Ertaklar orqali bolalar nutqini o'stirish - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	38.0KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	21 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Dawranbek Jumanov

Ro'yxatga olish sanasi 22 Aprel 2024

4 Sotish

Ertaklar orqali bolalar nutqini o'stirish

Sotib olish

Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I – BOB Maktabgacha bo’lgan bolalarning nutqini rivojlantirishda ertaklarning ahamiyati ......................... 5
1.1. Yoshga doir ertaklar va ularning turlari ................................................................................................. 5
1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarni nutqiy faoliaytini rivojlantirishni loyihalashtirish .............................. 8
II BOB. Ertaklar orqali bolalar nutqini o’stirish metodikasi ........................................................................ 15
2.1. Ertaklar asosida bolalar lug’atini boyitish usullari ............................................................................... 15
2.2. Bolalar og’zaki ijodiy janrlarini multimedia multimedia taqdimotlari orqali rivojlantirish .................. 19
Xulosa ........................................................................................................................................................ 23
Foydalanilgan adabiyotlar: ........................................................................................................................ 24

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi - Bolalar nutqini rivojlantirish bo yicha yurtimiz vaʼ
MDH davlatlari pedagoglari qator izlanishlar olib borishganki, xususan,
R.Inog omova, L.Mo minova, V.Gerbova, M.Konin, G.Lyamina,
ʼ ʼ
O.Ushakovalarning pedagogik xazinasidan foydalanib MTTda nutq o stirish
ʼ
ishlarini mazmunli tashkil etish mumkin. Bugungi kunda maktabgacha ta lim
ʼ
tashkiloti tarbiyachisi bolalarning nutq qobiliyatini shakllantirishda quyidagi
qiyinchiliklarga duch kelmoqda: - har bir bolaning individual qobiliyatlarini
aniqlash va mos ravishda rivojlantirish; - hamkorlikka asoslangan ta lim
ʼ
munosabatlarida bolani faollashtirish; - nutqiy qobiliyati yashirin bolalar bilan olib
boriladigan alohida o yinli vaziyatlar yaratish. Shunday qilib, an anaviy ravishda
ʼ ʼ
badiiy asarlarni o qib berishdan ko ra innovatsion shaklda badiiy asar bilan
ʼ ʼ
tanishtirishning amaliy afzalliklarini tasniflaymiz.
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun an anaviy ta limiy faoliyat
ʼ ʼ
tarbiyachining hikoya qilib berishi, o qib berishi va takrorlatgan holda yod
ʼ
oldirishini tan oladi. Аmmo tajriba shuni ko rsatadiki, bolalar tarbiyachining
ʼ
hikoyasini kichik o zgarishlar bilan takrorlaydilar, hikoyalar kambag al so zlar
ʼ ʼ ʼ
vositasida talqin qilinadi xolos. Shuning uchun, hikoyani o qib berish jarayni
ʼ
nihoyasiga yetgach, bolalardan qayta hikoya qilib berish emas, shu hikoya
asosidagi aralash kartinkalarni magnitli doskaga o z o rniga ko ra terib chiqishini
ʼ ʼ ʼ
talab etadigan “Rasmlarning o rnini top” o yini bolalarni faol nutqiy vaziyatga
ʼ ʼ
undaydi. Ular voqealar ketma-ketligiga ko ra rasmlarni izlab topish jarayonida
ʼ
nafaqat nutqi balki, diqqati, kuzatuvchanligi, mantiqiy fikrlashi rivojlanadi. O zlari
ʼ
hosil qilayotgan hikoya kompozitsiyasini kuzatish tarbiyalanuvchilarni
faollashtiradi va yangi so zlar bilan tasvirlashga urinadi. Ushbu faoliyat bolalarni
ʼ
zerikishdan himoya qiladi, butun guruhni qayta hikoya qildirishga imkon
bo lmagan taqdirda, bu usul vositasida barcha bolalar ish jarayoniga jalb etiladi.
ʼ
Аyniqsa tarbiyachi asosiy ijrochi rolidan kuzatuvchi darajasiga statusini
o zgartirishi bolalarga erkinlik beradi. Pedagogning ijrochi-bolalar
ʼ
xattiharakatlarini rag batlantirishi esa nutqiy faollikka yo l ochadi. Shu kabi
ʼ ʼ

innovatsion texnologiyalarni tanlashda quyidagi talablarga e tibor qaratish kerak: -ʼ
texnologiyani o qib berish emas, balki bolalarning muloqot qobiliyatini
ʼ
rivojlantirishga, nutq madaniyatini tarbiyalashga yo naltirish; - har bir bola uchun
ʼ
uning yoshi va individual xususiyatlarini inobatga olgan holda har xil faoliyat
turlarida faol nutq amaliyotini tashkil etish.
Nutqni rivojlantirishning asosiy vazifalari - so z boyligini boyitish va
ʼ
faollashtirish, nutqning grammatik tuzilishini shakllantirish, izchil nutqqa o rgatish
ʼ
maktabgacha yosh davrida hal qilinishini inobatga oladigan bo lsak, ijodiy ta lim
ʼ ʼ
texnologiyalariga alohida e tibor qaratish lozim. Xususan, nutq o stirish faollik
ʼ ʼ
markazini badiiy qo llanmalarga va didaktik materiallarga boy tarzda jihozlashga
ʼ
e tibor berish kerak. Bolalar nutqining barcha qirralarini rivojlantirishga
ʼ
yo naltirilgan mavzuga mos syujetli rasmlar to plamlari, sahnalashtirishga
ʼ ʼ
mo ljallangan o yinchoqlar to plamlaridan, bosma didaktik o yinlardan tashkil
ʼ ʼ ʼ ʼ
topgan metodik bankni yaratish tarbiyachi zimmasidadir. Badiiy adabiyot bilan
tanishtirish nutqni rivojlantirishda muhim rol o ynashini e tirof etgan holda,
ʼ ʼ
guruhlarda kitoblar burchaklari va "Аqlli kitoblar tokchasi" tashkil etilishi muhim.
Chunki tarbiyalanuvchilar bunday materiallar bilan bevosita yangi taassurotlar,
bilim, ko nikmalar bilan tanishadi. Dialogik, hissiy jihatdan boy nutqi shakllanishi
ʼ
uchun qulay muhitda bo ladi. Badiiy asarlar vositasida bolalarning nutqi va
ʼ
tafakkuri rivojlanar ekan, bir paytning o zida bog lanishli dialogga kirishadi,
ʼ ʼ
fikrlarini bayon etishga kirishadi. Bu bolaga zavq va quvonch bag ishlaydi, bu
ʼ
tuyg ular nutqni faol idrok etishni rag batlantiradigan va mustaqil nutq faoliyatini
ʼ ʼ
yaratadigan eng kuchli vositadir. Buni amaliyotda kuzatganimizda o yinlar va
ʼ
samarali ta lim texnologiyalari asosida nutq o stirish mashg ulotlari o tkazilganida
ʼ ʼ ʼ ʼ
bolalarning faolligi, fikrlarini dadil asosda bayon qilgani, jarayonda zerikish
bilmaganligi, lug atida yangi so zlarni qo llaganligi, qiziqishlari tufayli yangi
ʼ ʼ ʼ
ma lumotlarni o zlashtirishga ishtiyoq uyg onganligi ma lum bo ldi. Bu esa
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
MTTda bolalarni maktab ta limiga tayyorlashda umumiy muhim
ʼ
kompetentsiyalarni shakllantirishning asosiy va zarur talabidir.
Shuning uchun men bu mavzuni dolzarb deb hisoblayman.

Kurs ishining maqsadi – Ertaklar orqali bolalar nutqini rivojlantirish
jarayonlarini o'rganish va bu usulning samaradorligini tahlil qilishdir. Kurs ishida
ertaklarning bolalar nutqini shakllantirish, so'z boyligini oshirish va ijodiy
fikrlashni rivojlantirishga bo'lgan ijobiy ta'siri ko'rib chiqiladi. Shu bilan birga, bu
metodikaning ta'lim-tarbiyadagi ahamiyatini va bolalar nutqini boyitishda qo'llash
imkoniyatlarini yoritish maqsad qilib qo'yilgan.
Kurs ishining predmeti - Ertaklar orqali bolalar nutqini o’stirish
Kurs ishi obyekti - Maktabgacha yoshdagi bolalar
Kurs ishining vazifalari - Ertaklarning bolalar nutqiy rivojlanishidagi
o'rni va ahamiyatini o'rganish. Nutqni rivojlantirishda ertaklarning qanday
elementlari, syujeti va til vositalari foydali ekanligini aniqlash.
Bolalar nutqini rivojlantirish bo'yicha metodik tadqiqotlarni tahlil qilish va
samarador usullarni keltirib chiqish.
Bolalarda ijodiy fikrlash va obrazli nutq shakllantirishda ertaklar yordamida
qo'llash mumkin bo'lgan usullarni ishlab chiqish.
Ta'lim jarayonida ertaklardan foydalangan holda mashg'ulotlar va darslarni
samarali tashkil etish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi tuzilishi:
Kirish, 2-bob, 4 – paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

I – BOB MAKTABGACHA BO’LGAN BOLALARNING NUTQINI
RIVOJLANTIRISHDA ERTAKLARNING AHAMIYATI
1.1. Yoshga doir ertaklar va ularning turlari
Ertak — xalq og'zaki poetik ijodining asosiy janrlaridan biri; to qima vaʻ
uydirmaga asoslangan sehrli sarguzasht va maishiy xarakterdagi epik badiiy asar.
Asosan, nasr shaklida yaratilgan. Mahmud Koshg ariyning "Devonu lug otit turk"
ʻ ʻ
asarida etuk shaklida uchraydi va biror voqeani og zaki tarzda hikoya qilish
ʻ
ma nosini bildiradi. Ertak Surxondaryo, Samarqand, Farg ona o zbeklari orasida
ʼ ʻ ʻ
matal, Buxoro atrofidagi tuman va qishloqlarda ushuk, Xorazmda varsaqi,
Toshkent shahri va uning atrofida cho pchak deb ataladi. Ertak hayot haqiqatining
ʻ
hayoliy va hayotiy uydirmalar asosida tasvirlanganligi, tilsim va sehr vositalariga
asoslanishi, voqea va harakatlarning ajoyibg aroyib holatlarda kechishi,
ʻ
qahramonlarning g ayritabiiy jasorati bilan folklorning boshqa janrlaridan farq
ʻ
qiladi. Ertaklarda uydirma muhim mezon bo lib, syujet voqealarining asosini
ʻ
tashkil etadi, syujet chizig idagi dinamik harakatning konflikt yechimini
ʻ
ta minlaydi. Uydirmalarning turli xil namunalari ta limiy estetik funksiyani
ʼ ʼ
bajaradi, janr komponenti sifatida o ziga xos badiiy tasvir vositasi bo lib xizmat
ʻ ʻ
qiladi. Uydirmalar voqea va hodisalarni hayotda bo lishi mumkin bo lmagan yoki
ʻ ʻ
mavjud bo lgan hodisalar tarzida tasvirlaydi.
ʻ
Xayoliy va hayotiy uydirmalarning ishtiroki, syujet chizig ida tutgan o rni
ʻ ʻ
va vazifasiga ko ra, ertakni 2 guruhga — xayoliy uydirmalar asos bo lgan ertak
ʻ ʻ
hayotiy uydirmalar asos bo lgan ertaklarga bo lish mumkin. Xayoliy uydirmalar
ʻ ʻ
asosidagi ertak syujeti mo'jizali, sehrli; hayotiy uydirmalarga asoslangan ertak
syujeti esa hayotiy tarzda bo lib, unda real voqea-hodisalar tasvirlanadi.Ertakda,
ʻ
asosan, uch maqsad hikoya qilinadi. Birinchisida ideal qahramonning jasorati,
yovuz kuchlarga qarshi chiqib, xalq manfaatini himoya qilishi, ikkinchisida,
asosan, bosh qahramonning o zga yurt malikalariga yoki parizodlariga oshiq bo lib
ʻ ʻ
uylanishi, kasalga dori topishi, ajdar va devlar olib qochgan kishilarni ozod qilishi,
uchinchisida esa adolatsizlikka, zulmga qarshi chiqishi kabi maqsadlar bayon
qilinadi. Birinchi maqsad pahlavonning faol harakati va g ayritabiiy kuchqudrati
ʻ

bilan amalga oshsa, ikkinchi maqsad passiv qahramonga yordam beruvchi tilsim
vositalari yordamida, uchinchi maqsad esa bosh qahramonning aqlidroki,
tadbirkorligi bilan amalga oshadi.
Ertak-bu xalq og'zaki ijodidan bo'lib, u asosan, xalqni hayotidan so'zlab
keladi. Sog'lom bolani shakllantirish nafaqat jismonan sog'lomlik, balki fikran
sog'lomlik bir maqsadga qaratilgan. Bolalarni sog'lom fikrlashga chorlash degani,
ana shu sog'lom fikrlar haqida uqtirish emas, balki uni hayotga tadbiq qilish orqali
singdirishdir.
Ota-bobolarimiz, momolarimiz farzand tarbiyasiga azal-azaldan katta e'tibor
qaratib kelganlar. O'g'il-qizlarimiz ezgulikka intilib o'ssin, farzandlarimiz el-u yurt
koriga yaraydigan, komil inson bo'lib ulg'aysin, deb ularni kitob o'qishga
undaganlar, bir-biridan qiziqarli hikoya, ertak va rivoyatlar so'zlab berishni zinhor
kanda qilmaganlar. Negaki, ertaklarda yaxshilik ulug'lanadi, yovuzlik, qoralanadi.
Masalan: ''Qosim lofchi" ertagida Qosim yolg'on gapirib, pand yeyishi, yolg'on
ortidan ketma-ket tashvishlar kelishini eshitgan bolalar yolg'on-yomon odat
ekanligini bilishadi va yolg'on gapirmaslikka harakat qiladi. Shunday ekan,
bolalarning tarbiyasida ertakning foydasi kattadir. Bolaning hayotida ertak
qanchalik muhim? Bu savolga javob izlar ekanmiz. Multfilimlardan misol
qiladigan bo'lsak, ''Zumrad va Qimmat'' multfilimida bola tarbiyasiga ta'sir
qilishini tahlil qilamiz. Bolalar ushbu multfilimni tomosha qilar ekan, unda faqat
bitta Zumrad va Qimmatni bir xil ko'rinishini biladilar. Bu esa, bolaning fikrlashi,
o'ylashi sust bo'lishiga turtki bo'ladi. Ertak eshitayotgan bolaning ongi va fikrlash
doirasi keragicha ishlaydi. Yuqorida aytilganidek, multfilimda faqat bir xillik
ko'rinsa, ertaklarda esa aksincha, ertaklarni eshitib borayotgan bolalar o'zicha
o'ylaydilar. O'zini Zumradini, Qimmatni ong ostida gavdalantiradi. Bu esa
bolaning fikrlash doirasini kengayishiga juda katta samara beradi. Bugungi davrda
yosh avlodni axborot -kommunikatsiya texnologiyalariga o'ta berilib ketishdan
asrab, mutolaaga o'rgatish o'rniga, o'zimiz bunga sharoit yaratib berayotganimiz
oydek ravshan bo'lib, yaqqol ko'zga tashlanmoqda.

Xalqimizda bir gap bor. ''Bolani besh yoshgacha yozilmagan qog'oz''-
deydilar, ya'ni nimani yozsang, kelajakda shuni o'qiysan. Tili endigina chiqqan
farzandingiz savollar berib, odamni esangkiratib qo'yadi. Aynan shu davr juda ham
muhim, negaki, bola bu davrda ko'zi bilan ko'rib turib uni nima ekanligiga aqli
yetmaydi. Siz farzandingizni aqli yetmagan narsa, buyum, jonzotlarni erinmasdan
tushuntirsangiz maqsadga muvofiqdir. Afsuski, ayrim yosh onalar bu payt
farzandini noo'rin jerkib tashlaydi. Albatta, bu noto'g'ri, chunki bola bunday
vaziyatda onasidan so'rashga qo'rqib qoladi. Farzandingizni tili chiqib endigina
qadam tashlayotgan kichkintoyingiz juda g'ayratli va serharakat bo'ladi. Uning har
kuni lug'at boyligi boyib, o'sib boradi. Aynan shu paytda farzandingizga nima
o'rgatsangiz ,tez ilib oladi. Unda syujetli o'yinlarga ehtiyoj tug'iladi. Agar shunday
vaziyatda farzandingizga aytib bergan ertaklaringizni u bilan obrazga kirib
o'ynasangiz, foydadan holi bo'lmaydi.
Ertak bolaga hayotni anglash, oqni qoradan farqlash hamda ezgulikni
yovuzlikdan ustin qo'yishga undaydi. Unda insonparvarlik, vatanparvarlik, do'stga
sadoqat, yorga vafodorlik, shu yo'lda qahramonlik, jasorat ko'rsatish kabi fazilatlar
ulug'lanadi, zulm va zo'ravonlik qoralanadi. Barchamizga ma'lum ertaklardan
''Susambil''da hayvonlar, birlashib bo'rilar ustidan g'alaba qozonadilar, bu esa o'z
navbatida bolalarga kuch birlikda, ahillikda ekanligini uqtiradi. ''Oltin tanga''
ertagida esa halollik ulug'lanadi. Ertak bolaning xulq-atvoridagi salbiy
xususiyatlarni ijobiy tomonga o'zgartiradi, masalan: yolg'onchilik, qo'pollik,
badjaxillik, o'g'rilik, dangasalik, yig'loqilik, qo'rquv kabilarning to'g'ri so'zlik,
muloyimlik, oqko'ngillik, ozodalik, mehnatsevarlik, botirlik va jasurlik tuyg'ulariga
o'girishga samarali yordam beradi.
Ertakning muhim xususiyatlaridan biri, uning har doim xalq hayoti, kurashi,
tarixi, psixologiyasi, dunyoqarashi, urf-odatlari bilan juda yaqin bog'langan
bo'lishi, bolalarga axloqiy va ma'naviy, jismoniy kuchga ishonch ruhi bilan boydir.
U bolaga butun real va tabiatdan tashqari kuchlarning bo'ysungani ifodalaydi.
''Ertaklarda bola tabiati va ijtimoiy hayotda o'ziga dushman bo'lgan qarshi

kuchlarga kurashda doim g'olib chiqadi va bolaning hayotga tayyorlashda
ko'maklashadi desak, mubolag'a bo'lmaydi".
Har bir ona ertaklarni o'z farzandlariga obrazli va qiziqarli tarzda aytib
berishsa, farzandlari hayoti davomida ezgulik, yaxshilik, insonparvarlik hamda
vatanparvarlik tuyg'usi ostida voyaga yetadi.
O'ziga xos tarbiya vositasi bo'lgan ertaklar bolajonlar uchun juda qiziqarli
va qadrlidir. Ertaklar bolaning dunyoqarashini kengaytirib, uning hayotga ongli
munosabatini shakllantiradi. Bola ertak orqali yaxshilik va yomonlik, ezgulik va
yovuzlikni bir-biridan farqlashni o'rgatadi. Bu tushuncha uning psixologiyasida bir
umrga muhrlanib, voyaga yetganidan keyin u ezgu ishlarga odatlanadi.Har bir ona
ertaklarni o'z farzandlariga obrazli va qiziqarli tarzda aytib berishsa, farzandlari
hayoti davomida ezgulik,yaxshilik, insonparvarlik hamda vatanparvarlik tuyg'usida
voyaga yetadi.
1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarni nutqiy faoliaytini rivojlantirishni
loyihalashtirish
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun an anaviy ta limiy faoliyatʼ ʼ
tarbiyachining hikoya qilib berishi, o qib berishi va takrorlatgan holda yod
ʼ
oldirishini tan oladi. Аmmo tajriba shuni ko rsatadiki, bolalar tarbiyachining
ʼ
hikoyasini kichik o zgarishlar bilan takrorlaydilar, hikoyalar kambag al so zlar
ʼ ʼ ʼ
vositasida talqin qilinadi xolos. Shuning uchun, hikoyani o qib berish jarayni
ʼ
nihoyasiga yetgach, bolalardan qayta hikoya qilib berish emas, shu hikoya
asosidagi aralash kartinkalarni magnitli doskaga o z o rniga ko ra terib chiqishini
ʼ ʼ ʼ
talab etadigan “Rasmlarning o rnini top” o yini bolalarni faol nutqiy vaziyatga
ʼ ʼ
undaydi. Ular voqealar ketma-ketligiga ko ra rasmlarni izlab topish jarayonida
ʼ
nafaqat nutqi balki, diqqati, kuzatuvchanligi, mantiqiy fikrlashi rivojlanadi. O zlari
ʼ
hosil qilayotgan hikoya kompozitsiyasini kuzatish tarbiyalanuvchilarni
faollashtiradi va yangi so zlar bilan tasvirlashga urinadi. Ushbu faoliyat bolalarni
ʼ
zerikishdan himoya qiladi, butun guruhni qayta hikoya qildirishga imkon
bo lmagan taqdirda, bu usul vositasida barcha bolalar ish jarayoniga jalb etiladi.
ʼ

Аyniqsa tarbiyachi asosiy ijrochi rolidan kuzatuvchi darajasiga statusini
o zgartirishi bolalarga erkinlik beradi. Pedagogning ijrochi-bolalarʼ
xattiharakatlarini rag batlantirishi esa nutqiy faollikka yo l ochadi. Shu kabi
ʼ ʼ
innovatsion texnologiyalarni tanlashda quyidagi talablarga e tibor qaratish kerak: -
ʼ
texnologiyani o qib berish emas, balki bolalarning muloqot qobiliyatini
ʼ
rivojlantirishga, nutq madaniyatini tarbiyalashga yo naltirish; - har bir bola uchun
ʼ
uning yoshi va individual xususiyatlarini inobatga olgan holda har xil faoliyat
turlarida faol nutq amaliyotini tashkil etish.
METODOLOGIYA Nutqni rivojlantirishning asosiy vazifalari - so z
ʼ
boyligini boyitish va faollashtirish, nutqning grammatik tuzilishini shakllantirish,
izchil nutqqa o rgatish maktabgacha yosh davrida hal qilinishini inobatga oladigan
ʼ
bo lsak, ijodiy ta lim texnologiyalariga alohida e tibor qaratish lozim.
ʼ ʼ ʼ Xususan,
nutq o stirish faollik markazini badiiy qo llanmalarga va didaktik materiallarga
ʼ ʼ
boy tarzda jihozlashga e tibor berish kerak. Bolalar nutqining barcha qirralarini
ʼ
rivojlantirishga yo naltirilgan mavzuga mos syujetli rasmlar to plamlari,
ʼ ʼ
sahnalashtirishga mo ljallangan o yinchoqlar to plamlaridan, bosma didaktik
ʼ ʼ ʼ
o yinlardan tashkil topgan metodik bankni yaratish tarbiyachi zimmasidadir.
ʼ
Badiiy adabiyot bilan tanishtirish nutqni rivojlantirishda muhim rol
o ynashini e tirof etgan holda, guruhlarda kitoblar burchaklari va "Аqlli kitoblar
ʼ ʼ
tokchasi" tashkil etilishi muhim. Chunki tarbiyalanuvchilar bunday materiallar
bilan bevosita yangi taassurotlar, bilim, ko nikmalar bilan tanishadi. Dialogik,
ʼ
hissiy jihatdan boy nutqi shakllanishi uchun qulay muhitda bo ladi. Badiiy asarlar
ʼ
vositasida bolalarning nutqi va tafakkuri rivojlanar ekan, bir paytning o zida
ʼ
bog lanishli dialogga kirishadi, fikrlarini bayon etishga kirishadi. Bu bolaga zavq
ʼ
va quvonch bag ishlaydi, bu tuyg ular nutqni faol idrok etishni rag batlantiradigan
ʼ ʼ ʼ
va mustaqil nutq faoliyatini yaratadigan eng kuchli vositadir. Buni amaliyotda
kuzatganimizda o yinlar va samarali ta lim texnologiyalari asosida nutq o stirish
ʼ ʼ ʼ
mashg ulotlari o tkazilganida bolalarning faolligi, fikrlarini dadil asosda bayon
ʼ ʼ
qilgani, jarayonda zerikish bilmaganligi, lug atida yangi so zlarni qo llaganligi,
ʼ ʼ ʼ
qiziqishlari tufayli yangi ma lumotlarni o zlashtirishga ishtiyoq uyg onganligi
ʼ ʼ ʼ

ma lum bo ldi. Bu esa MTTda bolalarni maktab ta limiga tayyorlashda umumiyʼ ʼ ʼ
muhim kompetentsiyalarni shakllantirishning asosiy va zarur talabidir. Mana
shularni inobatga olgan olgan xulosa qilish mumkinki, maktabgacha ta lim
ʼ
tashkilotlarida olib boriladigan nutq o stirish ta limiy faoliyat jarayoni va nutq
ʼ ʼ
o stirish faollik markazidagi jarayonlar zamonaviy texnologiyalarni qo llagan
ʼ ʼ
holda olib borilishi zarur. Chunki maktabgacha ta lim tashkiloti ishiga
ʼ
innovatsiyalarni kiritish maktabgacha ta lim tizimini takomillashtirish va isloh
ʼ
qilishning eng muhim shartidir.
Dono xalqimiz “Ertaklar-yaxshiliklar yetaklar”, deb bejiz aytishmagan.
Ertaklar bolalarning ongi va qalbiga ezgu fazilatlarni jo qilishda, ularning
ma’naviy olamini boyitishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ular yordamida
bolalarning xotirasi, diqqate’tibori, tafakkuri rivojlanadi. Ertaklarni tinglash til va
nutqning taraqqiy etishini belgilab beradigan asosiy omillardan biri hisoblanadi.
Boladagi ayrim nutqiy kamchiliklarni hikoya va ertaklar eshitish, she’r yodlatish,
shuningdek so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qildirish va turli xil mashqlar bajarish orqali
bartaraf etish mumkin. Ertak mazmuni asosida bolalarda ezgu xislatlarni
tarbiyalash, insoniy fazilatlarni targ‘ib etish, ular o‘rtasida o‘zaro do‘stona
munosabatlarni shakllantirish va mustaqil fikrlashga o‘rgatish kerak. Jumladan,
hayvonlar haqidagi “Tulkining taqsimoti” ertagida ayyorlik va tilyog‘lamalik tulki
obrazi orqali ifodalangan. “Uch og‘a-ini botirlar” ertagi ota nasihati bilan
boshlanadi. Botirlar obrazida axloq va odobning yuksak namunasi odamiylik,
donishmandlik, jasurlik kabi sifatlar namoyon bo‘ladi. Tarbiyachi tomonidan ertak
o‘qib bo‘lingach, bolalarni umumiy xulosa chiqarishga undash lozim. “Agar sen
uning o‘rnida bo‘lganingda nima qilgan bo‘lar eding?”, kabi savollar berib, erkin
muloqotga chaqirish ularning faolligini oshirishga yordam beradi. Har bir
ertakning o‘z g‘oyasi bor. “Sehrli sholg‘om” ertagi bolalarni fikrlashga, voqealarni
ketma-ket aytishga undab, “Kuch birlikda” degan g‘oyani anglab yetishini
ta’minlasa, “Zumrad va Qimmat” ertagida Zumradning mehnatsevarligi
ulug‘lanadi. Qimmat esa dangasa, ishyoqmas sifatida gavdalanadi.

Bolalar ertakni tinglash orqali qissadan hissa chiqarishga o‘rgatiladi.
Shuningdek, ertaklarni mahorat bilan bolalarga o‘qib berish, kichkintoy bilan his-
hayajonli muloqotni o‘rnatishga, sezdirmay tarbiyaviy ta’sir qilishga, atrof-muhit
haqidagi bilimi va ma’lumot zaxiralarini samarali to‘ldirishga imkon yaratadi.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida ertaklarni bolalarga yetkazishda yangi
pedagogik texnologiya asosida bolalarning so‘z boyligini oshirishga, ularning
nutqini o‘stirish, tafakkuri va ma’naviyatini rivojlantirishga qaratish muhim
ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi zamonda bolalarda nutqni rivojlantirish dolzarb muammo,
maktabgacha yoshdagi bolalar uchun izchil nutqning ahamiyati tufayli. O'qituvchi
bolalarni nutq faolligiga rag'batlantirishi kerak, shuningdek, nutqni rivojlantirishga
katta e'tibor berish va bolalar nutqini rivojlantirish uchun samarali zamonaviy
texnologiyalarni topish muhimdir. Albatta, ta'lim texnologiyasini tanlash
bolalarning yoshi, o'qituvchining o'zi va bolalar oldiga qo'yadigan maqsad va
vazifalari bilan belgilanadi. Innovatsion texnologiyalar ijodiy qobiliyatlarni
shakllantirishga, dunyoga nostandart qarashni, yangicha fikrlashni rivojlantirishga
qaratilgan. Ertak terapiyasi quyidagi muammolarni hal qilishga imkon beradi:
Nutqni takrorlash, uchinchi shaxsda hikoya qilish, birgalikda hikoya qilish va
aylanada hikoya qilish, shuningdek, o'z ertaklarini yozish yordamida nutqni
rivojlantirish. Bolaning ijodiy qobiliyatlarini aniqlash, ularning rivojlanishiga
yordam berish. Agressivlik va tashvish darajasini pasaytirish. Muloqot
ko'nikmalarini rivojlantirish. Qo'rquv va qiyinchiliklarni engib o'tishni o'rganish.
Tuyg'ularni to'g'ri ifoda etish qobiliyatini rivojlantirish.
Ertak terapiyasi orqali maktabgacha yoshdagi bolaning nutqini rivojlantirish
uning nutq qobiliyatini yaxshilashning eng samarali va qulay usuli hisoblanadi.
Dramatizatsiya o'yinlari, dramatizatsiyalar samarali ta'sir ko'rsatadi bolalar nutqini
rivojlantirish. O'yinda - dramatizatsiya, dialog va monologlarni takomillashtirish,
nutqning ekspressivligini rivojlantirish. O'yin dramatizatsiyasida bola
reenkarnasyonda, yangi va tanish kombinatsiyalarda o'z imkoniyatlarini bilishga
intiladi. Bu o'yin-dramatizatsiyaning ijodiy faoliyat, bolalar nutqini rivojlantirishga

hissa qo'shadigan faoliyat sifatida o'ziga xosligini ko'rsatadi. Va nihoyat, o'yin -
dramatizatsiya - bu maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlashda shaxsga
yo'naltirilgan yondashuvga mos keladigan bolaning o'zini namoyon qilish va o'zini
o'zi anglash vositasi. Yuqoridagi texnologiyalar maktabgacha yoshdagi bolalar
nutqining rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Zamonaviy ta'lim texnologiyalari
intellektual jasur, mustaqil, o'ziga xos fikrlaydigan, nostandart qarorlar qabul qila
oladigan ijodiy shaxsni shakllantirishga yordam beradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning mazmuniga innovatsion faoliyatni
kiritish zarurati, bu nutqni rivojlantirishda yangi usul va texnologiyalardan
foydalanishni talab qiladi, unda bolaning tashabbusi uchun joy mavjud, bilim, so'z
erkinligi uyg'unligi. jamiyatda qabul qilingan faoliyat va madaniyat dolzarb bo'lib
qoladi. Ushbu texnologiyalardan biri loyiha faoliyatidir. Loyiha usuli maktabgacha
yoshdagi bolalar uchun integratsiyalashgan o'qitish usullaridan biri sifatida
bolalarning qiziqishlariga asoslanadi. Usul bolalar bog'chasi o'quvchilarining
mustaqil kognitiv faoliyatini o'z ichiga oladi. Faqat mustaqil harakat qilish orqali
bolalar turli yo'llar bilan o'zlarini qiziqtirgan narsa yoki hodisa haqida ma'lumot
topishni o'rganadilar va bu bilimlardan yangi faoliyat ob'ektlarini yaratish uchun
foydalanadilar.
Loyiha usulining mohiyatini bunday tushunish maktabgacha yoshdagi
bolalarda mustaqillik, chuqur g'ayratli, maqsadga muvofiq kognitiv va nutq
faolligini shakllantirishga yordam beradi. Shuningdek, maktabgacha ta'lim
muassasasining ta'lim tizimini ota-onalarning faol ishtiroki uchun ochiq qiladi.
Tug'ilgandan boshlab, bola uni o'rab turgan dunyoni kashf etuvchi,
tadqiqotchisidir. Uning uchun hamma narsa birinchi: quyosh va yomg'ir, qo'rquv
va quvonch. Bola o'zi barcha savollariga javob topa olmaydi - o'qituvchilar unga
yordam berishadi. Loyihalash o'qituvchilarning ijodiy faoliyati sifatida kelgusi
faoliyatning maqsad va vazifalarini aniq shakllantirish, kerakli natijaga
erishishning maqbul usullarini ta'minlaydigan vositalar to'plamini tahlil qilish va
tizimlashtirish, eng muhimi, pedagogik ijodkorlik uchun imkoniyatlarni ochish
imkonini beradi. . Integratsiyalashgan o'qitish usuli maktabgacha yoshdagi bolalar

uchun innovatsiondir. U bolaning shaxsiyatini, nutqini, kognitiv va ijodiy
qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan. Innovatsion faoliyat mavzusi
"Maktabgacha yoshdagi bolalarning loyiha faoliyatida nutqini rivojlantirish",
uning maqsadi:Bolalar nutqini samarali rivojlantirish omillarini
asoslash.Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutq faoliyati masalalarida
o'qituvchilarning kasbiy malakasini oshirish.O'zgaruvchan ta'lim dasturlari,
texnologiyalari, yangi shakllari, turlari, usullarini ishlab chiqish va amalga
oshirish, bolalar faoliyatining mazmunini birlashtirish.Nutq muhitini yaxshilash.
Ota-onalar bilan hamkorlikni loyihalash
Bolalarini kichkina paytidan boshlab ilmga, badiiy so’z mahoratiga, ilm-
fanga, hunarmandсhilikka o’rgatgan. Gapga chechanlik, hushchaqshaqlikka,
baxshilikga qiziqtırıb, har xil aytıshlar musobaqalarida yengib chiqish yo’llarini
nasihat qilib, ularning shaxs bo’lib shakllanishida xalq og’zaki ijodlarida har bitta
janrdan o’z o’rnida, tarbiyaviy xarakterda foydalanib kelgan. Bolalarning ongiga
xalq og‘zaki ijodini multimedia taqdimotlari orqali o’z milliyligini singdirish va
bobolarimizdan bizga me’ros bo’lib kelgan folklor ijodi va badiiy asarlarni o‘rgatib
borganimizda bolada so’z boyligi oshadi, o’z ona tiliga hurmati oshadi va shu
asosida to‘g‘ri gapirishni o’rganadi, atrof-muhit haqida estetik ko’z-qarashlari
shakllanadi. Bolalarning so’z mahoratiga bo’lgan qiziqishi kuchaygan sayin yakka-
yolg’iz ijodiy qirralari ham ko‘rina boshlaydi.
Bolalar ogzaki ijodi janrlarini multimedia taqdimotlari kompyuter dasturlari
yordamida axborotni taqdim etishning qulay va samarali usuli hisoblanadi. U
dinamikani, ovozni va tasvirni birlashtiradi.Multimedia taqdimotidan
foydalanishning afzalliklari, masalan ertak va qo’shiqlarni oladigan bo’lsak: - bola
ertakni animatsiyalar yoki multimediya orqali ko’rganda bir vaqtning o’zida
bolaning xotirasida ko’proq malumotlar to’planadi va buning natijasida ertakni
yaxshi o’zlashtirish, qiziqish paydo bo’lib mazmunini yaxshi tushinadi; - kognitiv
rivojlanish yuzaga kelib, bolaning zehni o’tkirlashib ijobiy his-tuyg’ular paydo
bo’ladi; - ertak bolaning dunyoqarashın kengaytirib, uning hayotga degan ongli
munasabatin shakllantiradi; - bola ertaktagi qahramonlarning yaxshilik yo’lidagi

obrazlaridan o’ziga tarbiaviy ta’sirlar olib bu tushunchalar bolaning ongida bir umr
saqlanib qoladi.- bola ertak orqali o’ziga ishonchi ortib, intellektuallik qobiliyati,
kompetentlik rivojlanadi; - qo’shiqlarni esa tez yod etib olish ko’nikmasi va nutqi
rivojlanadi; - multimediyadan foydalanish tarbiyachi va ota-ona uchun ham qulay,
bolani qiziqtira oladigan, va yana kam xarajat usul hisoblanadi.
3-7 yoshdagi bolalar uchun xalq ertaklari va bolalar qo’shiqlari orqali bola
ijtimoiy hayotga ham moslashib boradi. Jamiyatda o’zini qanaqa tutish, odob-
axloh me’yorlari, atrofdagi insonlarga va jonzotlarga yaxshi munosabatda
bo’lishni, tejomkorlik hamda o’z oldiga maqsad qo’yish va unga erishish kabi
yaxshi fazilatlarni o’rganadi. Demak, bu loyiha orqali biz multimedia tarzida ishlab
uni MTT lariga ommalashtirsak iqtisodiy tomondan yengilroq bo’ladi, bir vaqtning
o’zida televizor orqali 20-25 bolalar tomosha qilishi mumkin. Albatta bu tarbiyachi
uchun ham qulay bo’ladi.
“Ta’limga ajratilgan investitsiya davlatga yuzlap foyda keltirishi mumkin”
degan edi hurmatli Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev. Albatta bolalarni
maktabgacha davrdan boshlab ilm olishga qiziqtirish, iqtidorli bolalarni to’gri
yunaltirish va chet el maktabgacha ta’lim texnologiyalaridan o’z mentalitetimizga
mos ravishda foydalanish jamiyatimiz oldida turgan dolzarb muammolardan biri
bo’lib hisoblanadi. Sababi, jamiyatimizning taraqqiyoti farzandlarimizning
jismoniy va ruhiy sog’lom yetukligi, sifatli bilim olishi, ilmiy sohalarga qiziqishi,
ijtimoiy, iqtisodiy tarbiyalanishi bilan uzviy bog’liq.

II BOB. ERTAKLAR ORQALI BOLALAR NUTQINI O’STIRISH
METODIKASI
2.1. Ertaklar asosida bolalar lug’atini boyitish usullari
Tilni to‘g‘ri o‘rganish, uning grammatik tuzilishiga e’tibor berib
so‘zlashish, bolalarda erkin muhokama yuritish, savollar berish, boshqalardan
eshitgan fikrlari yuzasidan xulosalar chiqarish, narsa va hodisalar o‘rtasidagi
bog‘lanishning turli ko'rinishlarini anglab yetishga olib keladi.
Maktabgacha tarbiya muassasasida sog‘lom, tabiiy muhit yaratish, ulaming
to‘g‘ri muomalaga kirishishi, boshqalar bilan gaplashish ishtiyoqining ortishiga
turtki bo‘ladi. Buning uchun bolalar nutqining shaklan va mazmunan mantiqiy
birligiga erishish muhim bo‘lib, ular quyidagilardan iboratdir: - dastlab bola o‘z
lug‘at boyligiga ega bo‘lishi; - bolalar nutqining grammatik tuzilishini aniq
shakllantirishga e’tibor berish; - bolalarda tovush madaniyatini tarbiyalash; -
dialogik nutq, ya’ni so‘zlashuv nutqini rivojlantirish; - hikoya qilib berish; -
bolalami badiiy adabiyot bilan tanishtirish; - bolalami savod o'rgatishga tayyorlash
va boshqalar. Bu talablar maktabgacha tarbiyaning barcha bosqiohlarida amalga
oshiriladi.
Lekin ularning har birida bolalaming yosh xususiyati, shaxsiy tayyorgarlik
darajasi, albatta, hisobga olinadi. Bolalaming tevarak-atrofni kuzatib borishi
natijasida talaffuzi ham ijobiy tomonga o‘zgara boshlaydi; tovushlami to‘g‘ri
talaffuz qila boshlaydilar, jumlalar mazmuni kengaya boradi, grammatik tomondan
gapni to‘g‘ri tuza boshlaydilar, lug‘at boyligi ham ortadi. Bolalaming o‘zlari
kichik-kichik hikoyalar tuza boshlaydilar va bu hikoyalami erkin bayon qila.
oladilar.
Ularda kattalar bilan muloqotga kirishish, o‘z fikrini erkin bayon etish kabi
xislatlar paydo bo‘la boshlaydi. Shunga ko‘ra bolalar nutqida tovush madaniyatini
takomillashtirish, atrofd^gi narsalar, predmetlar, hodisalar nomini ifodalovchi so‘z
boyligini kengaytirish, faollashtirish, monologik nutqning oddiy shakllariga rioya
etish, o‘z fikrini grammatik jihatdan to‘g‘ri va aniq ifodalay olish ko‘nikmalarini

paydo qilish muhim va zarur hisoblanadi. Bu talablar bolalarda borliqni, tevarak-
atrofni idrok etish, uni tushunish, his etish, hikoyalar tuzish, o‘z fikrini bayon qila
olish, ifodali o‘qish faoliyati jarayonida tarkib toptiriladi. Ma’lumki, bog‘lanishli
nutqda bolalaming atrofdagilar bilan voqeahodisalar ta’siri natijasida o‘zaro
munosabati, aloqasi ifodalanadi. Bu ifoda bir yoki bir necha jumlalarda o‘z aksini
topishi mvtmkin. Nutqning shakllanishida bolaning tevarak-atrof bilan munosabati,
muomala shakli katta rol o‘ynaydi. Maktabgacha katta yosh dagi bolalarning
og‘zaki nutqqa doir, malaka va ko‘nikmalari mavjud bo‘lganligini hisobga olib,
ularda bog‘lanishli nutqni shakllantirishda, awalo, tevarak-atrofni kuzatishda
nimalarga e’tibor berishimiz kerakligini aniqlab olishimiz zarur. Bular, awalo, ona
Vatan haqida dastlabki tasavvurlarni shakllantirishdan boshlanadi. Bunda «
Maktabgacha tarbiya muassasasi uchun dastur»da bolalarda mustaqil 0 ‘zbekiston
davlati haqidagi tushunchalami kengaytirish, uning o‘tmishiga oid yodgorliklar
bilan tanishtirish, Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkent, Qo‘qon kabi tarixiy
shaharlar haqida ma’lumotlarga ega bo‘lish, «mustaqillik kuni» (1991-yil 1-
sentabr), 0 ‘zbekiston ramzlari: gerbi, bayrog‘i, madhiyasi bilan tanishtirish, 0
‘zbekiston Prezidenti, Prezidentlik boshqaruvi haqida ma’lumotlar berish,
bolalarning o‘z mahallasi, ko‘chasi, uyi, uning nomlanishi, nomlanish sababi; 0
‘zbekistonning tabiati, yerosti va yerusti boyliklari, tog‘lari, cho‘l va adirlari, tog‘u
soylari, o‘rmonubog‘lari, iqlimi, buyuk siymolari, sarkardalari, ulug‘
mutafakkirlari, an’anaviy bayramlari, sayllari, milliy marosimlari, o‘zbek xalqining
amaliy san’ati, kattalar mehnati, bolalarning otaonalari, aka-opalarining 0
‘zbekiston xalq1 xo‘jaligining turli sohalaridagi ishtiroki, ishlab chiqarishning
muhim sohalari, aloqa vositasi haqida bilim berish nazarda tutilgan. Ana
shulaming barchasi bolalarning tevarak-atrofdagi hodisalar haqidagi bilimlami
aniqlash, mustahkamlash va kengaytirish asosida bog‘lanishli nutqini
rivojlantirishga yordam beradi. Bunda, birinchi navbatda, bolalar so‘z boyligini
kengaytirishda Respublikamiz tabiati, kasb-hunarga oid, qurilish va qishloq
xo'jaligida foydalaniladigan mashinalar, narsalaming o‘ziga xos belgilari va
ranglari, mehnatga munosabatni ifodalovchi tushunchalar, nom va so'zlar bilan

boyitish zarur. Shuningdek, xalq og‘zaki ijodi namunalarini o‘rganish; ona tilidagi
antonim, sinonim, omonim So‘zlami tushunish va to‘g‘ri qo‘llashga doir
tushunchalar, so‘zlar bilan boyitishga erishish lozim. Bolalarni narsalaming
nomlarini to‘g‘ri aytishga, ulaming o‘xshash va farqli tomonlarini tushunish,
shakli, rangi, sifati, xossalarini, jinsi va turiga oid yo‘naltimvchi lug‘atini
faollashtirish, nutqning grammatik tuzilishini shakllantirish, nutq madaniyatini
shakllantirish, dialogik va monologik nutqini takomillashtirish va nihoyat savod
o‘rgatishga tayyorlash muhim ahamiyat kasb etadi. Maktabgacha tarbiya
muassasasida olib borgan kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, ularning bog‘lanishli nutqi
yoshiga ko‘ra orqada qolib, qator kamchiliklar mavjud. Shuning uchun biz
ularning nutqini kuzatishda odatdagi hayotiy faoliyatidan chetga chiqmaslikka
harakat qildik. Bu jarayonda quyidagilarga e’tibor qaratildi:
1. Ona tili boyligidan unumli foydalanish.
2. Nutqni rivojlantiruvchi omillami to‘g‘ri belgilash.
3. Nutqni rivojlantirish jarayoni.
4. Nutqni rivojlantirishda uzviylik va uzluksizlik.
5. Nutqni rivojlantirish mazmuni.
6. Nutqni rivojlantirish shakllari.
7. Nutqda ijtimoiy-maishiy omillammg o‘zaro aloqasi.
8. Sayrlar,o‘yinva mehnat jarayoni- nutqni o‘stirishning muhim vositasi
ekanligi. . Bok laming nutqini rivojlantirish maxsus o‘rganilmaydi, natijalari ishlab
chic ilib, mashg‘ulotlar tizimi belgilab olinmaydi, mashg‘ulotlar ma’lum maqsad
ga. yo‘naltirilgan holda muntazam va izchil olib borilmaydi. Maktabgacha tarbiya
muassasalarining katta guruhlarida bolalaming nutqi qay darajada shakllanganligi
aniqlanib, maxsus topshiriqbr ro‘yxatini ishlab chiqiladi, har bir bola bilan yakka
tartibda mashg'ulotlar olib boriladi. Misol. Bolaga tavsiya etilgan ertak yoki
hikoyani qayta hikoya qilib bera olishini aniqlash. «Zumrad va Qimmab>,
«Bo‘g‘irsoq», «Ikki echki», «Ur, to‘qmoq», «Echki bolalari», «Toshbaqa bilan
chayon» kabi ertak va hikoyatlardan uchtasini taklif etiladi. Bola ertakni eslay
olmasa, shu ertaklarga ishlangan rasmlar havola qilinadi. Bolalar hikoyasi quyidagi

ko‘rsatkichlar asosida tahlil qilinadi: - hikoyani mustaqil bayon qilish (kattalaming
yordamisiz); - matn mazmunining to‘liqligi; - matnni bayon qilishda izchillik; -
ifoda vositalaridan foydalanish ko‘nikmasi; - nutqning ravonligi. Tevarak-atrofdagi
narsa-predmetlarga oid matnni qayta hikoya qilib berishda bolalar nutqida
quyidagi kamchiliklar uchrashi mumkin. - bolalar ertakni yordamchi savollar
bermasdan turib mustaqil hikoya qila olmaydi; - matndagi so‘zlarga taqlid qilib
so‘zlaydi; - ba’zi muhim voqealarni tushirib qoldiradi; - bir oz to‘xtab-to‘xtab
hikoya qiladi, nutqda uzilish bo‘ladi; - nutqda ifodalilik yetishmaydi: - bir xil
tezlikda, bir xil tovushda hikoya qiladi; - o‘zicha ba’zi so‘zlami qo‘shib, ma’nosiz
hikoya qiladi; - kattalar yordami vositasida hikoya qiladi; - hikoya qilish
jarayonida matn ma’nosini o‘zgartirib yuboradi; - mantiqiy izchillikka rioya
qilmaydi. Bolalarga «Mehmonda», «Uycha», «Maktabga yo‘l» mavzulari va
ularga ishlangan rasmlar tavsiya etiladi. Hikoya qilish jarayonida yo‘l qo‘ygan
xatolari va yutuqlari aniqlanadi. Mazkur MTMda bolalarning nutqini kuzatganda
quyidagilar asosiy mezon sifatida olinadi: - tavsiya etilgan matnni hikoya qilishda
voqeani kattalarning yordamisiz, mustaqil bayon eta olishi; - matn mazmunini
to‘liq ifodalay olishi; - matn mazmunini bayon qilishda izchillikka rioya qilishi; -
ifoda vositalaridan foydalana olishi; - nutqning ravonligi, tezligi; - jumlalaming
grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzilganligi; - nutq madaniyatiga rioya etishi.
Bolalarning nutqini o‘rganishning eng qulay usuli, shubhasiz, suhbat metodi
hisoblanadi. Shuningdek, bolalarning tevarak-atrofda mavjud bo‘lgan narsalami
kuzatish va ularni tahlil etish, ular haqida sayrlarda uyushtirilgan savol-javoblar
ham muhimdir. Shu bilan birga, bolalarning bog‘lanishli nutqini o‘rganishda
ulaming taijimai holi yuzasidan olib boriladigan kuzatishlar ham muhim ahamiyat
kasb etadi. Bolaning nutqi til qonuniyatlariga to‘g‘ri amal qilish, kattalar nutqini
idrok etish va o‘zining ijodiy faolligi natijasida rivojlanadi. Nutqni samaraliroq
rivojlantirish maqsadida bolalarning tevarak-atrof obyektlari (kishilaming hayoti
va mehnati, hayvonlar, o‘simliklar olami, suv osti dunyosi) to‘g‘risidagi
tasavvurlarini aniqlash va izchil, rejali tarzda kengaytira borish talab etiladi. Tilni
to‘g‘ri o‘rganish, uning grammatik tuzilishiga e’tibor berib so‘zlashish, bolalarda

erkin muhokama yuritish, savollar berish, boshqalardan eshitgan fikrlari yuzasidan
xulosalar chiqarish, narsa va hodisalar o‘rtasidagi bof‘lanishning turli
ko‘rinishlarini anglab yetishga olib keladi.
2.2. Bolalar og’zaki ijodiy janrlarini multimedia multimedia taqdimotlari
orqali rivojlantirish
Multimedia texnologiyalaridan foydalanish metodikasi. Multimedia
atamasining lug'viiy ma'nosi (multim-mediur yoki multi-media) ikkita so zʻ
yig indisidan tashkil topgan bo lib, multi- ko'p, media-muhit ma'nosini anglatadi.
ʻ ʻ
Atama ilmiy va o'quv adabi- yotlarida “ko'p vositalilik», «<multimediya muhiti»>
“ko'p qatlamli muhit”, “ma'lumot tashuvchi vosita» kabi talqin qilinib kelinmoqda?
1.
Hozirgi davrda multimedia atamasi ko'p qirrali bo lib, turli xil tu-
ʻ
shunchalarni ifodalashga tatbiq etib kelinmoqda. Masalan, multime- dia
texnologiyasi; multimedia mahsuloti; multimediali kompyuter; multimedia dasturi
va boshqalar shular jumlasidandir.
“Multimedia” tushunchasining adabiyotlarda yoritilgan bir nech- ta ta'rifini
keltiramiz: «Multimedia - deganda turli shakldagi ma'lumotlarni qayta ishlovchi
vositalar majmuasi tushuniladi»,
Hozirgi kunda barcha ta'lim muassasalari, shu jumladan maktabgacha ta'lim
muassasalari zamonaviy kompyuter va axborot texnologi- yalari vositalari bilan
jihozlanmoqda. Bunda tarbiyachi pedagoglarning o'z mehnati faoliyatiga yangicha
yondashuvni, mashg'ulot o'tish jarayonida tarbiyalanuvchilarning bilim, malaka va
ko'nikmalarini shakllantirish hamda ularni tushunarli va qiziqarli shaklda tashkil
etishda zamonaviy pedagogik va axborot-kommunikatsion texnologi- yalardan
samarali foydalanishlari zaruriyati paydo bo'ladi.
Maktabgacha ta'lim muassasalarida ta'lim-tarbiya jarayonida yangi
kompyuter va axborot-kommunikatsion texnologiyalar vosi- talarining joriy
etilishi, pedagog-tarbiyachilarning axborot texnologi- yalari vositalaridan
foydalanish malaka va ko'nikmalarini shakllan- tirish bilan birga, ularning

mashg'ulotni tashkil etish jarayonidagi maqsadi, vazifalari va tutgan o rniniʻ
o zgartiradi.
ʻ
Maktabgacha ta'lim muassasalari tarbiyalanuvchilariga ta lim be- rishda
ʼ
axborot texnologiyalaridan foydalanish murakkab masala hisob- lanib, ko'plab
bahs-munozaralarga sabab bo lmoqda. Lekin shunga qaramay, maktabgacha
ʻ
yoshdagi bolalarni tarbiyalash va ularning har tomonlama yetuk inson bo lib
ʻ
rivojlanishida kompyuter texnologi- yalari vositalaridan foydalanish o zining
ʻ
ijobiy samarasini bermoqda. Bugungi kunda maktabgacha ta'lim muassasalarida
tarbiyalanuv- chilarning badiiy-musiqiy faoliyatini, matnlarni o'qish, rasmlarni
ko'rish va ajrata bilish tasavvurlarini kengaytirish kompyuterli o'yin dasturlari
orqali fikrlash va mustaqil qarorlar qabul qilish bo'yicha bilim, ko'nikma va
malakalarini shakllantirishda axborot texnologi- yalaridan keng foydalanilmoqda.
Maktabgacha ta’lim o‘quv tarbiya faoliyatini tashkil qilish vosita va
usullarini, o‘quv tarbiya jarayonida kelib chiqadigan muammolar va uni yechishni
to‘g‘ri hal qila bilish, innovatsion texnologiya usullaridan foydalanish,
qiyinchiliklami to‘g‘ri yechimini topishga yo‘naltiradi. Maktabgacha ta’lim-tarbiya
masalalari eng muhim asosiy pedagogik munosabatlar sabablarini aniqlaydi, uni
pedagogik jarayonda o‘rganadi. Ta’lim-tarbiya masalalari, har bir millatning milliy
merosiga, umumbashariy qadriyatlariga bogiangan holda maktabgacha yoshdan
boshlab o‘zligini anglash, erkin fikrlash, g‘urur tuyg‘ularini shakllantirishga
qaratiladi. Pedagog olimlaming yillar davomida ta’lim tizimida nega o‘qitamiz?
nimani o‘qitamiz? qanday o‘qitamiz? degan savollarga javob izlash bilan bir
qatorda qanday qilib samarali va natijali o‘qitish mumkin? degan savolga javob
beradilar. Bu esa olim va amaliyotchilami ta’lim-tarbiya jarayonini
texnologiyalashtirishga, ya’ni « 0 ‘qitishni ishlab ohiqarishga oid aniq
kafolatlangan natija beradigan texnologik jarayonga aylantirishga urinib ko‘rish
mumkin» degan fikrga olib keladi. Bunday fikming tug‘ilishi pedagogika fanida
yangi pedagogik texnologiya yo‘nalishini yuzaga keltiradi. Bugungi kunda
maktabgacha ta’lim muassasalarining ta’lim - tarbiyaviy jarayonda pedagogik
tcxnolo^iyalardan foydalanishiga alohida e’tibor berilayotganligining asosiy sababi

quyidagilardir: Birinchidan, pedagogik texnologiyalarda shaxsni rivojlantiruvchi
ta’limni amalga oshirish imkoniyatining kengligida. «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun
va Kadrlar tayyorlash milliy dasturida rivojlantiruvchi ta’limni amalga oshirish
masalasiga alohida e’tibor qaratilgan. Ikkinchidan, pedagogik texnologiyalar
o‘quv-tarbiya jarayoniga tizimli faoliyat yondashuvini keng joriy etish
imkoniyatini beradi. Uchinchidan, pedagogik texnologiya pedagogni ta’lim-tarbiya
jarayonining maqsadlaridan boshlab tashxis tizimini tuzish va bu jarayon
kechishini nazorat qilishgacha bo‘lgan texnologik zanjimi oldindan loyihalashtirib
olishga undaydi.
Maktabgacha tayyorlov guruhlari bolalarini savodga o‘rgatishda multimedia
texnologiyasidan foydalanish, asosan uch tomonlama amalga oshiriladi. 1.
Kompyuter va uning dasturlari yordamida didaktik vositalar tayyorlanadi hamda
Internet va masofali ta’lim ashyolaridan foydalaniladi. 2. Kompyuter ishtirokida
bevosita dialog metodi asosida bolalarga yangi material o‘rgatiladi. Shuni
ta’kidlash kerakki, 6-7 yoshli bola kattalar kabi kompyuterda ishlashga qodir emas.
Shuning uchun, MTMlarda yangi materialni o‘rganishda bevosita dialog
metodidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu holda kompyuter didaktik vosita
manbai rolini o‘ynaydi. 3. Bilvosita dialog - virtual axborot muhitida kompyuter
bilan dialog asosida multimedia texnologiyasi amalga oshiriladi. Bunda material
bolalar tomonidan mustaqil o‘rganiladi, o‘tilgan material mustaqil takrorlanadi,
mashqlar mustaqil bajariladi, multimediali kompyuter o‘yinlari mustaqil amalga
oshiriladi va bola mashqlami, komyuter qo‘ygan vazifalami, o‘yinlami takror-
takror bajarib, qo‘yilgan mashg‘ulot maqsadiga erisha oladi. Bu holda multimedia
texnologiyasidan foydalanganda kompyuter ta’lim manbai rolini o‘ynaydi.
Maktabga tayyorlov guruhlarini savodga o‘rgatishda multimedia texnologiyasidan
foydalanishning asosiy va yetakchi shakli mashg‘ulotdir. Mashg‘ulotlar «Bolajon»
dasturi asosida, belgilangan rejalar asosida olib boriladi. Yangi mashg‘ulotlami
o‘rgatishga qaratilgan, tekshiruychi - sinovchi, majmuaviy «sayohab yoki
«ekskursiya» va «kompyuterli o‘yin» shakllariga bo‘linadi. Mashg‘ulotning o‘yin
shakli. Tarbiyachi-pedagog bolalarni kompyuter ro ‘parasi ga j oylashtiradi.

Kompyuter xotirasiga joylashtirilgan materiallami monitor ekraniga chiqaradi.
Bolalaming diqqati ekranga chiqqan materialga qaratiladi. Tarbiyachi va bolalar
o‘rtasida dialog (savol-javob) boshlanadi. Bolalar tarbiyachi (pedagog) bergan
topshiriqni mustaqil bajaradi. 0 ‘iganilgan material mustahkamlanadi. Bolalaming
mashg‘ulot davomida olgan bilimi baholanadi. 0 ‘rganilgan material bo‘yicha uyga
topshiriq beriladi. Mashg‘ulot mazmuni. Multimedia texnologiyasidan foydalanib
o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar kompyuter texnologiyasiga asoslanadi. Shuning
uchun, multimedia texnologiyasiga asoslangan mashg‘ulotlami kompyuter
mashg‘uloti, deb ham atash mumkin. Kompyuterli mashg'ulotlaming aksariyati
birlashgan mashg‘ulotlar shaklida o‘tkaziladi. Yuqorida ta’kidlanganidek,
mashg‘ulot davomida tarbiyalanuvchilaming kompyuter oldida 15 daqiqadan ortiq
o‘tirishi mumkin emasligi e’tiborga olinishi kerak. Shuni ta’kidlash kerakki,
«Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo‘yilgan Davlat talablari»da
ham bolaning kompyuterda shug‘ullanishi 15-20 daqiqa etib belgilangan. 15
daqiqaga rejalashtirilgan material o‘tib bo‘lingach, 15-20 daqiqali oraliq bosqichi
o‘tkaziladi. Ushbu oraliq bosqichida tarbiyalanuvchilaming toliqishini hisobga
olib, kompyutersiz amalga oshiriladigan mashg‘ulot o‘tkaziladi. Kompyutersiz
o‘tkaziladigan ushbu oraliq mashg‘ulotlarda, mavzuga tegishli og‘zaki savol-
javoblar, topishmoqlar, turli mazmundagi o‘yinlar, amaliy tadbirlar (masalan,
qaychi bilan harflar qirqish, qog‘ozda yozishga o‘rgatish) o‘tkaziladi. Shuningdek,
she’r, ashula aytiladi va jismoniy mashqlar bajariladi. Jumladan, ko‘z toliqishini
bartaraf etuvchi ko‘z gimnastikasi - bir necha daqiqa davomida ko‘zni ochib
yumish, xonaning burchaklariga navbatma-navbat nazar tashlash kiradi. Oraliq
bosqichdan so‘ng yana 15 daqiqali asosiy mashg‘ulot davom ettiriladi. Yangi bilim
berishda bevosita dialog metodidan foydalanishni maktabga tayyorlov guruhlari
bolalarining yoshlari (6-7), ulaming fikrlash darajalari va boshqa xususiyatlarini
e’tiborga olishni taqozo etadi. Bevosita dialog metodidan foydalanilgan holda
kompyuter didaktik vositalar manbai rolini o‘ynaydi.

XULOSA
Ushbu kurs ishida ertaklar orqali bolalar nutqini rivojlantirish jarayonlari
ilmiy va amaliy jihatdan o‘rganildi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ertaklar bolalar
nutqini boyitish, so‘z boyligini oshirish, grammatik tuzilmalarni tushunish va
nutqiy faoliyatni shakllantirishda samarali vosita hisoblanadi. Ertaklarning obrazli
tili, qiziqarli syujetlari va bolalarga tushunarli shakldagi voqealari ularning
muloqotga bo‘lgan qiziqishini kuchaytiradi va faol nutqiy faoliyatga
rag‘batlantiradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish — bu kompleks jarayon
bo‘lib, u faqatgina so‘z boyligini oshirish bilan cheklanmaydi. Bu jarayon
bolalarning fikrlash, muloqot qilish va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishni ham
o‘z ichiga oladi. Ota-onalar va tarbiyachilar ushbu jarayonda faol ishtirok etishlari
zarur. Ota-onalar va tarbiyachilar bolalar bilan muntazam muloqot qilish, ularga
kitob o‘qish, o‘yinlar o‘ynash va turli faoliyatlar orqali yordam berishlari kerak.
Shuningdek, bolalarga savollar berish va ulardan o‘z fikrlarini ifodalashni so‘rash
orqali ularning fikrlash qobiliyatlarini rag‘batlantirish mumkin. Bundan tashqari,
bolalarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun turli san’at turlari bilan
tanishtirish, hikoyalar yaratishga undash va ularni o‘z his-tuyg‘ularini ifodalashga
rag‘batlantirish muhimdir. Bu jarayonlarda ijobiy muhit yaratish va bolalarning
o‘z-o‘zini ifoda etishlariga imkon berish ham juda ahamiyatlidir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Gafurova, N. (2020). "Maktabgacha ta’limda nutq rivojlantirish usullari".
Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim vazirligi.
2. Karimova, M. (2019). "Bolalar psixologiyasi va nutq rivojlantirish".
Tashkent: Fan va texnologiya.
3. Usmonova, D. (2021). "Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlash
metodikasi". Toshkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti.
4. Umarova, G., & Toshpo latov, A. (2024). Klaster tanqidiy fikrlashʻ
texnologiyasi texnikasi sifatida. Центральноазиатский журнал
междисциплинарных исследований и исследований в области управления,
1(10), 49–55.
5. Toshpo ’ latov , A . (2023). SHAXS PSIXODIAGNOSTIKASIDA
PROYEKTIV METODIKALARDAN FOYDALANISH.

Sotib olish