Dokument ma'lumotlari

Narxi 20000UZS
Hajmi 123.3KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 18 Avgust 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

11 Sotish

Eron – Saudiya arabistoni siyosiy va iqtisodiy raqobatining fors ko‘rfazi xavfsizligiga ta’siri

Sotib olish
ERON – SAUDIYA ARABISTONI SIYOSIY VA IQTISODIY RAQOBATINING FORS KO‘RFAZI XAVFSIZLIGIGA TA’SIRI MUNDARIJA: KIRISH I BOB. XAVFSIZLIK MUAMMOSINI TADQIQ ETISHNING NAZARIY- USLUBIY JIHATLARI 1.1. Xavfsizlik tushunchasi va uning mohiyati 1.2. Xavfsizlik muammolari haqidagi kontseptual qarashlarning shakllanishi va rivojlanishi II BOB. ZAMONAVIY BOSQICHDA FORS KO‘RFAZI DAVLATLARINING SIYOSIY JARAYONLARDA TUTGAN O‘RNI 2.1. Fors k o‘ rfazi mintaqasining geosiyosiy va geostrategik o‘ rni 2.2. Mintaqaviy xavfsizlik va davlatlararo hamkorlik bo‘yicha Eron-Saudiya raqobati III BOB. FORS KO‘RFAZI MINTAQASIDAGI SIYOSIY IQTISODIY JARAYONLARDA ERON VA SAUDIYA ARABISTONINING TUTGAN O‘RNI 3.1 Fors K o‘ rfazi mintaqasida iqtisodiy integratsiya jarayonlarida Saudiya Arabistoni va Eronning tutgan o‘ rni 3.2. Fors K o‘ rfazi mintaqaviy xavfsizligini ta’minlash borasida Eron-Saudiya Arabistoni munosabatlaridagi siyosiy ziddiyatlar XULOSA FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Yaqin Sharq va Fors k o‘ rfazi mintaqalaridagi keskin vaziyatlar bugungi kunda jahonning barcha mintaqalarida mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlash masalasi dolzarb ekanligini yana bir bor isbotladi. “Har bir mintaqada xavfsizlikni ta’minlash muammolari muayyan mohiyatga ega. Shuningdek, har bir mintaqaning o‘ z xususiyatlari, o‘ z tahdid manbaalari va xavfsizlikni saqlash omillari bor”, - deb ta’kidlagan edi Prezidentimiz I.Karimov 1 . Albatta, Prezidentimiz aytganlaridek, Yaqin Sharq mintaqasida xavfsizlikni ta’minlashning o‘ ziga xos tamoyillari mavjud b o‘ lib, bu avvalo Arab-Isroil mojarosi o‘ z echimini topishi zarur. Uchinchi dunyoning k o‘ plab mamlakatlari, birinchi navbatda, arab va musulmon davlatlari, ular o‘ rtasidagi mavjud qarama-qarshiliklarga qaramasdan Falastin manfaatlarini q o‘ llab-quvvatlashda hamjihatlar. Ushbu fikr oxirgi yillar BMTda Falastin muammosi hamda Yaqin Sharqda siyosiy va harbiy inqiroz b o‘ yicha ovoz berish jarayonida o‘ z isbotini topdi. Masalan, BMTning k o‘ plab a’zo davlatlari Quddusda yangi yahudiy turar joylarining qurilishini qoralash bilan birga Falastinning BMTdagi vakili maqomini yanada oshirish taklifini q o‘ llab- quvvatlashdi. Mazkur bitiruv malakaviy ishida Yaqin Sharq mintaqasida va musulmon dunyosida etakchi davlatlardan hisoblangan Saudiya Arabistoni – Eron Islom Respublikasi o‘ rtasidagi o‘ zaro munosabatlarni yoritib berishga ba g‘ ishlangan. Albatta, bu davlatlarning ichki va tashqi siyosatini hamda o‘ zaro munosabatlarining rivojlanish bosqichlarini o‘ rganish, bundan tashqari ikki mamlakatning Yaqin Sharq va Fors k o‘ rfazida mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlash siyosatini tadqiq etish dolzarb hisoblanadi. XXI asrda dunyoning turli hududlarida uzoq vaqt davomida davlatlar ichki va tashqi siyosatiga hamda davlatlararo munosabatlarga «islom omili»ning ta’siri tobora oshib borayotgani ochiq-oydin namoyon b o‘ ldi. Bu ta’sir «sovuq urush»ning yakunlanishi, ikki qutbli tizimning y o‘ q b o‘ lishi, jahonda bir qutbli 1 Каримов И.А. Хавфсизлки ва барқарор тараққиёт йўлида. - Т., Ўзбекистон, 1998, 6-том. – Б. 37.2 rivojlanish jarayonining boshlanishi, turli davlatlarning mavjud manfaatlari o‘ rtasida qaror topgan muvozanatning buzilishi, yangi mustaqil davlatlarning paydo b o‘ lishi hamda ularning jahon siyosati va iqtisodiyotida faol sub’ekt sifatida qad k o‘ tarishi natijasida r o‘ y bergan global geosiyosiy o‘ zgarishlar bilan uzviy bo g‘ liqdir. O‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov ta’kidlaganidek, «islom qadriyatlarini tiklash bayro g‘ i ostida r o‘ y berayotgan hodisalar g‘ oyat xilma-xil, k o‘ p qirrali, ba’zan ziddiyatli... uy g‘ onishga chorlovchilar qatorida iqtisodiy va madaniy rivojlanish tarafdorlari barobarida turli diniy oqim va y o‘ nalishlar, shuningdek o‘ rta asrlarga qaytish tarafdorlari ham qad k o‘ tardi» 1 . Ularning, o‘ tmish an’analari va qadriyatlarini tiklashga intilishlari zamirida, zamonaviylik va jamiyatni g‘ arb namunasi b o‘ yicha yuksaltirishni rad etish yotadi. Shu sababdan, O‘ zbekiston rahbariyati mustaqillikning dastlabki yillaridanoq «chuqur anglangan yondashuv, siyosiy, iqtisodiy va madaniy dasturlar majmuini ishlab chiqish va hayotga tadbiq etish, qayta tiklanayotgan qadriyatlarga tanlama yondashuv, jamiyatni demokratlashtirish va yangilash y o‘ sinidagi umumbashariy qadriyatlarni boyitib borishda muhim ahamiyat kasb etgan milliy urf-odatlarimizni rivojlantirish» 2 y o‘ lini tanladi. O‘ zbekiston Respublikasining mustaqilligi sharofati bilan jamiyatning ma’naviy-diniy asoslarini qayta tiklash uchun keng imkoniyat yaratib berildi. Shu bilan birga, «islom omili»ning xalqaro siyosatdagi rolining tobora oshib borishi hamda bugungi kunda ba’zi musulmon tashkilotlarining siyosiylashuv va keskinlashuvga moyilligi O‘ zbekiston va Markaziy Osiyodagi boshqa davlatlarning barqarorligi va taraqqiyotiga jiddiy tahdid sola boshladi. Mazkur bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi shundaki, bugungi kunda Fors K o‘ rfazi davlatlari ichida etakchi davlatlar hisoblangan Saudiya Arabistoni va 1 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. - Т., 1997. – Б. 33. 2 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. - Т., 1997. – Б.139. 3 Eron Islom Respublikalari o‘ rtasidagi o‘ zaro munosabatlarini hamda mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlashdagi rolini o‘ rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Bitiruv malakaviy ishi tayyorlashda, avvalo, O‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning davlatimiz taraqqiyotining asosiy y o‘ nalishlari, O‘ zbekiston Respublikasi tashqi siyosatining tamoyillari, mintaqaviy va global xavfsizlik masalalari keng va har tomonlama yoritib berilgan asarlariga va xalqaro tashkilotlar doirasida O‘ zbekiston pozitsiyasidan s o‘ zlagan nutqlariga tayanildi 1 . Mavzuni o‘ rganish b o‘ yicha bir qator O‘ zbekistonlik va Markaziy Osiyolik sharqshunoslar, Yaqin va O‘ rta Sharq davlatlari siyosiy tuzumlari, ulardagi siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy vaziyatlarni tadqiq etgan olimlar A.Xasanov, Z.Munavvarov, Sh.A.Yovqochev, S.Ino g‘ omov, Sh.M.Maxmudbekov, N.T.Holm o‘ minov, M.M.Muxammadsidiqov, N.Abdullaev, K.Shaniyazov, S. G‘ ofurov, A.A.Idrisov, A.A.Abduvoxidov, D.Madaminova, A.Abdisattarovlar asarlaridan keng foydalanilgan 2 . 1 Каримов И.А. Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. –Т.:Ўзбекистон, 1997, –326 б.; Мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давом эттириш – тараққиётимизнинг муҳим омили. Президент Ислом Каримовнинг ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 18 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси.// Халқ сўзи, 2010 йил 8 декабрь; Каримов И.А. Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. – Т.: Ўзбекистон, 2010. –80.б.; Мамлакатимизда демократик ислоҳатларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон РеспубликаситОлий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлиси даги маъразуси. // Халқ сўзи, 2010 йил 13 ноябрь; 2 Хасанов А. Ислом: Ханафийлик ва ваххобийлик. – Т . : Мовароуннахр, 1998; Мунавваров З.И Страны Аравийского полуострова в международных политических и экономических отношениях 20 века: автореф. дисс. ... док. полит. наук. – Т., 1997; Ёвкочев Ш.А. Исламский фактор в политической системе современного Египта. – Т.: Ташкентский исламский университет, 2008; Миср Араб Республикасида: давлат ва диний институтлар. Узбекистон Республикаси Президенти хузуридаги Давлат ва жамият куриш академияси. -Т.: 2007. - 36 б. Абдуллаев Н.А. Региональная политика Сирийской Арабской Республики в свете ближневосточного урегулирования. Автореф. дисс. …канд. полит. наук. – Т.: ТашГИВ, 2000.; Муҳамадсидиқов М.М. Саудия Арабистонининг Қизил денгиз минтақасида хавфсизликни таъминлаш сиёсатининг хусусиятлари. С.ф.н. олиш учун диссер.автореферати. - Т.: ТошДШИ, 2005.; Замонавий халқаро муносабатларда Африка давлатлари: сиёсий - ижтимоий ва иқтисодий жараёнлар. – Т.: ТИУ, 2013. -268 б.; Хорижий шарқ ва ғарб мамлакатларида ижтимоий - сиёсий жараёнлар тарихи: Ўқув қўлланма., - Т.: ТошДШИ., 2011 .- 172 б. ; Замонавий хал қ аро муносабатлар нинг минтақавий жиҳатлар., ТошДШИ., 2013. - 172 б. ; Таха Фаргали Абдел Хаким. Процессы становления и развития современных египетско-узбекских отношений. Автореф. дисс. …канд. полит. наук. – Т.: ТашГИВ, 2002.; Шаниязов К.К. Палестинская проблема в ближневосточной политике США. Автореф.дисс. …канд.полит.наук. – Т.: ТошДШИ, 2005. –28 с.; Абдисатторов А.А. Форс кўрфази араб давлатлари ташқи сиёсатида “ислом омили”нинг сиёсий таҳлили. С.ф.н. олиш учун диссер.автореферати. -Т.: ТошДШИ, 2005. –27 б.; 4 BMIni tayyorlashda xorijlik olimlar, xususan MDH va turli mintaqalarda iste’qomat qiluvchi olim va tadqiqotchilar 1 Karyakin V., Kasaev E.O., Korotaev A.V., Zinkina Yu.V., Moxova I.M., Naumkin V., Petrov N.I., Podtserob A.B., Podtserob A., Savkin N., Startsev S.A., Sushentsov A.A., Tkachenko A., Ulrixsen K.K., Fares V., Yashin I. va boshqalarning mazkur muammoga bevosita yoki bilvosita t o‘ xtalib o‘ tishgan ilmiy asarlar: kitoblar, o‘ quv q o‘ llanmalar, jurnal, gazeta va internet manbalarida chop etilgan maqolalaridan q o‘ llanildi. Yaqin Sharq mintaqasining geosiyosiy ahamiyati, mintaqa davlatlarining tashqi siyosati, yetakchi davlatlar manfaatlari, mintaqdagi davlatlarning o‘zaro munosabatlari va raqobatlari Barzegar K., Katzman K., Jahner A., Vehrey F., Chubin Sh., Furtig H. kabi g‘arblik olimlar va tadqiqotchilar 2 tomonidan tadqiq etilgan. Shuningdek bitiruv malakaviy ishini tayyorlashda bir qator internet resusrlaridan ham foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari: Mazkur Bitiruv malakaviy ishda asosan Musulmon olamining bir qismi b o‘ lgan Fors K o‘ rfazi mintaqasi davlatlaridan Eron Islom Respublikasi va Saudiya Arabistoni o‘ rtasidagi o‘ zaro munosabatlarni keng yoritib berishni maqsad etadi. Bitiruv malakaviy 1 Карякин В. Политика США на Ближнем и Среднем Востоке: новые подходы и застарелые проблемы // Центральная Азия и Кавказ Кавказ (Лулеа, Швеция). 2010. - №4. - С. 90-99. (на рус. и англ.яз.) , Наумкин В. Снизу вверх и обратно. «Арабская весна» и глобальная международная система // Россия в глобальной политике (Москва). 2011. Т. 9. - №4. , Петров Н.И. Эхо арабских революций // Азия и Африка сегодня (Москва). 2011. - № 5. - C. 2-5. , Подцероб А.Б. Ислам во внутренней и внешней политике стран Магриба. – Москва: ИВ/ИБВ РАН, 2009. – 212 с. , Подцероб А. Восстания арабов в XXI веке: что дальше? // Международная жизнь (МИД РФ). 2011. - № 10. , Савкин Н. «Великая арабская демократическая революция»: раздует ли она мировой пожар? // Вестник Аналитики (ИСОА). 2011. - №1. - С . 51-53. 2 Barzegar K. Iran’s Foreign Policy in Post-Invasion Iraq // Middle East Policy. –Vol.15. –No.4. –Winter 2008. –56 p. ; Katzman K. The Persian Gulf States: Post-War Issues for U.S. Policy, 20 1 3 // CRS Report for Congress, July 14, 20 1 3 // Congressional Research Service - www.fas.org/man/crs/RL31533.pdf ; Jahner А. Saudi Arabia And Iran: The Struggle for Power and Influence in the Gulf // International Affairs Review. -Vol XX. -№3. -2012. –50 p .; Wehrey F. Saudi-Iranian Relations Since the Fall of Saddam: Rivalry, Cooperation, and Implications for U.S. Policy // Santa Monica, CA: RAND Corporation – National Security Research Division, 20 13 . – 64 p .; Chubin Sh. Iran’s Power in Context // Survival: Global Politics and Strategy. –Vol. 51 . -№ .1. February – March 20 12 . – P.34-51. ; Furtig H . Conflict and Cooperation in the Persian Gulf: The Interregional Order and US Policy // Middle East Journal . –Vol. 61 . -N .4 . -2014. –P.122-154 // www12.georgetown.edu/sfs/.../EnglishIRoftheGulfSummaryReport.pdf Ottaway М. Iran, the United States, and the Gulf: The Elusive Regional Policy // Middle East Program (Carnegie PAPERS). -№.105. – November 2009. – 28 р. // carnegieendowment.org/files/iran_us_gulf1.pdf; 5 ishning maqsadiga kerakli darajada erishish uchun quyidagilar tadqiqotning vazifalari qilib olingan: - Fors k o‘ rfazi mintaqasining geosiyosiy va geostrategik o‘ rniga baho berish; - Mintaqaviy xavfsizlik va davlatlararo hamkorlik b o‘ yicha Saudiya-Eron nazariy yondashuvlarini o‘ rganish; - Saudiya-Eron munosabatlarining siyosiy jihatlari: yutuqlari va muammolarini tahlil etish; - Yaqin Sharq mintaqasining xavfsizlik tizimiga Saudiya – Eron ziddiyatlarining ta’sirini ilmiy o‘ rganish; - Fors K o‘ rfazi mintaqasida iqtisodiy integratsiya jarayonlarida Saudiya Arabistoni va Eronning tutgan o‘ rniga baho berishdan iborat. BMIning ob’yekti . Zamonaviy bosqichda Fors Ko‘rfazi mintaqasida joylashgan ikki davlat Eron Islom Rerpublikasi va Saudiya Arabistoni Podshohligi o‘ rtasidagi o‘ zaro munosabatlar, mavjud siyosiy va iqtisodiy muammolarni tadqiq etish va siyosiy mojarolarga doir tomonlari munoasabati BMIni ob’yektini tashkil etadi. BMIning predmeti . Eron Islom Rerpublikasi va Saudiya Arabistoni munosabatlari rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari, ziddiyatlarni hal etish dinamikasi, q o‘ llayotgan vosita va strategiyalari, o‘ zaro raqobatni hal etishning zamonaviy holati BMIning predmati hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati , avvalo, uning materiallari, jumladan tavsiyalari, jumladan Eron Islom Respublikasi hamda Saudiya Arabistoni Podshohligining Yaqin Sharq mintaqasidagi siyosati, Yaqin Sharq mintaqasidagi nizolarni hal etishdagi tashabbuslari, mintaqadagi muammolarga nisbatan Saudiya Arabistoni va Eronning yondoshuvlarini tadqiq etishda hamda mamlakatimizni ushbu davlatlar bilan ikki tomonlama aloqalarni yanada rivojlantirishda inobatga olinishi mumkinligidadir. 6 Tadqiqot natijalari O‘ zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi va O‘ zbekiston Respublikasining arab davlatlaridagi elchixonalari faoliyatida q o‘ llanilishi mumkin. BMIning nazariy-uslubiy asoslari b o‘ lib O‘ zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O‘ zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qonunchilik aktlari, O‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning qator asarlari xizmat qildi. Nazariy jihatdan dissertatsiyani yozishda O‘ zbekiston hamda chet el olimlari, siyosatdonlarining asarlari va maqolalari ham muhim ahamiyat kasb etdi. BMIni yozish jarayonida asosiy metodologik yondashuvlar sifatida tarixiy- retrospektiv, qiyosiy-tahliliy, sotsiologik-statistik kabi yondashuvlardan foydalanildi. Natijada dissertatsiya k o‘ rib chiqilgan masalalarning ob’ektiv shart- sharoitlari hamda sub’ektiv omillarini hisobga olishga imkon yaratildi. BMI oldida turgan nazariy-metodologik muammolarni echish va mavzuni yoritish jarayonida zamonaviy siyosatshunoslik fani qarashlaridan va ijtimoiy ongga xos b o‘ lgan ilmiy uslublardan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi kirish, uch bob, o‘ ziga olgan asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar r o‘ yxatidan iborat.7 1 BOB. XAVFSIZLIK MUAMMOSINI TADQIQ ETISHNING NAZARIY- USLUBIY JIHATLARI 1.1.Xavfsizlik tushunchasi va uning mohiyati Mavjud ijtimoiy-siyosiy voqe’likni o‘ rganish dastlab uni nazariy jihatdan tadqiq etishni taqozo etadi. Bu ushbu muammo bilan shu g‘ ullanayotganda xato qilmaslik uchun zarur. Amaliyot esa unga tegishli o‘ zgartirishlar va tuzatishlar kiritish uchun xizmat qiladi. Shu nuqtai nazardan “xavfsizlik” muammosini tadqiq etishda ham unga, eng avvalo, nazariy jihatdan yondashmoq maqsadga muvofiq. Xavfsizlik k o‘ p qirrali, murakkab va ziddiyatli muammo. Shu sababli uning t o‘ liq mazmunini ochib beruvchi yagona ta’rif bugungi kunga qadar ham mavjud emas, chunki davrlar o‘ zgarib borishi bilan xavfsizlikning mohiyati o‘ zgaradi, unga tahdid soluvchi yangi kuchlar paydo b o‘ ladi. Umuman olganda, ilmiy adabiyotlarda xavfsizlik atamasiga “muayyan bir sub’ektning tahdiddan, zarar, ziyon va yovuzlikdan himoya qilinganlik holati va himoyalanish me’yori” 1 sifatida ta’rif beriladi. «Xavfsizlik» tushunchasiga berilgan k o‘ p sonli ta’riflarning barchasini mazkur holatni aniq belgilarni tahlil qilish vositasida etkazib berishga intilish birlashtirib turadi. O‘ z vaqtida buyuk mutafakkir Spinoza “tinchlik - bu faqatgina urushlarning b o‘ lmasligi emas” 2 – degan edi. Spinoza xavfsizlik tushunchasini tor ma’noda tushunish maqsadga muvofiq emasligini, u faqatgina insoniyatni jismonan yashab qolishi uchun bevosita xavf-xatarlarning y o‘ qligi bilan chegaralanmasligini uqtiradi. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, “xavfsizlik” keng 1 ; Ғафуров С.М. Форс кўрфази араб давлатлари ва Ўзбекистон Республикасининг минтақавий ва умумжаҳон хавфсизлигини таъминлашдаги мавқеи. Дис. ... сиёсий фанлар док. – Т.: ТошДШИ, 2002. – Б. 70 2 Взаимная безопасность: новый подход к советско-американским отношениям / А. Кортунов, Р. Смоук и др. – М.: Международные отношения. 1991. – С. 13. 8 ma’nodagi murakkab tushuncha b o‘ lib, odamzod uchun, kishilik jamiyati uchun taraqqiyot kafolatlarining ta’minlanishini, mamlakat hududida istiqomat qiluvchi aholi manfaatlariga muvofiq keluvchi, ularning huquqlarini himoya qiluvchi, qobiliyatlarini t o‘ liq namoyon qilish va turmush darajasining muttasil o‘ sib borishiga imkon beruvchi tizimni barpo etishni o‘ z ichiga qamrab oladi. Xavfsizlikning ta’minlanishi kishilarni iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy taraqqiyotga erishishlari uchun zarur imkoniyatlar mavjud b o‘ lishini taqozo etadi. O‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov quyidagi fikrlarni keltiradi: “Aftidan, bugungi kunda xavfsizlik va barqarorlik y o‘ lida paydo b o‘ layotgan tahdidlarga tegishli munosabatda b o‘ la olishning o‘ zigina etarli emas. Mavjud xavf-xatarlarning tabiatini t o‘g‘ ri tushunib etishimiz kerak. Ularning manbalari va o‘ zaro aloqalarini vaqtida aniqlashimiz darkor. Jamiyatda barqarorlikni saqlash shart-sharoitlarini belgilab olishimiz va ulardan samarali foydalanishimiz zarur” 1 . Xavfsizlik sohasida tadqiqotlar olib borgan Rossiyalik olim V. Petrovskiy tomonidan keltirilgan ta’rif ham yuqoridagi ta’rifga ma’no jihatidan ancha yaqin hisoblanadi: «Xavfsizlik ob’ektning unga nisbatan hech qanday xatar, ya’ni xususiyatlarning yomon tomonga o‘ zgarishi mavjud b o‘ lmagan holati yoki vaziyatidir» 2 . Garchi ushbu ta’rifda xavfsizlik atamasining umumiy mazmuni yoritib berilgan b o‘ lsa-da, unda mazkur atamaga nisbatan statik yondoshuv ustun o‘ ringa ega, ya’ni bu ta’rifda “xavfsizlik” atamasining dinamik xususiyatlari e’tibordan chetda qolgan. “Xavfsizlik” tushunchasiga berilgan aksariyat ta’riflarda mamlakatlarning iqtisodiy va harbiy salohiyati asosiy mezon qilib olinganligini kuzatish mumkin. Xususan, arab siyosatchisi Abdulmun’im al-Mashat ta’rifiga k o‘ ra, «xavfsizlik – bu millatning uning yashashiga solinadigan, boshqa mamlakatlardan yoki o‘ z mamlakatining ichidan chiqayotgan xavfga qarshilik qilish uchun etarli b o‘ lgan 1 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. – Т.: Ўзбекистон. 1997. – Б. 11. 2 Петровский В. Новая философия безопасности. – М.: Международный отношения. Дипломатический ежегодник. 1990. – С. 11-19 . 9 iqtisodiy va harbiy qudratini ta’minlovchi holatdir». Garchi xavfsizlikni ta’minlashda iqtisodiy va harbiy kuchlarning ahamiyati yuqori b o‘ lsa-da, aynan shu mezonlarning o‘ zi xavfsizlikning mohiyatini yoritib berish uchun etarli emas. Bunga amaliyotdan k o‘ plab misollar keltirish mumkin. Masalan, harbiy salohiyati kuchli b o‘ lmagan, hatto o‘ z armiyasiga ega b o‘ lmagan (Islandiya) davlatlarda kuchli harbiy qudratga ega b o‘ lgan mamlakatlarga nisbatan xavfsizlik masalasi ancha muvaffaqiyatli hal etilgan holatlarni kuzatish mumkin. Yana bir guruh tadqiqotchilar xavfsizlikka k o‘ proq tashqi xavf-xatar nuqtai nazaridan yondashadilar: «xavfsizlik – bu tashqi xavflardan ozod b o‘ lishga amaldagi qodirlikdir» 1 . Bunday yondoshuv mazkur atamaning tor doirada talqin qilinishiga olib keladi. “Xavfsizlik” tushunchasi serqirra b o‘ lib, u bir-biri bilan uzviy bo g‘ liq b o‘ lgan shaxs, davlat va xalqaro xavfsizlik kabi tushunchalarni o‘ zida mujassam etadi. Shu nuqtai nazardan yondashilsa, tashqi xavflardan ozod b o‘ lishga qodirlik xavfsizlikni ta’minlashning bir jihati, xolos. Zero, o‘ z tarkibida madaniy xavfsizlikdan tortib iqtisodiy-ekologik xavfsizlikkacha (masalan, ijtimoiy xavfsizlik va hokazo) qamrab oladigan davlat xavfsizligi ta’minlanmas ekan, shaxs xavfsizligi haqida gapirish mumkin emas. Shu nuqtai nazardan, N. Diko tomonidan keltirilgan ta’rif birmuncha kengroq b o‘ lib, xavfsizlik tushunchasining mohiyatini t o‘ laroq yoritishi mumkin: “xavfsizlik - bu xalqaro munosabatlarning, erkin dunyoning buzilishini, xalqlarning xavfsizligiga har qanday shaklda b o‘ lmasin tahdid solinishini istisno qiluvchi holatdir” 2 . Bu ta’rifda xavfsizlik jarayon sifatida t o‘ liq yoritib berilgan b o‘ lsa-da, uni ta’minlash shart-sharoitlari, omillari va shakllari yoritilmay qolgan. Quyidagi ta’rif ham ilmiy adabiyotlarda keng uchraydi: “xavfsizlik atamasi shaxs, jamiyat va davlatning hayotiy muhim ehtiyojlarini tashqi va ichki 1 Кулиев А. Проблемы безопасности государств Центральной Азии / Региональная безопастность и сотрудничество в Центральной Азии и на Кавказе // Центральная Азии и Кавказ. – 2000. – № 5 (11); Пахрутдинов Ш. Таҳдид – ҳалокатли куч // Мақола ва маърузалар тўплами. – Т.: Академия нашриёти, 2001. – Б. 301; Hoffman Bruce. Inside terrorism. – New York: Columbia University Press. 1998. – Б. 230 ; 2 Дико Н. Глобальный проблемы развития разума и гуманизация международных отношений. – М.: Международные отношения, 1990. – Б. 506. 10 xatarlardan himoyalanganlik holatidir” 1 . K o‘ rinib turibdiki, ushbu ta’rif yuqorida keltirilgan ta’riflardan ma’no jihatdan keskin farq qilmaydi. “Xavfsizlik” atamasiga berilgan ta’riflarni umumlashtirish natijalari shuni k o‘ rsatadiki, aksariyat hollarda ushbu atama “shaxs, jamiyat va davlatning xatarlardan himoyalanganlik holati” sifatida talqin qilinadi. Shundan s o‘ ng xavfsizlik turlari t o‘g‘ risida fikr yuritiladi. Xavfsizlikning harbiy, siyosiy, iqtisodiy, biologik, demografik, geokosmik kabi bir necha o‘ nlab turlari sanab o‘ tiladi. S o‘ ngra xavfsizlikka tahdid turlari t o‘g‘ risida fikr yuritiladi va xuddi yuqoridagidek r o‘ yxat keltiriladi. Xavfsizlik va tahdidlarning turlariga alohida e’tibor berish natijasida esa “himoyalanganlik” atamasining mohiyatini yoritib berish nazardan chetda qolib ketadi. “Himoyalanganlik” deganda nima tushuniladi, qanday holatda sub’ekt himoyalangan hisoblanadi, kabi savollar javobsiz qoladi. Shu munosabat bilan shaxs xavfsizligi, tarmoq xavfsizligi, milliy yoki jamoa xavfsizligi k o‘ rib chiqilayotganligidan qat’iy nazar “xavfsizlik”ning mazmunini aniq yoritib berishga imkon beradigan ta’rifga zaruriyat paydo b o‘ ladi. Avvalo, shuni ta’kidlash joizki, xavfsizlik nazariyasi bir necha b o‘g‘ indan iborat murakkab konstruktsiya hisoblanadi. Shu sababli “xavfsizlik” atamasining mohiyatini yoritib berishda ushbu konstruktsiya elementlarini bir-biriga taqqoslash, ularning subordinatsiyasini keltirish, biridan ikkinchisiga o‘ tish mexanizmini izohlab berish lozim b o‘ ladi. Tizimli yondoshuv tamoyillaridan kelib chiqib, xavfsizlikka muayyan bir tizim deb qaralsa, u holda ushbu tushuncha t o‘g‘ risidagi nazariya ham ma’lum bir tizim shaklida ifodalanishi lozim. Ushbu vazifani hal etish uchun xavfsizlik atamasini asossiz ravishda quyi tizimlarga ajratish maqsadga muvofiq emas. Quyi tizimlarga va elementlarga ajratish mezoni asoslangan b o‘ lishi kerak. Tizimning o‘ zida esa tizim tashkil 1 Рахмонов А.Р. Проблемы безопасности: на национальном, региональном и глобальном уровнях. (международной-правовой аспекты). – Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2001. – Б. 57. 11 etuvchi asos ajratib olinishi maqsadga muvofiq va ushbu tizim t o‘g‘ risidagi barcha nazariy bilimlar va tasavvurlar maqsadga muvofiq mantiqiy jarayonlar va mulohazalar vositasida ushbu tizim tashkil etuvchi asosdan kelib chiqishi darkor 1 . Boshqacha qilib aytganda, xavfsizlik tushunchasiga shunday ta’rif berish lozimki, vaqt va makon jihatlarini hisobga olmaganda, bu ta’rif xavfsizlik atamasini har qanday holatda – shaxs xavfsizligini ham, ishlab chiqarish xavfsizligini ham, siyosiy xavfsizlikni ham - oqilona va ziddiyatsiz tushuntirib bera olishi lozim. Buning uchun xavfsizlikni tizim shaklida ifodalash, uning substantsiyalarini aniqlash, vujudga kelish, rivojlanish va faoliyat k o‘ rsatish manbalarini, namoyon b o‘ lish shakllarini yoritib berish lozim 2 . Bunda, yuqorida ta’kidlanganidek, tizim tashkil etuvchi asosni, asosiy kategoriyani ajratib olish zarur. Shu munosabat bilan dastlab e’tibor qaratilishi lozim b o‘ lgan jihat – bu faoliyatlarning muayyan t o‘ plami va ularning natijalari hisoblanadi. Bu t o‘ plam xarakteri, amalga oshirish usuli, qatnashchilar tarkibi, q o‘ llaydigan vositalariga k o‘ ra turli-tumandir. Haqiqatdan ham jamiyat - bu insonning o‘ z maqsadi y o‘ lidagi faoliyati, faoliyat esa sotsiumning yashash usulidir 3 . Xavfsizlikning inson faoliyati tizimidagi o‘ rnini tushunish uchun faoliyatning o‘ zini tizim sifatida k o‘ rib chiqish lozim. Kishilarning birgalikdagi faoliyati ijtimoiy hayot substantsiyasi hisoblanadi. Shu sababli ijtimoiy hayotda faoliyatning u yoki bu jihatini ifodalamaydigan hech qanday hodisa mavjud emas. Ayni vaqtda ijtimoiy fanlarda faoliyat atamasi bilan bo g‘ liq b o‘ lmagan birorta atama y o‘ q. 1 Возженников А.В. Национальная безопасность: теория, политика, стратегия. – М.: Прогресс. 2000. – С. 27. Qarang: Муҳамадсидиқов М.М. Саудия Арабистонининг Қизил денгиз минтақасида хавфсизликни таъминлаш сиёсатининг хусусиятлари. С.ф.н. олиш учун диссер.автореферати. - Т.: ТошДШИ, 2005 . – Б. 10. 2 Возженников А.В. Национальная безопасность: теория, политика, стратегия. – М.: Прогресс. 2000. – С. 56 3 Петровский В. Новая философия безопасности. – М.: Международный отношения. Дипломатический ежегодник. 1990. – С. 11-19., Qarang: Муҳамадсидиқов М.М. Саудия Арабистонининг Қизил денгиз минтақасида хавфсизликни таъминлаш сиёсатининг хусусиятлари. С.ф.н. олиш учун диссер.автореферати. - Т.: ТошДШИ, 2005 . – Б. 11. 12 Xavfsizlik ham ijtimoiy ob’ekt sifatida bundan mustasno emas. Uning eng umumiy, substantsial xarakteristikasi faoliyat hisoblanadi. Shu sababli xavfsizlik nazariyasining asosida ham faoliyat nazariyasi yotishi lozim. Faoliyat bu insonning atrof-muhitga faol ta’siri b o‘ lib, uning mavjudligini belgilab beruvchi asosiy shart hisoblanadi. Uning mazmuni kishilarning dunyoni maqsadga muvofiq tarzda o‘ zgartirishlarida o‘ z aksini topib, tashqi muhit sharoitlariga moslashish vositasida o‘ zligini saqlab qolishni k o‘ zda tutadi. Har qanday faoliyatning asosida ehtiyoj yotadi. Ehtiyoj asosida sub’ektning o‘ z ehtiyojlarini qondirish usullariga b o‘ lgan tanlanma munosabati vujudga keladi. Mavjud sharoitlarga y o‘ naltirilgan bunday munosabat manfaat deb ataladi. Manfaat asosida sub’ekt o‘ z faoliyati maqsadlarini belgilab oladi. Q o‘ yilgan maqsadga erishish uchun mavjud sharoitlar orasidan tegishli vositalar tanlab olinadi. Shunday qilib, faoliyat zaruriy mahsulotni olish bilan yakunlanadi. S o‘ ngra esa yana ehtiyoj paydo b o‘ ladi va bu jarayon yana qaytariladi. Xavfsizlikni tadqiq etishdagi keyingi zaruriy shart faoliyat sub’ektlarini t o‘g‘ ri belgilab olishdan iborat, chunki faoliyat kimdir tomonidan amalga oshiriladi. Boshqacha qilib aytganda, sub’ektlar muayyan turdagi faoliyatning shunday ishtirokchilari hisoblanadilarki, ular uni bajarish jarayonida o‘ zlarining dasturlarini amalga oshiradilar, faoliyat natijasida olinadigan mahsulot bilan o‘ z ehtiyojlarini qondiradilar. Boshqa barcha qatnashchilar esa sub’ektlar emas, balki sub’ekt q o‘ lidagi vositalar hisoblanadilar. Sub’ektning asosiy vazifasi o‘ z- o‘ zini takror ishlab chiqarish (imkon b o‘ lsa kengaytirilgan takror ishlab chiqarish), maqsad sifatida anglanadigan sub’ektning bunday o‘ z- o‘ zini takror ishlab chiqarish zaruriyati esa imkoniyat hisoblanadi. Imkoniyatning haqiqatga aylanishi o‘ z navbatida muayyan shart-sharoitlarning mavjud b o‘ lishini taqozo etadi 1 . 1 Петровский В. Новая философия безопасности. – М.: Международный отношения. Дипломатический ежегодник. 1990. – С. 23-29.; Qarang. Муҳамадсидиқов М.М. Саудия Арабистонининг Қизил денгиз минтақасида хавфсизликни таъминлаш сиёсатининг хусусиятлари. С.ф.н. олиш учун диссер.автореферати. - Т.: ТошДШИ, 2005 . – Б. 13. 13 O‘ z- o‘ zini takror ishlab chiqarish jarayonida sub’ekt tomonidan egallangan yoki o‘ zlashtirilgan va shundan kelib chiqqan holda, ularni nazorat qila oladigan mavjudlik shart-sharoitlari t o‘ plami sub’ektning xavfsizligini, uning faoliyat xavfsizligini ifodalaydi. Bundan xulosa qilib aytish mumkinki, xavfsizlik sub’ekt manfaatlarining himoyalanganlik holati emas, balki xavfsizlik – bu sub’ekt tomonidan nazorat qilinadigan mavjudlik shart-sharoitlari majmuidir. Bu o‘ rinda yuqoridagi ta’riflarda keltirilgan “himoyalanganlik” tushunchasi, bizning fikrimizcha, ilmiy tushuncha hisoblanmaydi, balki xavfsizlik tushunchasiga ta’rif berishda tavtologiyaga y o‘ l q o‘ ymaslik uchun q o‘ llanilgan “xavfsizlik” atamasining sinonimi, xolos. “Himoyalanganlik” tushunchasi o‘ rganilayotgan predmetning yuzaki tadqiq etilishiga olib keladi. Ob’ektiv xavfsizlik va sub’ektning xavfsizlik shart-sharoitlari mavjudligi t o‘g‘ risidagi tasavvurlarini bir-biridan farqlash lozim. Gap shundaki, sub’ektning “xavfsizlik shart-sharoitlari mavjud”, degan tasavvuri aslida haqiqatdan yiroq ham b o‘ lishi mumkin. Xavfsizlikning biror bir kishining yoki biror bir narsaning himoyalanganlik holati sifatida yoritilishi sub’ektiv tasavvurlar natijasi hisoblanadi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, xavfsizlikni ta’minlash deganda faoliyat uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, sub’ekt tomonidan o‘ zining mavjudligining zaruriy shart-sharoitlarini egallash, o‘ zlashtirish jarayonini tushunish mumkin. Sub’ekt xavfizligini ta’minlash uning manfaatlari, o‘ z oldiga q o‘ yilgan maqsadlari amalga oshadigan shart-sharoitlarni yaratishdir. Demak, xavfsizlik sub’ektlar o‘ z qadriyatlarini saqlashga qodir va takror ishlab chiqara oladigan sharoitlar majmuasidir. Har bir tarixiy rivojlanish bosqichida xavfsizlik tushunchasi yangi ma’no va mazmun bilan boyitilgan. Har safar xavfsizlik tushunchasini yangicha talqin qilishga ilmiy tortishuvlar, tafakkur, g‘ oyalar jangi sabab b o‘ lgan. 14 “Xavfsizlik” atamasiga turli davrlarda turli siyosatchi olimlar tomonidan keltirilgan ta’riflarda o‘ sha davrdagi siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy holat, mamlakatlarning siyosiy, iqtisodiy va harbiy jihatdan qudratlilik darajasi, u yoki bu mintaqaning jahon siyosiy-ijtimoiy hayotidagi mavqei kabi omillar hisobga olingan. Shu sababli mazkur ta’riflarda nafaqat muayyan tizim, tartib, balki muntazam evolyutsion rivojlanish borligini kuzatish mumkin 1 . Har qanday siyosiy-ijtimoiy kategoriya singari xavfsizlik tushunchasi ham kengayish y o‘ nalishida o‘ zgarib borgan. Bu shundan dalolat beradiki, jamiyat taraqqiyotining asosiy o‘ lchovlaridan biri – bu milliy xavfsizlikni ta’minlash imkoniyatining bor-y o‘ qligi yoki b o‘ lmasa uni ta’minlashga qaratilayotgan munosabatdir 2 . Insoniyat tsivilizatsiyasining dastlabki belgilari paydo b o‘ la boshlagan davrda, alohida olingan individ xavfsizligi - oila yoki uru g‘ xavfsizligi darajasigacha k o‘ tarilgan, kengaygan. Oila yoki uru g‘ xavfsizligini ta’minlash kishilik jamiyatida axloq vujudga kelayotganining birinchi belgilaridan biridir. Bu axloq cheklanmagan, faqatgina o‘ zining yaqinlari manfaatini k o‘ zlaydigan b o‘ lsa ham, u xavfsizlikni jamiyat kategoriyasi, ya’ni qadr-qimmati darajasiga olib chiqqan. Keyinchalik insoniyat xavfsizlik bobida yana bir qadamni q o‘ ydi. Qadimgi Gretsiyada har bir fuqaro o‘ zining qarindoshlaridan tashqari begonalar, ya’ni shahar aholisi xavfsizligini o‘ ylashi kerak b o‘ lgan. Nihoyat, insoniyat xavfsizlik bobida oldinga yana bir sakrash qiladi – xavfsizlik xalq, millat nuqtai nazaridan eng uzoq bosqichdir. Shuning uchun ham u bugungi kunda kishilik jamiyati uchun ma’qul keladigan xavfsizlik sifatida qaralmoqda. Biroq XX asrda bu bosqich ham kamlik qilib qoldi. Alohida bir mamlakat o‘ zi yol g‘ iz harakat qilib xavfsizligini ta’minlay olmay qoldi va o‘ zini kuchli agressiv siyosatga ega davlatlardan himoya qilish uchun siyosiy-harbiy bloklarga 1 Муҳамадсидиқов М.М. Саудия Арабистонининг Қизил денгиз минтақасида хавфсизликни таъминлаш сиёсатининг хусусиятлари. С.ф.н. олиш учун диссер.автореферати. - Т.: ТошДШИ, 2005 . – Б. 12. 2 Возженников А.В. Национальная безопасность: теория, политика, стратегия. – М.: Прогресс. 2000. – С. 27 15 birlasha boshladilar. XX asrning 2-yarmida xavfsizlikni ta’minlashning (ittifoqlarga) uyushishi tamoyili o‘ zining eng yuqori ch o‘ qqisi – “apofeozasiga” erishdi. Dunyo esa “bipolyar” (ikki qutblik), ya’ni G‘ arb va Sharqning global qarama-qarshilik ob’ektiga aylandi. Ushbu davrda ittifoqlarga q o‘ shilgan kichik davlatlar katta davlatlarning “marionetka”lariga (tobe’lariga) aylandilar. Odamning o‘ zini esa erda biologik mavjudot sifatida saqlab qolish muammosi paydo b o‘ ldi 1 . XX asrning 80-yillari o‘ rtasiga kelib, xalqaro munosabatlarda boshlangan keskinlikni yumshatish jarayoni dunyodagi bipolyar konfrontatsiyasining (qarama- qarshilikning) tarkibiy tuzilishida o‘ zgarishlarga olib keldi. G‘ oyaviy kurashga asoslangan “sovuq urush” global miqyosdagi muammolarni tobora keskinlashtirib, ular doirasini kengaytirdi. Ikki qutbli dunyoning k o‘ p qutbli dunyoga aylanishi natijasida yuzaga keluvchi qator mintaqaviy va etnik muammolar echimi jahon xalqaro munosabatlar tizimining shakllanishi jarayonida o‘ z murakkabligini tobora ayon qilmoqda. Bugungi kunda insoniyat oldidagi asosiy muammo – avvalgi milliy xavfsizlik tizimiga qaytmaslik va oldinga intilib, global miqyosda, ya’ni butun er yuzasida xavfsizlikni ta’minlashga erishishdir. Bu ishda albatta xalqaro tashkilotlar, birinchi navbatda BMT, EXHT, ShHT (ShOS) muhim rol o‘ ynamoqlari lozim. Hozirgi davrda insoniyat tsivilizatsiyasining taraqqiyoti xavfsizlik tushunchasining mazmun va mohiyatini yanada boyitmoqda, shaklan k o‘ paymoqda. Birlamchi xavfsizlik faqatgina insonni jismoniy tirik qolishini k o‘ zda tutgan b o‘ lsa, yuqori taraqqiyot tsivilizatsiyasi davriga kelib kishilik jamiyati uchun xavfsizlik xavf-xatarlari nafaqat harbiy, balki siyosiy, iqtisodiy, ekologik va hattoki ma’naviy k o‘ rinishga ega b o‘ la boshladi. Shakl nuqtai nazaridan xavfsizlikning texnologik, ma’naviy, informatsion, kommunikatsion, ijtimoiy, tibbiy va nihoyat g‘ oyaviy k o‘ rinishlari paydo b o‘ ldi. 1 Прохожев А.А. Национальная безопасность. – М.: РАГС, 1998. – С. 6. 16 O‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov ta’kidlaganidek, “Hozirgi sharoitda, umumiy xavfsizlikni ta’minlash va muvozanatga erishish manfaatlari nuqtai-nazaridan, yangi mustaqil davlatlarning xavfsizligi va barqaror rivojlanish muammolari ulkan ahamiyat kasb etmoqda. Er yuzida vaziyat va kuchlar nisbati shiddatli o‘ zgarib bormoqda. Yangi mustaqil davlatlar maydonga chiqmoqda. Bu esa hozirgi kunda davlatlar va xalqlarning barqarorligini ta’minlash uchun yangicha yondoshuvlarni izlab topishni, XXI asr arafasida xavfsizlikning yangicha modellarini ishlab chiqishni tobora qattiq talab qilmoqda” 1 . Shunday qilib, xavfsizlik tushunchasi evolyutsiyasi ikki y o‘ nalishda yuz bergan: Birinchisi – xavfsizlik sub’ektining kengayib borishi (inson-oila-uru g‘ - shahar-millat-ittifoqlar-insoniyat); Ikkinchisi – uning mazmuni va mohiyati boyib borgan, yangi shakllar paydo b o‘ lgan (tirik qolish, faoliyat k o‘ rsatish yoki mavjud b o‘ lish, rivojlanish). Yuqorida keltirilgan ketma-ketlikning mantiqi xavfsizlik bilan bo g‘ liq b o‘ lgan muammolarga yangicha yondashishga, asosiy muammo global xavfsizlikni ta’minlash uchun bugungi kun talabiga javob beradigan xalqaro mexanizmlarni yaratishga majbur etmoqda. Bizning nazarimizda- global xavfsizlikni ta’minlashda ma’naviy xavfsizlik asosiy o‘ rinda b o‘ ladi. Chunki dunyo mamlakatlari siyosiy- harbiy va iqtisodiy sohada yuqori taraqqiyot darajasiga k o‘ tarilgani bilan ma’naviy, g‘ oyaviy sohada bir-birlarini tushunmasalar, o‘ zaro ishonchsizlik saqlanib qolaveradi. Milliy manfaatning o‘ zagi b o‘ lgan iqtisodiy manfaat esa har bir davlatdan global tadbirkorlikda o‘ zining xalqaro miqyosdagi milliy manfaatlarini himoya qilish uchun siyosiy va harbiy vositalardan foydalanishga majbur etaveradi. Har bir davlatning xalqi yoki millati o‘ zining milliy xavfsizligini ta’minlashda global xavfsizligini ta’minlashni birlamchi deb hisoblashi kerak. 1 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – Б. 7. 17 Global xavfsizlikni ta’minlashda esa har bir xalqning milliy g‘ oyasi birinchi navbatda “umuminsoniy qadriyatlarga” asoslangan b o‘ lmo g‘ i, lekin zararli g‘ oyalarning jamiyatga ta’siridan saqlanishi kerak. Bugungi kunda xavfsizlik muammosi milliy chegara doirasidan chiqib, global xarakter kasb etdi. Bir davlat qudratli harbiy salohiyati bilan o‘ zining xavfsizligini ta’minlash bilan muayyan natijaga erisha olmay qoldi. Bugungi kunda davlat, mintaqa va global xavfsizlikni ta’minlash kontseptsiyasini t o‘g‘ ri anglashgina t o‘ la ma’nodagi xavfsizlikka erishtirishi mumkin. BMT Ustavida ham “xavfsizlikni saqlash uchun kuchlarni birlashtirish” mazkur tashkilotning asosiy maqsadlaridan deb e’tirof etilgan. EXHK (SBSE) ishtirokchilari 1975 yil 1 avgustdagi Yakunlovchi hujjatning 5-moddasida shunday s o‘ zlarni yozdilar: «...vaziyatni xavfsizlikni saqlashni tahdid ostiga q o‘ yadigan darajada yomonlashtirish mumkin b o‘ lgan har qanday xatti- harakatlardan saqlash». Mazkur me’yoriy hujjatlarda xavfsizlik tushunchasi xalqaro munosabatlarning milliy huquqiy munosabatlar bilan bo g‘ liq muayyan saqlab turilgan holati sifatida anglaniladi 1 . 1.2. Xavfsizlik muammolari haqidagi kontseptual qarashlarning shakllanishi va rivojlanishi G‘ arb mamlakatlarida xavfsizlik h a q idagi fikrlar o‘ zining rivojlanish jarayonida turli xil bos q ichlarni bosib o‘ tgan. Xavfsizlikni ta’minlash borasidagi fikrlarning ilk bos q ichi taxminan q adimgi va o‘ rta asrlarga t o‘ g‘ ri keladi. Tsitseron, Demokrat, Sukrot va Aristotel kabi k o‘ plab mutafakkirlarning 1 Рахмонов А.Р. Проблемы безопасности: на национальном, региональном и глобальном уровнях. (международной-правовой аспекты). – Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2001. – Б. 57.18 g‘ oyalarida asosiy ur g‘ u individ xavfsizligiga q aratilgan b o‘ lib, unda shaxsga nisbatan sui q asdga q arshi kurash asosiy vazifa deb belgilangan. Davlatning asosiy vazifasi esa fu q aroning h ayoti va mol-mulki xavfsizligini ta’minlash deb e’tirof etilgan. Oxirgi yuz yil davomida xavfsizlik so h asida ish olib borgan aksariyat amerikalik olimlar o‘ zlarining kontseptsiyalarida Jon Lokkning liberal ta’limotini q abul q ilganlar. Shundan kelib chi qq an h olda, bugungi kunda Amerika Q o‘ shma Shtatlarining milliy xavfsizlik kontseptsiyasi s o‘ zsiz liberalizm asosida q urilgan b o‘ lib, amerikaliklar o‘ z milliy xavfsizlik siyosatida shaxs xavfsizligini oliy q adriyat sifatida k o‘ radilar. Asosiy e’tibor shaxsning erkinliklari h amda h u q u q lariga q aratiladi va davlat shaxs xavfsizligi h imoyasiga xizmat q ilishi ta’kidlanadi. XX asrning ikkinchi yarmida klassik liberalizmni sa q lab q olgan h olda va unga q isman o‘ zgartirishlar kiritish or q ali demokratik tamoyillarga amal q iluvchi g‘ oyaviy-siyosiy o q im sifatida neoliberalizm vujudga keldi. Liberal ta’limotlar tadriji siyosiy-i q tisodiy jaraenlarda fu q arolarning h u q u q va erkinliklarini amalga oshirish, davlat tomonidan ma’lum bir bosh q aruvni q o‘ lga olish zaruriyatiga e’tibor q ilish bilan izo h lanadi. Ba’zi bir liberal maktablar ta’limotida davlat, jamiyat va shaxs xavfsizligini bir-biriga q arama- q arshi q ilib q o‘ yish h olatlarini h am kuzatish mumkin. Xavfsizlikning bir turini ikkinchisiga nisbatan ustun q o‘ yilishi jamiyat va davlatni totalitar tuzumga olib kelishi mu q arrar. Demak, davlat xavfsizligi jamiyat va shaxs xavfsizligini ta’minlashda mu h im a h amiyat kasb etadi 1 . Shaxs xavfsizligini ta’minlash oxir-o q ibatda barcha ijtimoiy vo q elikda (davlat, jamiyat) bar q arorlikka va rivojlanishga olib keladi. Shuning uchun h am bugungi zamonaviy tara qq iyot jarayonida shaxs erkinliklari va h u q u q lari h amda uning xavfsizligini ta’minlash uni h imoya q ilishga ma’sul b o‘ lgan siyosiy h okimiyat- davlatga bo g‘ li q . Shaxs va jamiyat xavfsizligini ta’minlash h ar bir davlatning 1 Саидолимов С.Т. Марказий Осиёда хавфсизликни таъминлаш муаммолари. С.ф.д. олиш учун диссер.автореферати. – Т.: ДЖҚА, 2007. – Б.12. 19 asosiy vazifasidir. Bunda davlat alo h ida vakolatlarga ega. Ammo bu jarayonda shaxs va jamiyat manfaatlari ustidan mamlakat manfaatlarining ustun q o‘ yilishi mazkur davlat faoliyatiga katta ta h did soladi va be q arorlik h olatini yuzaga keltiradi. Shu bois, rivojlangan davlatlarning aksariyatida xavfsizlik tushunchasi h ar bir fu q aroning minimal h ayotiy mu h im manfaatlarini ta’minlash deb e’tirof etiladi. Biro q h ozirgi zamonaviy xavfsizlik kontseptsiyalarida birinchi o‘ rinda shaxs, jamiyat, davlat xavfsizligi emas, balki xal q aro xavfsizlik oliy q adriyat sifatida k o‘ tarilmo q da. Shunday kontsentsiyalardan biri xal q aro h amjamiyat nazariyasidir. Xal q aro h amjamiyat tushunchasining ta h lili milliy davlatlarning dunyodagi o‘ rni va davlat suverenitetining isti q rollari borasidagi tasavvurlar bilan bevosita alo q ador. Bu ta’limotni q o‘ llab- q uvvatlovchi bir guru h tad q i q otchilar milliy davlatlarni xavfsizlikning asosiy sub’ekti va xal q aro siyosiy tashkilotlarning asosi sifatida k o‘ rib chi q adilar, bosh q a q olgan xavfsizlikning sub’ektlari esa milliy davlatlarga nisbatan tobelik (bevosita bo g‘ li q ) xususiyatiga ega. Ularning tad q i q otlarida xal q aro h amjamiyat nafa q at notenglik va bo g‘ li q lik nu q tai nazaridan, balki xal q aro munosabatlarga k o‘ ra h am tarmo q lanadi. Bu esa, o‘ z navbatida, zamonaviy xavfsizlikning barcha q irralarini (aspektlarini) ochib berishga xizmat q iladi. Shunga asoslangan h olda, ular tomonidan dunyo h amjamiyati yagona va b o‘ linmas degan xulosa beriladi. Ikkinchi guru h tad q i q otchilar o‘ zlarining xavfsizlik borasidagi kontseptual g‘ oyalarida davlatning rolini pasaytirishga urinadi. Masalan, angliyalik olim D.Bertonning ta’rificha, bugungi kunda milliy davlatlarning o‘ rnini xal q aro h amjamiyat belgilamo q da. Buning isbotini xal q aro munosabatlardagi globalizatsiya va integratsiya jarayonlarida k o‘ rishimiz mumkin. K o‘ rinib turibdiki, xavfsizlikni davlat markaz kuchlari emas, aksincha ularning o‘ zaro alo q alari belgilaydi. Xal q aro h amjamiyat xavfsizligini esa davlatlarning o‘ zaro munosabatlari t o‘ g‘ ridan-t o‘ g‘ ri ani q lab beradi. Xavfsizlik t o‘ g‘ risidagi bu kabi kontseptsiyalar xal q aro munosabatlar tizimida davlatlarning rolini pasaytirish or q ali turli xil nodavlat tashkilotlarning o‘ zaro alo q alarini20 kengaytirish va chu q urlashtirishni talab etadi. Ammo XX asrning 40-50 yillarida ja h onda davlat xavfsizligi xal q aro-kollektiv xavfsizlik bilan mutla q mos kelmasligini e’tirof etgan kontseptual fikrlar b o‘ lgan. Ular asosan amerika jamiyatining «siyosiy realizm» maktabi tomonidan il g‘ or surilgan. Siyosiy realizm maktabining asosiy mabalarini N.Makiavelli, T.Gobbs, F.Gegel, G.Morgentau, G.Kissinjer, Z.Bjezinskiy va bosh q a olimlarning asarlari tashkil etadi. Ularning ilmiy tad q i q otlarida strategik h amkorlik sharoitidan kelib chi q ib, milliy manfaatlarning va davlat xavfsizligi oliy q adriyat sifatida q araladi. Milliy manfaatlar davlat tash q i siyosatining asosini tashkil etuvchi dominant h isoblanadi. Ularning asarlarida davlatlar xo h katta, xo h kichik b o‘ lishiga q aramasdan, universal xususiyatga ega ekanligi alo h ida ta’kidlanadi 1 . Siyosiy realizm ta’limoti xal q aro munosabatlarni alo h ida davlatlar musta q il siyosatining yi g‘ indisi deb h isoblaydi. Xar bir davlat o‘ z milliy manfaatlari yuzasidan siyosat olib borishi ta’kidlanadi. Mazkur faoliyat natijasida davlatning suvereniteti borasidagi g‘ oyalar kelib chi q adi. O‘ z navbatida, ular tomonidan ja h on siyosati q udratli davlatlar orasidagi kuchlar muvozanatining tizimi sifatida e’tirof etiladi. Siyosiy realistlar xal q aro munosabatlarda milliy manfaatlarning t o‘ q nashuvi mu q arrar degan xulosa beradilar. Ularning ta’limotlarida dunyo muammolarini h al etishda kuch omili mu h im a h amiyatga ega b o‘ lib q olmo q da. Ma’lumki, A Q Sh prezidenti J.Bush va uning h ukumat a’zolari respublikachilar partiyasi vakillaridir. Ularning bugungi kundagi tash q i siyosiy strategiyalari realizm ta’limotiga asoslangan h olda olib borilmo q da. AQSh va uning ittifo q chilari tomonidan Af g‘ oniston va Iro q da olib borilgan h arbiy h arakatlar buning misolidir. Amerikalik olim Kolin Grey o‘ zining « Q udratli davlatlarning geosiyosati» nomli mash h ur asarida dunyoning zamonaviy h olatiga geosiyosiy q arama- q arshilik nu q tai nazaridan yondashadi. U dunyoda h ukm surayotgan strategik h olatni davlatlar manfaatlarining o‘ zaro q arama- q arshiligida deb ba h olaydi. AQSh xavfsizligini ta’minlashdagi asosiy vazifa uning fikricha, dunyoda o‘ z h arbiy 1 Саидолимов С.Т. Марказий Осиёда хавфсизликни таъминлаш муаммолари. С.ф.д. олиш учун диссер.автореферати. – Т.: ДЖҚА, 2007. – Б.13. 21 salo h iyatini o‘ stirish va yadro urushiga tayyorgarlik k o‘ rishdir. Biro q va q t o‘ tishi bilan ani q ro g‘ i, Af g‘ oniston va Iro q dagi h arbiy h arakatlardan s o‘ ng, siyosiy realistlar ta’limotida bir q ancha o‘ zgarishlar sodir b o‘ lmo q da. Natijada aksariyat realistlar xavfsizlikni ta’minlashda h arbiy kuch omilidan foydalanish k o‘ zlangan natijalarni bermaganligi e’tirof etilmo q da. Ular milliy ma q sadlarga erishishda h arbiy kuch o‘ rniga siyosiy, i q tisodiy, axlo q iy, axborot vositalarini q o‘ llash zarurligini ta’kidlamo q dalar. Shu tari q a, ular tomonidan davlatlarning milliy manfaatlari nafa q at h okimiyat uchun kurashning kuchayishiga, bosh q a davlatlar ustidan h ukmronlik q ilishga, balki dunyo xavfsizligini ta’minlashga olib kelishi mumkin degan firklar bildirilmo q da. Mazkur h olat esa keyingi o‘ n yilliklar ichida siyosiy realizm ta’limoti h am o‘ zining evolyutsion bos q ichini o‘ tayotganligidan dalolat beradi. « H ozirgi davrda Rossiya olimlari tomonidan milliy va xal q aro xavfsizlik borasida traditsion yondashuvlarni q ayta k o‘ rib chi q ish lozimligi ta’kidlanmo q da», deb q ayd etadi rus olimi A.Vozjenikov 1 . Bu h olat esa asosan q uyidagi omillar bilan bevosita bo g‘ li q : -SSSR va Varshava ittifo q i shartnomasining parchalanishi o q ibatida Shar q va G‘ arb munosabatlaridagi yangicha tartibda vujudga kelishi; -xavfsizlikni ta’minlashda tinchlik vositalarining roli va a h amiyatini ortib borishi; -davlatlarda h ukm surgan be q arorlik natijasida «islom» omilining xavfsizlikka b o‘ lgan ta’sirini o‘ sib borishi. Keltirilgan omillar siyosiy realizm nazariyasining asosiy y o‘ nalishlariga ma’lum bir darajada ta’sir k o‘ rsatdi. «Sovu q urush»ning tugashidan s o‘ ng xal q aro muosabatlardagi vaziyatni o‘ zgarishi b o‘ yicha q ator olimlar o‘ zlarining q arashlarini bayon etganlar. Masalan, amerikalik mash h ur olim Frensis Fukuyama, sobi q ittifo q ni parchalanishi g‘ oyaviy 1 Возжеников А. Национальная безопасность: теория, практика, стратегия. - М.: Модуль, 2000. -С. 14. 22 q arama- q arshiliklarning tugashiga h amda liberal demokratik tamoyillarning kommunizm ustidan g‘ alaba q ozonishiga olib keldi degan fikrni 1990 yillarning boshidayo q e’tirof etgandi. U vaziyatni kelajakdagi rivojiga bashorat berar ekan, xal q aro munosabatlarda nisbatan bar q arorlik h ukmron surishini, davlatlar o‘ rtasida h amkorlikka b o‘ lgan intilishni kuchayishi h amda xal q aro munosabatlarni "bozor demokratiyasi" asosida tashkil etilishi borasida fikrlarni bayon etgan edi. Ammo va q t o‘ tishi bilan uning optimistik bashoratlari o q lanmadi. Dunyoda k o‘ plab muammolar yuzaga kela boshladi. Bu muammolarni bartaraf etishda esa davlatlar tash q i siyosatidagi katta far q lar xal q aro munosabatlar tizimida o‘ ta murakkab vaziyatni yuzaga keltirdi. F.Fukuyamaning mazkur q arashlariga mutlo q o‘ zga fikrni yo q lab chi qq an olim S.Xantingtondir 1 . 1993 yilda olim tomonidan chop etilgan «Tsivilizatsiyalar t o‘ q nashuvi?» nomli asarida "sovu q urush" davridagi g‘ oyaviy nizolar o‘ rniga madaniyatlar o‘ rtasidagi nizolarni kelib chi q ishi e’tirof etiladi. Samuel Xantington "dunyoning uch q arama- q arshi turuvchi madaniy-diniy tsivilizatsiya" modelini taklif q iladi. Bular: Xitoy, Yaponiya, Xyand (Budda) tsivilizatsiyasi, islom (musulmon davri) tsivilizatsiyasi va Xristian-pravoslav (Lotin Amerikasi, Afrika) tsivilizatsiyasi. Bu modelga k o‘ ra, h ozirgi zamon globallashuv siyosati k o‘ p q utblilik, k o‘ p tsivilizatsiyalik xususiyatlarga ega b o‘ lib, u madaniy- tsivilizatsiyaviy bloklarining t o‘ q nashuviga, i q tisodiy va texnologik yangilanish esa tsivilizatsiyaviy yoki diniy o‘ zlikni sa q lash borasidagi t o‘ q nashuvlarga olib keladi. Bu yangi q onuniyatlarning kelib chi q ishi bilan izo h lanadi. Chunki bu ziddiyatlar etnomilliy rangda va musulmon h amda xristian dinini o‘ zligini sa q lash asosida tu g‘ ilmo q da. Shu sababli islom siyosiy ekstremizmining ta h didi ortib bormo q da. Uning fikricha, isti q bolda xavfsizlikning asosiy ta h didlari janub- shimol, boy va kamba g‘ al, kapitalizm va kommunizm davlatlari o‘ rtasida emas, balki tsivilizatsiyalar o‘ rtasida kelib chi q ishi mumkin. Buning q uyidagi sabablari k o‘ rsatiladi: 1 Хантингтон С. Столкновение цивилизаций? // Полис. -1994. -№1. -С.34. 23 1. tsivilizatsiyalar o‘ rtasidagi far q larning mavjudligi va ular orasidagi q arama- q arshilikning kuchayishi; 2. dunyoning o‘ zaro tobe’ligi; 3. i q tisodiy modernizatsiya va ijtimoiy rivojlanishning turli xilligi o q ibatida davlat rolining pasayishi h amda bu jarayonda dinlar ta’sirining kuchayishi; 4. i q tisodiy va siyosiy xususiyatlardan k o‘ ra madaniy xususiyatlar kuchliro q va musta h kamliligi; 5. globalizatsiya va integratsiya jarayonlarining kuchayishi. Kelajakning yana bir modeli xususida frantsuz olimi Zakilandi h am o‘ z fikrlarini bildiradi. Muallif "sovu q urush" tugashi nafa q at kommunizm bilan alo q aning uzilishi, balki dunyoda Renessans davrining tugashini bashorat q iladi. A Q Sh siyosatshunoslarining fikricha, o‘ tish davrini boshidan kechirayotgan davlatlar dunyoda yagona kuchli davlatning b o‘ lishini inkor etuvchi davlatlarga o‘ z manfaatlari nu q tai nazaridan q izi q ish bilan q arashmo q da. Bunday davlatlar q atoriga Eron, Iro q , Liviya, KXDR kabilarni kiritish mumkin. Shuningdek, dunyo global siyosatida "omadsiz" davlatlar guru h i borligi ta’kidlanmo q da. Bunday davlatlar o‘ z mamlakatida h atto ichki tartib h am o‘ rnata olmaydi va fu q arolarning e h tiyojlarini q ondira olmaydi. Bunday davlatlarga Somali, Ruanda, Jazoir, Serra-Leone kabilarni kiritish mumkin. Yana bir nazariy modelning mo h iyati q uyidagicha: «A Q Sh va G‘ arb tsivilizatsiyasi mamlakatlari q olgan dunyoga q arshidir». Bu q uyidagilar bilan izo h lanadi: h ozirgi dunyo tara qq iyotida yangi va bar q aror "Shimol" tuzilmasining paydo b o‘ lishi va "Janub"ning ortda q olishi. "Shimol" va "Janub"ning i q tisodiy va texnologik chu q urlashuvining uzilishi e h timoldan h oli emas. Biro q , "Shimol"ga nisbatan b o‘ layotgan migratsiya jarayoni undagi bar q arorlikka putur etkazmo q da va bu "Janub"da i q tisodiy va texnogen falokatni keltirib chi q arishi mumkin. Bunday sharoitda "Shimol"ning oldida ikki y o‘ l: "Janub"dan uzilish yoki "Janub"ni i q tisodiy bar q arorlikka olib chi q ish.24 G‘ arb tsivilizatsiyasiga o‘ ziga xos q arshi turuvchi model bu "demokratik dunyo" g‘ oyasi b o‘ lishi mumkin. Unga k o‘ ra, XXI asr xal q aro munosabatlari, "tinchlik va bar q arorlik zonasi"ga va "tartibsizlik va konfliktlar zonasi"ga b o‘ linadi. Bu g‘ oya tarafdorlarining fikricha, demokratik rejim konfliktlarni tinch y o‘ l bilan h al etish imkonini beradi va aynan shu sababli tash q i siyosatda kuch ishlatish ta h didini rad etish lozim 1 . Yangi tartibotning paydo b o‘ lishida turli xarakterdagi minta q aviy jarayonlarga, davlatlarning o‘ zaro i q tisodiy-xal q aro alo q alariga ta’sir k o‘ rsatayotganligi, ya’ni "geoi q tisodiyot" omilining kengayib borayotganligi mu h im o‘ rin tutmokda. Davlatlar birlashuvining o‘ sishi va xususiy biznesning tash q i i q tisodiy faoliyatdagi h issasining ortishi dunyo i q tisodiyotiga "no h arbiy vositalari"ning kirib kelishiga imkon yaratmo q da. Ya’ni xorijga kapital q o‘ yish, dunyo bozorida tovar va xizmatlar operatsiyalarini o‘ tkazish, ilmiy tad q i q otlardagi h amkorlik kabilar shular jumlasidandir. Dunyo h amjamiyati yangi tartibga tomon h arakat q ilayotganining bir necha kuchli omillarini belgilab k o‘ rsatish mumkin. Bular: q udratli h arbiy kuch; Shimoliy Amerika, G‘ arbiy Evropa va Shar q iy Osiyo davlatlaridagi kuchli i q tisodiy rivojlanishi; davlatlarning transmilliy korporatsiyalardagi ta’sirining kamayishi va nodavlat tashkilotlar rolining oshishi; davlatlar va xal q larning o‘ zligini sa q lab q olishga intilishi; boy va kamba g‘ al davlatlar o‘ rtasidagi tafovutning kuchayishi; demografik o‘ zgarishlar. Yu q orida q ayd etilgan fikrlar h ozirgi xal q aro munosabatlar h olatiga, yangi shakllanayotgan ja h on tartibotining rivojiga ba h o bergan h olda, asosan ikki y o‘ nalishda namoyon b o‘ lmo q da. 1. Birinchi y o‘ nalish optimistik, ya’ni xal q aro munosabatlardagi vaziyatning bar q arorlashishi, davlatlar o‘ rtasidagi o‘ zaro ishonchning tiklanishi h amda xal q aro h amkorlikning kuchayishi xususidagi q arashlar. 2. Ikkinchisi pessimistik y o‘ nalish. Bunda xal q aro munosabatlardagi vaziyat o‘ tish davri sifatida ba h olanib, bu jarayonda davlatlar o‘ rtasidagi q arama- 1 Саидолимов С.Т. Марказий Осиёда хавфсизликни таъминлаш муаммолари. С.ф.д. олиш учун диссер.автореферати. – Т.: ДЖҚА, 2007. – Б.15. 25 q arshiliklar va ziddiyatlarning kuchayishi, ular orasidagi tafovutning ortishi natijasida k o‘ plab muammolarning yuzaga kelishi alo h ida ta’kidlanadi. Olib borilgan ta h lillarga k o‘ ra, zamonaviy xavfsizlik kontseptsiyalari o‘ z traditsion yondashuvlarini y o‘ q otib borayotganligi h amda evolyutsion davrni boshdan kechirayotganligi ma’lum b o‘ ldi. Ular borgan sari individual milliy xavfsizlikka asoslanib bormo q da. Mazkur sharoitda nafa q at milliy xavfsizlik, shuningdek, milliy manfaatlar tizimi h am ba’zi bir o‘ zgartirishlarga mu h toj b o‘ lib q olmo q da. Bugungi kunda milliy manfaatlar nafa q at davlat yoki uning ittifo q chilarining shaxsiy manfaatlarini, balki butun dunyo h amjamiyatining manfaatlarini o‘ z ichiga q amrab olishi zarurligi ma’lum b o‘ ldi. Bular, bizning fikrimizcha, q uyidagilarda aks etmo q da: -milliy, minta q aviy va xal q aro xavfsizlikning o‘ zaro bo g‘ li q ligini anglab etishda; -muammolarni h arbiy y o‘ l bilan h al q ilish samarali natijalar va k o‘ zlangan ma q sadlarni bermasligi h a q idagi fikrlarning k o‘ payishida; -milliy, minta q aviy va xal q aro xavfsizlik tizimida xal q aro tashkilotlar va transmilliy korporatsiyalar a h amiyatining ortishida. 2 BOB. ZAMONAVIY BOSQICHDA FORS KO‘RFAZI DAVLATLARINING SIYOSIY JARAYONLARDA TUTGAN O‘RNI 2.1. Fors ko‘rfazi mintaqasining geosiyosiy va geostrategik o‘rni Mustaqil davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi zamonaviy xavf- xatarlarga qarshi istiqbolli loyihalar va tashabbuslarni amalga oshirishiga bo g‘ liq. Chunki hozirgi milliy manfaatlarning globallashuvi sharoitida har bir davlat o‘ z geosiyosiy strategiyalarini amalga oshirishi va xalqaro maydonda o‘ z o‘ rniga ega b o‘ lishga harakat qilishni taqozo etadi. Aks holda boshqa davlatlarning siyosiy ambitsiyalari ta’siriga tushib qolishi hech gap emas. Bugungi kunda k o‘ pchilik davlatlar tashqi siyosiy strategiyalarida energetik resurslar xavfsizligi, energetika 26 infrastrukturasini rivojlantirish va umumiy energetika tizimini shakllantirish masalalari asosiy geosiyosiy omillar sifatida e’tirof etilmoqda. Xususan, Fors k o‘ rfazi mintaqasi xavfsizligida energetik xavfsizlikka nisbatan yangicha yondashuvlarning yuzaga kelishi natijasida mintaqa davlatlari siyosatida an’anaviy ustuvorlikka ega b o‘ lgan neft-gaz siyosatiga nisbatan munosabat yanada markazlashtirilmoqda. Jahon mamlakatlari ichida eng katta neft eksportchilaridan hisoblangan mintaqa davlatlari xususan, Saudiya Arabistoni, Quvayt, Birlashgan Arab Amirligi (BAA), Iroq davlatlarida bugungi kunda dunyo miqyosidagi jami neft zahiralarining uchdan ikki qismi mavjud. Mintaqada jahon neft zahiralarining 63 % va gaz zahiralarining 40 % joylashgan 1 . Arab olamining jahon siyosiy xaritasidagi o‘ rni va ahamiyati haqida t o‘ xtalar ekan siyosatshunos va sharqshunos olim Z.Munavvarov quyidagi tezislarni ilgari suradi: – Hozirgi kunda, ular o‘ rtasida ma’lum siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy tafovutlar, hatto ixtilof va ziddiyatlar mavjudligidan qat’iy nazar, o‘ zini Arab davlati, deb e’lon qilgan 21 mamlakat borligi diqqatga sazovor; – Arab mamlakatlari hamjamiyati dunyoning uch buyuk qit’asi – Osiyo, Afrika va Evropa ( O‘ rta Er dengizi va Turkiya orqali) tutashgan g‘ oyat hayotiy kommunikatsiyalar markazlashgan geografik mintaqada joylashgan; – Arab davlatlari zaminidagi tabiiy boyliklar, xususan, bugungi taraqqiyotning asosiy tayanchlaridan b o‘ lgan energiya manbai – neft va gaz zaxiralarining nihoyatda kattaligi ushbu mintaqaning jahon iqtisodiy x o‘ jaligidagi o‘ rnining yuqoriligini ta’minlaydi; – Islom dinining eng m o‘ tabar muqaddasgohi – Makka va Madinaning ushbu mintaqada joylashishi Arab dunyosiga musulmon xalqlar va elatlarning diniy va ruhiy, ma’lum ma’noda mafkuraviy-ma’naviy markaz sifatida qarashiga sabab b o‘ ldi 2 . Bundan tashqari, Arab dunyosi jahon energetika resurslarining 75 1 Sajedi A. Geopolitics of The Persian Gulf Security: Iran and the United States // IPRI Journal IX. - №. 2. – 2009. - Р.р.77-89. 2 Мунавваров З.И. Ўзбекистон ва Араб дунёси // Иқтисод ва ҳисобот журнали. – Т., 1995. – № 4. – Б. 16. 27 %ni nazorat qilishi ham jahon siyosiy va iqtisodiy barqarorligini ta’minlashdagi rolini yaqqol namoyish etadi. Arab dunyosi mamlakatlari yakdilligining dunyo miqyosidagi siyosiy va iqtisodiy ahamiyati shunda namoyon b o‘ ladiki, u jahon neft bozoridagi vaziyatga hal qiluvchi ta’sir k o‘ rsatishga qodirdir. Birinchi marta bu 1973-1974 yillarda “energetik tanglik”davrida namoyish etildi. Oktyabr urushi (1973) cho g‘ ida G‘ arb mamlakatlari Isroilni q o‘ llab-quvvatlaganiga javoban OPEK mamlakatlari jahon bozoriga neft etkazib berishni t o‘ xtatib q o‘ ydilar 1 . Bundan k o‘ rinadiki, arab olamining siyosiy va iqtisodiy ta’sir k o‘ rsatish imkoniyati hozirgi kunda bir qator yirik davlatlarning milliy manfaatlari ijrosidagi qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Shuni ta’kidlash kerakki, zamonaviy davrda hech bir davlat mustaqil o‘ z energetik ehtiyojlari va imkoniyatlarini yuzaga chiqara olmaydi. Ayniqsa, jahon siyosatida energiya taqchilligi va xavfsizligi masalalari global muammo sifatida k o‘ rilayotgan bir davrda mintaqalar va davlatlarning bir-biriga energetik bo g‘ liqlik darajasi yanada ortdi. Shu bois hozirgi vaqtda neft-gaz siyosati bir qator davlatlarning, xususan, jahonning yirik davlatlari tashqi siyosiy faoliyatining ustuvor y o‘ nalishlaridan biri b o‘ lib qolmoqda. Bunday fenomen bir qancha omillar bilan tushuntirilishi mumkin. Jumladan, jahon neft-gaz bozori sub’ektlarining o‘ z energetik xavfsizligini ta’minlashga b o‘ lgan ehtiyoji, neft-gaz sohasidagi samarali biznes manfaatlari, neft-gaz xom ashyosini qazib olish, qayta ishlash, transportirovka qilish va boshqalar. Shuni ta’kidlash joizki, zamonaviy dunyoda neft-gaz jahon iqtisodiyotining dinamik rivojidagi eng asosiy unsur b o‘ lishi bilan birga, umumiy xalqaro munosabatlar tizimiga ta’sir k o‘ rsatuvchi birlamchi omillardan biri sifatida yuzaga chiqdi. Shu kabi bir qator umumiy xulosalar natijasida Fors k o‘ rfazi arab davlatlarining zamonaviy neft-gaz siyosati istiqbollari va imkoniyatlarini va global energetik siyosatga ta’sirini tahlil etish dolzarbdir. Bundan tashqari, dunyo miqyosida energetik bo g‘ liqlik va energiyaning birlamchi manbalari iste’moli hajmi oshib borayotganligi mintaqada xavfsizlikka nisbatan 1 Сафоев С. Марказий Осиёдаги геосиёсат. –Т.: ЖИДУ, 2005. - Б.96. 28 yangi tahdidlar k o‘ lamining kengayishi xavfini tu g‘ diradi. Shuning uchun “Arabiston oltiligi” davlatlari oldida mintaqaviy energetik xavfsizlikni ta’minlash masalasi har qachongidanda dolzarbdir. Fors k o‘ rfazi neft makonlari rayonlarining o‘ ziga xos xususiyati shundaki, bu mintaqada neft qazib olish jarayoniga k o‘ p mabla g‘ sarflanmaydi. Chunki, zahiralarning er qatlamining qulay qismida joylashganligi, yuqori bosim va asosiysi sifatli xom ashyo mavjud b o‘ lib, ma’lumotlarda keltirilishicha, 1 barrel neft qazib olish uchun 2-3 AQSh dollari sarflanadi. Bunday imkoniyatlar mintaqadagi arab davlatlarining iqtisodiy rivojlanishi va qolaversa jahon siyosatidagi o‘ ziga xos o‘ rnining oshishini ta’minlab kelmoqda. Fors k o‘ rfazi mintaqasidagi barqarorlikni ta’minlashda Saudiya Arabistonning o‘ rnini alohida ta’kidlash kerak. Saudiya Arabistoni Qirolligi farovonligi t o‘g‘ ridan-t o‘g‘ ri neft-gaz eksporti bilan bo g‘ liq ekan, davlat tashqi siyosatida neft omili eng ustuvor y o‘ nalish hisoblanadi. Saudiya Arabistoni dunyoda neft xom ashyosi zahirasi eng katta davlat hisoblanib, umumdunyo tekshirilgan resurslarning t o‘ rtdan bir qismi OPEK zahiralarining 33 % ushbu mamlakat hissasiga t o‘g‘ ri keladi. OPEK siyosatini asosan shu mamlakat belgilaydi. Saudiya Arabistoni OPEKning etakchi a’zosi sifatida, kartel bitimining buzilishi holatlariga ba g‘ rikenglik bilan munosabatda b o‘ ladi va zarur holda tashkilot sotuvlar umumiy hajmini oshirib yubormasligi uchun o‘ z kvotasini kamaytiradi. Shuning hisobiga neft ishlab chiqaruvchi etakchi mamlakatlar nafaqat neft narxini yuqori darajada saqlab turishga, balki uni rivojlangan davlatlarda sanoatning texnologik printsiplarini o‘ zgartirish va neftni energiya manbaining boshqa turiga almashtirishga kuchli ra g‘ bat tu g‘ ilmaydigan tarzda tartibga solishga muvaffaq b o‘ lmoqdalar 1 . Shu bilan birga dunyo b o‘ yicha neft qazib olishning 13 % ni Saudiya Arabistoni amalga oshiradi. Gaz sektori ham salmoqli o‘ rin tutib, YaIM ning 15 %ni tashkil qiladi. Mamlakat sarhadlarida jahon gaz zahiralarining 6 % joylashgan b o‘ lib, Rossiya, Eron va Qatardan s o‘ ng t o‘ rtinchi o‘ rinda turadi. 1 Сафоев С. Марказий Осиёдаги геосиёсат. –Т.: ЖИДУ, 2005. - Б.97. 29 Neft omili ahamiyatining oshishi o‘ z navbatida Saudiya Arabistoni va K o‘ rfaz davlatlarining, “neft barcha arablarga tegishli” tamoyili mavjud b o‘ lsada, butun arab va islom olamidagi o‘ rni va mavqeini oshiradi. Shu bois Saudiya Arabistoni energetik siyosatining asosiy vazifasi arablar bilan munosabatlarda muvozanatni o‘ rnatish hisoblanib, bu arab olamidagi birlikni ta’minlash, mintaqadagi diniy va g‘ oyaviy keskinlikni yumshatish va fundamental kayfiyatning yanada keng quloch yoyishining oldini olish bilan bo g‘ liqdir. FKADHK davlatlarining k o‘ pchilik qismi OPEK a’zolari hisoblanadi. Bu esa mintaqa davlatlarining bugungi kunning dolzarb masalalarini hal etishda, iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlash masalalarida muhim o‘ rin tutishini ta’minlaydi. Bevosita neft-gaz masalalari dolzarb ahamiyat kasb etar ekan, mintaqadagi Quvayt, Qatar va BAA davlatlarini ham alohida e’tirof etish lozim. Xususan, Birlashgan Arab Amirliklar neft zahiralari b o‘ yicha jahonda Saudiya Arabistoni va Iroqdan keyingi uchinchi o‘ rinda turadi. Uning neft zahiralari hajmi 97,8 mlrd.barrel b o‘ lib, jahon neft zahiralarining deyarli 10 %ni tashkil qilmoqda. Bundan tashqari gaz zahiralari 6,6 trln. kub. m.ni tashkil qiladi. Bu k o‘ rsatkich Amirlikning jahon gaz zahiralarining 4 %ga ega ekanligini k o‘ rsatada. Qatarning ham energetik salohiyati yuqori b o‘ lib, gaz zahiralari borasida dunyoda Rossiya va Erondan keyingi uchinchi o‘ rinda turadi. Mamlakatda jahondagi eng yirik gaz manzilgohlaridan biri “North Field” joylashgan. Mintaqadagi eng katta neft zahiraga ega b o‘ lgan davlatlardan biri Quvayt hisoblanadi. Uning jahon neft zahiralaridagi ulushi 14 %ni tashkil qiladi 1 . Bunday imkoniyatlar samarasi o‘ laroq K o‘ rfazdagi arab davlatlarining iqtisodiy o‘ sish sur’ati oshib bormoqda. Jumladan, faqatgina 2002-2006 yillarda Fors k o‘ rfazi arab davlatlari neft eksportidan 1.5 trln. AQSh dollari foyda k o‘ rishgan b o‘ lib, bu o‘ tgan oxirgi besh yillikka nisbatan ikki marta k o‘ p k o‘ rsatkich hisoblanadi 2 . “Goldman Sachs” ekspertlari guruhining bashoratiga k o‘ ra neft eksportidan tushadigan daromad 2030 yilga borib 5.1 trln. 1 Солиҳов М. Глобал энергетик сиёсат // Жамият ва бошқарув. - № 1. – 2008. – Б.66. 2 Шайхутдинов М.Е. Персидский залив как формирующийся геополитический регион: основные тенденции развития. 06.03.2008 г. www . iwep.kz. Институт мировой экономики и политики. 30 AQSh dollarini tashkil etadi. Birgina 2010 yilning birinchi kvartalida BAA neft eksportidan 17 mlrd. AQSh dollar, Saudiya Arabistoni esa 51 mlrd. AQSh dollari foyda k o‘ rgan. Arabiston oltiligi davlatlarining ulkan energetik imkoniyatlari jahonning yirik davlatlari e’tiborini tortmasdan qolmaydi. Ayniqsa global energetik iste’mol darajasining kun sayin oshib borayotganligi, neft va gaz zahiralarining esa tobora kamayib borishi, bundan tashqari, muqobil energiya manbalarini yaratish harakatlari unchalik ham kutilgan natija bermayotganligi energetik raqobatning kuchayishiga sabab b o‘ ldi. Ma’lumki, jahon energetik ehtiyojlarning asosiy qismi neft va gazga boy mintaqalar hisobiga qondirilib kelinmoqda. Xususan, birinchi navbatda Fors K o‘ rfazi, Markaziy Osiyo mintaqasi va Kaspiy xavzasi jahon neft- gaz bozori sub’eklarining faoliyat maydoni hisoblanadi. Shu bois mazkur mintaqalardagi siyosiy tanglik, bir qator tarixiy nizolarning hal etilishi va siyosiy – ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash muammolariga echim topilmayapti. FKADHK davlatlari ma’lum ma’noda butun Yaqin Sharq mintaqasidagi nisbatan barqaror davlatlar hisoblansada, umumiy xavfsizlikni va ishonchli sherikchilik munosabatlarini ta’minlash masalalarida umumiy xavfdan xoli emas. Energetik bo g‘ liqlikning o‘ sishi alohida bir davlatning o‘ z milliy energetik xavfsizligini mustaqil ta’minlash imkoniyati cheklanganligini anglatadi. Shu bois Kengash davlatlarining geoenergetik manfaatlari bevosita Eron va Iroq kabi davlatlarning mintaqada tutgan o‘ rniga ham bo g‘ liq. Chunki Eron Islom Respublikasining mintaqadagi siyosiy – mafkuraviy o‘ rni va yuqori energetik salohiyati mintaqa davlatlari tashqi siyosatiga ta’sirini o‘ tkazmasdan qolmaydi. Demak, Fors k o‘ rfazi mintaqasi energetik xavfsizligiga nisbatan zamonaviy tahdidlar k o‘ lamini tadqiq etganda ikki asosiy jihatga e’tibor berish lozim. Birinchi masala mintaqaviy energetik xavfsizlikka nisbatan ichki tahdidlar hisoblansa, ikkinchidan, yirik davlatlarning geosiyosiy manfaatlari t o‘ qnashuvi omilini o‘ rganish muhimdir. 31 Fors k o‘ rfazi mintaqasi energetik xavfsizligiga ta’sir k o‘ rsatuvchi ichki omillari: - Bugungi kunda FKADHK davlatlarining siyosiy va iqtisodiy xavfsizligiga eng katta tahdid Eronning yadroviy dasturi borasidagi siyosatidir. Jahon hamjamiyatining Eronga nisbatan keskin siyosiy va iqtisodiy bosimlari Kengash davlatlarining jiddiy xavotiriga sabab b o‘ lmoqda; - Iroqdagi vaziyatning t o‘ liq izga solinmaganligi Kengash davlatlarining istiqbolli iqtisodiy loyihalari amaliyotiga salbiy ta’sir k o‘ rsatmoqda. Ma’lumki, Iroqda jahon neft zahiralarining 11 % joylashgan. Bu k o‘ rsatkich mintaqaviy energetik loyihalarni amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi; - Tobora diniy nizolarning avj olayotganligi, sunniy va shia mazhabi o‘ rtasidagi doimiy raqobat muhiti, natijada mintaqaga nisbatan butun bir terrorizm o‘ cho g‘ i sifatida qaralishi, islom dini va madaniyatiga nisbatan radikal qarashlarning kuchayishi neft va gaz sohasiga xorijiy investitsiyalarning jalb qilinishi va istiqbolli bozorlarni egallashga o‘ z ta’sirini k o‘ rsatmoqda; - Mintaqa davlatlari xavotiriga sabab b o‘ layotgan navbatdagi omil bu – an’anaviy resurs – neft va gaz zahiralarining cheklanganligidir. Shu jihatdan Kengash davlatlari va qolaversa butun mintaqa davlatlarining tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, eksport hajmini kamaytirish borasidagi yondashuvlaridagi ixtilof eng dolzarb masala hisoblanadi. Arabiston oltiligi davlatlarining iqtisodiy va siyosiy barqarorligi asosan neft-gaz omiliga bo g‘ liq b o‘ lib kelgan. Fors k o‘ rfazi mintaqasi xavfsizligiga, xususan energetik xavfsizligiga ta’sir k o‘ rsatuvchi tashqi omillar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: - Insoniyatning jahondagi tabiiy zahiralarning tugab borayotganligini anglashi va xususiy ehtiyojlarni qondirish manfaati natijasida Fors k o‘ rfaziga nisbatan tahdidlar yanada kuchaydi. Alohida ta’kidlash joizki, ushbu mintaqa davlatlari tabiiy resurslarga qanchalik boy b o‘ lishmasin, doimo dunyoning qudratli davlatlari uchun nishon b o‘ lib kelganlar va hozirgi davrda ham nizolar, ichki kelishmovchiliklar hamda ziddiyatlar avj olgan siyosiy beqaror mintaqa 32 hisoblanadi 1 . Qudratli davlatlarning mintaqadagi siyosati bevosita neft va gaz resurslarini q o‘ lga kiritish bilan bo g‘ liq ekanligi bugungi kunda hech kimga sir emas. Bu borada Prezidentimiz I.A.Karimovning quyidagi mulohazalari muhim ahamiyatga ega: “...kimda-kim neft va gaz zaxiralariga hukmronlik qilsa, dunyoga hukmron b o‘ lishi mumkin degan qarashlar kuchayib bormoqda. Va aksincha – kimdaki shunday resurslar b o‘ lmasa, neft-gaz, umuman, uglevodorod xom ashyosiga ega boshqa davlatlarga nisbatan turli harakatlar ham sodir b o‘ layapti. Chunki qudratli davlatlar yaxshi biladiki, mana shunday boylik kimning q o‘ lida b o‘ lsa, u boshqalarni o‘ z ta’siriga olishning kaliti, vositasi b o‘ lib xizmat qiladi” 2 . - Jahon miqyosida energetik iste’mol darajasining oshib borayotganligi, xususan, Osiyo segmenti ulushining ortishi mintaqada keskin siyosiy raqobat muhitini yanada keskinlashtirishi mumkin. Energoresurslar iste’moli dunyo miqyosida 2030 yilgacha 60 % ga oshishi bashorat qilinmoqda 3 . Bu jarayon ham bevosita Eron bilan bo g‘ liq. Bugungi kunda Xitoy, Hindiston, Pokiston, Yaponiya kabi davlatlarning energetik ehtiyojlari kundan kunga ortib bormoqda. Bu davlatlar mintaqadagi energetik raqobatda ishtirok etishdan va manfaatli tashqi energetik siyosatdan manfaatdordir. Jumladan, Eron gazining Xitoygacha tortilishi, Eron- Pokiston-Hindiston quvuri borasidagi munozaralar Kengash davlatlari tashqi energetik siyosatida alohida e’tirofga sabab b o‘ lmoqda. Chunki, Eron FKADHK davlatlarining asosiy energetik raqobatchisiga aylanishi mumkin. Xulosa qilganda Fors k o‘ rfazi xavfsizligi, FKADHK davlatlari energetik xavfsizligi masalalari Kengash davlatlari tashqi siyosatida asosiy ustuvor y o‘ nalish hisoblanadi. Jahon miqyosida neft va gazga b o‘ lgan talabning oshishi va k o‘ pchilik davlatlarning taraqqiyoti ushbu resurslarga bo g‘ liq ekanligi jahon siyosatida va umuman zamonaviy xalqaro munosabatlar tizimida FKADHK davlatlari roli oshib borayotganligini k o‘ rsatadi. Bundan tashqari, 1970-yillarning boshida Misr prezidenti Anvar Sadatning neft va siyosatning bir xil ma’no kasb etishini 1 Солиҳов М. Глобал энергетик сиёсат // Жамият ва бошқарув. - № 1. – 2008. – Б. 66 -67. 2 Каримов И.А.. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари – олий қадрият. Т.14. - Т.:Ўзбекистон, 2006. – Б.105. 3 Жизнин С.З. Энергетическая дипломатия России. – М., 2005. – С.25. 33 ta’kidlaganligi bugungi kunda ham o‘ z ahamiyatini y o‘ qotmadi. Neftdan siyosiy bosim sifatida foydalanish va energetik resurslarning siyosiylashtirilishi tendentsiyalari bugungi kunda ham kuzatilmoqda. 2.2. Mintaqaviy xavfsizlik va davlatlararo hamkorlik bo‘yicha Saudiya-Eron ra qobati Jahon globallashayotgan bir sharoitda Fors k o‘ rfazi davlatlari jahon iqtisodiy va siyosiy tizimida o‘ zining muhim o‘ rnini egallab kelmoqda. Ayni paytda ularning ichida Eron, Saudiya Arabistoni alohida o‘ ringa ega. Ulkan strategik ahamiyatga, beqiyos yoqil g‘ i-energetika manbalariga ega b o‘ lgan Fors k o‘ rfazi davlatlari bugungi kunda eng yirik moliyaviy donor sifatidagi mavqei tufayli arab dunyosidagi alohida nufuziga ega. K o‘ plab tadqiqotchilar mazkur muammoga davlatlarning globallashayotgan jahondagi ma’rifatli o‘ zaro aloqalari nuqtai nazaridan razm solishga intilishadi. Ma’lumki, «islom birdamligi» ahamiyatini, ayniqsa bugungi islom omili faollashuvi bosqichida pasaytirib k o‘ rsatish mumkin emas. Ma’lum tarixiy omillar tufayli k o‘ plab arab xalqlari amalda hozirgi zamon taraqqiyot oqimining deyarli ortida qoldi. Musulmon dunyosidagi chuqur ildizga ega kelishmovchilik va hatto qarama-qarshiliklarni hisobga olgan holda, qaloqlikni bartaraf etish maqsadida konfessional asosda birlashish ijobiy ahamiyatga ega. Bunda faqat, I.Melixov s o‘ zi bilan aytganda, «islom birdamligi» singari asosdagi birlashmalar «birdamlik»ni qarshi turish, dushmanlik, vayron qilish tomon burib yuborishga intilayotgan siyosiy va diniy ekstremistlarning quroliga aylanib qolmasligi kerak 1 . Tadqiqotchining fikricha, hozirgi paytda Islom Konferentsiyasi Tashkiloti (IKT), Islom Olami Uyushmasi (IOU) kabi xalqaro tizimlarning faoliyati tufayli butunjahon musulmon davlatini tuzish g‘ oyasi yangi mazmun bilan boyidi, zero «yangi xalqaro islom tartibi», «yangi islom axborot tartibi», «yangi islom xalqaro 1 Мелихов И.А. Арабские монархии Персидского залива на этапе модернизации (70–90-е годы). Автореферат диссертации на соискание уч. ст. д.и.н. – М.: ИВРАН, 2000. – С. 28. 34 iqtisodiy tartibi» kontseptsiyalari ishlab chiqildi. X.Gaysumova ishonch bildiradiki, «barcha qarama-qarshiliklarga qaramasdan «islom birdamligi» kontseptsiyasi jahondagi jarayonlarning globallashuvi hamda qaloq mintaqalarning zamonaviylashuvi holatida sermahsuldir. Bu doktorina nisbatan olganda betakrordir, unga o‘ xshashi boshqa birorta mafkurada y o‘ q. Islom birodarligi arablar va arab b o‘ lmaganlar, boylar va kamba g‘ allar, osiyoliklar va afrikaliklar o‘ rtasidagi davlat chegaralarini y o‘ qqa chiqaradi. Bu doktorina printsiplari t o‘g‘ ri q o‘ llaganda musulmon mamlaktlari chindan ham dunyodagi salmoqli kuchga aylanishi mumkin». Ayni paytda FKADHKga a’zo eng yirik mamlakat – Saudiya Arabistoni – Islom birdamligi harakatining etakchisi b o‘ lib, uning bu boradagi ahamiyatini munosib baholash zarur. Saudiya Arabistoni xalqaro musulmon tashkilotlarini tashkil qilish va moddiy q o‘ llab-quvvatlashda katta ahamiyat kasb etayotir. Bu albatta, yuqorida qayd qilinganidek, hozirgi Saudiya jamiyatida islomning ahamiyati ortgani natijasidir. K o‘ pgina siyosatshunoslar shu munosabat bilan Islom Konferentsiyasi Tashkiloti (IKT) va Islom Oliy Uyushmasi (IOU) faoliyatiga e’tiborni jalb qilyapti. Ayni shu tashkilotlar islom birligi haraktining siyosiy omili hisoblanadi. Bu harakatning kelgusi istiqboli, vesternatsiya jarayoniga qarama-qarshi turishda IKT va IOU faoliyatining samaraliligi, mazkur harakat nazariy negizining tashkilotga a’zo mamlakatlar ichki va tashqi siyosati bilan uy g‘ unligi k o‘ zdan kechirilmoqda. Tadqiqotlarda bu jarayon, Saudiya Arabistonining ahamiyati va uning hozirgi tashqi siyosatiga oid asosiy faoliyat y o‘ nalishlari Saudiya Arabistoni Podshohligiga musulmon olamida berilgan maqomni u qanchalik oqlashi masalasiga asosiy e’tibor qaratilayotir 1 . Mazkur tashkilotlarning «islom tartibi» va «islomiy birdamlik» g‘ oyalarini k o‘ zdan kechirar ekan, aksariyat kuzatuvchilar, «musulmonlarning birligi va birodarligi» g‘ oyalarini z o‘ r berib tar g‘ ib qilayotgan ayni shu tashkilotlar va 1 Тангиров И.Х. Иран и политические процессы в зоне Персидского заливе на современном этапе. Автореф. Т:. ТашГИВ, 2005. – С.12. 35 ularning ayrim a’zolari qator muhim hamda dolzarb masalalar yuzasidan yakdil emas, deb tan olishmoqda. Xususan, Falastin muammosiga yondoshuvda bir xil mavqening o‘ zi y o‘ q, bu tashkilotlarga a’zo davlatlarning k o‘ pchiligi birdamlik va hamjihatlik g‘ oyalari bir chetda qolib, aksariyat o‘ z siyosiy va iqtisodiy manfaatlariga amal qilyapti. Biroq xalqaro islom tashkilotlarida tashqi siyosat va faoliyatni g‘ oyaviy asoslash arab hukmdorlari uchun o‘ ta muhim. Saudiyalik tadqiqotchi A.X.As- Suve g‘ o‘ z davlatining tashqi siyosiy faoliyati qoidalarini bayon qilib yozadi: «Siyosiy doiralar amal qilayotgan qadriyatlarning, boshqacha aytganda, tashqi siyosat miqyoslarini belgilovchi g‘ oyaviy qadriyatlarga ayni shu doiralarning sodiqligi darajasi davlatning tashqi siyosatiga ta’sir k o‘ rsatadi. Bu qadriyatlar hukmron siyosiy doiralar uchun xalqaro maydondagi faoliyatni legitimatsiyalash manbai b o‘ lib xizmat qiladi. Siyosiy doiralar bu qadriyatlarga qancha sodiq b o‘ lsa, ular tashqi siyosatda shu darajada erkin aks etadi. Bunga birinchi jahon urushi tugaganidan keyin liberal qadriyatlar tizimiga tayanib ish tutgan Amerika tashqi siyosati, shuningdek, markscha-lenincha g‘ oyaviy qadriyatlarga amal qilgan sobiq Sovet tashqi siyosati misol b o‘ la oladi. Saudiya tashqi siyosatining tahlili esa bu borada islomiy qadriyatlardan kelib chiqilayotganini k o‘ rsatadi» 1 . Shunday qilib, bu islomning qadriyatlar asosi sifatidagi muhim ahamiyatini ta’kidlaydi. Saudiya Arabistoni tashqi siyosat borasida asosan shu qadriyatlarga tayanadi. Ayni shu ta’rifda, «Realniy golos» axborot portalida jamoaviy ishlanmasini joylashtirgan rossiyalik mualliflarning fikricha, muhim jihat mavjud – «Saudiya Arabistonining tashqi siyosiy y o‘ lining negizini tashkil qiluvchi islomiy qadriyatlar Amerika liberalizmi yoxud sovet kommunizmi qadriyatlari bilan aynan o‘ xshashdir» 2 . Boshqacha aytganda, davlatning hukmron doiralari va jamoatchilik sodiq b o‘ lgan qadriyatlar (bu o‘ rinda - islomiy) tizimidan foydalanish omillariga diqqat - e’tibor jalb qilinadi. Saudiyalik muallif o‘ z mamlakatining g‘ oyaviy-mafkuraviy 1 Саудовская Аравия и мусульманский мир: внутренний и внешний аспект финансовой помощи. – Информационный портал Реальный голос. – http :// www . real - voice . info . 2 Qarang : O ’ sha joyda . 36 qadriyatlari negizini liberal demokratik va sobiq Ittifoqning markscha-lenincha mafkurasi bilan bir vaqtning o‘ zida qiyoslar ekan, rossiyalik tahlilchilarning e’tiroficha, bizlarni mazkur asoslarni qayta k o‘ rib chiqishga va mamlakatning hukmron doiralari ichki va tashqi siyosiy vazifalarni hal etishda amal qilayotgan qadriyatlar tizimiga o‘ zgartirishlar kiritishiga e’tibor qaratishga undaydi. «Gap mazkur qadriyatlardan voz kechish haqida emas (bunday yondoshuv, avvalo, ayni davlat qurilishi uchun halokatli b o‘ lardi), balki qadriyatlar y o‘ nalishlari tizimini tubdan qayta k o‘ rib chiqish yoki ularning tamomila qayta talqin qilinishi haqida borayotir. Ular hamisha qotib qolgan holatda b o‘ lmaydi, lekin har gal o‘ zgarayotgan dunyoga va shunday dunyoda davlatning roli o‘ zgaruviga moslashadi» 1 . Bizningcha, Saudiya davlati siyosatini belgilovchi qadriyatlar tizimini «tamomila qayta talqin qilish» g‘ oyasi (SAP qadriyatlarini g‘ arb demokratiyasi va kommunistik totalitar tuzum qadriyatlari bilan o‘ xshatish ham) ishonarli emas. Saudiya mustabid hokimiyatining diniy legitimatsiyasiga, ustiga ustak diniy aqidasiga biron bir o‘ zgartish kiritish yoki uni taftish qilishni hozir tasavvur qilish qiyin. Bunday urinish kutilmagan oqibatlar keltirib chiqarishi hech gap emas. Bu borada, bizningcha, hukmron doiralarning o‘ zlari amal qilayotgan qadriyatlarga munosabatini faqat qayta k o‘ rib chiqishlari, ularning hozirgi zamon voqeligi va xalqaro rivojlanishning yangicha shart-sharoitlariga ichki hamda tashqi siyosatni muvofiqlashtirish talablariga mos ravishda shunday qadriyatlarning xususiyatlarini, ularni joriy qilish darajasini o‘ zgartirish yoki davlatning tashqi siyosiy mezonlariga kiritish haqidagina gap b o‘ lishi mumkin. Saudiya Arabistoni musulmon davlatlarining etakchisi b o‘ lishga da’vogar ekan, tashqi siyosati shunga mos ravishda islomiy aqidalarga mos b o‘ lishi kerak, degan fikrni k o‘ plab ekspertlar ma’qullayaptilar. Uning hududida islom olamining eng muhim qadamjolari joylashgan b o‘ lib, jahon musulmonlari imkoniyatlari darajasida bu joylarga haj safari bilan boradilar, ziyorat qiladilar. Rossiyalik muallif A.Yakovlevning fikricha, «Mana shuning o‘ zi podsholik tashqi siyosatida 1 Qarang : Тангиров И.Х. Иран и политические процессы в зоне Персидского заливе на современном этапе. Автореф. Т:. ТашГИВ, 2005. – С.13. 37 etakchi xususiyatlardan biri sifatida «islom omili»ni ajratib k o‘ rsatish uchun kifoya», chunki, «mamlakat hukmronlari haj safaridan nafaqat islom olamidagi ta’sirini mustahkamlash, balki tom ma’noda tashqi siyosiy manfaatlari y o‘ lida ham foydalanadi” 1 . Feodal- mustabid tuzumlar va ularning mafkurachilari musulmonlar birligi, panislomizm va panarabizm g‘ oyalarini davlatlararo munosabatlar nuqtai nazaridan hamisha yoqlab kelganligi, ustiga ustak islom olamini rivojlantirish borasida xalifalikning «oltin davri» va uni kelgusida qayta tiklash g‘ oyasi ilgari surib kelingani ta’kidlanadi. «Panislomizm yoki panarabizm harakatining tashabbuskori b o‘ lgan davlatning poytaxti bunday xalifalikning markazi b o‘ lishi kerakligi esa shubhasiz» 2 . Ayni paytda hozir shu islom davlatlari musulmon jamoalarining milliy va diniy kontseptsiyalari o‘ rtasidagi tabiiy ziddiyatlarni ularni birlashtirish maqsadini q o‘ ygan holda hal qilishni m o‘ ljallayapti. Xususan, Saudiya Arabistoni TIV Islom ishlari departamenti direktori M.ash-Sharifning s o‘ zlariga k o‘ ra, «Islomiy birdamlikka da’vat islom va arab davlatlarini birmuncha keng k o‘ lamli birlashuvga y o‘ naltirish b o‘ lib, musulmonlarni zamonaviy jamiyatlar doirasida islom bayro g‘ i ostida jipslashtirish va shu asno islom mamlakatlari o‘ rtasida yaqin hamkorlikni y o‘ lga q o‘ yish, ziddiyat va kelishmovchiliklarni islom ta’limotiga muvofiq bartaraf etish, imkon boricha tinch vositalar bilan hal qilish, jahon jamoatchiligi, ayniqsa insoniyatni yadro urushi va qir g‘ in - barotlardan saqlab qolish borasidagi hamkorlikni ta’minlash, butun insoniyat farovonligi y o‘ lida ma’rifiy jamiyat barpo etishga hissa q o‘ shishdan iborat» 3 . Aksariyat tadqiqotchilar Saudiya Arabistoni hukmron tabaqalariga xos ikkiyuzlamachilikka e’tiborni jalb qiladilar, ayni shu holat ular yuritayotgan tashqi siyosatning hamisha ziddiyotli b o‘ lishini ta’minlab kelayotir. Bir tomondan, «Amerika imperializmining ittifoqchisi va mijozi sifatida» Saudiya Arabistoni uning tashqi siyosiy chora-tadbirlarini q o‘ llab-quvvatlashi kerak. Boshqa 1 Яковлев А.И. Исламский фактор в политике Саудитов в 90-е годы XX в. // Ближний Восток: проблемы региональной безопасности (сборник статей). – М., 2000. – С. 67. 2 Жданов Н.В. Исламская концепция миропорядка. – М.: Международные отношения, 2003. – С. 14. 3 Qarang : Мелихов И. Арабо-исламская составляющая внешней политики арабских государств Персидского залива // Россия и мусульманский мир. – М.: ИНИОН, 2000. – № 8. – С. 90. 38 tomondan, musulmon olamining etakchisi tariqasida Saudiya podsholigi sionizmga va Isroilning tashqi siyosiy qadamlariga qarshi chiqib, Falastin va Sharqiy Quddus masalasida aniq mavqega ega b o‘ lishi zarur. Ayni shu nuqtada ham islomiy birdamlikni amalga oshirishda sustkashlik k o‘ zga tashlanadi. Islom dunyosi doirasidagi xalqaro aloqalarda Saudiya Arabistoni salmoqli o‘ ringa ega ekanidan qat’i nazar Saudiya Arabistoni Podshohligi ni mazkur mamlakat xalqaro siyosatining asosini tashkil qiluvchi islomiy qadriyatlarning bosh tar g‘ ibotchi-tashviqotchisi, musulmon mamlakatlarining shubhasiz etakchisi va rahbari sifatida qaror toptirish vazifasi oson ish emas. Jumladan, ADL Saudiya Arabistonini «Ollohning nazari tushgan o‘ lka» sifatida ta’riflaydi, biroq «haqiqiy islom davlati» maqomiga Pokiston ham da’vogarlik qilayotir. Bu borada uni Islom Olami Kongressi (IOK) q o‘ llamoqda. Islom harakatining etakchisi sifatida Misr ham k o‘ rsatilmoqda. Bunga bir qator asoslar bor, Misrning al-Azhar tashkiloti obr o‘ -e’tibori juda yuksak ekani ham shu jumlaga kiradi 1 . Ayni paytda Saudiyaning arab-musulmon olamidagi yuksak mavqeini qaror toptirish uchun ar-Riyodning qudratli vositasi bor – bu rivojlanayotgan mamlakatlarga, avvalo Afrika-Osiyo mintaqasidagi davlatlarga iqtisodiy yordam b o‘ lib, bu y o‘ l Saudiya tashqi siyosiy y o‘ lining jiddiy y o‘ nalishi tusini olgan. SAP tashqi siyosatining strategik vazifalari r o‘ yxatida «iqtisodiy yordam k o‘ rsatish» t o‘ rtinchi o‘ rinda. Dastlabki o‘ rinlarni tashqi xavfsizlikni ta’minlash, arab va islom dunyosi mamlakatlari bilan birdamlikni rivojlantirish, va nihoyat, xalqaro barqarorlik va tinchlikni ta’minlash masalalari egallagan. Rossiyalik tahlilchilarning uqtirishicha, Saudiya hukmron doiralari bunday yordamni, aslida, xalqaro aloqalar sohasidagi boshqa vazifalarini hal qilishning eng qulay usullaridan biri sifatida qaraydi. XX asrning 90-yillariga qadar ikki davlat hukumatlari, diniy rahbarlari va islomiy harakatlarining arab va islom dunyosida va hatto xalqaro miqyosda kechayotgan k o‘ plab siyosiy jarayonlarga nisbatan munosabatlari deyarli bir xil 1 Жданов Н.В. Исламская концепция миропорядка. – М.: Международные отношения, 2003. – С. 15. 39 edi. Biroq, eronlik va saudiyalik diniy ulamolar, 90-yilda Iroqning Quvaytga qilgan tajovuzini qoralab chiqqan b o‘ lsalarda, ammo, Saudiya Arabistoni erlariga xorijiy davlatlarning q o‘ shinlari kiritilishini qattiq tanqid ostiga oldilar. SAP hududlariga xorijiy q o‘ shinlar kiritilgandan boshlab Saudiya Arabistonidagi radikal islomchilari Podshohlikda AQSh kuchlarining mavjud b o‘ lishiga qarshi urush e’lon qilib, Podshohlikning Xobar va Dahron shaharlaridagi AQSh harbiy bazalarida bir necha teraktlar sodir etdilar. Vashingtonning 2003 yilda Irokqa qilgan harbiy operatsiyalari bir qator arab mamlakatlaridagi kabi Saudiya Arabistoni va Eronlik k o‘ plab diniy rahbarlar va muxolif partiyalar orasida qattiq noroziliklarni keltirib chiqardi. RANDning yaqindagi xabariga ko‘ra, mazhablar o‘rtasidagi farq Saudiya va Eron o‘rtasidagi aloqalarning yomonlashuviga olib keluvchi eng asosiy sabab emasligi keltirib o‘tilgan. 2011-yilda Arab inqiloblari boshlangunga qadar ikki mamlakat o‘rtasidagi aloqalar siyosiy doiradan ancha olislab ketgan edi 1 . Saudiya – Eron ziddyatlarini mintaqadan tashqarida ham ko‘rish mumkin. Bu ikki mamlakatning Yaqin Sharqdagi muammolar bo‘yicha pozitsiyasi har xil. Uzoq davr hukmronlik qilgan diktatorlarning Tunis, Misr va Liviyada a g‘ darilishi AQSh tomonidan Saddam Husaynning olib tashlangandagi holati kabi mintaqadagi kuchlar muvozanatiga ta’sir qildi. Shunga qaramay, 2011-yildagi inqiloblar, 2003- yildagi Iroqdagi ozodlikdan farqli o‘laroq, siyosiy islohotlarni kutishdan charchagan mahalliy aholi tomonidan amalga oshirildi. Bu inqiloblar har qanday ko‘rinishdagi qirolliklarni a g‘ darishni o‘zining bosh maqsadi qilib olgan siyosiy namoyishchilarni al-Saud oilasi uchun eng katta xavfga aylantirdi. Foreign Affairs jurnalida Maykl Doran tasvirlaganidek “Bugungi kun inqiloblari ish va siyosiy vakillikni o‘zida birlashtirgan mahalliy talablar orqali amalga oshirilmoqda.”. Saudiya va Eron ham bu kabi mahalliy muammolardan holi emas va shuning uchun ular o‘z fuqarolariga har tomonlama qoniqtiruvchi sharoitlar yaratib berishi lozim. 1 Doran M . S . The Heirs of Nasser: Who Will Benefit from the Second Arab Revolution? // Foreign Affairs . – No.3 . – 2011 . –Р. 1 9 . 40 Xususan, Suriya masalasida ikki davlat qarama-qarshili shunday: Suriyada Hozirda davom etayotgan B.Assad boshqaruvidagi hukumat va siyosiy-harbiy oppozitsiya o‘rtasidagi kurash bugunga kelib haqiqiy ma’noda mintaqaviy mojaroga aylandi. Chunki, bu Suriyaning o‘zidagi ichki nizogina emas, balki mintaqadagi yirik kuchlar bevosita yoki bilvosita ikki tarafdan birini qo‘llash orqali ushbu nizoga aralashib qolganligi bilan xarakterlanadi. Saudiya Arabistoni va Eron misolida oladigan bo‘lsak, SAP anti-Assad muholifatiga yon bosuvchi mintaqaviy kuchlardan biri hisoblansa, Eron esa Assad hukumatini saqlab qolishga intiladi. 2009-yil oktabrda. SAP Suriya bilan munosabatlarning yaxshilanishida Damashqning mintaqadagi muhim rolini e’tirof etdi, ham B.Assad rejimi va Eron o‘rtasidagi munosabatlarining pasayishiga harakat qildi 1 . Saudiyaning Suriya bilan ziddiyati bir qancha omillarga, siyosiy sabablarga bo g‘ liq. Birinchidan, Saudiya hech qachon B . Assad va uning Baath partiyasi ilgari surgan mafkurani qo‘llab-quvvatlamagan. Ikkinchidan, Suriyadagi sunniy muholifatning alaviylar rejimi tomonidan doimiy bostirilishi Ar-Riyodni doimo noqulay ahvolga solib kelgan. Va nihoyat uchinchidan, Assad rejimining qulashi mintaqadagi Saudiya Arabistonining eng asosiy raqibi Eronning kuchsizlanishiga olib keladi. SAP-Eronning Suriya masalasi bo‘yicha ziddiyatlari hamon davom etmoqda va davlatlar o‘z pozitsiyasini himoya qilmoqda 2 . Shunday bo‘lsada, Saudiyaning Suriya rejimini o‘zgartirish borasidagi harakatlari davlatning Arab bahori bo‘yicha olib borayotgan siyosatini bilan mos tushmaydi. Ar-Riyod hech qachon inqilobiy harakatlarni qo‘llab-quvvatlamagan. Boshqa Fors ko‘rfazi davlatlari esa Suriya bo‘yicha o‘z siyosatlarida Saudiya manfaatlarini o‘zida aks ettiradi, chunki ularda Saudiya kabi cheksiz resurslar va qudrat mavjud emas. Shu sababdan Ko‘rfazda Eron va Arab oltiligining pozitsiyalari mutanosib emas. 1 Benedetta B. "The Ongoing Battle for Beirut: Old Dynamics and New Trends," INSS Memorandum No. 111 , December 2011. 2 Benedetta B. & Yoel G., "Saudi Arabia and Qatar's Role in the Regional Efforts to Oust Assad,” Atlantic Council New Atlanticist Blog , April 6, 2012. 41 Xulosa qilib aytganda, Eron va Saudiya Arabistoninning olib borayotgan siyosati mintaqa xavfsizligiga katta ta’sir o‘tkazmoqda. 1979-yilgacha ikki davlat o‘rtasidagi aloqalar ikki qirollik oilasi tashabbusi tufayli jadal suratlarda rivojlandi. Eronda sodir bo‘lgan “Islom inqilobi”dan so‘ng Eron va Saudiya Arabistoni dushman va raqib davlatlarga aylanib qolishdi. Shundan keyin, Ko‘rfazdagi geosiyosiy jarayonlar ham keskin tus oldi. Eron-Iroq urushida SAPning Iroqqa ko‘mak berishi o‘zaro aloqalarning yanada yomonlashuviga olib keldi. Manfaatlar to‘ g‘ ri kelganda esa Eron va SAP Iroqqa qarshi urushda birlashdi va keyinchalik aloqalar yana uzildi. Eron va SAP azaldan Fors ko‘rfazida yetakchilikka intilib kelmoqda. Bunda neft sohasi, iqtisod, harbiy sohalarda raqobatchiga aylanishgan va ikki davlatning o‘zaro raqobatlari va ziddiyati mintaqadagi hatto Yaqin Sharqdagi geosiyosiy jarayonlar va xavfsizlikka ta’sir ko‘rsatmoqda. Iroq inqirozi nafaqat Eron-Saudiya Arabistoni munosabatlarini yomonlashishiga balki, Fors K o‘ rfazidagi vaziyatlarning keskinlashishiga olib keldi hamda Saudiya Arabistonida muxolifatchilarning kuchayishi, diniy kuchlarning yanada radikallashuviga, Yaqin Sharqda islomlashuvning yangi oqimlari yuzaga kelishiga sabab b o‘ ldi. 42 3 BOB. FORS KO‘RFAZI MINTAQASIDAGI SIYOSIY IQTISODIY JARAYONLARDA ERON VA SAUDIYA ARABISTONINING TUTGAN O‘RNI 3.1 Fors Ko‘rfazi mintaqasida iqtisodiy integratsiya jarayonlarida Saudiya Arabistoni va Eronning tutgan o‘rni Fors k o‘ rfazi mintaqa si geosiyosiy, geoiqtisodiy va geostrategik nuqtai nazaridan juda qulay erda joylashgan. Mazkur hududga – Eron Islom Respublikasi, Iroq va olti arab davlatlari: Saudiya Arabistoni Podshohligi, Baxrayn, Qatar, Quvayt, Birlashgan Arab Amirliklari va Ummon davlati kiradi. Fors k o‘ rfazi davlatlari ikki okean va uch qit’a orali g‘ ida joylashgan b o‘ lib, zamonaviy jahon aloqalarida Afrika va Osiyo o‘ rtasida bir k o‘ prik vazifasini bajaradi. Ular jahon bozorida toboro ehtiyoj kuchayib borayotgan energetika va turli tabiiy resurslarga boy davlatlar hisoblanadi. Bu erda 64,9 % neft zahiralari va 30 % tabiiy gaz o‘ zlashtiriladi 1 . Shuni aytish lozimki, mazkur mintaqada uglevodorod manbalari, ayniqsa gaz miqdori etarli darajada o‘ rganilmagan. Deyarli har yili sanoat borasida yangidan-yangi o‘ zlashtirishlar yuz beradi. Fors k o‘ rfazi neftining arzonligi jahonning yirik davlatlarini tez orada boyib ketishiga zamin yaratdi. Neft homash y osi bu erdan Evropa Ittifoqi davlatlariga, Yaponiya hamda AQSh ga yuboriladi. Maskur hududdan o‘ ta muhim savdo tarmoqlari o‘ tadi: Bunday vaziyat mintaqaning geosiyosiy mavqeyining global ahamiyatini belgilaydi. K o‘ pgina 1 Александров И.А. Монархии Персидского залива :этап модернизации. - М.: Дело и Сервис.2000. - С.5.43 rivojlangan davlatlar iqtisodiy Fors k o‘ rfazidan etkazib berilayotgan energetik zahiralariga bo g‘ liq b o‘ lgani bois mintaqada yuz berayotgan iqtisodiy, siyosiy vaziyat doimo jahon hamjamiyati tomonidan tilga olinadi, zero mintaqada yuz berayotgan vaziyat, ularning tashqi siyosiy qarashlaridagi o‘ zgarishlar jahon bozoriga salmoqli ta’sir k o‘ rsatadi. Eron Islom Respublikasi O‘ rta Sharqning eng qadimiy davlati hisoblanib, dunyo madaniyati o‘ choqlaridan biri hisoblanadi. Jahon nashriyoti va matbuoti ushbu mamlakat xususida quyida keltirilgan jahonning k o‘ zga k o‘ ringan siyosatshunoslari fikrlariga guvohlik beradi. Erondagi yirik ichki muammo bu kurdlar va ozarbayjonlar milliy muammosi hisoblanadi. «Turkiya va Iroqda b o‘ lgani kabi Eronda ham ichki geosiyosiy jarayon sub’ektlari mavjud- bular kurdlar va ozorbayjonlar» - deya ta’kidlaydi Z.Bjezinskiy. Hozirda - kurdlar va ozorboyjonlardan tashqari - hech bir millat vakillari Eron yahlitligiga rahna solayotgani y o‘ q. Aytish kerakki bunday vaziyat Eron siyosatidagi yangi krizis davrida tezlik bilan o‘ zgarishi mumkin edi 1 . Eronning geosiyosiy istiqboli, inqilobdan keyingi dastlabki o‘ n yilga nisbatan ancha yaxshilangan 2 . Aytish joyizki Q o‘ shma Shtatlar bilan yuzaga kelgan aloqalar butunligicha jahon hamjamiyati uchun ham Eron uchun ham ma’lum muddatda ziddiyatli hisoblanadi. AQSh ommaviy axborot vositalari ta’kidlashicha Eronda yadroviy qurol mavjud b o‘ lib, u mintaqaviy xavfsizlikka rahna solmoqda. Eron yaqinida joylashgan Saudiya Arabistoni - Arabiston yarim orolining 80 % va Qizil dengizdagi bir qancha orollarni egallagani holda Fors k o‘ rfazida muhim geostrategik joylashuvga ega 3 . Mamlakatning neftga boyligi uni xalqaro hamjamiyatda o‘ z ovoziga egaligini ta’minlaydi 4 - bu erda neft zahiralari 23 milliard tonnani tashkil etadi. Har yili 225 million tonna neft o‘ zlashtiriladi. Neftdan olingan foyda davlat daromadining 92% ni tashkil etadi. Saudiya 1 Бжезинский З. Великая шахматная доска, - М.: Международные отношения, 2003, - С. 162 2 Byman D , Chudin S/ ; Egteshani F.; Green J.; Iran s Security in the Post-Revolutionaue Era. National Defence Research Institute Rand .- Pi9ttsburg.; 2001 .- Р . 13 . 3 Абдисатторов А.А. Форс кўрфази араб давлатлари ташқи сиёсатида “ислом омили”нинг сиёсий таҳлили. С.ф.н. олиш учун диссер.автореферати. -Т.: ТошДШИ, 2005. – Б.10. 4 Мунавваров З.И. Страны Аравийского полуострова в международных политических и экономических отношениях ХХ века. Дис. док. полит. наук. – Т:ТашГИВ,1997. – С.67. 44 iqtisodiyoti tashqi krizis va valyuta tebranishlariga ancha bardoshli hisoblanadi. Ushbu mustahkamlik za x irasi Qirollikning yirik miqdordagi oltin zahirasiga asoslangan b o‘ lib, tashqi aktivlar va shuningdek uglevodorod homashyosi ishlab chiqarish zahirasiga ham bo g‘ liq. YaIM hajmi b o‘ yicha dunyoda 26 o‘ rinni, mintaqada esa birinchi o‘ rinni egalla y di. Isroil manbaalarining xabar berishicha «qora oltin» Saudiya Arabistoni zahirasiga har yili 100 mlrd dollar daromat keltiradi 1 . E ng faol davlat AQSh bilan hamkorlik qiladi. Arabiston neftdan keladigan foydani mustaqil ravishda o‘ zlashtira yoki x orijiy banklarga q o‘ ya olmaydi. Ayrim mutaxassislarning hisoblashlaricha chet el banklarida Saudiya Arabistonining 160 mlrd . dollar miqdorida pullari yi g‘ ilib qolgan 2 . Yana ayrim mutaxassislar esa yanada kattaroq raqamlarni keltirishadi-470 mlrd . dollar 3 . Bir necha o‘ n yillar ilgari hali erga ishlov berish, baliqchilik hamda marvarid qazib olish bilan shu g‘ ullanib kelgan Saudiya Arabistoni aholisi tarixiy qisqa vaqt mobaynida keng qamrovli qayta tiklanishni boshidan kechirdi, bunyod etilgan zamonaviy neft va neftkimyoviy sanoat k o‘ p sonli energetika, injinerlik, transport inshootlari hamda ijtimoiy infrostruktura shular jumlasidandir. Bularning barchasi 90-yillarga kelib Arabiston aholisining 86 % shaharlarda istiqomat qilishiga olib keldi 4 . Iroq y o‘ nalishi Saudiya geosiyosatida muhim o‘ rinni egalladi. K o‘ p millatli kuchlarning Iroqqa qarshi operatsiyasi davrida, Quvaytni Iroq okkupa ts iyasidan ozod qilgan asosiy jangari kuchlarni qabul qilishda Saudiya bosh plasdarm vazifasini bajargan. O‘ sha kunlarda Arab Ummasi birligiga sezilarli zarba etgan. Saudiya Arabistoni uchun yana bir kalit strategik y o‘ nalish, geosiyosiy ekspan ts iyada yana bir vektor chizi g‘ i mavjud. Bu Fors k o‘ rfazidir. K o‘ pgina mamlakatlarning iqtisodiy, siyosiy va harbiy manfaatlari t o‘g‘ ri keladigan ushba hududda ustunlikni q o‘ lga kiritish u ch un Saudiya Arabistoni va Eron o‘ rtasida 1 Нартов Н.А.. Геополитика. – М.: НИТИ-ДАНА. Единство, 2003. – С.331. 2 Всемирная история. Новейший период. Хидоятов Г.А., Гуламов Х.Г.Ташкент 1999 АО УЧКУН, - С.293 3 Гафуров С.М., Мирзобоев М.М. Государства Персидского залива: обеспечение экономической безопасности. Маяк Востока. Таш.ГИВ 2001.№1-2 – С. 30 4 Г.Гукасян, А.Филоник. Аравийская интеграция. Мировая экономика и международные отношения. - М. 2004, №2. – С. 81. 45 kurash ketmoqda 1 . Jahonga Qizil dengiz portlaridan chiqishning muqobil imkoniyatlari mavjudligi k o‘ rfa z akvatoriyasi ustidan nazoratni bir muncha pasaytiradi. Eron shiyalari va Saudiya sunniylari o‘ rtasida dushmanlik kayfiyati diniy qarashlarning turlicha ekanligidandir. 2001 yil 11 sentyabr voqealaridan s o‘ ng terroristik aktda ishtirok etgan aksariyat terroristlar Saudiyalik ekanligi ma’lum b o‘ ldi. Amerika matbuotida Saudiya Arabistoni t o‘g‘ risida k o‘ plab Vashington siyosatida ularni «ayblash va qoralash» holatida o‘ tganligi t o‘g‘ risida maqolalar chop etildi. Bu esa o‘ z navbatida Amerika - Saudiya alyansiga jiddiy darz ketganidan xabar beradi. Amerikada Saudiya Arabistonining islom dini geosiyosiy kontseptsiyasini amalga oshiradigan mamlakat ekanligini sekin asta tushunib etishmoqda. Faqat Erondagina geosiyosat tushunchasi butunligicha islom dini geosiyosati bilan y o‘ g rilgan. K o‘ pgina G‘ arb mutaxassislarining fikricha Fors k o‘ rfazining yana bir o‘ ziga xos jihati shundaki: u ayniqsa Eron Islom Respublikasi sobiq Ittifoq davlatlariga yaqin va ular bilan k o‘ p masofalik chegaraga ega 2 . K o‘ rinib turibdiki, xalqaro munosabatlarda yangidan-yangi qarashlarning namoyon b o‘ lishi, dunyo siyosati tuguni b o‘ lgan Iroq hamda Af g‘ onistonda yuz bergan voqealardan s o‘ ng yanada kuchaydi. Fors k o‘ rfazi joylashuvi hamda ahamiyati haqida gapirar ekanmiz Islom dini ta’siri va uning o‘ rni haqida gapirmay ilojimiz y o‘ q. Saudiya Arabistoni podshohligi- Islom dini vatani hisoblanadi; O‘ zida Qatar, Quvayt, BAA va Ummon, shuningdek Iroq Respublikasi hamda Eron Islom Respublikasini jamlagan, yer shari aholisining oltidan bir qismi yashaydigan Arabiston yarim oroli Islom dini markazi hisoblanadi 3 . Ta’kidlash joizki, yil sayin xalqaro aloqalarning zamonaviy dunyo hamjamiyatida Islom dini ta’siri va mavzusi tobora ortib bormoqda. O‘ tgan asrning 80-90-yillarida Yaqin va O‘ rta Sharqda yuz berayotgan siyosiy jarayon nazoratini q o‘ ldan boy bergan Vashingtondagilar voqeaning 1 Абдисатторов А.А. Форс кўрфази араб давлатлари ташқи сиёсатида “ислом омили”нинг сиёсий таҳлили. С.ф.н. олиш учун диссер.автореферати. -Т.: ТошДШИ, 2005. – Б.17. 2 O’sha joyda. 3 Islamic Development bank . Annual Report , 1416H , 1995 -1996 , - Р. 286. 46 kelajakda qanday tus olishi mumkinligini oldindan k o‘ ra olmadilar. Shuningdek, Fors k o‘ rfazidagi monarxiya tuzumi ancha xavotirli b o‘ lib k o‘ rindi. Ular uchun shaxsiy xavfsizlik yangicha g‘ oya kasb eta boshladi. Yaqin va O‘ rta Sharqda o‘ rnatilgan geosiyosiy shartlar Arab monarxiyasida b o‘ lgani kabi k o‘ plab qudratli davlatlar ham mintaqadagi bir qator muammolarga duch keldi va t o‘ laligicha ham Yaqin Sharq ham O‘ rta Sharqda va Fors k o‘ rfazi mintaqasi miqyosida o‘ zlarining tashqi siyosatida yangi strategik kontseptsiya qabul qilishga majbur b o‘ ldilar. K o‘ rfaz hududidagi iqtisodiy hamda siyosiy manfaatlarda asosan ikki biri-biriga qarshi turuvchi lagerlar t o‘ qnash keladilar. Bular: Eron bir tomondan b o‘ lsa, Iroq, Saudiya Arabistoni hamda Quvayt ikkinchi tomondan hududdagi boshqa davlatlar ham k o‘ rfazning siyosiy faoliyatida turli darajada ishtirok etadilar. Xususan, bir tomondan Ummon va BAA, ikkinchi tomondan Saudiya Arabistoni va Quvayt o‘ rtasida biror marta ham siyosiy, BAA va Eron, Qatar hamda Bahrayn o‘ rtasida esa hududiy qarama-qarshiliklar kelib chiqmagan. Tashqi siyosiy yondashuv nuqtai nazaridan qaralsa Fors k o‘ rfazidagi davlatlarni, ularning etnik, ijtimoiy hamda geografik o‘ ziga xosligini hisobga olgan holda g‘ arbcha va anti g‘ arbcha tuzumdagi guruhlarga b o‘ lish mumkin. K o‘ rfazdagi siyosiy jarayonlar rivojida tashqi omil sifatida G‘ arb, t o‘g‘ riro g‘ i G‘ arb nomidan AQSh ta’sir etadi. XX asrning 80-yillarida Fors k o‘ rfazida qudratli davlatlar manfaatlari t o‘ qnash keladi, o‘ shanda Eron-Iroq urushi b o‘ lib o‘ tadi, shuningdek bu davrda Eron islom respublikasi va Saudiya Arabistoni o‘ rtasida siyosiy qarama-qarshiliklar kelib chiqishi, oxir oqibat k o‘ rfazga AQSh harbiylarini kirishiga olib keldi. Vaqt o‘ tgani sari davlatlararo qarama-qarshilik tugamasdan balki o‘ zaro nizolar yanada rivojlandi. Davlatlararo nizolarning uzoq davom etishida neft dollari muhim omil hisoblanadi. Vashington nuqtai - nazaridan Eron I slom R espublikasining G‘ arbga qarshi qarashlari butun Fors k o‘ rfazining umumiy barqarorligiga raxna soladi. Eron, A QSh ning mintaqadagi asosiy siyosiy tend e n ts iyani keng qamrovli nazoratiga qarshi turuvchi kuch sifatida namoyon b o‘ ldi. 47 Eronning AQShga nisbatan siyosiy qarshiligi o x ir oqibat k o‘ rfazda yangi urush boshlanish xavfini soladi. Fors k o‘ rfazining geosiyosiy va strategik m a vqei haqida k o‘ plab G‘ arb yozuvchilari o‘ z diqqatlarini jalb etarkanlar «20 asrning 70- yillariga qadar Arab, Sharqi va Eron-Amerika hamda G‘ arbiy Evropa neft kompaniyalari uchun «oltin asr» b o‘ lib xizmat qildi» - deb yozadilar. Neft-gaz sanoatining rivojlanishi ularga eng k o‘ p foyda keltirdi va buning yordamida ular o‘ zlarining neft strategiyasini belgilab oldilar 1 . Fors k o‘ rfazidagi keskin vaziyat sekin asta y o‘ lga q o‘ yilmoqda. Mintaqadagi mamlakatlarning o‘ zaro turli qarashlari va nizolari bartaraf etilmoqda. Yuqorida keltirilgan fikrlarni jamlab shunday xulosaga kelish mumkin: 1. Fors k o‘ rfazining geosiyosiy ahamiyati, uning j o‘g‘ rofiy qulay erda joylashganligi va bu jihat mazkur mintaqaning jahon kommunikatsiya tizimida tutgan ahamiyati bilan belgilanadi. 2. Fors k o‘ rfazining geostrategik ahamiyati shundaki, u tabiiy boyliklar va energiya resurslariga boy hisoblanadi, ayni paytda jahon bozorida bunga ehtiyoj juda katta hisoblanadi. Shu sababli Fors k o‘ rfazidagi Arab davlatlari, shuningdek Eron mavqei o‘ ta baland hisoblanadi. 3. AQSh, Buyuk Britaniya, Rossiya kabi k o‘ plab qudratli davlatlar k o‘ rfaz hududidagi davlatlar bilan hamkorlik qilish uchun kurashadilar. Bu esa o‘ z navbatida global miqyosda dunyoda iqtisodiy, siyosiy peshqadamlikni q o‘ lga kiritishga yordam beradi. Fors k o‘ rfaziga nisbatan AQShning qiziqishi boisi shundaki, uning iqtisodiyoti ushbu mintaqadan olib ketilayotgan neftga bevosita bo g‘ liq. AQShning ushbu mintaqaga olib borayotgan siyosati keng miqyosda dunyoda hukumronlikni q o‘ lga kiritishga qaratilgan. AQSh, Fors k o‘ rfazi butun Osiyo siyosatida o‘ ta muhim ahamiyat kasb etgani bois, bu erga o‘ z harbiy kuchlarini joylashga harakat qiladi. Ushbu mintaqada Vashington tomonidan nafaqat iqtisodiy balki harbiy strategik aspekt sifatida qaraladi. Negaki ushbu mintaqa ikki okean va uch qit’a orali g‘ ida joylashgan, bu esa AQShga butun 1 Саттаров Т.С. Нефть и антиимпериалистическая борьба. – Т.:ФАН, 1974 с 61-67. 48 EvroOsiyo hamda harbiy jihatdan qudratli Rossiyani nazorat qilishda o‘ ta qulay omil hisoblanadi. 3.2. Fors Ko‘rfazi mintaqaviy xavfsizligini ta’minlash borasida Eron Saudiya Arabistoni munosabatlaridagi siyosiy ziddiyatlar Eronda oxirgi paytlarda arab dunyosining sunniy davlatlariga nisbatan adovatning keskinlashib borayotgani sezilmoqda. Birinchidan, bu Saudiya Arabistoniga taalluqlidir. Oxirgi o‘ ttiz yil davomida, ya’ni 1979 yil fevralda Eron hukumati tepasiga islomchilarning kelganidan s o‘ ng, Eron-Saudiya Arabistoni munosabatlari gohida inqirozga yuz tutmoqda, gohida rivojlanmoqda. K o‘ proq, ammo, bu munosabatlar yomon b o‘ lgan. Bu ikki davlat munosabatlariga har doim Fors k o‘ rfazi mintaqasidagi peshqadamlik uchun davomiy kurash va neft uchun kurash kabi ularning tashqi siyosatidagi omillar ta’sir etib kelgan. Biroq, 1979 yilgacha Eronning islomning markaziy kuchi sifatidagi ahamiyatga ega b o‘ lishiga da’vosi y o‘ q edi 1 . Taxminan o‘ ttiz yil oldin r o‘ y bergan hodisalar Saudiya qirolligi uchun katta zarba b o‘ ldi, zero bu hodisalar saudiyaliklarning islom olamidagi peshqadamliklariga putur etkazdi. Saudiya Arabistonining islom olamidagi ta’siriga doimo uning tomonidan e’lon qilingan islom respublikasi islom dunyosining markazi sifatida gavdalanishini isbotlab kelgan Islom inqilobi rahbari, marhum oyatullo Ruhullo Humaynining qat’iy tar g‘ ibot ishlari jiddiy tahdid tu g‘ dirardi. Bu esa o‘ z navbatida Saudiya qirolining islomdagi muqaddas joylar asrovchisi huquqini va uning butun islom olamidagi boshchilikni o‘ z q o‘ liga olishida t o‘ siq b o‘ lib xizmat qilardi. Eronliklar Saudiya Arabistoni qaramo g‘ idagi mavjud xalqaro islom tuzulmalariga bir qator alternativ tuzulmalarni tashkil etdilar. Bunday holat ikki mamlakat o‘ rtasidagi g‘ oyaviy qarama-qarshilikka yangi 1 Месамед В.И. Новый виток ирано-саудовской конфронтации http :// www . iimes . ru / rus / stat /2008/27-12-08. htm49 siyosiy-diniy andazalarni kiritdi. Adovatning boshqa bir sababi bu Eron tashqi siyosatidagi G‘ arbga qarshilikni o‘ zida aks etgan y o‘ ldir. G‘ arbga tomon bunday y o‘ lda Saudiya Arabistoni Eronda islom inqilobi g‘ alaba qozonguniga qadar AQSh bilan aloqalarini yuqori ch o‘ qqiga k o‘ tara olgan edi. Shu bilan Saudiya Arabistoni Eron uchun faqat mintaqadagi dushman roliga mos keldi. Eron o‘ sha paytlardagi siyosiy madaniyati an’analariga k o‘ ra o‘ zini juda shavqatsiz tutib, Saudiya Arabistonini boshqarayotgan qirollik sulolasini taxtdan a g‘ darish shiorini ochiqchasiga ol g‘ a surdi. Eron qirollikdagi barqarorlikni buzish uchun mahalliy “beshinchi ustun” – yarim millionlik shia jamoalaridan foydalanib, hukumat poydevoriga jiddiy putur etkaza oldi: shialar q o‘ z g‘ olon k o‘ tarib, hatto Makkadagi musulmonlarning asosiy qadamjoyini vaqtincha egallab oldilar. O‘ sha paytlarda, 1980 yillarning boshida, eronliklar deyarli har yili Makka va Madinaga ziyorat mavsumida tartibsizliklar keltirib chiqardilar 1 . Ularning fikricha, haj mavsumi imom Humayni ta’limotiga asoslangan islom inqilobi eksporti g‘ oyalarini tar g‘ ib etish uchun qulay paytdir. Ammo bu ham Tehron uchun etarli b o‘ lmagandek tuyulgan, va u erda eronlik ziyoratchilar kuchlari bilan Saudiya Arabistoni hamda G‘ arbga qarshi shiorlar ostida ommaviy namoyish va yurushlar uyushtirishga qaror qilingan. O‘ sha yillari Eron hukumati hajga k o‘ proq musulmonlarni yuborishga harakat qilgan. Buning natijasi o‘ laroq, 1982 yilga kelib ziyoratchilar soni 180 ming kishidan ortib ketgan, bu esa inqilobdan oldingi davrdagi ziyoratchilar soniga qaraganda t o‘ rt baravarga k o‘ p 2 . Avvaliga saudiyaliklar qat’iy chora q o‘ llashmagan, ammo eronlik ziyoratchilarning namoyishlari hajni o‘ tkazilishiga t o‘ sqinlik qila boshlaganida Ar-Riyod Eron ziyoratchilari guruhlarining boshliqlarini mamlakatdan chiqarib yuborish, Eron uchun haj kvotalarini kamaytirish kabi choralarni q o‘ llay boshladi. Bundan Tehronning tar g‘ ibot ishlari ozgina b o‘ shashdi, ammo 1987 yilga kelib bu ishlar o‘ zining oldingi kuchi bilan tiklandi. O‘ sha yili 150 ming eronlik ziyoratchilar Qirollikning katta shaharlari 1 Косач Г.Г. Дамасский саммит ЛАГ как предлог для саудовско-иранского противостояния http :// www . iimes . ru / rus / stat /2008/05-03-08 b . htm 2 Абдисатторов А.А. Форс кўрфази араб давлатлари ташқи сиёсатида “ислом омили”нинг сиёсий таҳлили. С.ф.н. олиш учун диссер.автореферати. -Т.: ТошДШИ, 2005. – Б. 2 0 .50 k o‘ chalarida q o‘ z g‘ olonga aylanib ketish xavfiga ega katta namoyishlar o‘ tkazganlar. Saudiya hukumati namoyishni tarqatishga borishgan. Natijada 300 eronlik ziyoratchi olamdan k o‘ z yumib, yana shunchasi mahalliy kasalxonalarga joylashtirilgan. Eron uchun bunday holat “Makkani murtad vahhobiylardan tozalash”ga chaqiruvlar bilan hamrohlikdagi Saudiya Arabistoniga qarshi yangi vasvasani oshirishga sabab b o‘ ldi. Natijada, 1988 yilda, taraflar diplomatik aloqalarni uzdilar. Qirollik uchun ichki siyosatdagi beqarorlik xavfi ikki tomonlama muloqotdan olinadigan shubhali foydadan toshi o g‘ irroq edi. Ar-Riyod, shuningdek, islomdagi muqaddas joylarga ziyorat uchun Eronga beriladigan kvotalarni jiddiy ravishda kamaytirdi. Shu orada qarama-qarshilik keskinlasha boraverdi. Ushbu qarama-qarshilik 1989 yilda oyatullo Humaynining o‘ limidan s o‘ ng t o‘ xtatildi va bu bilan ashaddiy mutaassiblik davri tarixda qoldi. Prezidentlik hukumatiga kelgan islom pragmatiklari – avvaliga Eron Islom Respublikasining ustuvor geosiyosiy y o‘ nalishlarini qat’iyatsiz qayta k o‘ rib chiqishni boshlagan va qotib qolgan g‘ oyaviy farazlarni yumshatish ehtiyojiga kelgan Ali Akbar Hoshimi Rafsanjoni, s o‘ ng yaqin kunlargacha har qanaqasiga haqorat qilib kelingan G‘ arb bilan muloqotni rivojlantirishga bel bo g‘ lagan Sayid Muhammad Xotamiylar mintaqadagi ikki titan (Saudiya Arabistoni va Eron) d o‘ stlashishini tushunib etdilar. Yana, Eronda shoh tuzumi yillaridagi kabi, Tehron va Ar-Riyodni nizoli rishtalarga qaraganda bo g‘ lab turuvchi rishlar k o‘ pligi aniqlandi. Tehron shialar barcha musulmonlarning rahnamosi b o‘ lishi dargumonligini vaqtincha tushundi. Aynan shuning uchun islom olamining asosiy qadamjolariga homiylik qiluvchi va islomdagi sunniylik y o‘ nalishi son jihatidan ustunlik qiluvchi mamlakatlarda shubhasiz obr o‘ ga ega b o‘ lgan Saudiya Arabistoni Eronning Islom konferentsiyasi tashkiloti (IKT)dagi ta’sirining kuchayishini, ayniqsa, uning ushbu etarli darajada uyushmagan xalqaro tuzumdagi raisligi davrida, xotirjamlik bilan qabul qildi. 1991 yilga kelib ikki mamlakat o‘ z aloqalarini tikladilar. K o‘ p o‘ tmay, Hoshimi Rafsanjoni va bir necha yildan s o‘ ng Xotamiylar Saudiyaga tashrif buyurdilar. Ular Saudiya Arabistoni rahbarlarini ikki mamlakatning hamfikrligi butun 51 musulmon olamining birligini k o‘ p jihatdan aniqlab berishini tasdiqladilar. Buning ketidan taraflar k o‘ plab xalqaro muammolar b o‘ yicha umumiy y o‘ llarni muvofiqlashtirishga kelishib oldilar. Shu bilan birga, yana yaqin kunlarda, marhum qirol Fahd davrida, ikki mamlakatning Yaqin Sharqdagi vaziyatni hal etish b o‘ yicha qarashlari deyarli bir xil b o‘ lgan. Ikki mamlakat poytaxtlarida sionizm bilan kurash va Isroilga nisbatan murosasizlik shiorlari yangragan. 1997 yil dekabr Tehronda Islom Konferentsiyasi Tashkilotiga a’zo mamlakatlarning yuqori darajadagi uchrashuvida ikki mamlakat ushbu tashkilotning shtab-kvartirasini Quddus (Ierusalim) shahriga k o‘ chirishga har tomonlama yordam k o‘ rsatish b o‘ yicha o‘ z qat’iyatlarini bildirdilar. Eron va Saudiya Arabistoni iqtisodiy sohada faol hamkorlikni boshlab, o‘ zaro muhim loyihalarni amalga oshirish b o‘ yicha o‘ nlab kelishuvlarni imzoladilar. Hatto shahzodalardan b o‘ lgan Mudofa vaziri Sulton “Eronlik birodarlar – bizning mintaqadagi asosiy hamkorlarimizdir” – deb aytgan. 2000 yil fevralda Saudiya qirolligining uch katta - Ar-Riyod, Jidda va Daxron shaharlarida katta Eron savdo-sanoat k o‘ rgazmalari b o‘ lib o‘ tgan. Har ikkala mamlakat avvallari dunyo neftini qazib oluvchi peshqadamlar sifatida jiddiy janjallashishga t o‘g‘ ri kelgan OPEKda samarali hamkorlikni boshladilar 1 . Eron hukumati tepasiga kelgan neokonservator Prezident Mahmud Ahmadinajodning kelishi avvaliga Saudiya qirolligi bilan aloqalarni kuchaytirish, mintaqadagi muammolar va islom olamining birligi masalasida hamfikrlik y o‘ llarini qidirish bilan ifodalandi. Xususan, ikki davlat rahbarining Makkada b o‘ lib o‘ tgan IKT yi g‘ ilishidagi uchrashuvi foydali b o‘ lgan. Unda ikki rahbar islom olamidagi muhim muammolar va Eron-Saudiya Arabistoni aloqalari masalalarini muhokama qilishgan. Shundan s o‘ ng Ahmadinajod va Abdulloh mintaqa va dunyodagi muqarrar va muhim muammolar b o‘ yicha maslahatlar o‘ tkaza boshladilar. Ushbu yi g‘ ilishlarda uzoq yillardan beri davom etib kelayotgan sunniy va shialar orasidagi ishonmovchilikka asoslangan g‘ oyaviy qarama-qarshiliklardan kelib chiquvchi keskinlikni bartaraf etish masalalari asosiy 1 Абдисатторов А.А. Форс кўрфази араб давлатлари ташқи сиёсатида “ислом омили”нинг сиёсий таҳлили. С.ф.н. олиш учун диссер.автореферати. -Т.: ТошДШИ, 2005. – Б. 12. 52 mavzulardan biri b o‘ lib kelgan. Mahmud Ahmadinajodning 2009 yilda Saudiya Arabistoniga qilgan birinchi rasmiy tashrifi islom olamidagi peshqadam ikki davlat orasidagi ishonchning tiklanishi davom etishiga xizmat qildi va ularning sunniy- shia nizosining namoyon b o‘ lishi sababi b o‘ yicha o‘ zaro bezovta b o‘ layotganliklarini k o‘ rsatdi. Ammo, vaqti bilan Eron-Saudiya Arabistoni munosabatlarida o‘ zaro erishilgan yutuqlarni y o‘ qqa chiqaruvchi yangi nozik nuqtalar k o‘ rinmoqda. Tehronning katta harbiy tayyorgarliklaridan, ya’ni atom dasturining amalga oshirilishi va o‘ zining shimoliy q o‘ shnisi atom quroliga ega b o‘ lish imkoniyati Ar- Riyodni tashvishga solmoqda. Bunday vaziyatga Ar-Riyod mavjud kuchlar muvozanatini buzuvchi omil sifatida qaramoqda va bu omil islom olami jamiyatida Qirollik ahamiyatini susaytiradi deb hisoblamoqda. Bunga q o‘ shimcha Saudiya Arabistonini Eron Islom Respublikasi mintaqadagi ulkan davlatga aylangani va Yaqin Sharqda o‘ ziga teng keladigan raqobatchiga ega emasligi haqidagi M.Ahmadinajodning yaqin kunlardagi bayonoti tashvishga soldi. Biroq, Eron- Saudiya Arabistoni muloqotidagi eng ixtilofli omil bu ularning arab-isroil masalasini hal etishdagi bir-biridan farq qiluvchi qarashlaridir. Eron nuqtai nazari ma’lum. Zero, ushbu nuqtai nazar Isroil davlatini y o‘ q qilishdan boshqa Isroil va arab mamlakatlari o‘ rtasidagi muloqot imkoniyatini k o‘ rmayotgan M.Ahmadinajodning deyarli har kuni yangrayotgan mulohazalarida aks etmoqda. Oxirgi yillarda, shu orada, ushbu masalada Saudiya Arabistonining qarashlari anchagina tadrijiy jihatdan rivojlandi. Saudiya Arabistoni k o‘ p holatlarda Eron qarashlarini q o‘ llab-quvvatlagan davlatdan ushbu masalada imkon qadar barcha ixtilofli tomonlar manfaatlarini k o‘ zda tutuvchi tinchlik muloqoti tashabbuskoriga aylandi. Bu esa o‘ z navbatida oxirgi haftalarda, ayniqsa, 2010 yilning dekabrining o‘ rtalarida, Tehronda Saudiya Arabistoniga qarshi q o‘ pol i g‘ volar va namoyishlar shaklini qabul qilgan ikki mamlakatning keskin qarama- qarshiligiga sabab b o‘ ldi 1 . Namoyishlar Eron poytaxtida joylashgan Saudiya 1 Месамед В.И Новый виток ирано-саудовской конфронтации http :// www . iimes . ru / rus / stat /2010/27-12-10. htm53 Arabistoni elchixonasi binosi va Saudiya Arabistoni aviakompaniyasi vakolatxonasi b o‘ lib o‘ tdi. Tehrondagi Saudiya Arabistoni aviakompaniyasi vakolatxonasi oldida o‘ tkazilgan namoyishlar paytida namoyishchilar Saudiya Arabistoni qirolini “kofir” va xoin degan shiorlarni baland ovozda dona-dona qilib aytdilar. Binoga o‘ t q o‘ yilishi va talon-toroj qilinishi, u erga shisha idishlarning tashlanishi kameralarga olingan b o‘ lib, o‘ sha kuniyoq ushbu olingan materiallar internetga joylashtirildi. Ularda Saudiya qirolini haqoratlovchi gaplar yaqqol eshitiladi va shu bilan birga oxirgi kunlarda Isroil va arab dunyosi o‘ rtasidagi aloqalarning mustahkamlanib borishiga qarshi e’tirozlar ifodalangan. Biroq, ti g‘ Saudiya Arabistoni qiroli tomonidan ilgari surilgan tinchlik tashabbusining ol g‘ a siljishiga qarshi qaratilgan. Bu hujjat, ma’lumotlarga k o‘ ra, isroil va arab mamlakatlari o‘ rtasidagi, agar yanada kengroq qarasa butun islom olami bilan, hamfikrlikni mustahkamlashga y o‘ naltirilgan. Ushbu masala b o‘ yicha k o‘ plab arab siyosatchilari Eron o‘ rnini sharhlashar ekan, Tehronni gegemonlikka intilishda va tang vaziyatlarni hal etishda o‘ z qarashlarini mintaqaga bo g‘ lashlikda ayblashmoqda 1 . Saudiya Arabistoni aviakompaniyasi vakolatxonasiga qarshi o‘ tkazilgan namoyish tashkilotchilari bu ishlarni Saudiya Arabistonining Isroil bilan o‘ z aloqalarini yaxshilash rejalariga qarshi e’tiroz sifatida qilganliklarini aytdilar. Aftidan, ular noyabrda Nyu-Yorkdagi BMT shtab-kvartirasida o‘ tkazilgan konfessiyalararo muloqot b o‘ yicha xalqaro konferentsiyada Saudiya qiroli o‘ zining arab-isroil masalasini hal etish b o‘ yicha ilgari aytilgan tashabbusiga yana qaytganini nazarda tutishgan. O‘ shanda, ma’lumki, konferentsiyada qatnashib, Saudiya qiroli tashabbusini arab-isroil masalasini tinch hal etish y o‘ lidagi yaxshi asos deb aytgan Isroil prezidenti Shimon Peres bu rejani q o‘ llab-quvvatlagan. Shu kunlarda Eron diniy arboblarining bayonotlarida o‘ z ma’nosiga k o‘ ra islomdagi ikki asosiy y o‘ nalishlar o‘ rtasidagi qarama-qarshilikni aks ettirmoqdalar. Masalan, Eron diniy arbobi hujjat ul-islom Donishmand o‘ zining matni 2010 yil 21 1 Абдисатторов А.А. Форс кўрфази араб давлатлари ташқи сиёсатида “ислом омили”нинг сиёсий таҳлили. С.ф.н. олиш учун диссер.автореферати. -Т.: ТошДШИ, 2005. – Б.13. 54 dekabrda internetga joylashtirilgan xutbasida ya’ni amru ma’rufida sunniylarga nisbatan beadab gaplarni aytishni o‘ ziga ep k o‘ rgan. Mamlakatning diniy namoyondalari orasida nufuzga ega b o‘ lgan oyatullo Safi Gulpayagoni o‘ z izdoshlariga murojaat qilib, “(Saudiya Arabistonida rasmiy tan olingan islom y o‘ nalishi tarafdorlari) Vahhobiylardan ehtiyot b o‘ ling, ular shialarga qarshi urush ochib b o‘ lishgan” – degan. Eronda mashhur boshqa bir klerikal arbob oyatullo Makarrim Sherozi salafiylardan (fundamentalist sunniylardan) kelib chiqqan shialarni y o‘ q qilish xavfli ekanligi haqida fatvo chiqardi. U Makkaga haj arafasida eronlik ziyoratchilarga murojaat qilib, shialarga qarshi uydirmalar bilan sheriklashmaslik uchun Saudiya hukumati tarqatadigan tar g‘ ibot materiallarini umuman o‘ qimaslikka chaqirdi. Ammo oyatullo Husayn Nuri Hamadoni chegaradan chiqib, ziyoratchilardan haj paytida “u vahhobiylardan” hech narsa sotib olmaslikka chaqirdi, zero, aks holda bu shialarni o‘ ldirayotganlarning boyishiga imkoniyat tu g‘ diradi. Shu bilan birga Isfahon imom xatibi oyatullo Yusuf Tabotaboi o‘ zining xutbalarida g o‘ yo Saudiya ruhoniylari sunniylarni ochiqchasiga shialar bilan kurashga i g‘ vo qilishlari haqida keskin gaplar qilgan. Natijada, Eron-Saudiya Arabistoni qarama-qarshiligining hozirgi davri nafaqat islomdagi asosiy y o‘ nalishlar adovatining eski taxlitini (stereotipini), balki Yaqin Sharq mintaqasidagi ikki muhim mamlakatning rahbarlari o‘ rtoqlashayotgan siyosiy reallikka b o‘ lgan turli qarashlarni namoyon qilmoqda. Eron va uning “yadroviy dasturi” atrofidagi muxitning umumiy va bosqichli keskinlikning oshishi jarayonida Texronga ilk kuch signali Vashington yoki Isroil emas, Ar-Riyod tomonidan yuborilgan. Yaman hududi va chegaralarida 2009 yilning noyabrida boshlangan Saudiyaning harbiy harakatlarini aynan shunday baholash mumkin. Qurolli aviatsiya va o g‘ ir artelleriyani keng qamrovli q o‘ llash asosida o‘ tkazilgan operatsiyaning maqsadi – zaydiy qurolli birlashmalarini, ya’ni Eron q o‘ llab-quvvatlovchi Yaman shialarini, chegaralardan Yaman ichiga quv g‘ in etish 1 . 1 Куделев В.В. Эр-Рияд первым послал силовой сигнал Тегерану http://www.iimes.ru/rus/stat/2009/27-11- 09.htm 55 Ikki davlat chegaralaridagi vaziyat keskinlashuvi, zaydiy-jangovarlari noyabr boshida Yaman yaqinidagi Jabal Dukxan chegarasi orqali Saudiya Arabistoni hududiga o‘ tishidan boshlandi. Bunda saudiya chegarachisi o‘ ldirilgan, 11 ta harbiy yaralangan. Zaydiylarda xam k o‘ pgina y o‘ qotishlar b o‘ lgan. Kurash natijasida ular Yaman hududiga qaytishgan. Harbiy aviatsiyani keng qamrovli q o‘ llash bilan birgalikda, saudiyaliklar chegarada o‘ z quruqlik kuchlarini k o‘ paytira boshladilar. Q o‘ shimcha harbiylar etkazib berish maqsadida, saudiya hukumati tomonidan Jizan aerodromida fuqaro aviatsiya y o‘ nalishlari yopildi. Yamanlik shia mazhabiga mansub Zaydiy-isyonchilari darxol javob qaytardilar. Ularning kommyunikesida, “agar saudiya hukumati bizga qarshi hujumlarni davom ettirsa, biz himoya huquqimizdan foydalanib, bu agressiyani qaytarish uchun barcha choralarni k o‘ ramiz” deb ogoxlantirishgan edi. Zaydiylarning sodir b o‘ lgan voqeaga nisbatan o‘ z qarashini ularning rasmiy vakili Muxammad Abdul Salom e’lon qildi, unga k o‘ ra aynan Saudiya Arabistoni chegarachilari birinchi b o‘ lib isyonchilarga qarshi o‘ t ochgan ular esa o‘ z navbatida javob berishga “majbur” b o‘ lgan. Bunda uning ta’kidlashicha, isyonchilar “doim saudiya kuchlari bilan har qanday t o‘ qnashuvga y o‘ l q o‘ ymaslikka harakat qilganlar”. Havo bosqinchiligi xaqida gapirilar ekan, zaydiylarning ta’kidlashicha, saudiya Harbiy havo kuchlarilari tomonidan fosfor bombalari q o‘ llangan 1 . 2009 yilning 8 noyabr kuni Saudiya Arabistoni mudofaa vaziri o‘ rinbosari shaxzoda Xalid ibn Sulton ibn Abdulaziz o‘ z nutqida tasdiqladi 2 . Unga k o‘ ra 4 saudiyalik harbiy xizmatchi bedarak y o‘ qolgan deb topilgan. Shuningdek u 3 harbiy xizmatchi o‘ limi va 15 soldat yaralangani, xamda zaydiylar kirib kelgan hududlarda nazorat tiklangani xaqida e’lon qildi. Shunga qaramay, BMT ma’lumotlariga qaraganda, saudiya hukumati mojaro hududida joylashgan 240 1 Месамед В.И. Публикации wiki leaks и проблемы ирано-арабского добрососедства http :// www . iimes . ru / rus / stat /2010/15-12-10 b . htm 2 Месамед В.И Новый виток ирано-саудовской конфронтации http :// www . iimes . ru / rus / stat /2008/27-12-08. htm56 qishloqlardagi aholini xavfsiz erlarga k o‘ chirishga majbur b o‘ lgan. “Ash-Sharq al- Ausat” gazetasi ma’lumotlariga qaraganda, saudiya harbiylari o‘ z navbatida 155 isyonchilarni xibsga olganlar. Aynan shu davrda Eritreya muxolifati boshliqlaridan biri, Eronni zaydiylarga Eritreya orqali qurol etkazib berishda aybladi. Eritreya Demokratik alyansi boshli g‘ i Bashir Isxok AFP ma’lumot agentligiga bergan intervyusiga k o‘ ra, “qurol Eritreya chekka shaxarlariga, asosan Assabga kelib tushadi, keyinchalik tunda zaydiylar ularni Yamanga o‘ tkazadilar”. 2009 yilning 10 noyabrda Eron tashqi ishlar vaziri Manuchexra Muttaqi mintaqa davlatlarini Yamandagi voqealarga aralashmaslikka chaqirdi. O‘ z navbatida “Arabiston yarim orolidagi Al-Qoida” boshli g‘ i Muxammad ibn Abduraxmon ar-Rashid shu kunning o‘ zida ogoxlantirishlar bilan chiqdi. Unga k o‘ ra saudiya-yaman chegaralaridagi voqealar natijasida mintaqadagi sunniylar “yaxudiy va xristian taxdididan xavfliroq b o‘ lgan, shia taxdidiga” t o‘ qnash kelmoqdalar. Shu bilan birga u shialarni Af g‘ oniston va Iroqqa amerikaliklarning kirib kelishini engillashtirishda aybladi. Vermont universiteti, Fors k o‘ rfazi hududida xavfsizlik masalalari b o‘ yicha mutaxasisi Gregori Goz saudiya-yaman chegarasidagi xolat yuzasidan quyidagicha ta’kidlaydi, “ o‘ z harakatlari bilan Saudiya Arabistoni aniq signal yubordi. Uning fikriga k o‘ ra bu urush (yaman armiyasi va zaydiylar o‘ rtasida) Eronning mintaqada o‘ z ta’sirini kuchaytirish harakatlari doirasiga kiradi”. Bundan avval Sana shia isyonchilariga k o‘ mak berishda “Eron tomonini” aybladi. 28 oktyabrda u zaydiylar uchun qurol olib o‘ tayotgan eron kemasining t o‘ xtatilgani va 5 eronliklar xibsga olingani xaqida e’lon qildi. O‘ z navbatida “Ash-Sharq al-Avsat” gazetasi redaktsiya nomidan ogoxlantirishiga qaraganda, “Eron Livanni qamrab olib va Iroqda joylashib, endilikda arab davlatlari Fors k o‘ rfazining janubiy chegaralari b o‘ ylab joylashishni boshlaydi” 1 . 1 Месамед В.И Новый виток ирано-саудовской конфронтации http :// www . iimes . ru / rus / stat /2008/27-12-08. htm57 Endilikda, “Sovuq urushining” yangi po g‘ onasi, ya’ni Saudiya Arabistoni va uning ittifoqdoshlari va Eron o‘ rtasida vujudga kelishi mumkin. 58 XULOSA Olib borilgan tadqiqotlarga asoslangan holda, quyidagi asosiy xulosalarni ifodalash mumkin: 1. X avfsizlik muammosi yuzasidan bildirilgan fikr va q arashlar o‘ rtasida o‘ ziga xos umumiylik h amda far q lar mavjudligi ani q landi. Ularning ba’zilari xavfsizlikni ta’minlashda shaxs omiliga katta e’tibor q aratgan b o‘ lsa, ba’zilari davlatni oliy q adriyat sifatida, bosh q alari esa davlatlarning rolini pasaytirishga, xal q aro h amjamiyat va xal q aro tashkilotlarning a h amiyatini k o‘ tarishga h arakat q ilmo q da. Ular orasidagi umumiylik esa xavfsizlikning dolzarbligini e’tirof etilishida h amda uni ta’minlashda h arbiy kuch omiliga b o‘ lgan yondashuvning o‘ zgarishida aks etmo q da; -zamonaviy xal q aro munosabatlarda shakllanayotgan yangi xavfsizlik tizimi nafa q at h arbiy, balki insonning erkinlik, tenglik, h a q i q at va adolatga b o‘ lgan q onuniy intilishlarini ta’minlovchi i q tisodiy, siyosiy va ijtimoiy so h alarni h am o‘ z ichiga q amrab olishi zarurligi ma’lum b o‘ ldi; -bugungi kunda milliy xavfsizlikni ta’minlashda davlat va jamiyatning asosiy oliy q adriyati b o‘ lmish shaxsga b o‘ lgan e’tiborning ortib borishi kuzatilmo q da; -xal q aro xavfsizlikni ta’minlashda integratsion jarayonlarni rivojlantirish, milliy manfaatlar uy g‘ unligiga erishish h amda xal q aro tashkilotlarning a h amiyatini oshirish barcha davlatlarning milliy manfaatlariga mos kelishi e’tirof etilmo q da; -bunda davlatlar yangi shart-sharoitdan kelib chi qq an h olda h amda milliy, minta q aviy va xal q aro xavfsizlikning o‘ zaro bo g‘ li q ligini t o‘ la xis etgan h olda, o‘ z milliy manfaatlarini belgilashda dunyo h amjamiyati manfaatlarini h isobga olishlari zarur; 2. Yaqin Sharq mintaqasi jahon hamjamiyatida o‘ zining geografik joylashuvi, tabiy resurslarga boyligi, qulay geoiqtisodiy sharoitlarga egaligi va uch yirik dinning kelib markazi ekanligi bilan muhim o‘ rin egallab kelmoqda. Mazkur omillar bir tomondan mintaqa davlatlarining xalqaro maydonda iqtisodiy, siyosiy 59 va madaniy jihatdan rolining oshishiga olib kelsa, ikkinchi tomondan mintaqaning dunyoda yirik davlatlar manfaatlari t o‘ qnashuv markaziga aylanib qolishiga sabab b o‘ lmoqda; 3. Saudiya Arbistoni va Eron Islom Respublikalari o‘ rtasidagi o‘ zaro munosabatlarda Livanda faoliyat yuritayotgan Hizbullohning ta’siri ham mavjud. Suriya va Eron Livandagi shialar Hizbullohni q o‘ llab-quvvatlab kelmoqda. Hizbulloh etakchisi Xasan Nasrulloh rasmiy Tehron va Damashq bilan Livandagi vaziyatlar yuzasidan maslahatlar olib boradi; Saudiya Arabistoni esa Suriya-Eron yaqinlashuvi Livandagi sunniylarning pazitsiyalariga o‘ z salbiy ta’sirini k o‘ rsatishidan xavotirda. Saudiya hukumati bugungi kunda ham sunniylarning olib borayotgan siyosatini q o‘ llaydi. 4. Bugungi kunda Suriyada yuz berayotgan noroziliklarga nisbatan FKADHK davlatlari xavotirda ekanliklarini bildirmoqdalar. Shu jumladan Saudiya Arabistoni rasmiy Damashq tomonidan muxolifat chilarga nisbatan olib borayotgan siyosatini tanqid ostiga oldi. 5. S o‘ nggi paytlarda Arab dunyosida xususan, Shimoliy Afrika davlatlarida va Fors k o‘ rfazi davlatlarida xususan Bahraynda namoyishchilarning chiqishlari hukumat tomonidan bostirildi. Bahraynda uzoq yillardan buyon sunniylarning davlat boshqaruvida ekanligidan Bahrayn shialarining noroziliklari avjiga chiqqan davrda ushbu namoyishlarni t o‘ xtatish maqsadida Fors K o‘ rfazi arab davlatlari hamkorligi kengashi davlatlari xavfsizlik kuchlari safida Saudiya Arabistonining ham xavfsizlikni ta’minlash kuchlarining kiritilishi ikki davlat munosabatlariga o‘ zining salbiy ta’sirini ko‘rsatmoqda. Saudiya Arabistoni esa avvalo K o‘ rfaz monarxiyalari siyosiy tizimini saqlab qolish va bu siyosiy o‘zgarishlarni Saudiya Arabistoni hududlariga o‘ tishini oldini olishga harakat qiladi; 60 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov asarlari: 1.1 Каримов И.А. Ўзбекистон ХХІ аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари . – Т .: Ўзбекистон, 1997. – 326- б. 1.2. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлидан. Т.: Ўзбекистон, 1998. 326 бет. 1.3. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т.: «Ўзбекистон», 1999.- 367 б. 1.4. Каримов И.А. Ўзбек халқи ҳеч қачон ҳеч кимга қарам бўлмайди. 13-жилд. –Т.:Ўзбекистон, 2005. 1.5. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. – 178 б. 1.6. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. – Т.: Ўзбекистон, 2009. – 56 б. 1.7. Каримов И.А. Асосий вазифамиз – ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. – Т.: Ўзбекистон, 2010. – 80 б. 1.8. Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини ошириkа хизмат қилади. – Т.: Ўзбекистон, 2011. – 48 б. 2. Me’yoriy-huquqiy xujjatlar: 2.9. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, - Т.: Адолат, 2005. бет – 3. Китоблар, ўқув қўлланмалар, дарсликлар ва монографиялар: 61 3.10. Мунавваров З.И. Дунёвий давлат ва дин. Кўнгилдаги бузилиш. – Т.: ТошДТУ нашриёти, 1998. – 50 б. 3.11. Мунавваров З.И. Уммон Султонлиги: тарих, иқтисод, сиёсат. – Т.: Фан, 1994. – 54 б. 3.11. Мунавваров З.И. Ўзбекистон ва Араб дунёси // Иқтисод ва ҳисобот. – 1995. – № 4. – Б. 15-19. 3.12. Мунавваров З.И., Шнайдер-Детерс В. Муқаддима // Ислом ва дунёвий давлат. – Т.: Имом ал-Бухорий жамғармаси, Ф.Эберт номидаги жамғарма, 2003. – Б. 11–12. 3.13. Муҳамедов Ҳ. Ислом ва давлат назарияси муаммолари. – Т.: Адолат, 1999. – 38 б. 3.14. Раҳматов О. Огоҳлик – муқаддас бурч. – Т.: Мовароуннаҳр, 2000. – 79 б. 3.15. Пахрутдинов Ш. Таҳдид – ҳалокатли куч. Мақола ва маърузалар тўплами . – Т.: Академия нашриёти, 2001. – 301 б. 3.16. Прозоров С. Исломда олий ҳокимият масаласи // Ислом ва дунёвий- маърифий давлат (Халқаро илмий-назарий анжуман материалллари). – Тошкент, 2003. – Б. 31-34. 3.17. Ғафуров С.М. Форс кўрфази минтақаси: халқаро алоқалар, стратегия, хавфсизлик ва мудофаа муаммолари // Шарқшунослик. – Т.: ТошДШИ, 2001. – Б. 80-86. 3.18. Ҳасанов А. Илк ислом жамияти: динийликдан дунёвийликка ўтиш // Ислом ва дунёвий-маърифий давлат (халқаро анжуман тезислари). – Т.: Имом Бухорий халқаро жамғармаси, 2003. – Б. 26-30. 3.19. Каминский С.А. Институт монархии в странах Арабского Востока. – М.: Вос - точная литература, 1981. – 152 б. 3.20. Комар В. Идеология современного исламизма и Запад // Россия и мусульманский мир. – М.: ИНИОН РАН, 2004. – Б. 122-126. 3.21. Машин В.В., Яковлев А.И. Персидский залив в планах и политике Запада. – М.: Наука, 1985. – 240 б. 62 3.22. Мелихов И.А. Монархии Персидского залива: этап модернизации. – М.: Дело и сервис, 2000. – 544 б. 3.23. Мелкумян Е.С. ССАГПЗ в глобальных и региональных проблемах. - М.: ИВРАН, 1999. – 126 б. 3.24. Сариолгалам М. Современная система международных отношений, глобализация и исламский мир // Государство и религия в странах с мусульманским населением /под ред. Мунавварова З.И., Крумма Р.И. – Республиканский научно-просветительский фонд Имама ал-Бухари, Фонд им. Ф.Эберта. – Т.: Картография, 2004. – Б. 59-65. 3.25. Саттаров Т.С. Государство Кувейт в узбекско-арабских отношениях // Сб. научной конфе рен ции «Современное состояние и перспективы развития двухсторонних межго сударственных отношений Республики Узбекистан и Государства Кувейт». Т.: ТошДШИ нашриёти, 2001. – Б. 4-11. 3.26. Соловьев А.И. Политология: политическая теория, политические технологии. – М.: МГУ им. М.В.Ломоносова: «Аспект Пресс», 2004 г. – 558 с. 3.27. Хайдаров А.А. Проблемы ближневосточного урегулирования. – Т.: Узбекистон, 2001. – 120 б. 3.28. Хайдаров А.А., Тулаганова Н.У., Гафуров С.М. Основы политологии. – Т.: Узбекистон, 2003. – 245 б. 3.29. Хантингтон С. Столкновение цивилизаций. – М.: АСТ, 2003. – 603 б. 3.30. Хантингтон С. Столкновение цивилизаций. Модель грядущего конфликта // Полис. – М.: Наука, 1994. – № 1. – Б. 33-48. 3.31. Хасянов А.Ж. Предисловие // Поляков К.И. Арабский Восток и Россия: проблема исламского фундаментализма. – М.: УРСС, 2003. – Б. 3-4. 3.32. Эндрейн Ч.Ф. Сравнительный анализ политических систем: эффективность осуществления политического курса и социальные преобразования. - М.: ИНФА-М, 2000. – 320 с. Xorijiy tillardagi tadqiqot va maxsus adabiyotlar 63 3.33. Huntington S. The Clash of Civilizations and Remaking the World Order. - Simon & Schuster, New York, 1996. - 368 p. 3.34. International Law Definition from the Montevideo Convention of 1933 on the Rights and Duties of States. – Montevideo, 1933. 3.35. March J. The evolution of evolution. // Evolutionary Dynamics of Organizations. – Baum/Singh, 1994. - P. 39-49. 3.36. March J., Olsen J. Rediscovering Institutions: The Organizational Basis of Politics. - New York-London, 1989. – 227 p. 3.37. Milton-Edwards B. Contemporary Politics in the Middle East. – U.K.: Cambridge, 2000. – 256 p. 3.38. Olsen J.P. Garbage cans, new institutionalism and the study of politics. // American Political Science Review, 95 (1), 2001. - P. 191-198. 4.Davriy nashrlar 4.39. Умаров Х.П. Ўзбекистон Республикасининг геосиёсий ҳолати // Шарқшунослик. – 2007. – №2. – Б.110-114. Саидолимов С. Хавфсизлик муаммосини тадқиқ этишнинг айрим жиҳатлари (Марказий Осиё мисолида) // Шарқшунослик. – 2005. – № 2. – Б. 96-100. 4. 40 . Савичева Е.М. Политическое лидерство на Арабском Востоке: проблема смены поколений. // Международные отношения. –М. –№ 1. –2001. – C.45-46. 4.41. Alshayji A.K. Mutual Realties, Perceptions, and Impediment Between The GCC States and Iran // Security in the Persian Gulf . – New Delhi , 2012. – P.224 - 225. 4.42. Amiri R . , Ku Samsu, Fereidouni Н. Iran’s Economic Considerations after the War and its Role in Renewing of Iran-Saudi Diplomatic Relations . // Cross- Cultural Communication . – No.3 . – 2010 . –Р. 51-67. 4.43. Barzegar K. Iran’s Foreign Policy in Post-Invasion Iraq // Middle East Policy. –Vol.15. –No.4. –Winter 2008. – Р .44-58.64 4.44. Chubin Sh . Iran’s Power in Context . // Survival: Global Politics and Strategy . – No.1 . – 2009 . –Р. 168-179. 4.45. Doran M . S . The Heirs of Nasser: Who Will Benefit from the Second Arab Revolution? // Foreign Affairs . – No.3 . – 2011 . –Р. 11-32. 4.46. Furtig H . Conflict and Cooperation in the Persian Gulf: The Interregional Order and US Policy . // Middle East Journal . – Vol. 61. – No.4 . – 2007 . –Р. 28- 41-56. 4.47. Jahner А. Saudi Arabia And Iran: The Struggle for Power and Influence in the Gulf // International Affairs Review. -Vol XX. -№3. -2012. –Р.48-56. Chubin Sh. Iran’s Power in Context // Survival: Global Politics and Strategy. –Vol. 51 . -№ .1. February – March 20 12 . – P.34-51. 4.48. Kechichian J . A. Trends in Saudi National Security // Middle East Journal . – No.2 . –2009. –Р. 31-46. 4.49. Leigh J., Vukovic P. Po ttential Iranian Hegemony in oil Producing Islamic Countries-Implications for Geopolitics . – L ., 2010. –Р.33-36. 4.50. Okruhlik G . Saudi Arabian-Iranian Relations: External Rapprochement and Internal Consolidation . // Middle East Policy . – No.2 . – 2003 . –Р. 16-33. 4.51. Shenna J . C. The Case Against the Case Against Iran: Regionalism as the West’s Last Frontier // The Middle East Journal . – No.3 . – 2010 . –Р. 50. 4.52. Smith R.W., Thomas B.L. Island Disputes and the Law of the Sea: An Examination of Sovereignty and Delimitation Disputes // IBRU Maritime Briefing . – Vol . 2 . – N . 4 . –2008 . –Р12-14. 4.53. Smith R.W., Thomas B.L. Island Disputes and the Law of the Sea: An Examination of Sovereignty and Delimitation Disputes // IBRU Maritime Briefing . – Vol . 2 . – N . 4 . –2008 . –Р.14-16. 4.54. Vaezi M. Role of Iraq and Neighbors in the Security of the Persian Gulf . // Iranian Review of Foreign Affairs . – Vol.1 . – No.2 . – 2010 . – P.22-29. 5.Internet manbalari 65 5.55. “Foundations and Objectives,” The Cooperation Council for the Arab States of the Gulf – Secretariat General, accessed 10 October 2011, http://www.gccsg.org/eng/index895b.html?action=Sec-Show&ID=3 5.56. Ahmadinejad's Visit to Island Prompts UAE to Recall Iran Ambassador // http://edition.cnn.com/2012/04/12/world/meast/uae-iran-ambassador-recall/ - 25th April, 2012. 5.57. Erdbrink T. A Tiny Island is where Iran makes a Stand // http://www.nytimes.com/2012/05/01/world/middleeast/dispute-over-island- of-abu-musa-unites-iran.html?_r=1 - 30th April, 2012). 5.58. Furtig H . Conflict and Cooperation in the Persian Gulf: The Interregional Order and US Policy // Middle East Journal . –Vol. 61 . -N .4 . -2014. –P.122- 154 // http:// www12.georgetown.edu/sfs/.../EnglishIRoftheGulfSummaryReport.pdf 5.59. Hedges C. Iran is Riling its Gulf Neighbors, Pressing Claim to 3 Disputed Isles // http://www.nytimes.com/1992/09/13/world/iran-is-riling-its -gulf- neighbors-pressing-claim-to-3-disputed-isles.html - 20th April, 2012 . 5.60. Heydarian R . J . Iran-Saudi Relations: Rising Tensions and Growing Rivalry // Foreign Policy in Focus / http://www.fpif.org/articles/iran saudi_relations_rising_tensions_and_growing_rivalry - December 2011 . 5.61. Hunter K., Gienger V. Iran Able to Block Strait of Hormuz, General Dempsey Says on CBS // http://www.bloomberg.com/news/2012-01-08/iran- able-to-block-strait-of-hormuz-general-dempsey-tells-cbs.html - 23rd April, 2012 . 5.62. Iran Says Critics are U.S. Plotters // http://www.nytimes.com/1992/09/17/world/iran-says-critics-are-us- plotters.html - 25th March, 2012 . 66 5.63. Katzman K. The Persian Gulf States: Post-War Issues for U.S. Policy, 20 1 3 // CRS Report for Congress, July 14, 20 1 3 // Congressional Research Service - www.fas.org/man/crs/RL31533.pdf 5.64. Ottaway М. Iran, the United States, and the Gulf: The Elusive Regional Policy // Middle East Program (Carnegie PAPERS). -№.105. – November 2009. – 28 р. // carnegieendowment.org/files/iran_us_gulf1.pdf; 5.65. Saudi Arabia Remains Biggest Producer of Oil // Saudi Gazatte / www.saudigazette.com - 9 January, 2013. 5.66. The Cooperation Council for the Arab States of the Gulf – Secretariat General // http://www.gccsg.org/eng/index895b.html?action=Sec- Show&ID=3 - 10 October 2011 . 5.67. Россия и объединения арабских государств. Российское Агентство международной информации // http://yakovenko. rian.ru/12/20040304/133.html 5.68. Косач И.Г. Сирия при новом президенте: тенденции политического развития // Востоковедный сборник. – М.: ИИИБВ, 200 2 , - Вып .3 . – С. 231. 5.69. Арутюнян А.З. "К вопросу о взаимоотношениях между Турцией и Сирией в конце XX - начале XXI вв." // Сборник статей "Современная Турция: проблемы и решения". – М.:. ИИИБВ, 2006, - Вып. 7. – С. 138. 5.70. Ахмедов В.Н.: “Режим и религиозная оппозиция в САР: новый тур отношений”. // Востоковедный сборник. – М.: ИИИБВ, 2004, - вып. 6. – С. 213. 5.71. Кирсанов Е.Е. Сирия: основные направления региональной политики http://www.iimes.ru/rus/stat/2010/23-03-10b.htm 67 5.72. Кирсанов Е.Е. Саудовско-сирийские отношения на современном этапе. – М., ИИБВ, 2009 . http://www.iimes.ru/rus/stat/2009/14-01-09b.htm 5.73. Костелянец С.В. О сирийской политике США http://www.iimes.ru/rus/stat/2010/21-04-10b.htm 5.74. Манукян С. "Исламский фундаментализм в Сирии (30-60-е годы XX в.)" // Востоковедный сборник. – М.: ИИИБВ, 2002, - Вып. 4. – С. 234. 68

Eron – Saudiya arabistoni siyosiy va iqtisodiy raqobatining fors ko‘rfazi xavfsizligiga ta’siri

Sotib olish