Eron – Saudiya arabistoni siyosiy va iqtisodiy raqobatining fors ko‘rfazi xavfsizligiga ta’siri - Tarix - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	123.3KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	18 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

66 Sotish

Eron – Saudiya arabistoni siyosiy va iqtisodiy raqobatining fors ko‘rfazi xavfsizligiga ta’siri

Sotib olish

ERON – SAUDIYA ARABISTONI SIYOSIY VA IQTISODIY
RAQOBATINING FORS KO‘RFAZI XAVFSIZLIGIGA TA’SIRI
MUNDARIJA:
KIRISH
I BOB. XAVFSIZLIK MUAMMOSINI TADQIQ ETISHNING NAZARIY-
USLUBIY JIHATLARI
1.1. Xavfsizlik tushunchasi va uning mohiyati
1.2. Xavfsizlik muammolari haqidagi kontseptual qarashlarning shakllanishi va
rivojlanishi
II BOB. ZAMONAVIY BOSQICHDA FORS KO‘RFAZI
DAVLATLARINING SIYOSIY JARAYONLARDA TUTGAN O‘RNI
2.1. Fors k o‘ rfazi mintaqasining geosiyosiy va geostrategik o‘ rni
2.2. Mintaqaviy xavfsizlik va davlatlararo hamkorlik bo‘yicha Eron-Saudiya
raqobati
III BOB. FORS KO‘RFAZI MINTAQASIDAGI SIYOSIY IQTISODIY
JARAYONLARDA ERON VA SAUDIYA ARABISTONINING TUTGAN
O‘RNI
3.1 Fors K o‘ rfazi mintaqasida iqtisodiy integratsiya jarayonlarida Saudiya
Arabistoni va Eronning tutgan o‘ rni
3.2. Fors K o‘ rfazi mintaqaviy xavfsizligini ta’minlash borasida Eron-Saudiya
Arabistoni munosabatlaridagi siyosiy ziddiyatlar
XULOSA
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
KIRISH

Mavzuning dolzarbligi. Yaqin Sharq va Fors k o‘ rfazi mintaqalaridagi
keskin vaziyatlar bugungi kunda jahonning barcha mintaqalarida mintaqaviy
xavfsizlikni ta’minlash masalasi dolzarb ekanligini yana bir bor isbotladi. “Har bir
mintaqada xavfsizlikni ta’minlash muammolari muayyan mohiyatga ega.
Shuningdek, har bir mintaqaning o‘ z xususiyatlari, o‘ z tahdid manbaalari va
xavfsizlikni saqlash omillari bor”, - deb ta’kidlagan edi Prezidentimiz I.Karimov 1
.
Albatta, Prezidentimiz aytganlaridek, Yaqin Sharq mintaqasida xavfsizlikni
ta’minlashning o‘ ziga xos tamoyillari mavjud b o‘ lib, bu avvalo Arab-Isroil
mojarosi o‘ z echimini topishi zarur.
Uchinchi dunyoning k o‘ plab mamlakatlari, birinchi navbatda, arab va
musulmon davlatlari, ular o‘ rtasidagi mavjud qarama-qarshiliklarga qaramasdan
Falastin manfaatlarini q o‘ llab-quvvatlashda hamjihatlar. Ushbu fikr oxirgi yillar
BMTda Falastin muammosi hamda Yaqin Sharqda siyosiy va harbiy inqiroz
b o‘ yicha ovoz berish jarayonida o‘ z isbotini topdi. Masalan, BMTning k o‘ plab
a’zo davlatlari Quddusda yangi yahudiy turar joylarining qurilishini qoralash bilan
birga Falastinning BMTdagi vakili maqomini yanada oshirish taklifini q o‘ llab-
quvvatlashdi.
Mazkur bitiruv malakaviy ishida Yaqin Sharq mintaqasida va musulmon
dunyosida etakchi davlatlardan hisoblangan Saudiya Arabistoni – Eron Islom
Respublikasi o‘ rtasidagi o‘ zaro munosabatlarni yoritib berishga ba g‘ ishlangan.
Albatta, bu davlatlarning ichki va tashqi siyosatini hamda o‘ zaro
munosabatlarining rivojlanish bosqichlarini o‘ rganish, bundan tashqari ikki
mamlakatning Yaqin Sharq va Fors k o‘ rfazida mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlash
siyosatini tadqiq etish dolzarb hisoblanadi.
XXI asrda dunyoning turli hududlarida uzoq vaqt davomida davlatlar ichki
va tashqi siyosatiga hamda davlatlararo munosabatlarga «islom omili»ning ta’siri
tobora oshib borayotgani ochiq-oydin namoyon b o‘ ldi. Bu ta’sir «sovuq
urush»ning yakunlanishi, ikki qutbli tizimning y o‘ q b o‘ lishi, jahonda bir qutbli
1
Каримов И.А. Хавфсизлки ва барқарор тараққиёт йўлида. - Т., Ўзбекистон, 1998, 6-том. – Б. 37.2

rivojlanish jarayonining boshlanishi, turli davlatlarning mavjud manfaatlari
o‘ rtasida qaror topgan muvozanatning buzilishi, yangi mustaqil davlatlarning
paydo b o‘ lishi hamda ularning jahon siyosati va iqtisodiyotida faol sub’ekt sifatida
qad k o‘ tarishi natijasida r o‘ y bergan global geosiyosiy o‘ zgarishlar bilan uzviy
bo g‘ liqdir.
O‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov ta’kidlaganidek, «islom
qadriyatlarini tiklash bayro g‘ i ostida r o‘ y berayotgan hodisalar g‘ oyat xilma-xil,
k o‘ p qirrali, ba’zan ziddiyatli... uy g‘ onishga chorlovchilar qatorida iqtisodiy va
madaniy rivojlanish tarafdorlari barobarida turli diniy oqim va y o‘ nalishlar,
shuningdek o‘ rta asrlarga qaytish tarafdorlari ham qad k o‘ tardi» 1
. Ularning,
o‘ tmish an’analari va qadriyatlarini tiklashga intilishlari zamirida, zamonaviylik va
jamiyatni g‘ arb namunasi b o‘ yicha yuksaltirishni rad etish yotadi. Shu sababdan,
O‘ zbekiston rahbariyati mustaqillikning dastlabki yillaridanoq «chuqur anglangan
yondashuv, siyosiy, iqtisodiy va madaniy dasturlar majmuini ishlab chiqish va
hayotga tadbiq etish, qayta tiklanayotgan qadriyatlarga tanlama yondashuv,
jamiyatni demokratlashtirish va yangilash y o‘ sinidagi umumbashariy qadriyatlarni
boyitib borishda muhim ahamiyat kasb etgan milliy urf-odatlarimizni
rivojlantirish» 2
y o‘ lini tanladi. O‘ zbekiston Respublikasining mustaqilligi sharofati
bilan jamiyatning ma’naviy-diniy asoslarini qayta tiklash uchun keng imkoniyat
yaratib berildi.
Shu bilan birga, «islom omili»ning xalqaro siyosatdagi rolining tobora oshib
borishi hamda bugungi kunda ba’zi musulmon tashkilotlarining siyosiylashuv va
keskinlashuvga moyilligi O‘ zbekiston va Markaziy Osiyodagi boshqa
davlatlarning barqarorligi va taraqqiyotiga jiddiy tahdid sola boshladi.
Mazkur bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi shundaki, bugungi kunda Fors
K o‘ rfazi davlatlari ichida etakchi davlatlar hisoblangan Saudiya Arabistoni va
1
Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари. - Т., 1997. – Б. 33.
2
Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари. - Т., 1997. – Б.139. 3

Eron Islom Respublikalari o‘ rtasidagi o‘ zaro munosabatlarini hamda mintaqaviy
xavfsizlikni ta’minlashdagi rolini o‘ rganish muhim ahamiyat kasb etadi.
Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Bitiruv malakaviy ishi tayyorlashda,
avvalo, O‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning davlatimiz
taraqqiyotining asosiy y o‘ nalishlari, O‘ zbekiston Respublikasi tashqi siyosatining
tamoyillari, mintaqaviy va global xavfsizlik masalalari keng va har tomonlama
yoritib berilgan asarlariga va xalqaro tashkilotlar doirasida O‘ zbekiston
pozitsiyasidan s o‘ zlagan nutqlariga tayanildi 1
.
Mavzuni o‘ rganish b o‘ yicha bir qator O‘ zbekistonlik va Markaziy Osiyolik
sharqshunoslar, Yaqin va O‘ rta Sharq davlatlari siyosiy tuzumlari, ulardagi
siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy vaziyatlarni tadqiq etgan olimlar A.Xasanov,
Z.Munavvarov, Sh.A.Yovqochev, S.Ino g‘ omov, Sh.M.Maxmudbekov,
N.T.Holm o‘ minov, M.M.Muxammadsidiqov, N.Abdullaev, K.Shaniyazov,
S. G‘ ofurov, A.A.Idrisov, A.A.Abduvoxidov, D.Madaminova, A.Abdisattarovlar
asarlaridan keng foydalanilgan 2
.
1
Каримов И.А. Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари. –Т.:Ўзбекистон, 1997, –326 б.; Мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давом
эттириш – тараққиётимизнинг муҳим омили. Президент Ислом Каримовнинг ўзбекистон Республикаси
Конституцияси қабул қилинганининг 18 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси.// Халқ
сўзи, 2010 йил 8 декабрь; Каримов И.А. Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз
фаровонлигини янада юксалтиришдир. – Т.: Ўзбекистон, 2010. –80.б.; Мамлакатимизда демократик
ислоҳатларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. Президент
Ислом Каримовнинг Ўзбекистон РеспубликаситОлий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма
мажлиси даги маъразуси. // Халқ сўзи, 2010 йил 13 ноябрь;
2
Хасанов А. Ислом: Ханафийлик ва ваххобийлик. – Т . : Мовароуннахр, 1998; Мунавваров З.И Страны
Аравийского полуострова в международных политических и экономических отношениях 20 века: автореф.
дисс. ... док. полит. наук. – Т., 1997; Ёвкочев Ш.А. Исламский фактор в политической системе современного
Египта. – Т.: Ташкентский исламский университет, 2008; Миср Араб Республикасида: давлат ва диний
институтлар. Узбекистон Республикаси Президенти хузуридаги Давлат ва жамият куриш академияси. -Т.:
2007. - 36 б. Абдуллаев Н.А. Региональная политика Сирийской Арабской Республики в свете
ближневосточного урегулирования. Автореф. дисс. …канд. полит. наук. – Т.: ТашГИВ, 2000.;
Муҳамадсидиқов М.М. Саудия Арабистонининг Қизил денгиз минтақасида хавфсизликни таъминлаш
сиёсатининг хусусиятлари. С.ф.н. олиш учун диссер.автореферати. - Т.: ТошДШИ, 2005.; Замонавий халқаро
муносабатларда Африка давлатлари: сиёсий - ижтимоий ва иқтисодий жараёнлар. – Т.: ТИУ, 2013. -268 б.;
Хорижий шарқ ва ғарб мамлакатларида ижтимоий - сиёсий жараёнлар тарихи: Ўқув қўлланма., - Т.:
ТошДШИ., 2011 .- 172 б. ; Замонавий хал қ аро муносабатлар нинг минтақавий жиҳатлар., ТошДШИ., 2013. -
172 б. ; Таха Фаргали Абдел Хаким. Процессы становления и развития современных египетско-узбекских
отношений. Автореф. дисс. …канд. полит. наук. – Т.: ТашГИВ, 2002.; Шаниязов К.К. Палестинская
проблема в ближневосточной политике США. Автореф.дисс. …канд.полит.наук. – Т.: ТошДШИ, 2005. –28
с.; Абдисатторов А.А. Форс кўрфази араб давлатлари ташқи сиёсатида “ислом омили”нинг сиёсий таҳлили.
С.ф.н. олиш учун диссер.автореферати. -Т.: ТошДШИ, 2005. –27 б.; 4

BMIni tayyorlashda xorijlik olimlar, xususan MDH va turli mintaqalarda
iste’qomat qiluvchi olim va tadqiqotchilar 1
Karyakin V., Kasaev E.O., Korotaev
A.V., Zinkina Yu.V., Moxova I.M., Naumkin V., Petrov N.I., Podtserob A.B.,
Podtserob A., Savkin N., Startsev S.A., Sushentsov A.A., Tkachenko A., Ulrixsen
K.K., Fares V., Yashin I. va boshqalarning mazkur muammoga bevosita yoki
bilvosita t o‘ xtalib o‘ tishgan ilmiy asarlar: kitoblar, o‘ quv q o‘ llanmalar, jurnal,
gazeta va internet manbalarida chop etilgan maqolalaridan q o‘ llanildi.
Yaqin Sharq mintaqasining geosiyosiy ahamiyati, mintaqa davlatlarining
tashqi siyosati, yetakchi davlatlar manfaatlari, mintaqdagi davlatlarning o‘zaro
munosabatlari va raqobatlari Barzegar K., Katzman K., Jahner A., Vehrey F.,
Chubin Sh., Furtig H. kabi g‘arblik olimlar va tadqiqotchilar 2
tomonidan tadqiq
etilgan.
Shuningdek bitiruv malakaviy ishini tayyorlashda bir qator internet
resusrlaridan ham foydalanildi.
Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari: Mazkur Bitiruv
malakaviy ishda asosan Musulmon olamining bir qismi b o‘ lgan Fors K o‘ rfazi
mintaqasi davlatlaridan Eron Islom Respublikasi va Saudiya Arabistoni o‘ rtasidagi
o‘ zaro munosabatlarni keng yoritib berishni maqsad etadi. Bitiruv malakaviy
1
Карякин В. Политика США на Ближнем и Среднем Востоке: новые подходы и застарелые проблемы //
Центральная Азия и Кавказ Кавказ (Лулеа, Швеция). 2010. - №4. - С. 90-99. (на рус. и англ.яз.) , Наумкин В.
Снизу вверх и обратно. «Арабская весна» и глобальная международная система // Россия в глобальной
политике (Москва). 2011. Т. 9. - №4. , Петров Н.И. Эхо арабских революций // Азия и Африка сегодня
(Москва). 2011. - № 5. - C. 2-5. , Подцероб А.Б. Ислам во внутренней и внешней политике стран Магриба. –
Москва: ИВ/ИБВ РАН, 2009. – 212 с. , Подцероб А. Восстания арабов в XXI веке: что дальше? //
Международная жизнь (МИД РФ). 2011. - № 10. , Савкин Н. «Великая арабская демократическая
революция»: раздует ли она мировой пожар? // Вестник Аналитики (ИСОА). 2011. - №1. - С . 51-53.
2
Barzegar K. Iran’s Foreign Policy in Post-Invasion Iraq // Middle East Policy. –Vol.15. –No.4. –Winter 2008. –56
p. ; Katzman K. The Persian Gulf States: Post-War Issues for U.S. Policy, 20 1 3 // CRS Report for Congress, July 14,
20 1 3 // Congressional Research Service - www.fas.org/man/crs/RL31533.pdf ; Jahner А. Saudi Arabia And Iran:
The Struggle for Power and Influence in the Gulf // International Affairs Review. -Vol XX. -№3. -2012. –50 p .;
Wehrey F. Saudi-Iranian Relations Since the Fall of Saddam: Rivalry, Cooperation, and Implications for U.S. Policy
// Santa Monica, CA: RAND Corporation – National Security Research Division, 20 13 . – 64 p .; Chubin Sh. Iran’s
Power in Context // Survival: Global Politics and Strategy. –Vol. 51 . -№ .1. February – March 20 12 . – P.34-51. ;
Furtig H . Conflict and Cooperation in the Persian Gulf: The Interregional Order and US Policy // Middle East
Journal . –Vol. 61 . -N .4 . -2014. –P.122-154 // www12.georgetown.edu/sfs/.../EnglishIRoftheGulfSummaryReport.pdf
Ottaway М. Iran, the United States, and the Gulf: The Elusive Regional Policy // Middle East Program (Carnegie
PAPERS). -№.105. – November 2009. – 28 р. // carnegieendowment.org/files/iran_us_gulf1.pdf; 5

ishning maqsadiga kerakli darajada erishish uchun quyidagilar tadqiqotning
vazifalari qilib olingan:
- Fors k o‘ rfazi mintaqasining geosiyosiy va geostrategik o‘ rniga baho berish;
- Mintaqaviy xavfsizlik va davlatlararo hamkorlik b o‘ yicha Saudiya-Eron nazariy
yondashuvlarini o‘ rganish;
- Saudiya-Eron munosabatlarining siyosiy jihatlari: yutuqlari va muammolarini
tahlil etish;
- Yaqin Sharq mintaqasining xavfsizlik tizimiga Saudiya – Eron ziddiyatlarining
ta’sirini ilmiy o‘ rganish;
- Fors K o‘ rfazi mintaqasida iqtisodiy integratsiya jarayonlarida Saudiya Arabistoni
va Eronning tutgan o‘ rniga baho berishdan iborat.
BMIning ob’yekti . Zamonaviy bosqichda Fors Ko‘rfazi mintaqasida
joylashgan ikki davlat Eron Islom Rerpublikasi va Saudiya Arabistoni Podshohligi
o‘ rtasidagi o‘ zaro munosabatlar, mavjud siyosiy va iqtisodiy muammolarni tadqiq
etish va siyosiy mojarolarga doir tomonlari munoasabati BMIni ob’yektini tashkil
etadi.
BMIning predmeti . Eron Islom Rerpublikasi va Saudiya Arabistoni
munosabatlari rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari, ziddiyatlarni hal etish
dinamikasi, q o‘ llayotgan vosita va strategiyalari, o‘ zaro raqobatni hal etishning
zamonaviy holati BMIning predmati hisoblanadi.
Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati , avvalo, uning materiallari,
jumladan tavsiyalari, jumladan Eron Islom Respublikasi hamda Saudiya Arabistoni
Podshohligining Yaqin Sharq mintaqasidagi siyosati, Yaqin Sharq mintaqasidagi
nizolarni hal etishdagi tashabbuslari, mintaqadagi muammolarga nisbatan Saudiya
Arabistoni va Eronning yondoshuvlarini tadqiq etishda hamda mamlakatimizni
ushbu davlatlar bilan ikki tomonlama aloqalarni yanada rivojlantirishda inobatga
olinishi mumkinligidadir. 6

Tadqiqot natijalari O‘ zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi va
O‘ zbekiston Respublikasining arab davlatlaridagi elchixonalari faoliyatida
q o‘ llanilishi mumkin.
BMIning nazariy-uslubiy asoslari b o‘ lib O‘ zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi, O‘ zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qonunchilik aktlari,
O‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning qator asarlari xizmat qildi.
Nazariy jihatdan dissertatsiyani yozishda O‘ zbekiston hamda chet el
olimlari, siyosatdonlarining asarlari va maqolalari ham muhim ahamiyat kasb etdi.
BMIni yozish jarayonida asosiy metodologik yondashuvlar sifatida tarixiy-
retrospektiv, qiyosiy-tahliliy, sotsiologik-statistik kabi yondashuvlardan
foydalanildi. Natijada dissertatsiya k o‘ rib chiqilgan masalalarning ob’ektiv shart-
sharoitlari hamda sub’ektiv omillarini hisobga olishga imkon yaratildi.
BMI oldida turgan nazariy-metodologik muammolarni echish va mavzuni
yoritish jarayonida zamonaviy siyosatshunoslik fani qarashlaridan va ijtimoiy
ongga xos b o‘ lgan ilmiy uslublardan foydalanildi.
Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi kirish, uch bob, o‘ ziga olgan asosiy
qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar r o‘ yxatidan iborat.7

1 BOB. XAVFSIZLIK MUAMMOSINI TADQIQ ETISHNING NAZARIY-
USLUBIY JIHATLARI
1.1.Xavfsizlik tushunchasi va uning mohiyati
Mavjud ijtimoiy-siyosiy voqe’likni o‘ rganish dastlab uni nazariy jihatdan
tadqiq etishni taqozo etadi. Bu ushbu muammo bilan shu g‘ ullanayotganda xato
qilmaslik uchun zarur. Amaliyot esa unga tegishli o‘ zgartirishlar va tuzatishlar
kiritish uchun xizmat qiladi. Shu nuqtai nazardan “xavfsizlik” muammosini tadqiq
etishda ham unga, eng avvalo, nazariy jihatdan yondashmoq maqsadga muvofiq.
Xavfsizlik k o‘ p qirrali, murakkab va ziddiyatli muammo. Shu sababli uning
t o‘ liq mazmunini ochib beruvchi yagona ta’rif bugungi kunga qadar ham mavjud
emas, chunki davrlar o‘ zgarib borishi bilan xavfsizlikning mohiyati o‘ zgaradi,
unga tahdid soluvchi yangi kuchlar paydo b o‘ ladi. Umuman olganda, ilmiy
adabiyotlarda xavfsizlik atamasiga “muayyan bir sub’ektning tahdiddan, zarar,
ziyon va yovuzlikdan himoya qilinganlik holati va himoyalanish me’yori” 1
sifatida
ta’rif beriladi.
«Xavfsizlik» tushunchasiga berilgan k o‘ p sonli ta’riflarning barchasini
mazkur holatni aniq belgilarni tahlil qilish vositasida etkazib berishga intilish
birlashtirib turadi.
O‘ z vaqtida buyuk mutafakkir Spinoza “tinchlik - bu faqatgina urushlarning
b o‘ lmasligi emas” 2
– degan edi. Spinoza xavfsizlik tushunchasini tor ma’noda
tushunish maqsadga muvofiq emasligini, u faqatgina insoniyatni jismonan yashab
qolishi uchun bevosita xavf-xatarlarning y o‘ qligi bilan chegaralanmasligini
uqtiradi. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, “xavfsizlik” keng
1
; Ғафуров С.М. Форс кўрфази араб давлатлари ва Ўзбекистон Республикасининг минтақавий ва умумжаҳон
хавфсизлигини таъминлашдаги мавқеи. Дис. ... сиёсий фанлар док. – Т.: ТошДШИ, 2002. – Б. 70
2
Взаимная безопасность: новый подход к советско-американским отношениям / А. Кортунов, Р. Смоук и др.
– М.: Международные отношения. 1991. – С. 13. 8

ma’nodagi murakkab tushuncha b o‘ lib, odamzod uchun, kishilik jamiyati uchun
taraqqiyot kafolatlarining ta’minlanishini, mamlakat hududida istiqomat qiluvchi
aholi manfaatlariga muvofiq keluvchi, ularning huquqlarini himoya qiluvchi,
qobiliyatlarini t o‘ liq namoyon qilish va turmush darajasining muttasil o‘ sib
borishiga imkon beruvchi tizimni barpo etishni o‘ z ichiga qamrab oladi.
Xavfsizlikning ta’minlanishi kishilarni iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy taraqqiyotga
erishishlari uchun zarur imkoniyatlar mavjud b o‘ lishini taqozo etadi.
O‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov quyidagi fikrlarni keltiradi:
“Aftidan, bugungi kunda xavfsizlik va barqarorlik y o‘ lida paydo b o‘ layotgan
tahdidlarga tegishli munosabatda b o‘ la olishning o‘ zigina etarli emas. Mavjud
xavf-xatarlarning tabiatini t o‘g‘ ri tushunib etishimiz kerak. Ularning manbalari va
o‘ zaro aloqalarini vaqtida aniqlashimiz darkor. Jamiyatda barqarorlikni saqlash
shart-sharoitlarini belgilab olishimiz va ulardan samarali foydalanishimiz zarur” 1
.
Xavfsizlik sohasida tadqiqotlar olib borgan Rossiyalik olim V. Petrovskiy
tomonidan keltirilgan ta’rif ham yuqoridagi ta’rifga ma’no jihatidan ancha yaqin
hisoblanadi: «Xavfsizlik ob’ektning unga nisbatan hech qanday xatar, ya’ni
xususiyatlarning yomon tomonga o‘ zgarishi mavjud b o‘ lmagan holati yoki
vaziyatidir» 2
. Garchi ushbu ta’rifda xavfsizlik atamasining umumiy mazmuni
yoritib berilgan b o‘ lsa-da, unda mazkur atamaga nisbatan statik yondoshuv ustun
o‘ ringa ega, ya’ni bu ta’rifda “xavfsizlik” atamasining dinamik xususiyatlari
e’tibordan chetda qolgan.
“Xavfsizlik” tushunchasiga berilgan aksariyat ta’riflarda mamlakatlarning
iqtisodiy va harbiy salohiyati asosiy mezon qilib olinganligini kuzatish mumkin.
Xususan, arab siyosatchisi Abdulmun’im al-Mashat ta’rifiga k o‘ ra, «xavfsizlik –
bu millatning uning yashashiga solinadigan, boshqa mamlakatlardan yoki o‘ z
mamlakatining ichidan chiqayotgan xavfga qarshilik qilish uchun etarli b o‘ lgan
1
Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари. – Т.: Ўзбекистон. 1997. – Б. 11.
2
Петровский В. Новая философия безопасности. – М.: Международный отношения. Дипломатический
ежегодник. 1990. – С. 11-19 . 9

iqtisodiy va harbiy qudratini ta’minlovchi holatdir». Garchi xavfsizlikni
ta’minlashda iqtisodiy va harbiy kuchlarning ahamiyati yuqori b o‘ lsa-da, aynan
shu mezonlarning o‘ zi xavfsizlikning mohiyatini yoritib berish uchun etarli emas.
Bunga amaliyotdan k o‘ plab misollar keltirish mumkin. Masalan, harbiy salohiyati
kuchli b o‘ lmagan, hatto o‘ z armiyasiga ega b o‘ lmagan (Islandiya) davlatlarda
kuchli harbiy qudratga ega b o‘ lgan mamlakatlarga nisbatan xavfsizlik masalasi
ancha muvaffaqiyatli hal etilgan holatlarni kuzatish mumkin.
Yana bir guruh tadqiqotchilar xavfsizlikka k o‘ proq tashqi xavf-xatar nuqtai
nazaridan yondashadilar: «xavfsizlik – bu tashqi xavflardan ozod b o‘ lishga
amaldagi qodirlikdir» 1
. Bunday yondoshuv mazkur atamaning tor doirada talqin
qilinishiga olib keladi. “Xavfsizlik” tushunchasi serqirra b o‘ lib, u bir-biri bilan
uzviy bo g‘ liq b o‘ lgan shaxs, davlat va xalqaro xavfsizlik kabi tushunchalarni
o‘ zida mujassam etadi. Shu nuqtai nazardan yondashilsa, tashqi xavflardan ozod
b o‘ lishga qodirlik xavfsizlikni ta’minlashning bir jihati, xolos. Zero, o‘ z tarkibida
madaniy xavfsizlikdan tortib iqtisodiy-ekologik xavfsizlikkacha (masalan, ijtimoiy
xavfsizlik va hokazo) qamrab oladigan davlat xavfsizligi ta’minlanmas ekan, shaxs
xavfsizligi haqida gapirish mumkin emas.
Shu nuqtai nazardan, N. Diko tomonidan keltirilgan ta’rif birmuncha
kengroq b o‘ lib, xavfsizlik tushunchasining mohiyatini t o‘ laroq yoritishi mumkin:
“xavfsizlik - bu xalqaro munosabatlarning, erkin dunyoning buzilishini,
xalqlarning xavfsizligiga har qanday shaklda b o‘ lmasin tahdid solinishini istisno
qiluvchi holatdir” 2
. Bu ta’rifda xavfsizlik jarayon sifatida t o‘ liq yoritib berilgan
b o‘ lsa-da, uni ta’minlash shart-sharoitlari, omillari va shakllari yoritilmay qolgan.
Quyidagi ta’rif ham ilmiy adabiyotlarda keng uchraydi: “xavfsizlik atamasi
shaxs, jamiyat va davlatning hayotiy muhim ehtiyojlarini tashqi va ichki
1
Кулиев А. Проблемы безопасности государств Центральной Азии / Региональная безопастность и
сотрудничество в Центральной Азии и на Кавказе // Центральная Азии и Кавказ. – 2000. – № 5 (11);
Пахрутдинов Ш. Таҳдид – ҳалокатли куч // Мақола ва маърузалар тўплами. – Т.: Академия нашриёти, 2001.
– Б. 301; Hoffman Bruce. Inside terrorism. – New York: Columbia University Press. 1998. – Б. 230 ;
2
Дико Н. Глобальный проблемы развития разума и гуманизация международных отношений. – М.:
Международные отношения, 1990. – Б. 506. 10

xatarlardan himoyalanganlik holatidir” 1
. K o‘ rinib turibdiki, ushbu ta’rif yuqorida
keltirilgan ta’riflardan ma’no jihatdan keskin farq qilmaydi.
“Xavfsizlik” atamasiga berilgan ta’riflarni umumlashtirish natijalari shuni
k o‘ rsatadiki, aksariyat hollarda ushbu atama “shaxs, jamiyat va davlatning
xatarlardan himoyalanganlik holati” sifatida talqin qilinadi. Shundan s o‘ ng
xavfsizlik turlari t o‘g‘ risida fikr yuritiladi. Xavfsizlikning harbiy, siyosiy,
iqtisodiy, biologik, demografik, geokosmik kabi bir necha o‘ nlab turlari sanab
o‘ tiladi. S o‘ ngra xavfsizlikka tahdid turlari t o‘g‘ risida fikr yuritiladi va xuddi
yuqoridagidek r o‘ yxat keltiriladi.
Xavfsizlik va tahdidlarning turlariga alohida e’tibor berish natijasida esa
“himoyalanganlik” atamasining mohiyatini yoritib berish nazardan chetda qolib
ketadi. “Himoyalanganlik” deganda nima tushuniladi, qanday holatda sub’ekt
himoyalangan hisoblanadi, kabi savollar javobsiz qoladi.
Shu munosabat bilan shaxs xavfsizligi, tarmoq xavfsizligi, milliy yoki jamoa
xavfsizligi k o‘ rib chiqilayotganligidan qat’iy nazar “xavfsizlik”ning mazmunini
aniq yoritib berishga imkon beradigan ta’rifga zaruriyat paydo b o‘ ladi.
Avvalo, shuni ta’kidlash joizki, xavfsizlik nazariyasi bir necha b o‘g‘ indan
iborat murakkab konstruktsiya hisoblanadi. Shu sababli “xavfsizlik” atamasining
mohiyatini yoritib berishda ushbu konstruktsiya elementlarini bir-biriga
taqqoslash, ularning subordinatsiyasini keltirish, biridan ikkinchisiga o‘ tish
mexanizmini izohlab berish lozim b o‘ ladi.
Tizimli yondoshuv tamoyillaridan kelib chiqib, xavfsizlikka muayyan bir
tizim deb qaralsa, u holda ushbu tushuncha t o‘g‘ risidagi nazariya ham ma’lum bir
tizim shaklida ifodalanishi lozim.
Ushbu vazifani hal etish uchun xavfsizlik atamasini asossiz ravishda quyi
tizimlarga ajratish maqsadga muvofiq emas. Quyi tizimlarga va elementlarga
ajratish mezoni asoslangan b o‘ lishi kerak. Tizimning o‘ zida esa tizim tashkil
1
Рахмонов А.Р. Проблемы безопасности: на национальном, региональном и глобальном уровнях.
(международной-правовой аспекты). – Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2001. – Б. 57. 11

etuvchi asos ajratib olinishi maqsadga muvofiq va ushbu tizim t o‘g‘ risidagi barcha
nazariy bilimlar va tasavvurlar maqsadga muvofiq mantiqiy jarayonlar va
mulohazalar vositasida ushbu tizim tashkil etuvchi asosdan kelib chiqishi darkor 1
.
Boshqacha qilib aytganda, xavfsizlik tushunchasiga shunday ta’rif berish
lozimki, vaqt va makon jihatlarini hisobga olmaganda, bu ta’rif xavfsizlik
atamasini har qanday holatda – shaxs xavfsizligini ham, ishlab chiqarish
xavfsizligini ham, siyosiy xavfsizlikni ham - oqilona va ziddiyatsiz tushuntirib
bera olishi lozim. Buning uchun xavfsizlikni tizim shaklida ifodalash, uning
substantsiyalarini aniqlash, vujudga kelish, rivojlanish va faoliyat k o‘ rsatish
manbalarini, namoyon b o‘ lish shakllarini yoritib berish lozim 2
.
Bunda, yuqorida ta’kidlanganidek, tizim tashkil etuvchi asosni, asosiy
kategoriyani ajratib olish zarur. Shu munosabat bilan dastlab e’tibor qaratilishi
lozim b o‘ lgan jihat – bu faoliyatlarning muayyan t o‘ plami va ularning natijalari
hisoblanadi. Bu t o‘ plam xarakteri, amalga oshirish usuli, qatnashchilar tarkibi,
q o‘ llaydigan vositalariga k o‘ ra turli-tumandir.
Haqiqatdan ham jamiyat - bu insonning o‘ z maqsadi y o‘ lidagi faoliyati,
faoliyat esa sotsiumning yashash usulidir 3
.
Xavfsizlikning inson faoliyati tizimidagi o‘ rnini tushunish uchun
faoliyatning o‘ zini tizim sifatida k o‘ rib chiqish lozim. Kishilarning birgalikdagi
faoliyati ijtimoiy hayot substantsiyasi hisoblanadi. Shu sababli ijtimoiy hayotda
faoliyatning u yoki bu jihatini ifodalamaydigan hech qanday hodisa mavjud emas.
Ayni vaqtda ijtimoiy fanlarda faoliyat atamasi bilan bo g‘ liq b o‘ lmagan birorta
atama y o‘ q.
1
Возженников А.В. Национальная безопасность: теория, политика, стратегия. – М.: Прогресс. 2000. – С. 27.
Qarang: Муҳамадсидиқов М.М. Саудия Арабистонининг Қизил денгиз минтақасида хавфсизликни
таъминлаш сиёсатининг хусусиятлари. С.ф.н. олиш учун диссер.автореферати. - Т.: ТошДШИ, 2005 . – Б. 10.
2
Возженников А.В. Национальная безопасность: теория, политика, стратегия. – М.: Прогресс. 2000. – С. 56
3
Петровский В. Новая философия безопасности. – М.: Международный отношения. Дипломатический
ежегодник. 1990. – С. 11-19., Qarang: Муҳамадсидиқов М.М. Саудия Арабистонининг Қизил денгиз
минтақасида хавфсизликни таъминлаш сиёсатининг хусусиятлари. С.ф.н. олиш учун диссер.автореферати. -
Т.: ТошДШИ, 2005 . – Б. 11. 12

Xavfsizlik ham ijtimoiy ob’ekt sifatida bundan mustasno emas. Uning eng
umumiy, substantsial xarakteristikasi faoliyat hisoblanadi. Shu sababli xavfsizlik
nazariyasining asosida ham faoliyat nazariyasi yotishi lozim.
Faoliyat bu insonning atrof-muhitga faol ta’siri b o‘ lib, uning mavjudligini
belgilab beruvchi asosiy shart hisoblanadi. Uning mazmuni kishilarning dunyoni
maqsadga muvofiq tarzda o‘ zgartirishlarida o‘ z aksini topib, tashqi muhit
sharoitlariga moslashish vositasida o‘ zligini saqlab qolishni k o‘ zda tutadi.
Har qanday faoliyatning asosida ehtiyoj yotadi. Ehtiyoj asosida sub’ektning
o‘ z ehtiyojlarini qondirish usullariga b o‘ lgan tanlanma munosabati vujudga keladi.
Mavjud sharoitlarga y o‘ naltirilgan bunday munosabat manfaat deb ataladi.
Manfaat asosida sub’ekt o‘ z faoliyati maqsadlarini belgilab oladi. Q o‘ yilgan
maqsadga erishish uchun mavjud sharoitlar orasidan tegishli vositalar tanlab
olinadi. Shunday qilib, faoliyat zaruriy mahsulotni olish bilan yakunlanadi.
S o‘ ngra esa yana ehtiyoj paydo b o‘ ladi va bu jarayon yana qaytariladi.
Xavfsizlikni tadqiq etishdagi keyingi zaruriy shart faoliyat sub’ektlarini
t o‘g‘ ri belgilab olishdan iborat, chunki faoliyat kimdir tomonidan amalga
oshiriladi. Boshqacha qilib aytganda, sub’ektlar muayyan turdagi faoliyatning
shunday ishtirokchilari hisoblanadilarki, ular uni bajarish jarayonida o‘ zlarining
dasturlarini amalga oshiradilar, faoliyat natijasida olinadigan mahsulot bilan o‘ z
ehtiyojlarini qondiradilar. Boshqa barcha qatnashchilar esa sub’ektlar emas, balki
sub’ekt q o‘ lidagi vositalar hisoblanadilar.
Sub’ektning asosiy vazifasi o‘ z- o‘ zini takror ishlab chiqarish (imkon b o‘ lsa
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish), maqsad sifatida anglanadigan sub’ektning
bunday o‘ z- o‘ zini takror ishlab chiqarish zaruriyati esa imkoniyat hisoblanadi.
Imkoniyatning haqiqatga aylanishi o‘ z navbatida muayyan shart-sharoitlarning
mavjud b o‘ lishini taqozo etadi 1
.
1
Петровский В. Новая философия безопасности. – М.: Международный отношения. Дипломатический
ежегодник. 1990. – С. 23-29.; Qarang. Муҳамадсидиқов М.М. Саудия Арабистонининг Қизил денгиз
минтақасида хавфсизликни таъминлаш сиёсатининг хусусиятлари. С.ф.н. олиш учун диссер.автореферати. -
Т.: ТошДШИ, 2005 . – Б. 13. 13

O‘ z- o‘ zini takror ishlab chiqarish jarayonida sub’ekt tomonidan egallangan
yoki o‘ zlashtirilgan va shundan kelib chiqqan holda, ularni nazorat qila oladigan
mavjudlik shart-sharoitlari t o‘ plami sub’ektning xavfsizligini, uning faoliyat
xavfsizligini ifodalaydi.
Bundan xulosa qilib aytish mumkinki, xavfsizlik sub’ekt manfaatlarining
himoyalanganlik holati emas, balki xavfsizlik – bu sub’ekt tomonidan nazorat
qilinadigan mavjudlik shart-sharoitlari majmuidir.
Bu o‘ rinda yuqoridagi ta’riflarda keltirilgan “himoyalanganlik” tushunchasi,
bizning fikrimizcha, ilmiy tushuncha hisoblanmaydi, balki xavfsizlik
tushunchasiga ta’rif berishda tavtologiyaga y o‘ l q o‘ ymaslik uchun q o‘ llanilgan
“xavfsizlik” atamasining sinonimi, xolos. “Himoyalanganlik” tushunchasi
o‘ rganilayotgan predmetning yuzaki tadqiq etilishiga olib keladi.
Ob’ektiv xavfsizlik va sub’ektning xavfsizlik shart-sharoitlari mavjudligi
t o‘g‘ risidagi tasavvurlarini bir-biridan farqlash lozim. Gap shundaki, sub’ektning
“xavfsizlik shart-sharoitlari mavjud”, degan tasavvuri aslida haqiqatdan yiroq ham
b o‘ lishi mumkin. Xavfsizlikning biror bir kishining yoki biror bir narsaning
himoyalanganlik holati sifatida yoritilishi sub’ektiv tasavvurlar natijasi
hisoblanadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, xavfsizlikni ta’minlash deganda faoliyat
uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, sub’ekt tomonidan o‘ zining mavjudligining
zaruriy shart-sharoitlarini egallash, o‘ zlashtirish jarayonini tushunish mumkin.
Sub’ekt xavfizligini ta’minlash uning manfaatlari, o‘ z oldiga q o‘ yilgan maqsadlari
amalga oshadigan shart-sharoitlarni yaratishdir. Demak, xavfsizlik sub’ektlar o‘ z
qadriyatlarini saqlashga qodir va takror ishlab chiqara oladigan sharoitlar
majmuasidir.
Har bir tarixiy rivojlanish bosqichida xavfsizlik tushunchasi yangi ma’no va
mazmun bilan boyitilgan. Har safar xavfsizlik tushunchasini yangicha talqin
qilishga ilmiy tortishuvlar, tafakkur, g‘ oyalar jangi sabab b o‘ lgan. 14

“Xavfsizlik” atamasiga turli davrlarda turli siyosatchi olimlar tomonidan
keltirilgan ta’riflarda o‘ sha davrdagi siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy holat,
mamlakatlarning siyosiy, iqtisodiy va harbiy jihatdan qudratlilik darajasi, u yoki bu
mintaqaning jahon siyosiy-ijtimoiy hayotidagi mavqei kabi omillar hisobga
olingan. Shu sababli mazkur ta’riflarda nafaqat muayyan tizim, tartib, balki
muntazam evolyutsion rivojlanish borligini kuzatish mumkin 1
.
Har qanday siyosiy-ijtimoiy kategoriya singari xavfsizlik tushunchasi ham
kengayish y o‘ nalishida o‘ zgarib borgan. Bu shundan dalolat beradiki, jamiyat
taraqqiyotining asosiy o‘ lchovlaridan biri – bu milliy xavfsizlikni ta’minlash
imkoniyatining bor-y o‘ qligi yoki b o‘ lmasa uni ta’minlashga qaratilayotgan
munosabatdir 2
.
Insoniyat tsivilizatsiyasining dastlabki belgilari paydo b o‘ la boshlagan
davrda, alohida olingan individ xavfsizligi - oila yoki uru g‘ xavfsizligi
darajasigacha k o‘ tarilgan, kengaygan. Oila yoki uru g‘ xavfsizligini ta’minlash
kishilik jamiyatida axloq vujudga kelayotganining birinchi belgilaridan biridir. Bu
axloq cheklanmagan, faqatgina o‘ zining yaqinlari manfaatini k o‘ zlaydigan b o‘ lsa
ham, u xavfsizlikni jamiyat kategoriyasi, ya’ni qadr-qimmati darajasiga olib
chiqqan.
Keyinchalik insoniyat xavfsizlik bobida yana bir qadamni q o‘ ydi. Qadimgi
Gretsiyada har bir fuqaro o‘ zining qarindoshlaridan tashqari begonalar, ya’ni
shahar aholisi xavfsizligini o‘ ylashi kerak b o‘ lgan. Nihoyat, insoniyat xavfsizlik
bobida oldinga yana bir sakrash qiladi – xavfsizlik xalq, millat nuqtai nazaridan
eng uzoq bosqichdir. Shuning uchun ham u bugungi kunda kishilik jamiyati uchun
ma’qul keladigan xavfsizlik sifatida qaralmoqda.
Biroq XX asrda bu bosqich ham kamlik qilib qoldi. Alohida bir mamlakat
o‘ zi yol g‘ iz harakat qilib xavfsizligini ta’minlay olmay qoldi va o‘ zini kuchli
agressiv siyosatga ega davlatlardan himoya qilish uchun siyosiy-harbiy bloklarga
1
Муҳамадсидиқов М.М. Саудия Арабистонининг Қизил денгиз минтақасида хавфсизликни таъминлаш
сиёсатининг хусусиятлари. С.ф.н. олиш учун диссер.автореферати. - Т.: ТошДШИ, 2005 . – Б. 12.
2
Возженников А.В. Национальная безопасность: теория, политика, стратегия. – М.: Прогресс. 2000. – С. 27 15

birlasha boshladilar. XX asrning 2-yarmida xavfsizlikni ta’minlashning
(ittifoqlarga) uyushishi tamoyili o‘ zining eng yuqori ch o‘ qqisi – “apofeozasiga”
erishdi. Dunyo esa “bipolyar” (ikki qutblik), ya’ni G‘ arb va Sharqning global
qarama-qarshilik ob’ektiga aylandi. Ushbu davrda ittifoqlarga q o‘ shilgan kichik
davlatlar katta davlatlarning “marionetka”lariga (tobe’lariga) aylandilar. Odamning
o‘ zini esa erda biologik mavjudot sifatida saqlab qolish muammosi paydo b o‘ ldi 1
.
XX asrning 80-yillari o‘ rtasiga kelib, xalqaro munosabatlarda boshlangan
keskinlikni yumshatish jarayoni dunyodagi bipolyar konfrontatsiyasining (qarama-
qarshilikning) tarkibiy tuzilishida o‘ zgarishlarga olib keldi.
G‘ oyaviy kurashga asoslangan “sovuq urush” global miqyosdagi
muammolarni tobora keskinlashtirib, ular doirasini kengaytirdi. Ikki qutbli
dunyoning k o‘ p qutbli dunyoga aylanishi natijasida yuzaga keluvchi qator
mintaqaviy va etnik muammolar echimi jahon xalqaro munosabatlar tizimining
shakllanishi jarayonida o‘ z murakkabligini tobora ayon qilmoqda.
Bugungi kunda insoniyat oldidagi asosiy muammo – avvalgi milliy
xavfsizlik tizimiga qaytmaslik va oldinga intilib, global miqyosda, ya’ni butun er
yuzasida xavfsizlikni ta’minlashga erishishdir. Bu ishda albatta xalqaro
tashkilotlar, birinchi navbatda BMT, EXHT, ShHT (ShOS) muhim rol
o‘ ynamoqlari lozim.
Hozirgi davrda insoniyat tsivilizatsiyasining taraqqiyoti xavfsizlik
tushunchasining mazmun va mohiyatini yanada boyitmoqda, shaklan
k o‘ paymoqda. Birlamchi xavfsizlik faqatgina insonni jismoniy tirik qolishini
k o‘ zda tutgan b o‘ lsa, yuqori taraqqiyot tsivilizatsiyasi davriga kelib kishilik
jamiyati uchun xavfsizlik xavf-xatarlari nafaqat harbiy, balki siyosiy, iqtisodiy,
ekologik va hattoki ma’naviy k o‘ rinishga ega b o‘ la boshladi. Shakl nuqtai
nazaridan xavfsizlikning texnologik, ma’naviy, informatsion, kommunikatsion,
ijtimoiy, tibbiy va nihoyat g‘ oyaviy k o‘ rinishlari paydo b o‘ ldi.
1
Прохожев А.А. Национальная безопасность. – М.: РАГС, 1998. – С. 6. 16

O‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov ta’kidlaganidek, “Hozirgi
sharoitda, umumiy xavfsizlikni ta’minlash va muvozanatga erishish manfaatlari
nuqtai-nazaridan, yangi mustaqil davlatlarning xavfsizligi va barqaror rivojlanish
muammolari ulkan ahamiyat kasb etmoqda. Er yuzida vaziyat va kuchlar nisbati
shiddatli o‘ zgarib bormoqda. Yangi mustaqil davlatlar maydonga chiqmoqda. Bu
esa hozirgi kunda davlatlar va xalqlarning barqarorligini ta’minlash uchun
yangicha yondoshuvlarni izlab topishni, XXI asr arafasida xavfsizlikning yangicha
modellarini ishlab chiqishni tobora qattiq talab qilmoqda” 1
.
Shunday qilib, xavfsizlik tushunchasi evolyutsiyasi ikki y o‘ nalishda yuz
bergan:
Birinchisi – xavfsizlik sub’ektining kengayib borishi (inson-oila-uru g‘ -
shahar-millat-ittifoqlar-insoniyat);
Ikkinchisi – uning mazmuni va mohiyati boyib borgan, yangi shakllar paydo
b o‘ lgan (tirik qolish, faoliyat k o‘ rsatish yoki mavjud b o‘ lish, rivojlanish).
Yuqorida keltirilgan ketma-ketlikning mantiqi xavfsizlik bilan bo g‘ liq
b o‘ lgan muammolarga yangicha yondashishga, asosiy muammo global xavfsizlikni
ta’minlash uchun bugungi kun talabiga javob beradigan xalqaro mexanizmlarni
yaratishga majbur etmoqda. Bizning nazarimizda- global xavfsizlikni ta’minlashda
ma’naviy xavfsizlik asosiy o‘ rinda b o‘ ladi. Chunki dunyo mamlakatlari siyosiy-
harbiy va iqtisodiy sohada yuqori taraqqiyot darajasiga k o‘ tarilgani bilan
ma’naviy, g‘ oyaviy sohada bir-birlarini tushunmasalar, o‘ zaro ishonchsizlik
saqlanib qolaveradi. Milliy manfaatning o‘ zagi b o‘ lgan iqtisodiy manfaat esa har
bir davlatdan global tadbirkorlikda o‘ zining xalqaro miqyosdagi milliy
manfaatlarini himoya qilish uchun siyosiy va harbiy vositalardan foydalanishga
majbur etaveradi.
Har bir davlatning xalqi yoki millati o‘ zining milliy xavfsizligini
ta’minlashda global xavfsizligini ta’minlashni birlamchi deb hisoblashi kerak.
1
Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – Б. 7. 17

Global xavfsizlikni ta’minlashda esa har bir xalqning milliy g‘ oyasi birinchi
navbatda “umuminsoniy qadriyatlarga” asoslangan b o‘ lmo g‘ i, lekin zararli
g‘ oyalarning jamiyatga ta’siridan saqlanishi kerak.
Bugungi kunda xavfsizlik muammosi milliy chegara doirasidan chiqib,
global xarakter kasb etdi. Bir davlat qudratli harbiy salohiyati bilan o‘ zining
xavfsizligini ta’minlash bilan muayyan natijaga erisha olmay qoldi. Bugungi kunda
davlat, mintaqa va global xavfsizlikni ta’minlash kontseptsiyasini t o‘g‘ ri
anglashgina t o‘ la ma’nodagi xavfsizlikka erishtirishi mumkin.
BMT Ustavida ham “xavfsizlikni saqlash uchun kuchlarni birlashtirish”
mazkur tashkilotning asosiy maqsadlaridan deb e’tirof etilgan.
EXHK (SBSE) ishtirokchilari 1975 yil 1 avgustdagi Yakunlovchi hujjatning
5-moddasida shunday s o‘ zlarni yozdilar: «...vaziyatni xavfsizlikni saqlashni tahdid
ostiga q o‘ yadigan darajada yomonlashtirish mumkin b o‘ lgan har qanday xatti-
harakatlardan saqlash». Mazkur me’yoriy hujjatlarda xavfsizlik tushunchasi
xalqaro munosabatlarning milliy huquqiy munosabatlar bilan bo g‘ liq muayyan
saqlab turilgan holati sifatida anglaniladi 1
.
1.2. Xavfsizlik muammolari haqidagi kontseptual qarashlarning shakllanishi
va rivojlanishi
G‘ arb mamlakatlarida xavfsizlik h a q idagi fikrlar o‘ zining rivojlanish
jarayonida turli xil bos q ichlarni bosib o‘ tgan. Xavfsizlikni ta’minlash borasidagi
fikrlarning ilk bos q ichi taxminan q adimgi va o‘ rta asrlarga t o‘ g‘ ri keladi.
Tsitseron, Demokrat, Sukrot va Aristotel kabi k o‘ plab mutafakkirlarning
1
Рахмонов А.Р. Проблемы безопасности: на национальном, региональном и глобальном уровнях.
(международной-правовой аспекты). – Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2001. – Б. 57.18

g‘ oyalarida asosiy ur g‘ u individ xavfsizligiga q aratilgan b o‘ lib, unda shaxsga
nisbatan sui q asdga q arshi kurash asosiy vazifa deb belgilangan. Davlatning asosiy
vazifasi esa fu q aroning h ayoti va mol-mulki xavfsizligini ta’minlash deb e’tirof
etilgan.
Oxirgi yuz yil davomida xavfsizlik so h asida ish olib borgan aksariyat
amerikalik olimlar o‘ zlarining kontseptsiyalarida Jon Lokkning liberal ta’limotini
q abul q ilganlar. Shundan kelib chi qq an h olda, bugungi kunda Amerika Q o‘ shma
Shtatlarining milliy xavfsizlik kontseptsiyasi s o‘ zsiz liberalizm asosida q urilgan
b o‘ lib, amerikaliklar o‘ z milliy xavfsizlik siyosatida shaxs xavfsizligini oliy
q adriyat sifatida k o‘ radilar. Asosiy e’tibor shaxsning erkinliklari h amda
h u q u q lariga q aratiladi va davlat shaxs xavfsizligi h imoyasiga xizmat q ilishi
ta’kidlanadi.
XX asrning ikkinchi yarmida klassik liberalizmni sa q lab q olgan h olda va unga
q isman o‘ zgartirishlar kiritish or q ali demokratik tamoyillarga amal q iluvchi
g‘ oyaviy-siyosiy o q im sifatida neoliberalizm vujudga keldi. Liberal ta’limotlar
tadriji siyosiy-i q tisodiy jaraenlarda fu q arolarning h u q u q va erkinliklarini amalga
oshirish, davlat tomonidan ma’lum bir bosh q aruvni q o‘ lga olish zaruriyatiga
e’tibor q ilish bilan izo h lanadi.
Ba’zi bir liberal maktablar ta’limotida davlat, jamiyat va shaxs xavfsizligini
bir-biriga q arama- q arshi q ilib q o‘ yish h olatlarini h am kuzatish mumkin.
Xavfsizlikning bir turini ikkinchisiga nisbatan ustun q o‘ yilishi jamiyat va davlatni
totalitar tuzumga olib kelishi mu q arrar. Demak, davlat xavfsizligi jamiyat va shaxs
xavfsizligini ta’minlashda mu h im a h amiyat kasb etadi 1
.
Shaxs xavfsizligini ta’minlash oxir-o q ibatda barcha ijtimoiy vo q elikda (davlat,
jamiyat) bar q arorlikka va rivojlanishga olib keladi. Shuning uchun h am bugungi
zamonaviy tara qq iyot jarayonida shaxs erkinliklari va h u q u q lari h amda uning
xavfsizligini ta’minlash uni h imoya q ilishga ma’sul b o‘ lgan siyosiy h okimiyat-
davlatga bo g‘ li q . Shaxs va jamiyat xavfsizligini ta’minlash h ar bir davlatning
1
Саидолимов С.Т. Марказий Осиёда хавфсизликни таъминлаш муаммолари. С.ф.д. олиш учун
диссер.автореферати. – Т.: ДЖҚА, 2007. – Б.12. 19

asosiy vazifasidir. Bunda davlat alo h ida vakolatlarga ega. Ammo bu jarayonda
shaxs va jamiyat manfaatlari ustidan mamlakat manfaatlarining ustun q o‘ yilishi
mazkur davlat faoliyatiga katta ta h did soladi va be q arorlik h olatini yuzaga
keltiradi. Shu bois, rivojlangan davlatlarning aksariyatida xavfsizlik tushunchasi
h ar bir fu q aroning minimal h ayotiy mu h im manfaatlarini ta’minlash deb e’tirof
etiladi. Biro q h ozirgi zamonaviy xavfsizlik kontseptsiyalarida birinchi o‘ rinda
shaxs, jamiyat, davlat xavfsizligi emas, balki xal q aro xavfsizlik oliy q adriyat
sifatida k o‘ tarilmo q da. Shunday kontsentsiyalardan biri xal q aro h amjamiyat
nazariyasidir. Xal q aro h amjamiyat tushunchasining ta h lili milliy davlatlarning
dunyodagi o‘ rni va davlat suverenitetining isti q rollari borasidagi tasavvurlar
bilan bevosita alo q ador. Bu ta’limotni q o‘ llab- q uvvatlovchi bir guru h
tad q i q otchilar milliy davlatlarni xavfsizlikning asosiy sub’ekti va xal q aro siyosiy
tashkilotlarning asosi sifatida k o‘ rib chi q adilar, bosh q a q olgan xavfsizlikning
sub’ektlari esa milliy davlatlarga nisbatan tobelik (bevosita bo g‘ li q ) xususiyatiga
ega. Ularning tad q i q otlarida xal q aro h amjamiyat nafa q at notenglik va bo g‘ li q lik
nu q tai nazaridan, balki xal q aro munosabatlarga k o‘ ra h am tarmo q lanadi. Bu esa,
o‘ z navbatida, zamonaviy xavfsizlikning barcha q irralarini (aspektlarini) ochib
berishga xizmat q iladi. Shunga asoslangan h olda, ular tomonidan dunyo
h amjamiyati yagona va b o‘ linmas degan xulosa beriladi.
Ikkinchi guru h tad q i q otchilar o‘ zlarining xavfsizlik borasidagi kontseptual
g‘ oyalarida davlatning rolini pasaytirishga urinadi. Masalan, angliyalik olim
D.Bertonning ta’rificha, bugungi kunda milliy davlatlarning o‘ rnini xal q aro
h amjamiyat belgilamo q da. Buning isbotini xal q aro munosabatlardagi
globalizatsiya va integratsiya jarayonlarida k o‘ rishimiz mumkin.
K o‘ rinib turibdiki, xavfsizlikni davlat markaz kuchlari emas, aksincha
ularning o‘ zaro alo q alari belgilaydi. Xal q aro h amjamiyat xavfsizligini esa
davlatlarning o‘ zaro munosabatlari t o‘ g‘ ridan-t o‘ g‘ ri ani q lab beradi. Xavfsizlik
t o‘ g‘ risidagi bu kabi kontseptsiyalar xal q aro munosabatlar tizimida davlatlarning
rolini pasaytirish or q ali turli xil nodavlat tashkilotlarning o‘ zaro alo q alarini20

kengaytirish va chu q urlashtirishni talab etadi. Ammo XX asrning 40-50 yillarida
ja h onda davlat xavfsizligi xal q aro-kollektiv xavfsizlik bilan mutla q mos
kelmasligini e’tirof etgan kontseptual fikrlar b o‘ lgan. Ular asosan amerika
jamiyatining «siyosiy realizm» maktabi tomonidan il g‘ or surilgan. Siyosiy realizm
maktabining asosiy mabalarini N.Makiavelli, T.Gobbs, F.Gegel, G.Morgentau,
G.Kissinjer, Z.Bjezinskiy va bosh q a olimlarning asarlari tashkil etadi. Ularning
ilmiy tad q i q otlarida strategik h amkorlik sharoitidan kelib chi q ib, milliy
manfaatlarning va davlat xavfsizligi oliy q adriyat sifatida q araladi. Milliy
manfaatlar davlat tash q i siyosatining asosini tashkil etuvchi dominant h isoblanadi.
Ularning asarlarida davlatlar xo h katta, xo h kichik b o‘ lishiga q aramasdan,
universal xususiyatga ega ekanligi alo h ida ta’kidlanadi 1
.
Siyosiy realizm ta’limoti xal q aro munosabatlarni alo h ida davlatlar musta q il
siyosatining yi g‘ indisi deb h isoblaydi. Xar bir davlat o‘ z milliy manfaatlari
yuzasidan siyosat olib borishi ta’kidlanadi. Mazkur faoliyat natijasida davlatning
suvereniteti borasidagi g‘ oyalar kelib chi q adi. O‘ z navbatida, ular tomonidan ja h on
siyosati q udratli davlatlar orasidagi kuchlar muvozanatining tizimi sifatida e’tirof
etiladi. Siyosiy realistlar xal q aro munosabatlarda milliy manfaatlarning
t o‘ q nashuvi mu q arrar degan xulosa beradilar. Ularning ta’limotlarida dunyo
muammolarini h al etishda kuch omili mu h im a h amiyatga ega b o‘ lib q olmo q da.
Ma’lumki, A Q Sh prezidenti J.Bush va uning h ukumat a’zolari respublikachilar
partiyasi vakillaridir. Ularning bugungi kundagi tash q i siyosiy strategiyalari
realizm ta’limotiga asoslangan h olda olib borilmo q da. AQSh va uning ittifo q chilari
tomonidan Af g‘ oniston va Iro q da olib borilgan h arbiy h arakatlar buning misolidir.
Amerikalik olim Kolin Grey o‘ zining « Q udratli davlatlarning geosiyosati»
nomli mash h ur asarida dunyoning zamonaviy h olatiga geosiyosiy q arama- q arshilik
nu q tai nazaridan yondashadi. U dunyoda h ukm surayotgan strategik h olatni
davlatlar manfaatlarining o‘ zaro q arama- q arshiligida deb ba h olaydi. AQSh
xavfsizligini ta’minlashdagi asosiy vazifa uning fikricha, dunyoda o‘ z h arbiy
1
Саидолимов С.Т. Марказий Осиёда хавфсизликни таъминлаш муаммолари. С.ф.д. олиш учун
диссер.автореферати. – Т.: ДЖҚА, 2007. – Б.13. 21

salo h iyatini o‘ stirish va yadro urushiga tayyorgarlik k o‘ rishdir. Biro q va q t o‘ tishi
bilan ani q ro g‘ i, Af g‘ oniston va Iro q dagi h arbiy h arakatlardan s o‘ ng, siyosiy
realistlar ta’limotida bir q ancha o‘ zgarishlar sodir b o‘ lmo q da. Natijada aksariyat
realistlar xavfsizlikni ta’minlashda h arbiy kuch omilidan foydalanish k o‘ zlangan
natijalarni bermaganligi e’tirof etilmo q da. Ular milliy ma q sadlarga erishishda
h arbiy kuch o‘ rniga siyosiy, i q tisodiy, axlo q iy, axborot vositalarini q o‘ llash
zarurligini ta’kidlamo q dalar. Shu tari q a, ular tomonidan davlatlarning milliy
manfaatlari nafa q at h okimiyat uchun kurashning kuchayishiga, bosh q a davlatlar
ustidan h ukmronlik q ilishga, balki dunyo xavfsizligini ta’minlashga olib kelishi
mumkin degan firklar bildirilmo q da. Mazkur h olat esa keyingi o‘ n yilliklar ichida
siyosiy realizm ta’limoti h am o‘ zining evolyutsion bos q ichini o‘ tayotganligidan
dalolat beradi.
« H ozirgi davrda Rossiya olimlari tomonidan milliy va xal q aro xavfsizlik
borasida traditsion yondashuvlarni q ayta k o‘ rib chi q ish lozimligi ta’kidlanmo q da»,
deb q ayd etadi rus olimi A.Vozjenikov 1
. Bu h olat esa asosan q uyidagi omillar bilan
bevosita bo g‘ li q :
-SSSR va Varshava ittifo q i shartnomasining parchalanishi o q ibatida Shar q va
G‘ arb munosabatlaridagi yangicha tartibda vujudga kelishi;
-xavfsizlikni ta’minlashda tinchlik vositalarining roli va a h amiyatini ortib
borishi;
-davlatlarda h ukm surgan be q arorlik natijasida «islom» omilining xavfsizlikka
b o‘ lgan ta’sirini o‘ sib borishi.
Keltirilgan omillar siyosiy realizm nazariyasining asosiy y o‘ nalishlariga
ma’lum bir darajada ta’sir k o‘ rsatdi.
«Sovu q urush»ning tugashidan s o‘ ng xal q aro muosabatlardagi vaziyatni
o‘ zgarishi b o‘ yicha q ator olimlar o‘ zlarining q arashlarini bayon etganlar. Masalan,
amerikalik mash h ur olim Frensis Fukuyama, sobi q ittifo q ni parchalanishi g‘ oyaviy
1
Возжеников А. Национальная безопасность: теория, практика, стратегия. - М.: Модуль, 2000. -С. 14. 22

q arama- q arshiliklarning tugashiga h amda liberal demokratik tamoyillarning
kommunizm ustidan g‘ alaba q ozonishiga olib keldi degan fikrni 1990 yillarning
boshidayo q e’tirof etgandi. U vaziyatni kelajakdagi rivojiga bashorat berar ekan,
xal q aro munosabatlarda nisbatan bar q arorlik h ukmron surishini, davlatlar o‘ rtasida
h amkorlikka b o‘ lgan intilishni kuchayishi h amda xal q aro munosabatlarni "bozor
demokratiyasi" asosida tashkil etilishi borasida fikrlarni bayon etgan edi. Ammo
va q t o‘ tishi bilan uning optimistik bashoratlari o q lanmadi. Dunyoda k o‘ plab
muammolar yuzaga kela boshladi. Bu muammolarni bartaraf etishda esa davlatlar
tash q i siyosatidagi katta far q lar xal q aro munosabatlar tizimida o‘ ta murakkab
vaziyatni yuzaga keltirdi.
F.Fukuyamaning mazkur q arashlariga mutlo q o‘ zga fikrni yo q lab chi qq an
olim S.Xantingtondir 1
. 1993 yilda olim tomonidan chop etilgan «Tsivilizatsiyalar
t o‘ q nashuvi?» nomli asarida "sovu q urush" davridagi g‘ oyaviy nizolar o‘ rniga
madaniyatlar o‘ rtasidagi nizolarni kelib chi q ishi e’tirof etiladi. Samuel Xantington
"dunyoning uch q arama- q arshi turuvchi madaniy-diniy tsivilizatsiya" modelini
taklif q iladi. Bular: Xitoy, Yaponiya, Xyand (Budda) tsivilizatsiyasi, islom
(musulmon davri) tsivilizatsiyasi va Xristian-pravoslav (Lotin Amerikasi, Afrika)
tsivilizatsiyasi. Bu modelga k o‘ ra, h ozirgi zamon globallashuv siyosati k o‘ p
q utblilik, k o‘ p tsivilizatsiyalik xususiyatlarga ega b o‘ lib, u madaniy-
tsivilizatsiyaviy bloklarining t o‘ q nashuviga, i q tisodiy va texnologik yangilanish
esa tsivilizatsiyaviy yoki diniy o‘ zlikni sa q lash borasidagi t o‘ q nashuvlarga olib
keladi. Bu yangi q onuniyatlarning kelib chi q ishi bilan izo h lanadi. Chunki bu
ziddiyatlar etnomilliy rangda va musulmon h amda xristian dinini o‘ zligini sa q lash
asosida tu g‘ ilmo q da. Shu sababli islom siyosiy ekstremizmining ta h didi ortib
bormo q da. Uning fikricha, isti q bolda xavfsizlikning asosiy ta h didlari janub-
shimol, boy va kamba g‘ al, kapitalizm va kommunizm davlatlari o‘ rtasida emas,
balki tsivilizatsiyalar o‘ rtasida kelib chi q ishi mumkin. Buning q uyidagi sabablari
k o‘ rsatiladi:
1
Хантингтон С. Столкновение цивилизаций? // Полис. -1994. -№1. -С.34. 23

1. tsivilizatsiyalar o‘ rtasidagi far q larning mavjudligi va ular orasidagi q arama-
q arshilikning kuchayishi;
2. dunyoning o‘ zaro tobe’ligi;
3. i q tisodiy modernizatsiya va ijtimoiy rivojlanishning turli xilligi o q ibatida
davlat rolining pasayishi h amda bu jarayonda dinlar ta’sirining kuchayishi;
4. i q tisodiy va siyosiy xususiyatlardan k o‘ ra madaniy xususiyatlar kuchliro q
va musta h kamliligi;
5. globalizatsiya va integratsiya jarayonlarining kuchayishi.
Kelajakning yana bir modeli xususida frantsuz olimi Zakilandi
h am o‘ z fikrlarini bildiradi. Muallif "sovu q urush" tugashi nafa q at kommunizm
bilan alo q aning uzilishi, balki dunyoda Renessans davrining tugashini bashorat
q iladi.
A Q Sh siyosatshunoslarining fikricha, o‘ tish davrini boshidan
kechirayotgan davlatlar dunyoda yagona kuchli davlatning b o‘ lishini inkor etuvchi
davlatlarga o‘ z manfaatlari nu q tai nazaridan q izi q ish bilan q arashmo q da. Bunday
davlatlar q atoriga Eron, Iro q , Liviya, KXDR kabilarni kiritish mumkin.
Shuningdek, dunyo global siyosatida "omadsiz" davlatlar guru h i borligi
ta’kidlanmo q da. Bunday davlatlar o‘ z mamlakatida h atto ichki tartib h am o‘ rnata
olmaydi va fu q arolarning e h tiyojlarini q ondira olmaydi. Bunday davlatlarga
Somali, Ruanda, Jazoir, Serra-Leone kabilarni kiritish mumkin.
Yana bir nazariy modelning mo h iyati q uyidagicha: «A Q Sh va G‘ arb
tsivilizatsiyasi mamlakatlari q olgan dunyoga q arshidir». Bu q uyidagilar bilan
izo h lanadi: h ozirgi dunyo tara qq iyotida yangi va bar q aror "Shimol" tuzilmasining
paydo b o‘ lishi va "Janub"ning ortda q olishi. "Shimol" va "Janub"ning i q tisodiy va
texnologik chu q urlashuvining uzilishi e h timoldan h oli emas. Biro q , "Shimol"ga
nisbatan b o‘ layotgan migratsiya jarayoni undagi bar q arorlikka putur etkazmo q da
va bu "Janub"da i q tisodiy va texnogen falokatni keltirib chi q arishi mumkin.
Bunday sharoitda "Shimol"ning oldida ikki y o‘ l: "Janub"dan uzilish yoki
"Janub"ni i q tisodiy bar q arorlikka olib chi q ish.24

G‘ arb tsivilizatsiyasiga o‘ ziga xos q arshi turuvchi model bu "demokratik
dunyo" g‘ oyasi b o‘ lishi mumkin. Unga k o‘ ra, XXI asr xal q aro munosabatlari,
"tinchlik va bar q arorlik zonasi"ga va "tartibsizlik va konfliktlar zonasi"ga
b o‘ linadi. Bu g‘ oya tarafdorlarining fikricha, demokratik rejim konfliktlarni tinch
y o‘ l bilan h al etish imkonini beradi va aynan shu sababli tash q i siyosatda kuch
ishlatish ta h didini rad etish lozim 1
.
Yangi tartibotning paydo b o‘ lishida turli xarakterdagi minta q aviy
jarayonlarga, davlatlarning o‘ zaro i q tisodiy-xal q aro alo q alariga ta’sir
k o‘ rsatayotganligi, ya’ni "geoi q tisodiyot" omilining kengayib borayotganligi
mu h im o‘ rin tutmokda. Davlatlar birlashuvining o‘ sishi va xususiy biznesning
tash q i i q tisodiy faoliyatdagi h issasining ortishi dunyo i q tisodiyotiga "no h arbiy
vositalari"ning kirib kelishiga imkon yaratmo q da. Ya’ni xorijga kapital q o‘ yish,
dunyo bozorida tovar va xizmatlar operatsiyalarini o‘ tkazish, ilmiy tad q i q otlardagi
h amkorlik kabilar shular jumlasidandir. Dunyo h amjamiyati yangi tartibga tomon
h arakat q ilayotganining bir necha kuchli omillarini belgilab k o‘ rsatish mumkin.
Bular: q udratli h arbiy kuch; Shimoliy Amerika, G‘ arbiy Evropa va Shar q iy Osiyo
davlatlaridagi kuchli i q tisodiy rivojlanishi; davlatlarning transmilliy
korporatsiyalardagi ta’sirining kamayishi va nodavlat tashkilotlar rolining oshishi;
davlatlar va xal q larning o‘ zligini sa q lab q olishga intilishi; boy va kamba g‘ al
davlatlar o‘ rtasidagi tafovutning kuchayishi; demografik o‘ zgarishlar.
Yu q orida q ayd etilgan fikrlar h ozirgi xal q aro munosabatlar h olatiga, yangi
shakllanayotgan ja h on tartibotining rivojiga ba h o bergan h olda, asosan ikki
y o‘ nalishda namoyon b o‘ lmo q da.
1. Birinchi y o‘ nalish optimistik, ya’ni xal q aro munosabatlardagi vaziyatning
bar q arorlashishi, davlatlar o‘ rtasidagi o‘ zaro ishonchning tiklanishi h amda xal q aro
h amkorlikning kuchayishi xususidagi q arashlar.
2. Ikkinchisi pessimistik y o‘ nalish. Bunda xal q aro munosabatlardagi vaziyat
o‘ tish davri sifatida ba h olanib, bu jarayonda davlatlar o‘ rtasidagi q arama-
1
Саидолимов С.Т. Марказий Осиёда хавфсизликни таъминлаш муаммолари. С.ф.д. олиш учун
диссер.автореферати. – Т.: ДЖҚА, 2007. – Б.15. 25

q arshiliklar va ziddiyatlarning kuchayishi, ular orasidagi tafovutning ortishi
natijasida k o‘ plab muammolarning yuzaga kelishi alo h ida ta’kidlanadi.
Olib borilgan ta h lillarga k o‘ ra, zamonaviy xavfsizlik kontseptsiyalari o‘ z
traditsion yondashuvlarini y o‘ q otib borayotganligi h amda evolyutsion davrni
boshdan kechirayotganligi ma’lum b o‘ ldi. Ular borgan sari individual milliy
xavfsizlikka asoslanib bormo q da. Mazkur sharoitda nafa q at milliy xavfsizlik,
shuningdek, milliy manfaatlar tizimi h am ba’zi bir o‘ zgartirishlarga mu h toj b o‘ lib
q olmo q da. Bugungi kunda milliy manfaatlar nafa q at davlat yoki uning
ittifo q chilarining shaxsiy manfaatlarini, balki butun dunyo h amjamiyatining
manfaatlarini o‘ z ichiga q amrab olishi zarurligi ma’lum b o‘ ldi. Bular, bizning
fikrimizcha, q uyidagilarda aks etmo q da:
-milliy, minta q aviy va xal q aro xavfsizlikning o‘ zaro bo g‘ li q ligini anglab
etishda;
-muammolarni h arbiy y o‘ l bilan h al q ilish samarali natijalar va k o‘ zlangan
ma q sadlarni bermasligi h a q idagi fikrlarning k o‘ payishida;
-milliy, minta q aviy va xal q aro xavfsizlik tizimida xal q aro tashkilotlar va
transmilliy korporatsiyalar a h amiyatining ortishida.
2 BOB. ZAMONAVIY BOSQICHDA FORS KO‘RFAZI
DAVLATLARINING SIYOSIY JARAYONLARDA TUTGAN O‘RNI
2.1. Fors ko‘rfazi mintaqasining geosiyosiy va geostrategik o‘rni
Mustaqil davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi zamonaviy xavf-
xatarlarga qarshi istiqbolli loyihalar va tashabbuslarni amalga oshirishiga bo g‘ liq.
Chunki hozirgi milliy manfaatlarning globallashuvi sharoitida har bir davlat o‘ z
geosiyosiy strategiyalarini amalga oshirishi va xalqaro maydonda o‘ z o‘ rniga ega
b o‘ lishga harakat qilishni taqozo etadi. Aks holda boshqa davlatlarning siyosiy
ambitsiyalari ta’siriga tushib qolishi hech gap emas. Bugungi kunda k o‘ pchilik
davlatlar tashqi siyosiy strategiyalarida energetik resurslar xavfsizligi, energetika 26

infrastrukturasini rivojlantirish va umumiy energetika tizimini shakllantirish
masalalari asosiy geosiyosiy omillar sifatida e’tirof etilmoqda. Xususan, Fors
k o‘ rfazi mintaqasi xavfsizligida energetik xavfsizlikka nisbatan yangicha
yondashuvlarning yuzaga kelishi natijasida mintaqa davlatlari siyosatida an’anaviy
ustuvorlikka ega b o‘ lgan neft-gaz siyosatiga nisbatan munosabat yanada
markazlashtirilmoqda. Jahon mamlakatlari ichida eng katta neft eksportchilaridan
hisoblangan mintaqa davlatlari xususan, Saudiya Arabistoni, Quvayt, Birlashgan
Arab Amirligi (BAA), Iroq davlatlarida bugungi kunda dunyo miqyosidagi jami
neft zahiralarining uchdan ikki qismi mavjud. Mintaqada jahon neft zahiralarining
63 % va gaz zahiralarining 40 % joylashgan 1
.
Arab olamining jahon siyosiy xaritasidagi o‘ rni va ahamiyati haqida
t o‘ xtalar ekan siyosatshunos va sharqshunos olim Z.Munavvarov quyidagi
tezislarni ilgari suradi:
– Hozirgi kunda, ular o‘ rtasida ma’lum siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy
tafovutlar, hatto ixtilof va ziddiyatlar mavjudligidan qat’iy nazar, o‘ zini Arab
davlati, deb e’lon qilgan 21 mamlakat borligi diqqatga sazovor;
– Arab mamlakatlari hamjamiyati dunyoning uch buyuk qit’asi – Osiyo,
Afrika va Evropa ( O‘ rta Er dengizi va Turkiya orqali) tutashgan g‘ oyat hayotiy
kommunikatsiyalar markazlashgan geografik mintaqada joylashgan;
– Arab davlatlari zaminidagi tabiiy boyliklar, xususan, bugungi
taraqqiyotning asosiy tayanchlaridan b o‘ lgan energiya manbai – neft va gaz
zaxiralarining nihoyatda kattaligi ushbu mintaqaning jahon iqtisodiy x o‘ jaligidagi
o‘ rnining yuqoriligini ta’minlaydi;
– Islom dinining eng m o‘ tabar muqaddasgohi – Makka va Madinaning
ushbu mintaqada joylashishi Arab dunyosiga musulmon xalqlar va elatlarning
diniy va ruhiy, ma’lum ma’noda mafkuraviy-ma’naviy markaz sifatida qarashiga
sabab b o‘ ldi 2
. Bundan tashqari, Arab dunyosi jahon energetika resurslarining 75
1
Sajedi A. Geopolitics of The Persian Gulf Security: Iran and the United States // IPRI Journal IX. - №. 2. – 2009.
- Р.р.77-89.

2
Мунавваров З.И. Ўзбекистон ва Араб дунёси // Иқтисод ва ҳисобот журнали. – Т., 1995. – № 4. – Б. 16. 27

%ni nazorat qilishi ham jahon siyosiy va iqtisodiy barqarorligini ta’minlashdagi
rolini yaqqol namoyish etadi. Arab dunyosi mamlakatlari yakdilligining dunyo
miqyosidagi siyosiy va iqtisodiy ahamiyati shunda namoyon b o‘ ladiki, u jahon neft
bozoridagi vaziyatga hal qiluvchi ta’sir k o‘ rsatishga qodirdir. Birinchi marta bu
1973-1974 yillarda “energetik tanglik”davrida namoyish etildi. Oktyabr urushi
(1973) cho g‘ ida G‘ arb mamlakatlari Isroilni q o‘ llab-quvvatlaganiga javoban
OPEK mamlakatlari jahon bozoriga neft etkazib berishni t o‘ xtatib q o‘ ydilar 1
.
Bundan k o‘ rinadiki, arab olamining siyosiy va iqtisodiy ta’sir k o‘ rsatish
imkoniyati hozirgi kunda bir qator yirik davlatlarning milliy manfaatlari ijrosidagi
qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.
Shuni ta’kidlash kerakki, zamonaviy davrda hech bir davlat mustaqil o‘ z
energetik ehtiyojlari va imkoniyatlarini yuzaga chiqara olmaydi. Ayniqsa, jahon
siyosatida energiya taqchilligi va xavfsizligi masalalari global muammo sifatida
k o‘ rilayotgan bir davrda mintaqalar va davlatlarning bir-biriga energetik bo g‘ liqlik
darajasi yanada ortdi. Shu bois hozirgi vaqtda neft-gaz siyosati bir qator
davlatlarning, xususan, jahonning yirik davlatlari tashqi siyosiy faoliyatining
ustuvor y o‘ nalishlaridan biri b o‘ lib qolmoqda. Bunday fenomen bir qancha omillar
bilan tushuntirilishi mumkin. Jumladan, jahon neft-gaz bozori sub’ektlarining o‘ z
energetik xavfsizligini ta’minlashga b o‘ lgan ehtiyoji, neft-gaz sohasidagi samarali
biznes manfaatlari, neft-gaz xom ashyosini qazib olish, qayta ishlash,
transportirovka qilish va boshqalar. Shuni ta’kidlash joizki, zamonaviy dunyoda
neft-gaz jahon iqtisodiyotining dinamik rivojidagi eng asosiy unsur b o‘ lishi bilan
birga, umumiy xalqaro munosabatlar tizimiga ta’sir k o‘ rsatuvchi birlamchi
omillardan biri sifatida yuzaga chiqdi. Shu kabi bir qator umumiy xulosalar
natijasida Fors k o‘ rfazi arab davlatlarining zamonaviy neft-gaz siyosati istiqbollari
va imkoniyatlarini va global energetik siyosatga ta’sirini tahlil etish dolzarbdir.
Bundan tashqari, dunyo miqyosida energetik bo g‘ liqlik va energiyaning birlamchi
manbalari iste’moli hajmi oshib borayotganligi mintaqada xavfsizlikka nisbatan
1
Сафоев С. Марказий Осиёдаги геосиёсат. –Т.: ЖИДУ, 2005. - Б.96. 28

yangi tahdidlar k o‘ lamining kengayishi xavfini tu g‘ diradi. Shuning uchun
“Arabiston oltiligi” davlatlari oldida mintaqaviy energetik xavfsizlikni ta’minlash
masalasi har qachongidanda dolzarbdir.
Fors k o‘ rfazi neft makonlari rayonlarining o‘ ziga xos xususiyati shundaki,
bu mintaqada neft qazib olish jarayoniga k o‘ p mabla g‘ sarflanmaydi. Chunki,
zahiralarning er qatlamining qulay qismida joylashganligi, yuqori bosim va
asosiysi sifatli xom ashyo mavjud b o‘ lib, ma’lumotlarda keltirilishicha, 1 barrel
neft qazib olish uchun 2-3 AQSh dollari sarflanadi. Bunday imkoniyatlar
mintaqadagi arab davlatlarining iqtisodiy rivojlanishi va qolaversa jahon
siyosatidagi o‘ ziga xos o‘ rnining oshishini ta’minlab kelmoqda.
Fors k o‘ rfazi mintaqasidagi barqarorlikni ta’minlashda Saudiya
Arabistonning o‘ rnini alohida ta’kidlash kerak. Saudiya Arabistoni Qirolligi
farovonligi t o‘g‘ ridan-t o‘g‘ ri neft-gaz eksporti bilan bo g‘ liq ekan, davlat tashqi
siyosatida neft omili eng ustuvor y o‘ nalish hisoblanadi. Saudiya Arabistoni
dunyoda neft xom ashyosi zahirasi eng katta davlat hisoblanib, umumdunyo
tekshirilgan resurslarning t o‘ rtdan bir qismi OPEK zahiralarining 33 % ushbu
mamlakat hissasiga t o‘g‘ ri keladi. OPEK siyosatini asosan shu mamlakat
belgilaydi. Saudiya Arabistoni OPEKning etakchi a’zosi sifatida, kartel bitimining
buzilishi holatlariga ba g‘ rikenglik bilan munosabatda b o‘ ladi va zarur holda
tashkilot sotuvlar umumiy hajmini oshirib yubormasligi uchun o‘ z kvotasini
kamaytiradi. Shuning hisobiga neft ishlab chiqaruvchi etakchi mamlakatlar nafaqat
neft narxini yuqori darajada saqlab turishga, balki uni rivojlangan davlatlarda
sanoatning texnologik printsiplarini o‘ zgartirish va neftni energiya manbaining
boshqa turiga almashtirishga kuchli ra g‘ bat tu g‘ ilmaydigan tarzda tartibga solishga
muvaffaq b o‘ lmoqdalar 1
. Shu bilan birga dunyo b o‘ yicha neft qazib olishning 13 %
ni Saudiya Arabistoni amalga oshiradi. Gaz sektori ham salmoqli o‘ rin tutib,
YaIM ning 15 %ni tashkil qiladi. Mamlakat sarhadlarida jahon gaz zahiralarining 6
% joylashgan b o‘ lib, Rossiya, Eron va Qatardan s o‘ ng t o‘ rtinchi o‘ rinda turadi.
1
Сафоев С. Марказий Осиёдаги геосиёсат. –Т.: ЖИДУ, 2005. - Б.97. 29

Neft omili ahamiyatining oshishi o‘ z navbatida Saudiya Arabistoni va
K o‘ rfaz davlatlarining, “neft barcha arablarga tegishli” tamoyili mavjud b o‘ lsada,
butun arab va islom olamidagi o‘ rni va mavqeini oshiradi. Shu bois Saudiya
Arabistoni energetik siyosatining asosiy vazifasi arablar bilan munosabatlarda
muvozanatni o‘ rnatish hisoblanib, bu arab olamidagi birlikni ta’minlash,
mintaqadagi diniy va g‘ oyaviy keskinlikni yumshatish va fundamental
kayfiyatning yanada keng quloch yoyishining oldini olish bilan bo g‘ liqdir.
FKADHK davlatlarining k o‘ pchilik qismi OPEK a’zolari hisoblanadi. Bu
esa mintaqa davlatlarining bugungi kunning dolzarb masalalarini hal etishda,
iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlash masalalarida muhim o‘ rin tutishini ta’minlaydi.
Bevosita neft-gaz masalalari dolzarb ahamiyat kasb etar ekan, mintaqadagi
Quvayt, Qatar va BAA davlatlarini ham alohida e’tirof etish lozim. Xususan,
Birlashgan Arab Amirliklar neft zahiralari b o‘ yicha jahonda Saudiya Arabistoni va
Iroqdan keyingi uchinchi o‘ rinda turadi. Uning neft zahiralari hajmi 97,8
mlrd.barrel b o‘ lib, jahon neft zahiralarining deyarli 10 %ni tashkil qilmoqda.
Bundan tashqari gaz zahiralari 6,6 trln. kub. m.ni tashkil qiladi. Bu k o‘ rsatkich
Amirlikning jahon gaz zahiralarining 4 %ga ega ekanligini k o‘ rsatada. Qatarning
ham energetik salohiyati yuqori b o‘ lib, gaz zahiralari borasida dunyoda Rossiya va
Erondan keyingi uchinchi o‘ rinda turadi. Mamlakatda jahondagi eng yirik gaz
manzilgohlaridan biri “North Field” joylashgan. Mintaqadagi eng katta neft
zahiraga ega b o‘ lgan davlatlardan biri Quvayt hisoblanadi. Uning jahon neft
zahiralaridagi ulushi 14 %ni tashkil qiladi 1
. Bunday imkoniyatlar samarasi o‘ laroq
K o‘ rfazdagi arab davlatlarining iqtisodiy o‘ sish sur’ati oshib bormoqda. Jumladan,
faqatgina 2002-2006 yillarda Fors k o‘ rfazi arab davlatlari neft eksportidan 1.5 trln.
AQSh dollari foyda k o‘ rishgan b o‘ lib, bu o‘ tgan oxirgi besh yillikka nisbatan ikki
marta k o‘ p k o‘ rsatkich hisoblanadi 2
. “Goldman Sachs” ekspertlari guruhining
bashoratiga k o‘ ra neft eksportidan tushadigan daromad 2030 yilga borib 5.1 trln.
1
Солиҳов М. Глобал энергетик сиёсат // Жамият ва бошқарув. - № 1. – 2008. – Б.66.
2
Шайхутдинов М.Е. Персидский залив как формирующийся геополитический регион: основные тенденции
развития. 06.03.2008 г. www . iwep.kz. Институт мировой экономики и политики.
30

AQSh dollarini tashkil etadi. Birgina 2010 yilning birinchi kvartalida BAA neft
eksportidan 17 mlrd. AQSh dollar, Saudiya Arabistoni esa 51 mlrd. AQSh dollari
foyda k o‘ rgan.
Arabiston oltiligi davlatlarining ulkan energetik imkoniyatlari jahonning
yirik davlatlari e’tiborini tortmasdan qolmaydi. Ayniqsa global energetik iste’mol
darajasining kun sayin oshib borayotganligi, neft va gaz zahiralarining esa tobora
kamayib borishi, bundan tashqari, muqobil energiya manbalarini yaratish
harakatlari unchalik ham kutilgan natija bermayotganligi energetik raqobatning
kuchayishiga sabab b o‘ ldi. Ma’lumki, jahon energetik ehtiyojlarning asosiy qismi
neft va gazga boy mintaqalar hisobiga qondirilib kelinmoqda. Xususan, birinchi
navbatda Fors K o‘ rfazi, Markaziy Osiyo mintaqasi va Kaspiy xavzasi jahon neft-
gaz bozori sub’eklarining faoliyat maydoni hisoblanadi. Shu bois mazkur
mintaqalardagi siyosiy tanglik, bir qator tarixiy nizolarning hal etilishi va siyosiy –
ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash muammolariga echim topilmayapti. FKADHK
davlatlari ma’lum ma’noda butun Yaqin Sharq mintaqasidagi nisbatan barqaror
davlatlar hisoblansada, umumiy xavfsizlikni va ishonchli sherikchilik
munosabatlarini ta’minlash masalalarida umumiy xavfdan xoli emas.
Energetik bo g‘ liqlikning o‘ sishi alohida bir davlatning o‘ z milliy energetik
xavfsizligini mustaqil ta’minlash imkoniyati cheklanganligini anglatadi. Shu bois
Kengash davlatlarining geoenergetik manfaatlari bevosita Eron va Iroq kabi
davlatlarning mintaqada tutgan o‘ rniga ham bo g‘ liq. Chunki Eron Islom
Respublikasining mintaqadagi siyosiy – mafkuraviy o‘ rni va yuqori energetik
salohiyati mintaqa davlatlari tashqi siyosatiga ta’sirini o‘ tkazmasdan qolmaydi.
Demak, Fors k o‘ rfazi mintaqasi energetik xavfsizligiga nisbatan zamonaviy
tahdidlar k o‘ lamini tadqiq etganda ikki asosiy jihatga e’tibor berish lozim. Birinchi
masala mintaqaviy energetik xavfsizlikka nisbatan ichki tahdidlar hisoblansa,
ikkinchidan, yirik davlatlarning geosiyosiy manfaatlari t o‘ qnashuvi omilini
o‘ rganish muhimdir. 31

Fors k o‘ rfazi mintaqasi energetik xavfsizligiga ta’sir k o‘ rsatuvchi ichki
omillari:
- Bugungi kunda FKADHK davlatlarining siyosiy va iqtisodiy
xavfsizligiga eng katta tahdid Eronning yadroviy dasturi borasidagi siyosatidir.
Jahon hamjamiyatining Eronga nisbatan keskin siyosiy va iqtisodiy bosimlari
Kengash davlatlarining jiddiy xavotiriga sabab b o‘ lmoqda;
- Iroqdagi vaziyatning t o‘ liq izga solinmaganligi Kengash
davlatlarining istiqbolli iqtisodiy loyihalari amaliyotiga salbiy ta’sir k o‘ rsatmoqda.
Ma’lumki, Iroqda jahon neft zahiralarining 11 % joylashgan. Bu k o‘ rsatkich
mintaqaviy energetik loyihalarni amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi;
- Tobora diniy nizolarning avj olayotganligi, sunniy va shia mazhabi
o‘ rtasidagi doimiy raqobat muhiti, natijada mintaqaga nisbatan butun bir terrorizm
o‘ cho g‘ i sifatida qaralishi, islom dini va madaniyatiga nisbatan radikal
qarashlarning kuchayishi neft va gaz sohasiga xorijiy investitsiyalarning jalb
qilinishi va istiqbolli bozorlarni egallashga o‘ z ta’sirini k o‘ rsatmoqda;
- Mintaqa davlatlari xavotiriga sabab b o‘ layotgan navbatdagi omil bu –
an’anaviy resurs – neft va gaz zahiralarining cheklanganligidir. Shu jihatdan
Kengash davlatlari va qolaversa butun mintaqa davlatlarining tabiiy resurslardan
oqilona foydalanish, eksport hajmini kamaytirish borasidagi yondashuvlaridagi
ixtilof eng dolzarb masala hisoblanadi. Arabiston oltiligi davlatlarining iqtisodiy va
siyosiy barqarorligi asosan neft-gaz omiliga bo g‘ liq b o‘ lib kelgan.
Fors k o‘ rfazi mintaqasi xavfsizligiga, xususan energetik xavfsizligiga ta’sir
k o‘ rsatuvchi tashqi omillar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
- Insoniyatning jahondagi tabiiy zahiralarning tugab borayotganligini
anglashi va xususiy ehtiyojlarni qondirish manfaati natijasida Fors k o‘ rfaziga
nisbatan tahdidlar yanada kuchaydi. Alohida ta’kidlash joizki, ushbu mintaqa
davlatlari tabiiy resurslarga qanchalik boy b o‘ lishmasin, doimo dunyoning qudratli
davlatlari uchun nishon b o‘ lib kelganlar va hozirgi davrda ham nizolar, ichki
kelishmovchiliklar hamda ziddiyatlar avj olgan siyosiy beqaror mintaqa 32

hisoblanadi 1
. Qudratli davlatlarning mintaqadagi siyosati bevosita neft va gaz
resurslarini q o‘ lga kiritish bilan bo g‘ liq ekanligi bugungi kunda hech kimga sir
emas. Bu borada Prezidentimiz I.A.Karimovning quyidagi mulohazalari muhim
ahamiyatga ega: “...kimda-kim neft va gaz zaxiralariga hukmronlik qilsa, dunyoga
hukmron b o‘ lishi mumkin degan qarashlar kuchayib bormoqda. Va aksincha –
kimdaki shunday resurslar b o‘ lmasa, neft-gaz, umuman, uglevodorod xom
ashyosiga ega boshqa davlatlarga nisbatan turli harakatlar ham sodir b o‘ layapti.
Chunki qudratli davlatlar yaxshi biladiki, mana shunday boylik kimning q o‘ lida
b o‘ lsa, u boshqalarni o‘ z ta’siriga olishning kaliti, vositasi b o‘ lib xizmat qiladi” 2
.
- Jahon miqyosida energetik iste’mol darajasining oshib borayotganligi,
xususan, Osiyo segmenti ulushining ortishi mintaqada keskin siyosiy raqobat
muhitini yanada keskinlashtirishi mumkin. Energoresurslar iste’moli dunyo
miqyosida 2030 yilgacha 60 % ga oshishi bashorat qilinmoqda 3
. Bu jarayon ham
bevosita Eron bilan bo g‘ liq. Bugungi kunda Xitoy, Hindiston, Pokiston, Yaponiya
kabi davlatlarning energetik ehtiyojlari kundan kunga ortib bormoqda. Bu davlatlar
mintaqadagi energetik raqobatda ishtirok etishdan va manfaatli tashqi energetik
siyosatdan manfaatdordir. Jumladan, Eron gazining Xitoygacha tortilishi, Eron-
Pokiston-Hindiston quvuri borasidagi munozaralar Kengash davlatlari tashqi
energetik siyosatida alohida e’tirofga sabab b o‘ lmoqda. Chunki, Eron FKADHK
davlatlarining asosiy energetik raqobatchisiga aylanishi mumkin.
Xulosa qilganda Fors k o‘ rfazi xavfsizligi, FKADHK davlatlari energetik
xavfsizligi masalalari Kengash davlatlari tashqi siyosatida asosiy ustuvor y o‘ nalish
hisoblanadi. Jahon miqyosida neft va gazga b o‘ lgan talabning oshishi va k o‘ pchilik
davlatlarning taraqqiyoti ushbu resurslarga bo g‘ liq ekanligi jahon siyosatida va
umuman zamonaviy xalqaro munosabatlar tizimida FKADHK davlatlari roli oshib
borayotganligini k o‘ rsatadi. Bundan tashqari, 1970-yillarning boshida Misr
prezidenti Anvar Sadatning neft va siyosatning bir xil ma’no kasb etishini
1
Солиҳов М. Глобал энергетик сиёсат // Жамият ва бошқарув. - № 1. – 2008. – Б. 66 -67.
2
Каримов И.А.. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари – олий қадрият. Т.14. - Т.:Ўзбекистон, 2006. – Б.105.
3
Жизнин С.З. Энергетическая дипломатия России. – М., 2005. – С.25. 33

ta’kidlaganligi bugungi kunda ham o‘ z ahamiyatini y o‘ qotmadi. Neftdan siyosiy
bosim sifatida foydalanish va energetik resurslarning siyosiylashtirilishi
tendentsiyalari bugungi kunda ham kuzatilmoqda.
2.2. Mintaqaviy xavfsizlik va davlatlararo hamkorlik bo‘yicha Saudiya-Eron
ra qobati
Jahon globallashayotgan bir sharoitda Fors k o‘ rfazi davlatlari jahon iqtisodiy
va siyosiy tizimida o‘ zining muhim o‘ rnini egallab kelmoqda. Ayni paytda
ularning ichida Eron, Saudiya Arabistoni alohida o‘ ringa ega. Ulkan strategik
ahamiyatga, beqiyos yoqil g‘ i-energetika manbalariga ega b o‘ lgan Fors k o‘ rfazi
davlatlari bugungi kunda eng yirik moliyaviy donor sifatidagi mavqei tufayli arab
dunyosidagi alohida nufuziga ega.
K o‘ plab tadqiqotchilar mazkur muammoga davlatlarning globallashayotgan
jahondagi ma’rifatli o‘ zaro aloqalari nuqtai nazaridan razm solishga intilishadi.
Ma’lumki, «islom birdamligi» ahamiyatini, ayniqsa bugungi islom omili
faollashuvi bosqichida pasaytirib k o‘ rsatish mumkin emas. Ma’lum tarixiy omillar
tufayli k o‘ plab arab xalqlari amalda hozirgi zamon taraqqiyot oqimining deyarli
ortida qoldi. Musulmon dunyosidagi chuqur ildizga ega kelishmovchilik va hatto
qarama-qarshiliklarni hisobga olgan holda, qaloqlikni bartaraf etish maqsadida
konfessional asosda birlashish ijobiy ahamiyatga ega. Bunda faqat, I.Melixov s o‘ zi
bilan aytganda, «islom birdamligi» singari asosdagi birlashmalar «birdamlik»ni
qarshi turish, dushmanlik, vayron qilish tomon burib yuborishga intilayotgan
siyosiy va diniy ekstremistlarning quroliga aylanib qolmasligi kerak 1
.
Tadqiqotchining fikricha, hozirgi paytda Islom Konferentsiyasi Tashkiloti
(IKT), Islom Olami Uyushmasi (IOU) kabi xalqaro tizimlarning faoliyati tufayli
butunjahon musulmon davlatini tuzish g‘ oyasi yangi mazmun bilan boyidi, zero
«yangi xalqaro islom tartibi», «yangi islom axborot tartibi», «yangi islom xalqaro
1
Мелихов И.А. Арабские монархии Персидского залива на этапе модернизации (70–90-е годы).
Автореферат диссертации на соискание уч. ст. д.и.н. – М.: ИВРАН, 2000. – С. 28. 34

iqtisodiy tartibi» kontseptsiyalari ishlab chiqildi. X.Gaysumova ishonch
bildiradiki, «barcha qarama-qarshiliklarga qaramasdan «islom birdamligi»
kontseptsiyasi jahondagi jarayonlarning globallashuvi hamda qaloq mintaqalarning
zamonaviylashuvi holatida sermahsuldir. Bu doktorina nisbatan olganda
betakrordir, unga o‘ xshashi boshqa birorta mafkurada y o‘ q. Islom birodarligi
arablar va arab b o‘ lmaganlar, boylar va kamba g‘ allar, osiyoliklar va afrikaliklar
o‘ rtasidagi davlat chegaralarini y o‘ qqa chiqaradi. Bu doktorina printsiplari t o‘g‘ ri
q o‘ llaganda musulmon mamlaktlari chindan ham dunyodagi salmoqli kuchga
aylanishi mumkin».
Ayni paytda FKADHKga a’zo eng yirik mamlakat – Saudiya Arabistoni –
Islom birdamligi harakatining etakchisi b o‘ lib, uning bu boradagi ahamiyatini
munosib baholash zarur. Saudiya Arabistoni xalqaro musulmon tashkilotlarini
tashkil qilish va moddiy q o‘ llab-quvvatlashda katta ahamiyat kasb etayotir. Bu
albatta, yuqorida qayd qilinganidek, hozirgi Saudiya jamiyatida islomning
ahamiyati ortgani natijasidir.
K o‘ pgina siyosatshunoslar shu munosabat bilan Islom Konferentsiyasi
Tashkiloti (IKT) va Islom Oliy Uyushmasi (IOU) faoliyatiga e’tiborni jalb qilyapti.
Ayni shu tashkilotlar islom birligi haraktining siyosiy omili hisoblanadi. Bu
harakatning kelgusi istiqboli, vesternatsiya jarayoniga qarama-qarshi turishda IKT
va IOU faoliyatining samaraliligi, mazkur harakat nazariy negizining tashkilotga
a’zo mamlakatlar ichki va tashqi siyosati bilan uy g‘ unligi k o‘ zdan kechirilmoqda.
Tadqiqotlarda bu jarayon, Saudiya Arabistonining ahamiyati va uning hozirgi
tashqi siyosatiga oid asosiy faoliyat y o‘ nalishlari Saudiya Arabistoni
Podshohligiga musulmon olamida berilgan maqomni u qanchalik oqlashi
masalasiga asosiy e’tibor qaratilayotir 1
.
Mazkur tashkilotlarning «islom tartibi» va «islomiy birdamlik» g‘ oyalarini
k o‘ zdan kechirar ekan, aksariyat kuzatuvchilar, «musulmonlarning birligi va
birodarligi» g‘ oyalarini z o‘ r berib tar g‘ ib qilayotgan ayni shu tashkilotlar va
1
Тангиров И.Х. Иран и политические процессы в зоне Персидского заливе на современном этапе. Автореф.
Т:. ТашГИВ, 2005. – С.12. 35

ularning ayrim a’zolari qator muhim hamda dolzarb masalalar yuzasidan yakdil
emas, deb tan olishmoqda. Xususan, Falastin muammosiga yondoshuvda bir xil
mavqening o‘ zi y o‘ q, bu tashkilotlarga a’zo davlatlarning k o‘ pchiligi birdamlik va
hamjihatlik g‘ oyalari bir chetda qolib, aksariyat o‘ z siyosiy va iqtisodiy
manfaatlariga amal qilyapti.
Biroq xalqaro islom tashkilotlarida tashqi siyosat va faoliyatni g‘ oyaviy
asoslash arab hukmdorlari uchun o‘ ta muhim. Saudiyalik tadqiqotchi A.X.As-
Suve g‘ o‘ z davlatining tashqi siyosiy faoliyati qoidalarini bayon qilib yozadi:
«Siyosiy doiralar amal qilayotgan qadriyatlarning, boshqacha aytganda, tashqi
siyosat miqyoslarini belgilovchi g‘ oyaviy qadriyatlarga ayni shu doiralarning
sodiqligi darajasi davlatning tashqi siyosatiga ta’sir k o‘ rsatadi. Bu qadriyatlar
hukmron siyosiy doiralar uchun xalqaro maydondagi faoliyatni legitimatsiyalash
manbai b o‘ lib xizmat qiladi. Siyosiy doiralar bu qadriyatlarga qancha sodiq b o‘ lsa,
ular tashqi siyosatda shu darajada erkin aks etadi. Bunga birinchi jahon urushi
tugaganidan keyin liberal qadriyatlar tizimiga tayanib ish tutgan Amerika tashqi
siyosati, shuningdek, markscha-lenincha g‘ oyaviy qadriyatlarga amal qilgan sobiq
Sovet tashqi siyosati misol b o‘ la oladi. Saudiya tashqi siyosatining tahlili esa bu
borada islomiy qadriyatlardan kelib chiqilayotganini k o‘ rsatadi» 1
. Shunday qilib,
bu islomning qadriyatlar asosi sifatidagi muhim ahamiyatini ta’kidlaydi. Saudiya
Arabistoni tashqi siyosat borasida asosan shu qadriyatlarga tayanadi. Ayni shu
ta’rifda, «Realniy golos» axborot portalida jamoaviy ishlanmasini joylashtirgan
rossiyalik mualliflarning fikricha, muhim jihat mavjud – «Saudiya Arabistonining
tashqi siyosiy y o‘ lining negizini tashkil qiluvchi islomiy qadriyatlar Amerika
liberalizmi yoxud sovet kommunizmi qadriyatlari bilan aynan o‘ xshashdir» 2
.
Boshqacha aytganda, davlatning hukmron doiralari va jamoatchilik sodiq b o‘ lgan
qadriyatlar (bu o‘ rinda - islomiy) tizimidan foydalanish omillariga diqqat - e’tibor
jalb qilinadi. Saudiyalik muallif o‘ z mamlakatining g‘ oyaviy-mafkuraviy
1
Саудовская Аравия и мусульманский мир: внутренний и внешний аспект финансовой помощи. –
Информационный портал Реальный голос. – http :// www . real - voice . info .
2
Qarang : O ’ sha joyda . 36

qadriyatlari negizini liberal demokratik va sobiq Ittifoqning markscha-lenincha
mafkurasi bilan bir vaqtning o‘ zida qiyoslar ekan, rossiyalik tahlilchilarning
e’tiroficha, bizlarni mazkur asoslarni qayta k o‘ rib chiqishga va mamlakatning
hukmron doiralari ichki va tashqi siyosiy vazifalarni hal etishda amal qilayotgan
qadriyatlar tizimiga o‘ zgartirishlar kiritishiga e’tibor qaratishga undaydi. «Gap
mazkur qadriyatlardan voz kechish haqida emas (bunday yondoshuv, avvalo, ayni
davlat qurilishi uchun halokatli b o‘ lardi), balki qadriyatlar y o‘ nalishlari tizimini
tubdan qayta k o‘ rib chiqish yoki ularning tamomila qayta talqin qilinishi haqida
borayotir. Ular hamisha qotib qolgan holatda b o‘ lmaydi, lekin har gal
o‘ zgarayotgan dunyoga va shunday dunyoda davlatning roli o‘ zgaruviga
moslashadi» 1
. Bizningcha, Saudiya davlati siyosatini belgilovchi qadriyatlar
tizimini «tamomila qayta talqin qilish» g‘ oyasi (SAP qadriyatlarini g‘ arb
demokratiyasi va kommunistik totalitar tuzum qadriyatlari bilan o‘ xshatish ham)
ishonarli emas. Saudiya mustabid hokimiyatining diniy legitimatsiyasiga, ustiga
ustak diniy aqidasiga biron bir o‘ zgartish kiritish yoki uni taftish qilishni hozir
tasavvur qilish qiyin. Bunday urinish kutilmagan oqibatlar keltirib chiqarishi hech
gap emas. Bu borada, bizningcha, hukmron doiralarning o‘ zlari amal qilayotgan
qadriyatlarga munosabatini faqat qayta k o‘ rib chiqishlari, ularning hozirgi zamon
voqeligi va xalqaro rivojlanishning yangicha shart-sharoitlariga ichki hamda tashqi
siyosatni muvofiqlashtirish talablariga mos ravishda shunday qadriyatlarning
xususiyatlarini, ularni joriy qilish darajasini o‘ zgartirish yoki davlatning tashqi
siyosiy mezonlariga kiritish haqidagina gap b o‘ lishi mumkin.
Saudiya Arabistoni musulmon davlatlarining etakchisi b o‘ lishga da’vogar
ekan, tashqi siyosati shunga mos ravishda islomiy aqidalarga mos b o‘ lishi kerak,
degan fikrni k o‘ plab ekspertlar ma’qullayaptilar. Uning hududida islom olamining
eng muhim qadamjolari joylashgan b o‘ lib, jahon musulmonlari imkoniyatlari
darajasida bu joylarga haj safari bilan boradilar, ziyorat qiladilar. Rossiyalik
muallif A.Yakovlevning fikricha, «Mana shuning o‘ zi podsholik tashqi siyosatida
1
Qarang : Тангиров И.Х. Иран и политические процессы в зоне Персидского заливе на современном этапе.
Автореф. Т:. ТашГИВ, 2005. – С.13. 37

etakchi xususiyatlardan biri sifatida «islom omili»ni ajratib k o‘ rsatish uchun
kifoya», chunki, «mamlakat hukmronlari haj safaridan nafaqat islom olamidagi
ta’sirini mustahkamlash, balki tom ma’noda tashqi siyosiy manfaatlari y o‘ lida ham
foydalanadi” 1
. Feodal- mustabid tuzumlar va ularning mafkurachilari musulmonlar
birligi, panislomizm va panarabizm g‘ oyalarini davlatlararo munosabatlar nuqtai
nazaridan hamisha yoqlab kelganligi, ustiga ustak islom olamini rivojlantirish
borasida xalifalikning «oltin davri» va uni kelgusida qayta tiklash g‘ oyasi ilgari
surib kelingani ta’kidlanadi. «Panislomizm yoki panarabizm harakatining
tashabbuskori b o‘ lgan davlatning poytaxti bunday xalifalikning markazi b o‘ lishi
kerakligi esa shubhasiz» 2
. Ayni paytda hozir shu islom davlatlari musulmon
jamoalarining milliy va diniy kontseptsiyalari o‘ rtasidagi tabiiy ziddiyatlarni ularni
birlashtirish maqsadini q o‘ ygan holda hal qilishni m o‘ ljallayapti. Xususan, Saudiya
Arabistoni TIV Islom ishlari departamenti direktori M.ash-Sharifning s o‘ zlariga
k o‘ ra, «Islomiy birdamlikka da’vat islom va arab davlatlarini birmuncha keng
k o‘ lamli birlashuvga y o‘ naltirish b o‘ lib, musulmonlarni zamonaviy jamiyatlar
doirasida islom bayro g‘ i ostida jipslashtirish va shu asno islom mamlakatlari
o‘ rtasida yaqin hamkorlikni y o‘ lga q o‘ yish, ziddiyat va kelishmovchiliklarni islom
ta’limotiga muvofiq bartaraf etish, imkon boricha tinch vositalar bilan hal qilish,
jahon jamoatchiligi, ayniqsa insoniyatni yadro urushi va qir g‘ in - barotlardan
saqlab qolish borasidagi hamkorlikni ta’minlash, butun insoniyat farovonligi
y o‘ lida ma’rifiy jamiyat barpo etishga hissa q o‘ shishdan iborat» 3
.
Aksariyat tadqiqotchilar Saudiya Arabistoni hukmron tabaqalariga xos
ikkiyuzlamachilikka e’tiborni jalb qiladilar, ayni shu holat ular yuritayotgan tashqi
siyosatning hamisha ziddiyotli b o‘ lishini ta’minlab kelayotir. Bir tomondan,
«Amerika imperializmining ittifoqchisi va mijozi sifatida» Saudiya Arabistoni
uning tashqi siyosiy chora-tadbirlarini q o‘ llab-quvvatlashi kerak. Boshqa
1
Яковлев А.И. Исламский фактор в политике Саудитов в 90-е годы XX в. // Ближний Восток: проблемы
региональной безопасности (сборник статей). – М., 2000. – С. 67.
2
Жданов Н.В. Исламская концепция миропорядка. – М.: Международные отношения, 2003. – С. 14.
3
Qarang : Мелихов И. Арабо-исламская составляющая внешней политики арабских государств Персидского
залива // Россия и мусульманский мир. – М.: ИНИОН, 2000. – № 8. – С. 90. 38

tomondan, musulmon olamining etakchisi tariqasida Saudiya podsholigi sionizmga
va Isroilning tashqi siyosiy qadamlariga qarshi chiqib, Falastin va Sharqiy Quddus
masalasida aniq mavqega ega b o‘ lishi zarur. Ayni shu nuqtada ham islomiy
birdamlikni amalga oshirishda sustkashlik k o‘ zga tashlanadi.
Islom dunyosi doirasidagi xalqaro aloqalarda Saudiya Arabistoni salmoqli
o‘ ringa ega ekanidan qat’i nazar Saudiya Arabistoni Podshohligi ni mazkur
mamlakat xalqaro siyosatining asosini tashkil qiluvchi islomiy qadriyatlarning
bosh tar g‘ ibotchi-tashviqotchisi, musulmon mamlakatlarining shubhasiz etakchisi
va rahbari sifatida qaror toptirish vazifasi oson ish emas. Jumladan, ADL Saudiya
Arabistonini «Ollohning nazari tushgan o‘ lka» sifatida ta’riflaydi, biroq «haqiqiy
islom davlati» maqomiga Pokiston ham da’vogarlik qilayotir. Bu borada uni Islom
Olami Kongressi (IOK) q o‘ llamoqda. Islom harakatining etakchisi sifatida Misr
ham k o‘ rsatilmoqda. Bunga bir qator asoslar bor, Misrning al-Azhar tashkiloti
obr o‘ -e’tibori juda yuksak ekani ham shu jumlaga kiradi 1
.
Ayni paytda Saudiyaning arab-musulmon olamidagi yuksak mavqeini qaror
toptirish uchun ar-Riyodning qudratli vositasi bor – bu rivojlanayotgan
mamlakatlarga, avvalo Afrika-Osiyo mintaqasidagi davlatlarga iqtisodiy yordam
b o‘ lib, bu y o‘ l Saudiya tashqi siyosiy y o‘ lining jiddiy y o‘ nalishi tusini olgan. SAP
tashqi siyosatining strategik vazifalari r o‘ yxatida «iqtisodiy yordam k o‘ rsatish»
t o‘ rtinchi o‘ rinda. Dastlabki o‘ rinlarni tashqi xavfsizlikni ta’minlash, arab va islom
dunyosi mamlakatlari bilan birdamlikni rivojlantirish, va nihoyat, xalqaro
barqarorlik va tinchlikni ta’minlash masalalari egallagan. Rossiyalik
tahlilchilarning uqtirishicha, Saudiya hukmron doiralari bunday yordamni, aslida,
xalqaro aloqalar sohasidagi boshqa vazifalarini hal qilishning eng qulay
usullaridan biri sifatida qaraydi.
XX asrning 90-yillariga qadar ikki davlat hukumatlari, diniy rahbarlari va
islomiy harakatlarining arab va islom dunyosida va hatto xalqaro miqyosda
kechayotgan k o‘ plab siyosiy jarayonlarga nisbatan munosabatlari deyarli bir xil
1
Жданов Н.В. Исламская концепция миропорядка. – М.: Международные отношения, 2003. – С. 15. 39

edi. Biroq, eronlik va saudiyalik diniy ulamolar, 90-yilda Iroqning Quvaytga
qilgan tajovuzini qoralab chiqqan b o‘ lsalarda, ammo, Saudiya Arabistoni erlariga
xorijiy davlatlarning q o‘ shinlari kiritilishini qattiq tanqid ostiga oldilar.
SAP hududlariga xorijiy q o‘ shinlar kiritilgandan boshlab Saudiya
Arabistonidagi radikal islomchilari Podshohlikda AQSh kuchlarining mavjud
b o‘ lishiga qarshi urush e’lon qilib, Podshohlikning Xobar va Dahron
shaharlaridagi AQSh harbiy bazalarida bir necha teraktlar sodir etdilar.
Vashingtonning 2003 yilda Irokqa qilgan harbiy operatsiyalari bir qator arab
mamlakatlaridagi kabi Saudiya Arabistoni va Eronlik k o‘ plab diniy rahbarlar va
muxolif partiyalar orasida qattiq noroziliklarni keltirib chiqardi.
RANDning yaqindagi xabariga ko‘ra, mazhablar o‘rtasidagi farq Saudiya va
Eron o‘rtasidagi aloqalarning yomonlashuviga olib keluvchi eng asosiy sabab
emasligi keltirib o‘tilgan. 2011-yilda Arab inqiloblari boshlangunga qadar ikki
mamlakat o‘rtasidagi aloqalar siyosiy doiradan ancha olislab ketgan edi 1
.
Saudiya – Eron ziddyatlarini mintaqadan tashqarida ham ko‘rish mumkin. Bu
ikki mamlakatning Yaqin Sharqdagi muammolar bo‘yicha pozitsiyasi har xil. Uzoq
davr hukmronlik qilgan diktatorlarning Tunis, Misr va Liviyada a g‘ darilishi AQSh
tomonidan Saddam Husaynning olib tashlangandagi holati kabi mintaqadagi
kuchlar muvozanatiga ta’sir qildi. Shunga qaramay, 2011-yildagi inqiloblar, 2003-
yildagi Iroqdagi ozodlikdan farqli o‘laroq, siyosiy islohotlarni kutishdan
charchagan mahalliy aholi tomonidan amalga oshirildi. Bu inqiloblar har qanday
ko‘rinishdagi qirolliklarni a g‘ darishni o‘zining bosh maqsadi qilib olgan siyosiy
namoyishchilarni al-Saud oilasi uchun eng katta xavfga aylantirdi. Foreign Affairs
jurnalida Maykl Doran tasvirlaganidek “Bugungi kun inqiloblari ish va siyosiy
vakillikni o‘zida birlashtirgan mahalliy talablar orqali amalga oshirilmoqda.”.
Saudiya va Eron ham bu kabi mahalliy muammolardan holi emas va shuning
uchun ular o‘z fuqarolariga har tomonlama qoniqtiruvchi sharoitlar yaratib berishi
lozim.
1
Doran M . S . The Heirs of Nasser: Who Will Benefit from the Second Arab Revolution? // Foreign Affairs . – No.3 .
– 2011 . –Р. 1 9 . 40

Xususan, Suriya masalasida ikki davlat qarama-qarshili shunday: Suriyada
Hozirda davom etayotgan B.Assad boshqaruvidagi hukumat va siyosiy-harbiy
oppozitsiya o‘rtasidagi kurash bugunga kelib haqiqiy ma’noda mintaqaviy
mojaroga aylandi. Chunki, bu Suriyaning o‘zidagi ichki nizogina emas, balki
mintaqadagi yirik kuchlar bevosita yoki bilvosita ikki tarafdan birini qo‘llash
orqali ushbu nizoga aralashib qolganligi bilan xarakterlanadi. Saudiya Arabistoni
va Eron misolida oladigan bo‘lsak, SAP anti-Assad muholifatiga yon bosuvchi
mintaqaviy kuchlardan biri hisoblansa, Eron esa Assad hukumatini saqlab qolishga
intiladi. 2009-yil oktabrda. SAP Suriya bilan munosabatlarning yaxshilanishida
Damashqning mintaqadagi muhim rolini e’tirof etdi, ham B.Assad rejimi va Eron
o‘rtasidagi munosabatlarining pasayishiga harakat qildi 1
.
Saudiyaning Suriya bilan ziddiyati bir qancha omillarga, siyosiy sabablarga
bo g‘ liq. Birinchidan, Saudiya hech qachon B . Assad va uning Baath partiyasi ilgari
surgan mafkurani qo‘llab-quvvatlamagan. Ikkinchidan, Suriyadagi sunniy
muholifatning alaviylar rejimi tomonidan doimiy bostirilishi Ar-Riyodni doimo
noqulay ahvolga solib kelgan. Va nihoyat uchinchidan, Assad rejimining qulashi
mintaqadagi Saudiya Arabistonining eng asosiy raqibi Eronning kuchsizlanishiga
olib keladi. SAP-Eronning Suriya masalasi bo‘yicha ziddiyatlari hamon davom
etmoqda va davlatlar o‘z pozitsiyasini himoya qilmoqda 2
.
Shunday bo‘lsada, Saudiyaning Suriya rejimini o‘zgartirish borasidagi
harakatlari davlatning Arab bahori bo‘yicha olib borayotgan siyosatini bilan mos
tushmaydi. Ar-Riyod hech qachon inqilobiy harakatlarni qo‘llab-quvvatlamagan.
Boshqa Fors ko‘rfazi davlatlari esa Suriya bo‘yicha o‘z siyosatlarida Saudiya
manfaatlarini o‘zida aks ettiradi, chunki ularda Saudiya kabi cheksiz resurslar va
qudrat mavjud emas. Shu sababdan Ko‘rfazda Eron va Arab oltiligining
pozitsiyalari mutanosib emas.
1
Benedetta B. "The Ongoing Battle for Beirut: Old Dynamics and New Trends," INSS Memorandum No. 111 ,
December 2011.
2
Benedetta B. & Yoel G., "Saudi Arabia and Qatar's Role in the Regional Efforts to Oust Assad,” Atlantic Council
New Atlanticist Blog , April 6, 2012. 41

Xulosa qilib aytganda, Eron va Saudiya Arabistoninning olib borayotgan
siyosati mintaqa xavfsizligiga katta ta’sir o‘tkazmoqda. 1979-yilgacha ikki davlat
o‘rtasidagi aloqalar ikki qirollik oilasi tashabbusi tufayli jadal suratlarda rivojlandi.
Eronda sodir bo‘lgan “Islom inqilobi”dan so‘ng Eron va Saudiya Arabistoni
dushman va raqib davlatlarga aylanib qolishdi. Shundan keyin, Ko‘rfazdagi
geosiyosiy jarayonlar ham keskin tus oldi. Eron-Iroq urushida SAPning Iroqqa
ko‘mak berishi o‘zaro aloqalarning yanada yomonlashuviga olib keldi. Manfaatlar
to‘ g‘ ri kelganda esa Eron va SAP Iroqqa qarshi urushda birlashdi va keyinchalik
aloqalar yana uzildi. Eron va SAP azaldan Fors ko‘rfazida yetakchilikka intilib
kelmoqda. Bunda neft sohasi, iqtisod, harbiy sohalarda raqobatchiga aylanishgan
va ikki davlatning o‘zaro raqobatlari va ziddiyati mintaqadagi hatto Yaqin
Sharqdagi geosiyosiy jarayonlar va xavfsizlikka ta’sir ko‘rsatmoqda.
Iroq inqirozi nafaqat Eron-Saudiya Arabistoni munosabatlarini
yomonlashishiga balki, Fors K o‘ rfazidagi vaziyatlarning keskinlashishiga olib
keldi hamda Saudiya Arabistonida muxolifatchilarning kuchayishi, diniy
kuchlarning yanada radikallashuviga, Yaqin Sharqda islomlashuvning yangi
oqimlari yuzaga kelishiga sabab b o‘ ldi. 42

3 BOB. FORS KO‘RFAZI MINTAQASIDAGI SIYOSIY IQTISODIY
JARAYONLARDA ERON VA SAUDIYA ARABISTONINING TUTGAN
O‘RNI
3.1 Fors Ko‘rfazi mintaqasida iqtisodiy integratsiya jarayonlarida Saudiya
Arabistoni va Eronning tutgan o‘rni
Fors k o‘ rfazi mintaqa si geosiyosiy, geoiqtisodiy va geostrategik nuqtai
nazaridan juda qulay erda joylashgan. Mazkur hududga – Eron Islom Respublikasi,
Iroq va olti arab davlatlari: Saudiya Arabistoni Podshohligi, Baxrayn, Qatar,
Quvayt, Birlashgan Arab Amirliklari va Ummon davlati kiradi. Fors k o‘ rfazi
davlatlari ikki okean va uch qit’a orali g‘ ida joylashgan b o‘ lib, zamonaviy jahon
aloqalarida Afrika va Osiyo o‘ rtasida bir k o‘ prik vazifasini bajaradi. Ular jahon
bozorida toboro ehtiyoj kuchayib borayotgan energetika va turli tabiiy resurslarga
boy davlatlar hisoblanadi. Bu erda 64,9 % neft zahiralari va 30 % tabiiy gaz
o‘ zlashtiriladi 1
. Shuni aytish lozimki, mazkur mintaqada uglevodorod manbalari,
ayniqsa gaz miqdori etarli darajada o‘ rganilmagan. Deyarli har yili sanoat borasida
yangidan-yangi o‘ zlashtirishlar yuz beradi. Fors k o‘ rfazi neftining arzonligi
jahonning yirik davlatlarini tez orada boyib ketishiga zamin yaratdi. Neft
homash y osi bu erdan Evropa Ittifoqi davlatlariga, Yaponiya hamda AQSh ga
yuboriladi. Maskur hududdan o‘ ta muhim savdo tarmoqlari o‘ tadi: Bunday vaziyat
mintaqaning geosiyosiy mavqeyining global ahamiyatini belgilaydi. K o‘ pgina
1
Александров И.А. Монархии Персидского залива :этап модернизации. - М.: Дело и Сервис.2000. - С.5.43

rivojlangan davlatlar iqtisodiy Fors k o‘ rfazidan etkazib berilayotgan energetik
zahiralariga bo g‘ liq b o‘ lgani bois mintaqada yuz berayotgan iqtisodiy, siyosiy
vaziyat doimo jahon hamjamiyati tomonidan tilga olinadi, zero mintaqada yuz
berayotgan vaziyat, ularning tashqi siyosiy qarashlaridagi o‘ zgarishlar jahon
bozoriga salmoqli ta’sir k o‘ rsatadi. Eron Islom Respublikasi O‘ rta Sharqning eng
qadimiy davlati hisoblanib, dunyo madaniyati o‘ choqlaridan biri hisoblanadi.
Jahon nashriyoti va matbuoti ushbu mamlakat xususida quyida keltirilgan
jahonning k o‘ zga k o‘ ringan siyosatshunoslari fikrlariga guvohlik beradi.
Erondagi yirik ichki muammo bu kurdlar va ozarbayjonlar milliy muammosi
hisoblanadi. «Turkiya va Iroqda b o‘ lgani kabi Eronda ham ichki geosiyosiy
jarayon sub’ektlari mavjud- bular kurdlar va ozorbayjonlar» - deya ta’kidlaydi
Z.Bjezinskiy. Hozirda - kurdlar va ozorboyjonlardan tashqari - hech bir millat
vakillari Eron yahlitligiga rahna solayotgani y o‘ q. Aytish kerakki bunday vaziyat
Eron siyosatidagi yangi krizis davrida tezlik bilan o‘ zgarishi mumkin edi 1
.
Eronning geosiyosiy istiqboli, inqilobdan keyingi dastlabki o‘ n yilga nisbatan
ancha yaxshilangan 2
. Aytish joyizki Q o‘ shma Shtatlar bilan yuzaga kelgan aloqalar
butunligicha jahon hamjamiyati uchun ham Eron uchun ham ma’lum muddatda
ziddiyatli hisoblanadi. AQSh ommaviy axborot vositalari ta’kidlashicha Eronda
yadroviy qurol mavjud b o‘ lib, u mintaqaviy xavfsizlikka rahna solmoqda.
Eron yaqinida joylashgan Saudiya Arabistoni - Arabiston yarim orolining 80
% va Qizil dengizdagi bir qancha orollarni egallagani holda Fors k o‘ rfazida
muhim geostrategik joylashuvga ega 3
. Mamlakatning neftga boyligi uni xalqaro
hamjamiyatda o‘ z ovoziga egaligini ta’minlaydi 4
- bu erda neft zahiralari 23
milliard tonnani tashkil etadi. Har yili 225 million tonna neft o‘ zlashtiriladi.
Neftdan olingan foyda davlat daromadining 92% ni tashkil etadi. Saudiya
1
Бжезинский З. Великая шахматная доска, - М.: Международные отношения, 2003, - С. 162
2
Byman D , Chudin S/ ; Egteshani F.; Green J.; Iran s Security in the Post-Revolutionaue Era. National Defence
Research Institute Rand .- Pi9ttsburg.; 2001 .- Р . 13 .
3
Абдисатторов А.А. Форс кўрфази араб давлатлари ташқи сиёсатида “ислом омили”нинг сиёсий таҳлили.
С.ф.н. олиш учун диссер.автореферати. -Т.: ТошДШИ, 2005. – Б.10.
4
Мунавваров З.И. Страны Аравийского полуострова в международных политических и экономических
отношениях ХХ века. Дис. док. полит. наук. – Т:ТашГИВ,1997. – С.67. 44

iqtisodiyoti tashqi krizis va valyuta tebranishlariga ancha bardoshli hisoblanadi.
Ushbu mustahkamlik za x irasi Qirollikning yirik miqdordagi oltin zahirasiga
asoslangan b o‘ lib, tashqi aktivlar va shuningdek uglevodorod homashyosi ishlab
chiqarish zahirasiga ham bo g‘ liq. YaIM hajmi b o‘ yicha dunyoda 26 o‘ rinni,
mintaqada esa birinchi o‘ rinni egalla y di. Isroil manbaalarining xabar berishicha
«qora oltin» Saudiya Arabistoni zahirasiga har yili 100 mlrd dollar daromat
keltiradi 1
. E ng faol davlat AQSh bilan hamkorlik qiladi. Arabiston neftdan
keladigan foydani mustaqil ravishda o‘ zlashtira yoki x orijiy banklarga q o‘ ya
olmaydi. Ayrim mutaxassislarning hisoblashlaricha chet el banklarida Saudiya
Arabistonining 160 mlrd . dollar miqdorida pullari yi g‘ ilib qolgan 2
. Yana ayrim
mutaxassislar esa yanada kattaroq raqamlarni keltirishadi-470 mlrd . dollar 3
. Bir
necha o‘ n yillar ilgari hali erga ishlov berish, baliqchilik hamda marvarid qazib
olish bilan shu g‘ ullanib kelgan Saudiya Arabistoni aholisi tarixiy qisqa vaqt
mobaynida keng qamrovli qayta tiklanishni boshidan kechirdi, bunyod etilgan
zamonaviy neft va neftkimyoviy sanoat k o‘ p sonli energetika, injinerlik, transport
inshootlari hamda ijtimoiy infrostruktura shular jumlasidandir. Bularning barchasi
90-yillarga kelib Arabiston aholisining 86 % shaharlarda istiqomat qilishiga olib
keldi 4
. Iroq y o‘ nalishi Saudiya geosiyosatida muhim o‘ rinni egalladi. K o‘ p millatli
kuchlarning Iroqqa qarshi operatsiyasi davrida, Quvaytni Iroq okkupa ts iyasidan
ozod qilgan asosiy jangari kuchlarni qabul qilishda Saudiya bosh plasdarm
vazifasini bajargan. O‘ sha kunlarda Arab Ummasi birligiga sezilarli zarba etgan.
Saudiya Arabistoni uchun yana bir kalit strategik y o‘ nalish, geosiyosiy
ekspan ts iyada yana bir vektor chizi g‘ i mavjud. Bu Fors k o‘ rfazidir. K o‘ pgina
mamlakatlarning iqtisodiy, siyosiy va harbiy manfaatlari t o‘g‘ ri keladigan ushba
hududda ustunlikni q o‘ lga kiritish u ch un Saudiya Arabistoni va Eron o‘ rtasida
1
Нартов Н.А.. Геополитика. – М.: НИТИ-ДАНА. Единство, 2003. – С.331.
2
Всемирная история. Новейший период. Хидоятов Г.А., Гуламов Х.Г.Ташкент 1999 АО УЧКУН, - С.293
3
Гафуров С.М., Мирзобоев М.М. Государства Персидского залива: обеспечение экономической
безопасности. Маяк Востока. Таш.ГИВ 2001.№1-2 – С. 30
4
Г.Гукасян, А.Филоник. Аравийская интеграция. Мировая экономика и международные отношения. - М.
2004, №2. – С. 81. 45

kurash ketmoqda 1
. Jahonga Qizil dengiz portlaridan chiqishning muqobil
imkoniyatlari mavjudligi k o‘ rfa z akvatoriyasi ustidan nazoratni bir muncha
pasaytiradi. Eron shiyalari va Saudiya sunniylari o‘ rtasida dushmanlik kayfiyati
diniy qarashlarning turlicha ekanligidandir.
2001 yil 11 sentyabr voqealaridan s o‘ ng terroristik aktda ishtirok etgan
aksariyat terroristlar Saudiyalik ekanligi ma’lum b o‘ ldi. Amerika matbuotida
Saudiya Arabistoni t o‘g‘ risida k o‘ plab Vashington siyosatida ularni «ayblash va
qoralash» holatida o‘ tganligi t o‘g‘ risida maqolalar chop etildi. Bu esa o‘ z
navbatida Amerika - Saudiya alyansiga jiddiy darz ketganidan xabar beradi.
Amerikada Saudiya Arabistonining islom dini geosiyosiy kontseptsiyasini amalga
oshiradigan mamlakat ekanligini sekin asta tushunib etishmoqda. Faqat
Erondagina geosiyosat tushunchasi butunligicha islom dini geosiyosati bilan
y o‘ g rilgan.
K o‘ pgina G‘ arb mutaxassislarining fikricha Fors k o‘ rfazining yana bir
o‘ ziga xos jihati shundaki: u ayniqsa Eron Islom Respublikasi sobiq Ittifoq
davlatlariga yaqin va ular bilan k o‘ p masofalik chegaraga ega 2
. K o‘ rinib turibdiki,
xalqaro munosabatlarda yangidan-yangi qarashlarning namoyon b o‘ lishi, dunyo
siyosati tuguni b o‘ lgan Iroq hamda Af g‘ onistonda yuz bergan voqealardan s o‘ ng
yanada kuchaydi. Fors k o‘ rfazi joylashuvi hamda ahamiyati haqida gapirar
ekanmiz Islom dini ta’siri va uning o‘ rni haqida gapirmay ilojimiz y o‘ q. Saudiya
Arabistoni podshohligi- Islom dini vatani hisoblanadi; O‘ zida Qatar, Quvayt, BAA
va Ummon, shuningdek Iroq Respublikasi hamda Eron Islom Respublikasini
jamlagan, yer shari aholisining oltidan bir qismi yashaydigan Arabiston yarim oroli
Islom dini markazi hisoblanadi 3
. Ta’kidlash joizki, yil sayin xalqaro aloqalarning
zamonaviy dunyo hamjamiyatida Islom dini ta’siri va mavzusi tobora ortib
bormoqda. O‘ tgan asrning 80-90-yillarida Yaqin va O‘ rta Sharqda yuz berayotgan
siyosiy jarayon nazoratini q o‘ ldan boy bergan Vashingtondagilar voqeaning
1
Абдисатторов А.А. Форс кўрфази араб давлатлари ташқи сиёсатида “ислом омили”нинг сиёсий таҳлили.
С.ф.н. олиш учун диссер.автореферати. -Т.: ТошДШИ, 2005. – Б.17.
2
O’sha joyda.
3
Islamic Development bank . Annual Report , 1416H , 1995 -1996 , - Р. 286. 46

kelajakda qanday tus olishi mumkinligini oldindan k o‘ ra olmadilar. Shuningdek,
Fors k o‘ rfazidagi monarxiya tuzumi ancha xavotirli b o‘ lib k o‘ rindi. Ular uchun
shaxsiy xavfsizlik yangicha g‘ oya kasb eta boshladi. Yaqin va O‘ rta Sharqda
o‘ rnatilgan geosiyosiy shartlar Arab monarxiyasida b o‘ lgani kabi k o‘ plab qudratli
davlatlar ham mintaqadagi bir qator muammolarga duch keldi va t o‘ laligicha ham
Yaqin Sharq ham O‘ rta Sharqda va Fors k o‘ rfazi mintaqasi miqyosida o‘ zlarining
tashqi siyosatida yangi strategik kontseptsiya qabul qilishga majbur b o‘ ldilar.
K o‘ rfaz hududidagi iqtisodiy hamda siyosiy manfaatlarda asosan ikki biri-biriga
qarshi turuvchi lagerlar t o‘ qnash keladilar. Bular: Eron bir tomondan b o‘ lsa, Iroq,
Saudiya Arabistoni hamda Quvayt ikkinchi tomondan hududdagi boshqa davlatlar
ham k o‘ rfazning siyosiy faoliyatida turli darajada ishtirok etadilar. Xususan, bir
tomondan Ummon va BAA, ikkinchi tomondan Saudiya Arabistoni va Quvayt
o‘ rtasida biror marta ham siyosiy, BAA va Eron, Qatar hamda Bahrayn o‘ rtasida
esa hududiy qarama-qarshiliklar kelib chiqmagan. Tashqi siyosiy yondashuv
nuqtai nazaridan qaralsa Fors k o‘ rfazidagi davlatlarni, ularning etnik, ijtimoiy
hamda geografik o‘ ziga xosligini hisobga olgan holda g‘ arbcha va anti g‘ arbcha
tuzumdagi guruhlarga b o‘ lish mumkin. K o‘ rfazdagi siyosiy jarayonlar rivojida
tashqi omil sifatida G‘ arb, t o‘g‘ riro g‘ i G‘ arb nomidan AQSh ta’sir etadi. XX
asrning 80-yillarida Fors k o‘ rfazida qudratli davlatlar manfaatlari t o‘ qnash keladi,
o‘ shanda Eron-Iroq urushi b o‘ lib o‘ tadi, shuningdek bu davrda Eron islom
respublikasi va Saudiya Arabistoni o‘ rtasida siyosiy qarama-qarshiliklar kelib
chiqishi, oxir oqibat k o‘ rfazga AQSh harbiylarini kirishiga olib keldi. Vaqt o‘ tgani
sari davlatlararo qarama-qarshilik tugamasdan balki o‘ zaro nizolar yanada
rivojlandi. Davlatlararo nizolarning uzoq davom etishida neft dollari muhim omil
hisoblanadi. Vashington nuqtai - nazaridan Eron I slom R espublikasining G‘ arbga
qarshi qarashlari butun Fors k o‘ rfazining umumiy barqarorligiga raxna soladi.
Eron, A QSh ning mintaqadagi asosiy siyosiy tend e n ts iyani keng qamrovli
nazoratiga qarshi turuvchi kuch sifatida namoyon b o‘ ldi. 47

Eronning AQShga nisbatan siyosiy qarshiligi o x ir oqibat k o‘ rfazda yangi
urush boshlanish xavfini soladi. Fors k o‘ rfazining geosiyosiy va strategik m a vqei
haqida k o‘ plab G‘ arb yozuvchilari o‘ z diqqatlarini jalb etarkanlar «20 asrning 70-
yillariga qadar Arab, Sharqi va Eron-Amerika hamda G‘ arbiy Evropa neft
kompaniyalari uchun «oltin asr» b o‘ lib xizmat qildi» - deb yozadilar. Neft-gaz
sanoatining rivojlanishi ularga eng k o‘ p foyda keltirdi va buning yordamida ular
o‘ zlarining neft strategiyasini belgilab oldilar 1
. Fors k o‘ rfazidagi keskin vaziyat
sekin asta y o‘ lga q o‘ yilmoqda. Mintaqadagi mamlakatlarning o‘ zaro turli
qarashlari va nizolari bartaraf etilmoqda.
Yuqorida keltirilgan fikrlarni jamlab shunday xulosaga kelish mumkin:
1. Fors k o‘ rfazining geosiyosiy ahamiyati, uning j o‘g‘ rofiy qulay erda
joylashganligi va bu jihat mazkur mintaqaning jahon kommunikatsiya tizimida
tutgan ahamiyati bilan belgilanadi.
2. Fors k o‘ rfazining geostrategik ahamiyati shundaki, u tabiiy boyliklar
va energiya resurslariga boy hisoblanadi, ayni paytda jahon bozorida bunga ehtiyoj
juda katta hisoblanadi. Shu sababli Fors k o‘ rfazidagi Arab davlatlari, shuningdek
Eron mavqei o‘ ta baland hisoblanadi.
3. AQSh, Buyuk Britaniya, Rossiya kabi k o‘ plab qudratli davlatlar
k o‘ rfaz hududidagi davlatlar bilan hamkorlik qilish uchun kurashadilar. Bu esa o‘ z
navbatida global miqyosda dunyoda iqtisodiy, siyosiy peshqadamlikni q o‘ lga
kiritishga yordam beradi. Fors k o‘ rfaziga nisbatan AQShning qiziqishi boisi
shundaki, uning iqtisodiyoti ushbu mintaqadan olib ketilayotgan neftga bevosita
bo g‘ liq. AQShning ushbu mintaqaga olib borayotgan siyosati keng miqyosda
dunyoda hukumronlikni q o‘ lga kiritishga qaratilgan. AQSh, Fors k o‘ rfazi butun
Osiyo siyosatida o‘ ta muhim ahamiyat kasb etgani bois, bu erga o‘ z harbiy
kuchlarini joylashga harakat qiladi. Ushbu mintaqada Vashington tomonidan
nafaqat iqtisodiy balki harbiy strategik aspekt sifatida qaraladi. Negaki ushbu
mintaqa ikki okean va uch qit’a orali g‘ ida joylashgan, bu esa AQShga butun
1
Саттаров Т.С. Нефть и антиимпериалистическая борьба. – Т.:ФАН, 1974 с 61-67. 48

EvroOsiyo hamda harbiy jihatdan qudratli Rossiyani nazorat qilishda o‘ ta qulay
omil hisoblanadi.
3.2. Fors Ko‘rfazi mintaqaviy xavfsizligini ta’minlash borasida Eron Saudiya
Arabistoni munosabatlaridagi siyosiy ziddiyatlar
Eronda oxirgi paytlarda arab dunyosining sunniy davlatlariga nisbatan
adovatning keskinlashib borayotgani sezilmoqda. Birinchidan, bu Saudiya
Arabistoniga taalluqlidir. Oxirgi o‘ ttiz yil davomida, ya’ni 1979 yil fevralda Eron
hukumati tepasiga islomchilarning kelganidan s o‘ ng, Eron-Saudiya Arabistoni
munosabatlari gohida inqirozga yuz tutmoqda, gohida rivojlanmoqda. K o‘ proq,
ammo, bu munosabatlar yomon b o‘ lgan. Bu ikki davlat munosabatlariga har doim
Fors k o‘ rfazi mintaqasidagi peshqadamlik uchun davomiy kurash va neft uchun
kurash kabi ularning tashqi siyosatidagi omillar ta’sir etib kelgan. Biroq, 1979
yilgacha Eronning islomning markaziy kuchi sifatidagi ahamiyatga ega b o‘ lishiga
da’vosi y o‘ q edi 1
. Taxminan o‘ ttiz yil oldin r o‘ y bergan hodisalar Saudiya qirolligi
uchun katta zarba b o‘ ldi, zero bu hodisalar saudiyaliklarning islom olamidagi
peshqadamliklariga putur etkazdi. Saudiya Arabistonining islom olamidagi
ta’siriga doimo uning tomonidan e’lon qilingan islom respublikasi islom
dunyosining markazi sifatida gavdalanishini isbotlab kelgan Islom inqilobi rahbari,
marhum oyatullo Ruhullo Humaynining qat’iy tar g‘ ibot ishlari jiddiy tahdid
tu g‘ dirardi. Bu esa o‘ z navbatida Saudiya qirolining islomdagi muqaddas joylar
asrovchisi huquqini va uning butun islom olamidagi boshchilikni o‘ z q o‘ liga
olishida t o‘ siq b o‘ lib xizmat qilardi. Eronliklar Saudiya Arabistoni qaramo g‘ idagi
mavjud xalqaro islom tuzulmalariga bir qator alternativ tuzulmalarni tashkil
etdilar. Bunday holat ikki mamlakat o‘ rtasidagi g‘ oyaviy qarama-qarshilikka yangi
1
Месамед В.И. Новый виток ирано-саудовской конфронтации http :// www . iimes . ru / rus / stat /2008/27-12-08. htm49

siyosiy-diniy andazalarni kiritdi. Adovatning boshqa bir sababi bu Eron tashqi
siyosatidagi G‘ arbga qarshilikni o‘ zida aks etgan y o‘ ldir. G‘ arbga tomon bunday
y o‘ lda Saudiya Arabistoni Eronda islom inqilobi g‘ alaba qozonguniga qadar AQSh
bilan aloqalarini yuqori ch o‘ qqiga k o‘ tara olgan edi. Shu bilan Saudiya Arabistoni
Eron uchun faqat mintaqadagi dushman roliga mos keldi. Eron o‘ sha paytlardagi
siyosiy madaniyati an’analariga k o‘ ra o‘ zini juda shavqatsiz tutib, Saudiya
Arabistonini boshqarayotgan qirollik sulolasini taxtdan a g‘ darish shiorini
ochiqchasiga ol g‘ a surdi. Eron qirollikdagi barqarorlikni buzish uchun mahalliy
“beshinchi ustun” – yarim millionlik shia jamoalaridan foydalanib, hukumat
poydevoriga jiddiy putur etkaza oldi: shialar q o‘ z g‘ olon k o‘ tarib, hatto Makkadagi
musulmonlarning asosiy qadamjoyini vaqtincha egallab oldilar. O‘ sha paytlarda,
1980 yillarning boshida, eronliklar deyarli har yili Makka va Madinaga ziyorat
mavsumida tartibsizliklar keltirib chiqardilar 1
. Ularning fikricha, haj mavsumi
imom Humayni ta’limotiga asoslangan islom inqilobi eksporti g‘ oyalarini tar g‘ ib
etish uchun qulay paytdir. Ammo bu ham Tehron uchun etarli b o‘ lmagandek
tuyulgan, va u erda eronlik ziyoratchilar kuchlari bilan Saudiya Arabistoni hamda
G‘ arbga qarshi shiorlar ostida ommaviy namoyish va yurushlar uyushtirishga qaror
qilingan. O‘ sha yillari Eron hukumati hajga k o‘ proq musulmonlarni yuborishga
harakat qilgan. Buning natijasi o‘ laroq, 1982 yilga kelib ziyoratchilar soni 180
ming kishidan ortib ketgan, bu esa inqilobdan oldingi davrdagi ziyoratchilar soniga
qaraganda t o‘ rt baravarga k o‘ p 2
. Avvaliga saudiyaliklar qat’iy chora
q o‘ llashmagan, ammo eronlik ziyoratchilarning namoyishlari hajni o‘ tkazilishiga
t o‘ sqinlik qila boshlaganida Ar-Riyod Eron ziyoratchilari guruhlarining
boshliqlarini mamlakatdan chiqarib yuborish, Eron uchun haj kvotalarini
kamaytirish kabi choralarni q o‘ llay boshladi. Bundan Tehronning tar g‘ ibot ishlari
ozgina b o‘ shashdi, ammo 1987 yilga kelib bu ishlar o‘ zining oldingi kuchi bilan
tiklandi. O‘ sha yili 150 ming eronlik ziyoratchilar Qirollikning katta shaharlari
1
Косач Г.Г. Дамасский саммит ЛАГ как предлог для саудовско-иранского противостояния
http :// www . iimes . ru / rus / stat /2008/05-03-08 b . htm
2
Абдисатторов А.А. Форс кўрфази араб давлатлари ташқи сиёсатида “ислом омили”нинг сиёсий таҳлили.
С.ф.н. олиш учун диссер.автореферати. -Т.: ТошДШИ, 2005. – Б. 2 0 .50

k o‘ chalarida q o‘ z g‘ olonga aylanib ketish xavfiga ega katta namoyishlar
o‘ tkazganlar. Saudiya hukumati namoyishni tarqatishga borishgan. Natijada 300
eronlik ziyoratchi olamdan k o‘ z yumib, yana shunchasi mahalliy kasalxonalarga
joylashtirilgan. Eron uchun bunday holat “Makkani murtad vahhobiylardan
tozalash”ga chaqiruvlar bilan hamrohlikdagi Saudiya Arabistoniga qarshi yangi
vasvasani oshirishga sabab b o‘ ldi. Natijada, 1988 yilda, taraflar diplomatik
aloqalarni uzdilar. Qirollik uchun ichki siyosatdagi beqarorlik xavfi ikki
tomonlama muloqotdan olinadigan shubhali foydadan toshi o g‘ irroq edi. Ar-Riyod,
shuningdek, islomdagi muqaddas joylarga ziyorat uchun Eronga beriladigan
kvotalarni jiddiy ravishda kamaytirdi. Shu orada qarama-qarshilik keskinlasha
boraverdi. Ushbu qarama-qarshilik 1989 yilda oyatullo Humaynining o‘ limidan
s o‘ ng t o‘ xtatildi va bu bilan ashaddiy mutaassiblik davri tarixda qoldi. Prezidentlik
hukumatiga kelgan islom pragmatiklari – avvaliga Eron Islom Respublikasining
ustuvor geosiyosiy y o‘ nalishlarini qat’iyatsiz qayta k o‘ rib chiqishni boshlagan va
qotib qolgan g‘ oyaviy farazlarni yumshatish ehtiyojiga kelgan Ali Akbar Hoshimi
Rafsanjoni, s o‘ ng yaqin kunlargacha har qanaqasiga haqorat qilib kelingan G‘ arb
bilan muloqotni rivojlantirishga bel bo g‘ lagan Sayid Muhammad Xotamiylar
mintaqadagi ikki titan (Saudiya Arabistoni va Eron) d o‘ stlashishini tushunib
etdilar. Yana, Eronda shoh tuzumi yillaridagi kabi, Tehron va Ar-Riyodni nizoli
rishtalarga qaraganda bo g‘ lab turuvchi rishlar k o‘ pligi aniqlandi. Tehron shialar
barcha musulmonlarning rahnamosi b o‘ lishi dargumonligini vaqtincha tushundi.
Aynan shuning uchun islom olamining asosiy qadamjolariga homiylik qiluvchi va
islomdagi sunniylik y o‘ nalishi son jihatidan ustunlik qiluvchi mamlakatlarda
shubhasiz obr o‘ ga ega b o‘ lgan Saudiya Arabistoni Eronning Islom konferentsiyasi
tashkiloti (IKT)dagi ta’sirining kuchayishini, ayniqsa, uning ushbu etarli darajada
uyushmagan xalqaro tuzumdagi raisligi davrida, xotirjamlik bilan qabul qildi. 1991
yilga kelib ikki mamlakat o‘ z aloqalarini tikladilar. K o‘ p o‘ tmay, Hoshimi
Rafsanjoni va bir necha yildan s o‘ ng Xotamiylar Saudiyaga tashrif buyurdilar.
Ular Saudiya Arabistoni rahbarlarini ikki mamlakatning hamfikrligi butun 51

musulmon olamining birligini k o‘ p jihatdan aniqlab berishini tasdiqladilar. Buning
ketidan taraflar k o‘ plab xalqaro muammolar b o‘ yicha umumiy y o‘ llarni
muvofiqlashtirishga kelishib oldilar. Shu bilan birga, yana yaqin kunlarda, marhum
qirol Fahd davrida, ikki mamlakatning Yaqin Sharqdagi vaziyatni hal etish
b o‘ yicha qarashlari deyarli bir xil b o‘ lgan. Ikki mamlakat poytaxtlarida sionizm
bilan kurash va Isroilga nisbatan murosasizlik shiorlari yangragan. 1997 yil dekabr
Tehronda Islom Konferentsiyasi Tashkilotiga a’zo mamlakatlarning yuqori
darajadagi uchrashuvida ikki mamlakat ushbu tashkilotning shtab-kvartirasini
Quddus (Ierusalim) shahriga k o‘ chirishga har tomonlama yordam k o‘ rsatish
b o‘ yicha o‘ z qat’iyatlarini bildirdilar. Eron va Saudiya Arabistoni iqtisodiy sohada
faol hamkorlikni boshlab, o‘ zaro muhim loyihalarni amalga oshirish b o‘ yicha
o‘ nlab kelishuvlarni imzoladilar. Hatto shahzodalardan b o‘ lgan Mudofa vaziri
Sulton “Eronlik birodarlar – bizning mintaqadagi asosiy hamkorlarimizdir” – deb
aytgan. 2000 yil fevralda Saudiya qirolligining uch katta - Ar-Riyod, Jidda va
Daxron shaharlarida katta Eron savdo-sanoat k o‘ rgazmalari b o‘ lib o‘ tgan. Har
ikkala mamlakat avvallari dunyo neftini qazib oluvchi peshqadamlar sifatida jiddiy
janjallashishga t o‘g‘ ri kelgan OPEKda samarali hamkorlikni boshladilar 1
.
Eron hukumati tepasiga kelgan neokonservator Prezident Mahmud
Ahmadinajodning kelishi avvaliga Saudiya qirolligi bilan aloqalarni kuchaytirish,
mintaqadagi muammolar va islom olamining birligi masalasida hamfikrlik
y o‘ llarini qidirish bilan ifodalandi. Xususan, ikki davlat rahbarining Makkada
b o‘ lib o‘ tgan IKT yi g‘ ilishidagi uchrashuvi foydali b o‘ lgan. Unda ikki rahbar
islom olamidagi muhim muammolar va Eron-Saudiya Arabistoni aloqalari
masalalarini muhokama qilishgan. Shundan s o‘ ng Ahmadinajod va Abdulloh
mintaqa va dunyodagi muqarrar va muhim muammolar b o‘ yicha maslahatlar
o‘ tkaza boshladilar. Ushbu yi g‘ ilishlarda uzoq yillardan beri davom etib
kelayotgan sunniy va shialar orasidagi ishonmovchilikka asoslangan g‘ oyaviy
qarama-qarshiliklardan kelib chiquvchi keskinlikni bartaraf etish masalalari asosiy
1
Абдисатторов А.А. Форс кўрфази араб давлатлари ташқи сиёсатида “ислом омили”нинг сиёсий таҳлили.
С.ф.н. олиш учун диссер.автореферати. -Т.: ТошДШИ, 2005. – Б. 12. 52

mavzulardan biri b o‘ lib kelgan. Mahmud Ahmadinajodning 2009 yilda Saudiya
Arabistoniga qilgan birinchi rasmiy tashrifi islom olamidagi peshqadam ikki davlat
orasidagi ishonchning tiklanishi davom etishiga xizmat qildi va ularning sunniy-
shia nizosining namoyon b o‘ lishi sababi b o‘ yicha o‘ zaro bezovta
b o‘ layotganliklarini k o‘ rsatdi.
Ammo, vaqti bilan Eron-Saudiya Arabistoni munosabatlarida o‘ zaro
erishilgan yutuqlarni y o‘ qqa chiqaruvchi yangi nozik nuqtalar k o‘ rinmoqda.
Tehronning katta harbiy tayyorgarliklaridan, ya’ni atom dasturining amalga
oshirilishi va o‘ zining shimoliy q o‘ shnisi atom quroliga ega b o‘ lish imkoniyati Ar-
Riyodni tashvishga solmoqda. Bunday vaziyatga Ar-Riyod mavjud kuchlar
muvozanatini buzuvchi omil sifatida qaramoqda va bu omil islom olami jamiyatida
Qirollik ahamiyatini susaytiradi deb hisoblamoqda. Bunga q o‘ shimcha Saudiya
Arabistonini Eron Islom Respublikasi mintaqadagi ulkan davlatga aylangani va
Yaqin Sharqda o‘ ziga teng keladigan raqobatchiga ega emasligi haqidagi
M.Ahmadinajodning yaqin kunlardagi bayonoti tashvishga soldi. Biroq, Eron-
Saudiya Arabistoni muloqotidagi eng ixtilofli omil bu ularning arab-isroil
masalasini hal etishdagi bir-biridan farq qiluvchi qarashlaridir. Eron nuqtai nazari
ma’lum. Zero, ushbu nuqtai nazar Isroil davlatini y o‘ q qilishdan boshqa Isroil va
arab mamlakatlari o‘ rtasidagi muloqot imkoniyatini k o‘ rmayotgan
M.Ahmadinajodning deyarli har kuni yangrayotgan mulohazalarida aks etmoqda.
Oxirgi yillarda, shu orada, ushbu masalada Saudiya Arabistonining
qarashlari anchagina tadrijiy jihatdan rivojlandi. Saudiya Arabistoni k o‘ p
holatlarda Eron qarashlarini q o‘ llab-quvvatlagan davlatdan ushbu masalada imkon
qadar barcha ixtilofli tomonlar manfaatlarini k o‘ zda tutuvchi tinchlik muloqoti
tashabbuskoriga aylandi. Bu esa o‘ z navbatida oxirgi haftalarda, ayniqsa, 2010
yilning dekabrining o‘ rtalarida, Tehronda Saudiya Arabistoniga qarshi q o‘ pol
i g‘ volar va namoyishlar shaklini qabul qilgan ikki mamlakatning keskin qarama-
qarshiligiga sabab b o‘ ldi 1
. Namoyishlar Eron poytaxtida joylashgan Saudiya
1
Месамед В.И Новый виток ирано-саудовской конфронтации http :// www . iimes . ru / rus / stat /2010/27-12-10. htm53

Arabistoni elchixonasi binosi va Saudiya Arabistoni aviakompaniyasi
vakolatxonasi b o‘ lib o‘ tdi. Tehrondagi Saudiya Arabistoni aviakompaniyasi
vakolatxonasi oldida o‘ tkazilgan namoyishlar paytida namoyishchilar Saudiya
Arabistoni qirolini “kofir” va xoin degan shiorlarni baland ovozda dona-dona qilib
aytdilar. Binoga o‘ t q o‘ yilishi va talon-toroj qilinishi, u erga shisha idishlarning
tashlanishi kameralarga olingan b o‘ lib, o‘ sha kuniyoq ushbu olingan materiallar
internetga joylashtirildi. Ularda Saudiya qirolini haqoratlovchi gaplar yaqqol
eshitiladi va shu bilan birga oxirgi kunlarda Isroil va arab dunyosi o‘ rtasidagi
aloqalarning mustahkamlanib borishiga qarshi e’tirozlar ifodalangan. Biroq, ti g‘
Saudiya Arabistoni qiroli tomonidan ilgari surilgan tinchlik tashabbusining ol g‘ a
siljishiga qarshi qaratilgan. Bu hujjat, ma’lumotlarga k o‘ ra, isroil va arab
mamlakatlari o‘ rtasidagi, agar yanada kengroq qarasa butun islom olami bilan,
hamfikrlikni mustahkamlashga y o‘ naltirilgan. Ushbu masala b o‘ yicha k o‘ plab arab
siyosatchilari Eron o‘ rnini sharhlashar ekan, Tehronni gegemonlikka intilishda va
tang vaziyatlarni hal etishda o‘ z qarashlarini mintaqaga bo g‘ lashlikda
ayblashmoqda 1
.
Saudiya Arabistoni aviakompaniyasi vakolatxonasiga qarshi o‘ tkazilgan
namoyish tashkilotchilari bu ishlarni Saudiya Arabistonining Isroil bilan o‘ z
aloqalarini yaxshilash rejalariga qarshi e’tiroz sifatida qilganliklarini aytdilar.
Aftidan, ular noyabrda Nyu-Yorkdagi BMT shtab-kvartirasida o‘ tkazilgan
konfessiyalararo muloqot b o‘ yicha xalqaro konferentsiyada Saudiya qiroli o‘ zining
arab-isroil masalasini hal etish b o‘ yicha ilgari aytilgan tashabbusiga yana
qaytganini nazarda tutishgan. O‘ shanda, ma’lumki, konferentsiyada qatnashib,
Saudiya qiroli tashabbusini arab-isroil masalasini tinch hal etish y o‘ lidagi yaxshi
asos deb aytgan Isroil prezidenti Shimon Peres bu rejani q o‘ llab-quvvatlagan.
Shu kunlarda Eron diniy arboblarining bayonotlarida o‘ z ma’nosiga k o‘ ra
islomdagi ikki asosiy y o‘ nalishlar o‘ rtasidagi qarama-qarshilikni aks ettirmoqdalar.
Masalan, Eron diniy arbobi hujjat ul-islom Donishmand o‘ zining matni 2010 yil 21
1
Абдисатторов А.А. Форс кўрфази араб давлатлари ташқи сиёсатида “ислом омили”нинг сиёсий таҳлили.
С.ф.н. олиш учун диссер.автореферати. -Т.: ТошДШИ, 2005. – Б.13. 54

dekabrda internetga joylashtirilgan xutbasida ya’ni amru ma’rufida sunniylarga
nisbatan beadab gaplarni aytishni o‘ ziga ep k o‘ rgan. Mamlakatning diniy
namoyondalari orasida nufuzga ega b o‘ lgan oyatullo Safi Gulpayagoni o‘ z
izdoshlariga murojaat qilib, “(Saudiya Arabistonida rasmiy tan olingan islom
y o‘ nalishi tarafdorlari) Vahhobiylardan ehtiyot b o‘ ling, ular shialarga qarshi urush
ochib b o‘ lishgan” – degan. Eronda mashhur boshqa bir klerikal arbob oyatullo
Makarrim Sherozi salafiylardan (fundamentalist sunniylardan) kelib chiqqan
shialarni y o‘ q qilish xavfli ekanligi haqida fatvo chiqardi. U Makkaga haj arafasida
eronlik ziyoratchilarga murojaat qilib, shialarga qarshi uydirmalar bilan
sheriklashmaslik uchun Saudiya hukumati tarqatadigan tar g‘ ibot materiallarini
umuman o‘ qimaslikka chaqirdi. Ammo oyatullo Husayn Nuri Hamadoni
chegaradan chiqib, ziyoratchilardan haj paytida “u vahhobiylardan” hech narsa
sotib olmaslikka chaqirdi, zero, aks holda bu shialarni o‘ ldirayotganlarning
boyishiga imkoniyat tu g‘ diradi. Shu bilan birga Isfahon imom xatibi oyatullo
Yusuf Tabotaboi o‘ zining xutbalarida g o‘ yo Saudiya ruhoniylari sunniylarni
ochiqchasiga shialar bilan kurashga i g‘ vo qilishlari haqida keskin gaplar qilgan.
Natijada, Eron-Saudiya Arabistoni qarama-qarshiligining hozirgi davri nafaqat
islomdagi asosiy y o‘ nalishlar adovatining eski taxlitini (stereotipini), balki Yaqin
Sharq mintaqasidagi ikki muhim mamlakatning rahbarlari o‘ rtoqlashayotgan
siyosiy reallikka b o‘ lgan turli qarashlarni namoyon qilmoqda.
Eron va uning “yadroviy dasturi” atrofidagi muxitning umumiy va bosqichli
keskinlikning oshishi jarayonida Texronga ilk kuch signali Vashington yoki Isroil
emas, Ar-Riyod tomonidan yuborilgan. Yaman hududi va chegaralarida 2009
yilning noyabrida boshlangan Saudiyaning harbiy harakatlarini aynan shunday
baholash mumkin. Qurolli aviatsiya va o g‘ ir artelleriyani keng qamrovli q o‘ llash
asosida o‘ tkazilgan operatsiyaning maqsadi – zaydiy qurolli birlashmalarini, ya’ni
Eron q o‘ llab-quvvatlovchi Yaman shialarini, chegaralardan Yaman ichiga quv g‘ in
etish 1
.
1
Куделев В.В. Эр-Рияд первым послал силовой сигнал Тегерану http://www.iimes.ru/rus/stat/2009/27-11-
09.htm 55

Ikki davlat chegaralaridagi vaziyat keskinlashuvi, zaydiy-jangovarlari
noyabr boshida Yaman yaqinidagi Jabal Dukxan chegarasi orqali Saudiya
Arabistoni hududiga o‘ tishidan boshlandi. Bunda saudiya chegarachisi o‘ ldirilgan,
11 ta harbiy yaralangan. Zaydiylarda xam k o‘ pgina y o‘ qotishlar b o‘ lgan. Kurash
natijasida ular Yaman hududiga qaytishgan.
Harbiy aviatsiyani keng qamrovli q o‘ llash bilan birgalikda, saudiyaliklar
chegarada o‘ z quruqlik kuchlarini k o‘ paytira boshladilar. Q o‘ shimcha harbiylar
etkazib berish maqsadida, saudiya hukumati tomonidan Jizan aerodromida fuqaro
aviatsiya y o‘ nalishlari yopildi.
Yamanlik shia mazhabiga mansub Zaydiy-isyonchilari darxol javob
qaytardilar. Ularning kommyunikesida, “agar saudiya hukumati bizga qarshi
hujumlarni davom ettirsa, biz himoya huquqimizdan foydalanib, bu agressiyani
qaytarish uchun barcha choralarni k o‘ ramiz” deb ogoxlantirishgan edi.
Zaydiylarning sodir b o‘ lgan voqeaga nisbatan o‘ z qarashini ularning rasmiy vakili
Muxammad Abdul Salom e’lon qildi, unga k o‘ ra aynan Saudiya Arabistoni
chegarachilari birinchi b o‘ lib isyonchilarga qarshi o‘ t ochgan ular esa o‘ z
navbatida javob berishga “majbur” b o‘ lgan. Bunda uning ta’kidlashicha,
isyonchilar “doim saudiya kuchlari bilan har qanday t o‘ qnashuvga y o‘ l
q o‘ ymaslikka harakat qilganlar”. Havo bosqinchiligi xaqida gapirilar ekan,
zaydiylarning ta’kidlashicha, saudiya Harbiy havo kuchlarilari tomonidan fosfor
bombalari q o‘ llangan 1
.
2009 yilning 8 noyabr kuni Saudiya Arabistoni mudofaa vaziri o‘ rinbosari
shaxzoda Xalid ibn Sulton ibn Abdulaziz o‘ z nutqida tasdiqladi 2
. Unga k o‘ ra 4
saudiyalik harbiy xizmatchi bedarak y o‘ qolgan deb topilgan. Shuningdek u 3
harbiy xizmatchi o‘ limi va 15 soldat yaralangani, xamda zaydiylar kirib kelgan
hududlarda nazorat tiklangani xaqida e’lon qildi. Shunga qaramay, BMT
ma’lumotlariga qaraganda, saudiya hukumati mojaro hududida joylashgan 240
1
Месамед В.И. Публикации wiki leaks и проблемы ирано-арабского добрососедства
http :// www . iimes . ru / rus / stat /2010/15-12-10 b . htm
2
Месамед В.И Новый виток ирано-саудовской конфронтации http :// www . iimes . ru / rus / stat /2008/27-12-08. htm56

qishloqlardagi aholini xavfsiz erlarga k o‘ chirishga majbur b o‘ lgan. “Ash-Sharq al-
Ausat” gazetasi ma’lumotlariga qaraganda, saudiya harbiylari o‘ z navbatida 155
isyonchilarni xibsga olganlar.
Aynan shu davrda Eritreya muxolifati boshliqlaridan biri, Eronni
zaydiylarga Eritreya orqali qurol etkazib berishda aybladi. Eritreya Demokratik
alyansi boshli g‘ i Bashir Isxok AFP ma’lumot agentligiga bergan intervyusiga
k o‘ ra, “qurol Eritreya chekka shaxarlariga, asosan Assabga kelib tushadi,
keyinchalik tunda zaydiylar ularni Yamanga o‘ tkazadilar”.
2009 yilning 10 noyabrda Eron tashqi ishlar vaziri Manuchexra Muttaqi
mintaqa davlatlarini Yamandagi voqealarga aralashmaslikka chaqirdi.
O‘ z navbatida “Arabiston yarim orolidagi Al-Qoida” boshli g‘ i Muxammad
ibn Abduraxmon ar-Rashid shu kunning o‘ zida ogoxlantirishlar bilan chiqdi. Unga
k o‘ ra saudiya-yaman chegaralaridagi voqealar natijasida mintaqadagi sunniylar
“yaxudiy va xristian taxdididan xavfliroq b o‘ lgan, shia taxdidiga” t o‘ qnash
kelmoqdalar. Shu bilan birga u shialarni Af g‘ oniston va Iroqqa amerikaliklarning
kirib kelishini engillashtirishda aybladi.
Vermont universiteti, Fors k o‘ rfazi hududida xavfsizlik masalalari b o‘ yicha
mutaxasisi Gregori Goz saudiya-yaman chegarasidagi xolat yuzasidan quyidagicha
ta’kidlaydi, “ o‘ z harakatlari bilan Saudiya Arabistoni aniq signal yubordi. Uning
fikriga k o‘ ra bu urush (yaman armiyasi va zaydiylar o‘ rtasida) Eronning mintaqada
o‘ z ta’sirini kuchaytirish harakatlari doirasiga kiradi”.
Bundan avval Sana shia isyonchilariga k o‘ mak berishda “Eron tomonini”
aybladi. 28 oktyabrda u zaydiylar uchun qurol olib o‘ tayotgan eron kemasining
t o‘ xtatilgani va 5 eronliklar xibsga olingani xaqida e’lon qildi. O‘ z navbatida
“Ash-Sharq al-Avsat” gazetasi redaktsiya nomidan ogoxlantirishiga qaraganda,
“Eron Livanni qamrab olib va Iroqda joylashib, endilikda arab davlatlari Fors
k o‘ rfazining janubiy chegaralari b o‘ ylab joylashishni boshlaydi” 1
.
1
Месамед В.И Новый виток ирано-саудовской конфронтации http :// www . iimes . ru / rus / stat /2008/27-12-08. htm57

Endilikda, “Sovuq urushining” yangi po g‘ onasi, ya’ni Saudiya Arabistoni va
uning ittifoqdoshlari va Eron o‘ rtasida vujudga kelishi mumkin. 58

XULOSA
Olib borilgan tadqiqotlarga asoslangan holda, quyidagi asosiy xulosalarni
ifodalash mumkin:
1. X avfsizlik muammosi yuzasidan bildirilgan fikr va q arashlar o‘ rtasida
o‘ ziga xos umumiylik h amda far q lar mavjudligi ani q landi. Ularning ba’zilari
xavfsizlikni ta’minlashda shaxs omiliga katta e’tibor q aratgan b o‘ lsa, ba’zilari
davlatni oliy q adriyat sifatida, bosh q alari esa davlatlarning rolini pasaytirishga,
xal q aro h amjamiyat va xal q aro tashkilotlarning a h amiyatini k o‘ tarishga h arakat
q ilmo q da. Ular orasidagi umumiylik esa xavfsizlikning dolzarbligini e’tirof
etilishida h amda uni ta’minlashda h arbiy kuch omiliga b o‘ lgan yondashuvning
o‘ zgarishida aks etmo q da;
-zamonaviy xal q aro munosabatlarda shakllanayotgan yangi xavfsizlik tizimi
nafa q at h arbiy, balki insonning erkinlik, tenglik, h a q i q at va adolatga b o‘ lgan
q onuniy intilishlarini ta’minlovchi i q tisodiy, siyosiy va ijtimoiy so h alarni h am o‘ z
ichiga q amrab olishi zarurligi ma’lum b o‘ ldi;
-bugungi kunda milliy xavfsizlikni ta’minlashda davlat va jamiyatning asosiy
oliy q adriyati b o‘ lmish shaxsga b o‘ lgan e’tiborning ortib borishi kuzatilmo q da;
-xal q aro xavfsizlikni ta’minlashda integratsion jarayonlarni rivojlantirish,
milliy manfaatlar uy g‘ unligiga erishish h amda xal q aro tashkilotlarning a h amiyatini
oshirish barcha davlatlarning milliy manfaatlariga mos kelishi e’tirof etilmo q da;
-bunda davlatlar yangi shart-sharoitdan kelib chi qq an h olda h amda milliy,
minta q aviy va xal q aro xavfsizlikning o‘ zaro bo g‘ li q ligini t o‘ la xis etgan h olda, o‘ z
milliy manfaatlarini belgilashda dunyo h amjamiyati manfaatlarini h isobga olishlari
zarur;
2. Yaqin Sharq mintaqasi jahon hamjamiyatida o‘ zining geografik
joylashuvi, tabiy resurslarga boyligi, qulay geoiqtisodiy sharoitlarga egaligi va uch
yirik dinning kelib markazi ekanligi bilan muhim o‘ rin egallab kelmoqda. Mazkur
omillar bir tomondan mintaqa davlatlarining xalqaro maydonda iqtisodiy, siyosiy 59

va madaniy jihatdan rolining oshishiga olib kelsa, ikkinchi tomondan mintaqaning
dunyoda yirik davlatlar manfaatlari t o‘ qnashuv markaziga aylanib qolishiga sabab
b o‘ lmoqda;
3. Saudiya Arbistoni va Eron Islom Respublikalari o‘ rtasidagi o‘ zaro
munosabatlarda Livanda faoliyat yuritayotgan Hizbullohning ta’siri ham mavjud.
Suriya va Eron Livandagi shialar Hizbullohni q o‘ llab-quvvatlab kelmoqda.
Hizbulloh etakchisi Xasan Nasrulloh rasmiy Tehron va Damashq bilan Livandagi
vaziyatlar yuzasidan maslahatlar olib boradi;
Saudiya Arabistoni esa Suriya-Eron yaqinlashuvi Livandagi sunniylarning
pazitsiyalariga o‘ z salbiy ta’sirini k o‘ rsatishidan xavotirda. Saudiya hukumati
bugungi kunda ham sunniylarning olib borayotgan siyosatini q o‘ llaydi.
4. Bugungi kunda Suriyada yuz berayotgan noroziliklarga nisbatan
FKADHK davlatlari xavotirda ekanliklarini bildirmoqdalar. Shu jumladan Saudiya
Arabistoni rasmiy Damashq tomonidan muxolifat chilarga nisbatan olib borayotgan
siyosatini tanqid ostiga oldi.
5. S o‘ nggi paytlarda Arab dunyosida xususan, Shimoliy Afrika davlatlarida
va Fors k o‘ rfazi davlatlarida xususan Bahraynda namoyishchilarning chiqishlari
hukumat tomonidan bostirildi. Bahraynda uzoq yillardan buyon sunniylarning
davlat boshqaruvida ekanligidan Bahrayn shialarining noroziliklari avjiga chiqqan
davrda ushbu namoyishlarni t o‘ xtatish maqsadida Fors K o‘ rfazi arab davlatlari
hamkorligi kengashi davlatlari xavfsizlik kuchlari safida Saudiya Arabistonining
ham xavfsizlikni ta’minlash kuchlarining kiritilishi ikki davlat munosabatlariga
o‘ zining salbiy ta’sirini ko‘rsatmoqda. Saudiya Arabistoni esa avvalo K o‘ rfaz
monarxiyalari siyosiy tizimini saqlab qolish va bu siyosiy o‘zgarishlarni Saudiya
Arabistoni hududlariga o‘ tishini oldini olishga harakat qiladi; 60

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov asarlari:
1.1 Каримов И.А. Ўзбекистон ХХІ аср бўсағасида: хавфсизликка
таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари . – Т .: Ўзбекистон,
1997. – 326- б.
1.2. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлидан. Т.:
Ўзбекистон, 1998. 326 бет.
1.3. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т.: «Ўзбекистон»,
1999.- 367 б.
1.4. Каримов И.А. Ўзбек халқи ҳеч қачон ҳеч кимга қарам бўлмайди.
13-жилд. –Т.:Ўзбекистон, 2005.
1.5. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият,
2008. – 178 б.
1.6. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон
шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. – Т.: Ўзбекистон,
2009. – 56 б.
1.7. Каримов И.А. Асосий вазифамиз – ватанимиз тараққиёти ва
халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. – Т.: Ўзбекистон, 2010. – 80
б.
1.8. Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараққиётини
юксалтириш, халқимиз фаровонлигини ошириkа хизмат қилади. – Т.:
Ўзбекистон, 2011. – 48 б.
2. Me’yoriy-huquqiy xujjatlar:
2.9. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, - Т.: Адолат, 2005. бет –
3. Китоблар, ўқув қўлланмалар, дарсликлар ва
монографиялар: 61

3.10. Мунавваров З.И. Дунёвий давлат ва дин. Кўнгилдаги бузилиш. – Т.: ТошДТУ
нашриёти, 1998. – 50 б.
3.11. Мунавваров З.И. Уммон Султонлиги: тарих, иқтисод, сиёсат. – Т.: Фан, 1994.
– 54 б.
3.11. Мунавваров З.И. Ўзбекистон ва Араб дунёси // Иқтисод ва ҳисобот. – 1995. –
№ 4. – Б. 15-19.
3.12. Мунавваров З.И., Шнайдер-Детерс В. Муқаддима // Ислом ва дунёвий
давлат. – Т.: Имом ал-Бухорий жамғармаси, Ф.Эберт номидаги жамғарма,
2003. – Б. 11–12.
3.13. Муҳамедов Ҳ. Ислом ва давлат назарияси муаммолари. – Т.: Адолат, 1999. –
38 б.
3.14. Раҳматов О. Огоҳлик – муқаддас бурч. – Т.: Мовароуннаҳр, 2000. – 79 б.
3.15. Пахрутдинов Ш. Таҳдид – ҳалокатли куч. Мақола ва маърузалар тўплами . –
Т.: Академия нашриёти, 2001. – 301 б.
3.16. Прозоров С. Исломда олий ҳокимият масаласи // Ислом ва дунёвий-
маърифий давлат (Халқаро илмий-назарий анжуман материалллари). –
Тошкент, 2003. – Б. 31-34.
3.17. Ғафуров С.М. Форс кўрфази минтақаси: халқаро алоқалар, стратегия,
хавфсизлик ва мудофаа муаммолари // Шарқшунослик. – Т.: ТошДШИ, 2001.
– Б. 80-86.
3.18. Ҳасанов А. Илк ислом жамияти: динийликдан дунёвийликка ўтиш // Ислом
ва дунёвий-маърифий давлат (халқаро анжуман тезислари). – Т.: Имом
Бухорий халқаро жамғармаси, 2003. – Б. 26-30.
3.19. Каминский С.А. Институт монархии в странах Арабского Востока. – М.: Вос -
точная литература, 1981. – 152 б.
3.20. Комар В. Идеология современного исламизма и Запад // Россия и
мусульманский мир. – М.: ИНИОН РАН, 2004. – Б. 122-126.
3.21. Машин В.В., Яковлев А.И. Персидский залив в планах и политике Запада. –
М.: Наука, 1985. – 240 б. 62

3.22. Мелихов И.А. Монархии Персидского залива: этап модернизации. – М.: Дело
и сервис, 2000. – 544 б.
3.23. Мелкумян Е.С. ССАГПЗ в глобальных и региональных проблемах. - М.:
ИВРАН, 1999. – 126 б.
3.24. Сариолгалам М. Современная система международных отношений,
глобализация и исламский мир // Государство и религия в странах с
мусульманским населением /под ред. Мунавварова З.И., Крумма Р.И. –
Республиканский научно-просветительский фонд Имама ал-Бухари, Фонд
им. Ф.Эберта. – Т.: Картография, 2004. – Б. 59-65.
3.25. Саттаров Т.С. Государство Кувейт в узбекско-арабских отношениях // Сб.
научной конфе рен ции «Современное состояние и перспективы развития
двухсторонних межго сударственных отношений Республики Узбекистан и
Государства Кувейт». Т.: ТошДШИ нашриёти, 2001. – Б. 4-11.
3.26. Соловьев А.И. Политология: политическая теория, политические технологии.
– М.: МГУ им. М.В.Ломоносова: «Аспект Пресс», 2004 г. – 558 с.
3.27. Хайдаров А.А. Проблемы ближневосточного урегулирования. – Т.:
Узбекистон, 2001. – 120 б.
3.28. Хайдаров А.А., Тулаганова Н.У., Гафуров С.М. Основы политологии. – Т.:
Узбекистон, 2003. – 245 б.
3.29. Хантингтон С. Столкновение цивилизаций. – М.: АСТ, 2003. – 603 б.
3.30. Хантингтон С. Столкновение цивилизаций. Модель грядущего конфликта //
Полис. – М.: Наука, 1994. – № 1. – Б. 33-48.
3.31. Хасянов А.Ж. Предисловие // Поляков К.И. Арабский Восток и Россия:
проблема исламского фундаментализма. – М.: УРСС, 2003. – Б. 3-4.
3.32. Эндрейн Ч.Ф. Сравнительный анализ политических систем: эффективность
осуществления политического курса и социальные преобразования. - М.:
ИНФА-М, 2000. – 320 с.
Xorijiy tillardagi tadqiqot va maxsus adabiyotlar 63

3.33. Huntington S. The Clash of Civilizations and Remaking the World Order. -
Simon & Schuster, New York, 1996. - 368 p.
3.34. International Law Definition from the Montevideo Convention of 1933 on the
Rights and Duties of States. – Montevideo, 1933.
3.35. March J. The evolution of evolution. // Evolutionary Dynamics of Organizations. –
Baum/Singh, 1994. - P. 39-49.
3.36. March J., Olsen J. Rediscovering Institutions: The Organizational Basis of Politics.
- New York-London, 1989. – 227 p.
3.37. Milton-Edwards B. Contemporary Politics in the Middle East. – U.K.: Cambridge,
2000. – 256 p.
3.38. Olsen J.P. Garbage cans, new institutionalism and the study of politics. //
American Political Science Review, 95 (1), 2001. - P. 191-198.
4.Davriy nashrlar
4.39. Умаров Х.П. Ўзбекистон Республикасининг геосиёсий ҳолати //
Шарқшунослик. – 2007. – №2. – Б.110-114. Саидолимов С. Хавфсизлик
муаммосини тадқиқ этишнинг айрим жиҳатлари (Марказий Осиё
мисолида) // Шарқшунослик. – 2005. – № 2. – Б. 96-100.
4. 40 . Савичева Е.М. Политическое лидерство на Арабском Востоке: проблема
смены поколений. // Международные отношения. –М. –№ 1. –2001. –
C.45-46.
4.41. Alshayji A.K. Mutual Realties, Perceptions, and Impediment Between The
GCC States and Iran // Security in the Persian Gulf . – New Delhi , 2012. –
P.224 - 225.
4.42. Amiri R . , Ku Samsu, Fereidouni Н. Iran’s Economic Considerations after the
War and its Role in Renewing of Iran-Saudi Diplomatic Relations . // Cross-
Cultural Communication . – No.3 . – 2010 . –Р. 51-67.
4.43. Barzegar K. Iran’s Foreign Policy in Post-Invasion Iraq // Middle East
Policy. –Vol.15. –No.4. –Winter 2008. – Р .44-58.64

4.44. Chubin Sh . Iran’s Power in Context . // Survival: Global Politics and Strategy .
– No.1 . – 2009 . –Р. 168-179.
4.45. Doran M . S . The Heirs of Nasser: Who Will Benefit from the Second Arab
Revolution? // Foreign Affairs . – No.3 . – 2011 . –Р. 11-32.
4.46. Furtig H . Conflict and Cooperation in the Persian Gulf: The Interregional
Order and US Policy . // Middle East Journal . – Vol. 61. – No.4 . – 2007 . –Р. 28-
41-56.
4.47. Jahner А. Saudi Arabia And Iran: The Struggle for Power and Influence in
the Gulf // International Affairs Review. -Vol XX. -№3. -2012. –Р.48-56.
Chubin Sh. Iran’s Power in Context // Survival: Global Politics and Strategy.
–Vol. 51 . -№ .1. February – March 20 12 . – P.34-51.
4.48. Kechichian J . A. Trends in Saudi National Security // Middle East Journal . –
No.2 . –2009. –Р. 31-46.
4.49. Leigh J., Vukovic P. Po ttential Iranian Hegemony in oil Producing Islamic
Countries-Implications for Geopolitics . – L ., 2010. –Р.33-36.
4.50. Okruhlik G . Saudi Arabian-Iranian Relations: External Rapprochement and
Internal Consolidation . // Middle East Policy . – No.2 . – 2003 . –Р. 16-33.
4.51. Shenna J . C. The Case Against the Case Against Iran: Regionalism as the
West’s Last Frontier // The Middle East Journal . – No.3 . – 2010 . –Р. 50.
4.52. Smith R.W., Thomas B.L. Island Disputes and the Law of the Sea: An
Examination of Sovereignty and Delimitation Disputes // IBRU Maritime
Briefing . – Vol . 2 . – N . 4 . –2008 . –Р12-14.
4.53. Smith R.W., Thomas B.L. Island Disputes and the Law of the Sea: An
Examination of Sovereignty and Delimitation Disputes // IBRU Maritime
Briefing . – Vol . 2 . – N . 4 . –2008 . –Р.14-16.
4.54. Vaezi M. Role of Iraq and Neighbors in the Security of the Persian Gulf . //
Iranian Review of Foreign Affairs . – Vol.1 . – No.2 . – 2010 . – P.22-29.
5.Internet manbalari 65

5.55. “Foundations and Objectives,” The Cooperation Council for the Arab States
of the Gulf – Secretariat General, accessed 10 October 2011,
http://www.gccsg.org/eng/index895b.html?action=Sec-Show&ID=3
5.56. Ahmadinejad's Visit to Island Prompts UAE to Recall Iran Ambassador //
http://edition.cnn.com/2012/04/12/world/meast/uae-iran-ambassador-recall/ -
25th April, 2012.
5.57. Erdbrink T. A Tiny Island is where Iran makes a Stand //
http://www.nytimes.com/2012/05/01/world/middleeast/dispute-over-island-
of-abu-musa-unites-iran.html?_r=1 - 30th April, 2012).
5.58. Furtig H . Conflict and Cooperation in the Persian Gulf: The Interregional
Order and US Policy // Middle East Journal . –Vol. 61 . -N .4 . -2014. –P.122-
154 //
http:// www12.georgetown.edu/sfs/.../EnglishIRoftheGulfSummaryReport.pdf
5.59. Hedges C. Iran is Riling its Gulf Neighbors, Pressing Claim to 3 Disputed
Isles // http://www.nytimes.com/1992/09/13/world/iran-is-riling-its -gulf-
neighbors-pressing-claim-to-3-disputed-isles.html - 20th April, 2012 .
5.60. Heydarian R . J . Iran-Saudi Relations: Rising Tensions and Growing Rivalry //
Foreign Policy in Focus / http://www.fpif.org/articles/iran
saudi_relations_rising_tensions_and_growing_rivalry - December 2011 .
5.61. Hunter K., Gienger V. Iran Able to Block Strait of Hormuz, General
Dempsey Says on CBS // http://www.bloomberg.com/news/2012-01-08/iran-
able-to-block-strait-of-hormuz-general-dempsey-tells-cbs.html - 23rd April,
2012 .
5.62. Iran Says Critics are U.S. Plotters //
http://www.nytimes.com/1992/09/17/world/iran-says-critics-are-us-
plotters.html - 25th March, 2012 . 66

5.63. Katzman K. The Persian Gulf States: Post-War Issues for U.S. Policy, 20 1 3 //
CRS Report for Congress, July 14, 20 1 3 // Congressional Research Service -
www.fas.org/man/crs/RL31533.pdf
5.64. Ottaway М. Iran, the United States, and the Gulf: The Elusive Regional
Policy // Middle East Program (Carnegie PAPERS). -№.105. – November
2009. – 28 р. // carnegieendowment.org/files/iran_us_gulf1.pdf;
5.65. Saudi Arabia Remains Biggest Producer of Oil // Saudi Gazatte /
www.saudigazette.com - 9 January, 2013.
5.66. The Cooperation Council for the Arab States of the Gulf – Secretariat
General // http://www.gccsg.org/eng/index895b.html?action=Sec-
Show&ID=3 - 10 October 2011 .
5.67. Россия и объединения арабских государств. Российское
Агентство международной информации // http://yakovenko.
rian.ru/12/20040304/133.html
5.68. Косач И.Г. Сирия при новом президенте: тенденции политического
развития // Востоковедный сборник. – М.: ИИИБВ, 200 2 , - Вып .3 . –
С. 231.
5.69. Арутюнян А.З. "К вопросу о взаимоотношениях между Турцией и
Сирией в конце XX - начале XXI вв." // Сборник статей
"Современная Турция: проблемы и решения". – М.:. ИИИБВ,
2006, - Вып. 7. – С. 138.
5.70. Ахмедов В.Н.: “Режим и религиозная оппозиция в САР: новый тур
отношений”. // Востоковедный сборник. – М.: ИИИБВ, 2004, - вып. 6. –
С. 213.
5.71. Кирсанов Е.Е. Сирия: основные направления региональной политики
http://www.iimes.ru/rus/stat/2010/23-03-10b.htm 67

5.72. Кирсанов Е.Е. Саудовско-сирийские отношения на современном этапе. – М.,
ИИБВ, 2009 . http://www.iimes.ru/rus/stat/2009/14-01-09b.htm
5.73. Костелянец С.В. О сирийской политике США
http://www.iimes.ru/rus/stat/2010/21-04-10b.htm
5.74. Манукян С. "Исламский фундаментализм в Сирии (30-60-е годы XX в.)"
// Востоковедный сборник. – М.: ИИИБВ, 2002, - Вып. 4. – С. 234. 68

Eron – Saudiya arabistoni siyosiy va iqtisodiy raqobatining fors ko‘rfazi xavfsizligiga ta’siri

Sotib olish