsiyalarni joriy qilishda ilmiy texnoparklar muhim rol o’ynaydi.AQSH va XXR tajribalariga asoslangan holda, Toshkent shahrining talabalar shaharchasi hududida (O’ZMU, TDTU va Turin politexnika instituti hududlari atrofida va Axborot texnologiya universiteti va Inha universiteti hamkorligida ) ilmiy texnoparklar tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Mazkur texnopark faoliyatini jumladan, ilmiy tadqiqot markazlari, o’quv laboratoriyalari, ish jihozlari va uskunalar ta’minotini moliyalashtirish O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamai huziridagi Fan va texnologiyalarni rivojlantirishni muvofiqlashtirish Qo’mitasi mablag’lari, innovatsion loyihalar buyurtmachilari hisoblangan xo’jalik yurituvchi sub’yektlarning homiylik mablag’lari, venchur fondlari hamda chet ellik buyurtmachi korxonalar mablag’lari hisobiga amalga oshirish tavsiya etiladi. 3. AQSH va Braziliya kabi davlatlar tajribasidan kelib chiqib, O’zbekistonda ham EIZlarda yaratiladigan magsulotlar tarkibida mahalliy komponentlar ulushi yuqoriroq bo’lishini ta’minlash lozim. Buning uchun EIZlardagi loyihalarda mahalliy xomashyoning minimal ulushi ishlab chiqarish turiga qarab belgilab qo’yilishi maqsadga muvofiq. 4. EIZlarga investorlarni yanada ko’proq jalb etish, loyihalarni tezroq amalga oshirishni ta’minlash uchun hududlarda investorlarni ro’yxatdan o’tkazish uchun hujjatlarni taqdim qilishning internet orqali ishlaydigan electron usulini joriy etish amaliyotini yo’lga qo’yish lozim. EIZlarga doir maxsus internet portal tashkil etib, unda chet el investorlariga ro’yxatdan o’tish, hududda ish yuritish, hisobot taqdim etish bo’yicha yo’l-yo’riqlarni kiritish va boshqa barcha zarur ma’lumotlar bazasini yaratish hamda mazkur bazani uzluksiz eng so’ngg’i ma’lumotlar bilan to’ldirib borish lozim. 33 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. T.: O’zbekistan, 2018 y. 2. O’zbekiston Respublikasining «Markaziy bank to’g’risida»gi qonuni. 15.11.2019, №O’RQ-582. 3. O’zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to’g’risida”gi (yangi tahriri) qonuni. 22.10.2019, №O’RQ-573. 4. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O’RQ-580. 5. O’zbekiston Respublikasining “To’lovlar va to’lov tizimlari to’g’risida”gi Qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O’RQ-578 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 yanvardagi Oliy Majlisga yo’llagan Murojaatnomasi. 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Davlat aktivlarini boshqarish, monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2019 yil 14 yanvardagi PF- 5630-sonli farmoni 8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 yanvardagi PF-5635- son, “2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investisiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to’g’risida” farmoni. Internet saytlari 9. www.ahbor-reyting.uz – (“Ahbor-Reyting” reyting agentligi sayti) 10. www.cbu.uz (O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy vev sayti). 11. www.lex.uz (O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi rasmiy vev sayti). 34 12. www.stat.uz (O’zbekiston Respublikasi Statistika qo’mitasi rasmiy vev sayti). 13. http s://www.u zse. uz - “Toshkent” Respublika fond birjasi rasmiy sayti ma’lumotlari. 35

Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish va boshqarishning xorijiy tajribalari

Sotib olish