Etnografiyada folklor namunalarining ilmiy ahamiyati - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	18000UZS
Размер	708.5KB
Покупки	1
Дата загрузки	10 Декабрь 2024
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

88 Продаж

Etnografiyada folklor namunalarining ilmiy ahamiyati

Купить

MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………..…………..………2
I BOB. O`ZBEK XALQI ETNOGRAFIYASINING KELIB CHIQISHI VA
RIVOJLANISHI
1.1. O`zbek xalqi to`g`risidagi etnografiyaga oid dastlabki ma`lumotlar …....5
1.2.O`zbek etnografiyasi……………………………….............………….18
II BOB. ETNOGRAFIYADA FOLKLOR NAMUNALARINING ILMIY
AHAMIYATI
2.1.«XIV-XVI asrlarda madaniyatning rivojlanishi» mavzusini o`tishda
etnografiyaga oid ma`lumotlardan foydalanish uslublari………......………22
2.2.Folklor — millatning boqiy tarixi……………………......…………….26
XULOSA ……………………...………………………………………………....34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……….............……………………….36

1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Folklor barcha san atning boshlanishi,ʼ
sarchashmasi, shu sababli ham boshqa ko pgina san atlar bilan uyg unlikka ega,
ʻ ʼ ʻ
shuning bilan birga hech biriga o xshamagan o ziga xosligi bilan ajralib turuvchi
ʻ ʻ
alohida san at turidir. Bu soha o z ichiga musiqa, raqs, hunarmandchilik, tasviriy,
ʼ ʻ
badiiy va boshqa san atlar bilan bog liq tasavvurlarni qamrab oladi. Boshqacha
ʼ ʻ
aytsak, og zaki ijod xalqning o tmishi, buguni va kelajagini o zida ifoda etuvchi,
ʻ ʻ ʻ
uning taqdiri bilan chambarchas bog liq ijodiy jarayondir. Shuning uchun ham
ʻ
allomalarimiz uni el adabiyoti deb atagan. Biror bir xalqning qanday xalq
ekanligini bilish uchun dastavval uning folkloriga nazar solish lozim bo ladi.
ʻ
Xalq ijodi bu chinakam ma nodagi doimiy o zgarish, doimiy harakatdagi
ʼ ʻ
san atdir. Ya ni, xalq ijodi namunalari har galgi ijroda an analarning davomiyligini
ʼ ʼ ʼ
saqlagan holda muttasil yangilanib, o zgarib, mukammallashib boraveradi.
ʻ
Shuning uchun ham xalq ijodi namunalari ko plab variantlilikka ega. Ana shu
ʻ
variantlilik xalq og zaki ijodining o ziga xosligini ta minlab beruvchi eng muhim
ʻ ʻ ʼ
jihatlardan biridir.
Xalq og zaki ijodi namunasi bor-yo g i og zaki ijro etilgani uchungina emas,
ʻ ʻ ʻ ʻ
balki og zaki o zlashtirilib, og zaki ijro etilib, og zaki tarzda meros qoldirilishi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshqacha aytganda, har galgi ijro jarayonida qayta yaralishi bilan farqlanib turadi.
Folklorshunos olimlar ta kidlaganidek folklorda qo shiq yo q, balki qo shiqning
ʼ ʻ ʻ ʻ
ijro holati, ijro jarayoni mavjud. Bu fikrni xalq ijodining boshqa janrlariga ham
tadbiq etish mumkin.
G urur bilan aytishimiz mumkinki, bizda dunyo folklori namunalari bilan
ʻ
bemalol bellasha oladigan doston, ertak, maqol-matal, qo shiq, afsona va
ʻ
rivoyatlarimiz bor. Bugungi kungacha yozib olingan dostonlar sonining o zi 400
ʻ
tadan oshib ketadi. Boshqa janr namunalari variantlari esa ko plab jildlarni tashkil
ʻ
etadi. Bu rostakamiga chinakam ulkan xazinadir. Bunday bebaho meros hamma
2

xalqqa ham nasib etgan emas. Shunday ulkan og zaki merosga ega xalqning yozmaʻ
adabiyoti qanday bo lishini tasavvur qilavering.
ʻ
Har qanday san atning boshi folklorda degan gap bugun paydo bo lgan
ʼ ʻ
emas. U uzoq yillik hayotiy kuzatish, ilmiy tajribaning hosilasi. Haqiqatdan ham
tasviriy, hunarmandchilik, musiqa, raqs, badiiy va hokazo san atlarning avvali-
ʼ
boshi, yuzaga kelishi bevosita xalq og zaki ijodiga, xalqning ilk tasavvur va
ʻ
ishonchlariga borib taqaladi.
Folklorning yozma adabiyotga ta siri masalalari Alisher Navoiy zamonida
ʼ
qanday dolzarb ahamiyatga ega bo lsa, bugun ham xuddi shunday. Alisher
ʻ
Navoiyning barcha asarlarida biz folklorga ijodiy yondoshuvni, milliylikka
suyanib, umumbashariy qadriyatlar ulug langanini kuzatamiz. Bu an ana Navoiy,
ʻ ʼ
Bobur zamonidan so ng Abdulla Qodiriydan to bugungi kunda ijod etayotgan
ʻ
adiblarimizgacha, Cho lpondan to zamonamiz shoirlarining izlanishlarida ham u
ʻ
yoki bu darajada davom etayapti. Faqat bizda emas, dunyo adabiyotida ham shu
hol kuzatilmoqda. Aytish mumkinki, so nggi yuz yillikda adabiyotda folklorga
ʻ
qayta yuzlanish davri boshlandi. Joys, Borxes, Markes, Kafka, Kavabata kabi
adiblar ijodi buning misolidir. XXI asrda dunyo miflariga qaytadan murojaat,
yangicha talqin qilish davri, neomifologizm davri boshlandi.
Folklor har bir ijodkorga o z yo li, uslubi, o zligini, o q tomir ildizini
ʻ ʻ ʻ ʻ
topishga yordam beradi.
Lotin Amerikalik ulug adiblardan biri Xorxe Luis Borxes: “Adabiyot mif
ʻ
bilan boshlanib, mif bilan tugaydi”, – deydi. Buni boshqacharoq qilib aytadigan
bo lsak, har qanday san at, jumladan, badiiy so z san ati ham folklor bilan
ʻ ʼ ʻ ʼ
boshlanib, folklor bilan birga taraqqiy etadi.
Kurs ishining ob’ekti: Mavzuga oid ma’lumotlar va ularning amaliy tahlili.
3

Kurs ishining maqsadi: Etnografiyada folklor namunalarining ilmiy
ahamiyati ishlab chiqish va takomillashtirish, ilg’or o’qituvchilar ish tajribasini
hisobga olgan holda o’rganish, o’qitish jarayonining samarali bo’lishi uchun ishlab
chiqarilgan metodik xulosalardan o’rinli foydalanish.
Kurs ishining predmeti: Etnografiyada folklor namunalarining ilmiy
ahamiyati maqsadi, metodi, vositasi, mazmuni va shakli.
Kurs ishining vazifalari:
1. O`zbek xalqi to`g`risidagi etnografiyaga oid dastlabki ma`lumotlar ni o’rganish;
2.O`zbek etnografiyasini o’rganish;
3 .«XIV-XVI asrlarda madaniyatning rivojlanishi» mavzusini o`tishda
etnografiyaga oid ma`lumotlardan foydalanish uslublari ni o’rgnish va taqdqiq
etish;
4 .Folklor — millatning boqiy tarixi ni o’tganish va tahlil etishdan iborat.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 bob (4 ta paragraph), xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat.
4

I BOB. O`ZBEK XALQI ETNOGRAFIYASINING KELIB CHIQISHI VA
RIVOJLANISHI
1.1. O`zbek xalqi to`g`risidagi etnografiyaga oid dastlabki ma`lumotlar
Etnografiya (etnos xalq, grapxio — yozish ) xalq haqidagi fan bo`lib, u xalqni
o`rganuvchi, ta`riflovchi fan yoki xalqshunoslik fani deb ham yuritiladi. Bu fanni
ayrim vaqtlarda «etnologiya» (lotin tilida «etnos» — xalq, «logos» — so`z,
tushuncha, fikrlash) deb ham atashgan. Ba`zi olimlar etnografiya bilan etnologiya
o`rtasida ma`lum darajada chegara borligini ta`kidlaydilar. Ba`zi olimlar esa buni
inkor etadilar. Aksincha, bu ikki fan o`rtasida hech qanday chegara yo`q, balki
ularning biri ikkinchisini to`ldiradi, izohlaydi.
Etnografiya dunyo xalqlarining madaniyatini, maishiy hayotini, kelib chiqishi
(etnogenezi)ni joylashishi (etnik geografiyasi)ni va madaniyat tarixini, o`zaro
aloqa va munosabatlarini o`rganuvchi fandir. 1
Etnografiya tarixiy fanlar, ayniqsa, arxeologiya, antropologiya, geografiya va
tilshunoslik bilan bevosita bog`liqdir. Bundan tashqari, u yozma manbalar,
geografik hujjatlar, moddiy va maishiy materiallardan xam foydalanadi. Mana shu
xususiyatlari bilan etnografiya boshqa tarixiy fanlardan farq qiladi.
Inson aql-zakovati va qo`li bilan yaratilgan hamma narsa madaniyat
etnografiyasidir. Madaniyat ham o`z navbatida ikkiga bo`linadi. Transport,
arxitektura inshootlari, kiyim-kechak, zeb-ziynat, qurol-yarog`, mehnat qurollari va
shu kabilar moddiy madaniyatni tashkil etadi. Insonning ilmiy faoliyati bilan
yaratilgan san`at, adabiyot, yozma manbalar, fan, falsafa, oilaviy hayot, diniy
marosimlar, diniy e`tiqodlar va shu kabila ma`naviy madaniyatga kiradi.
Etnografiya faqat moddiy madaniyat bilan ma`naviy madaniyat o`rtasidagi
asosiy farqlarnigina o`rganib qolmay, balki ular orasidagi o`xshashlik va umumiy
qonuniyatlarni ham o`rganadi.
Bu qonuniyatlarni tadqiq etish esa insoniyatning umumiy tarixiy taraqqiyoti
qonunlarini bilish imkonini beradi. etnograflar oldida turgan keng va xilma-xil
1
Ochildiev F.B. Tarixiy o'lkashunoslik. O'quv-qo'llanma. T.: “Universitet” 2008.pdf.
5

masalalar etnografiya fanini boshqa yaqin fan sohalari bilan uzviy bog`labgina
qolmay, uning o`zini ham bir qator ixtisoslarga bo`lib yubordi. Bular xo`jalik va
texnika tarixi, xalq me`morchiligi va tasviriy san`at, urf-odat va marosimlar,
oilaviy tuzum, kiyim-kechak va uy-ro`zg`or, ijtimoiy va maishiy turmush
ixtisoslari va hokazolar. Lekin, odatda, etnografiya ayrim qit`alar, mamlakatlar
yoki xalqlarga qarab, masalan, Afrika, Avstraliya, Amerika, Evropa, O`rta Osiyo
xalqlarini o`rganish, shuningdek, yanada torroq doirada rus, ukrain, ozarbayjon,
tojik, o`zbek xalqlari va etnografiyaga oid guruhlarni o`rganish bo`yicha
ixtisoslarga bo`linadi. Bunday tor ixtisoschilik asosida etnografiya fani turmush
yo`sinidagi hodisalarni bevosita kuzatish usullariga tayanib, insoniyat tarixining
hamma bosqichlari — eng ibtidoiy shakllaridan to hozirgi zamondagi ko`p qirrali,
yuqori madaniyatli turmush yo`sinlarigacha o`rganadi.
Etnograflarimiz etnografiya fanining hamma sohasida peshqadam bo`lib
bormoqdalar. Ba`zi etnograflarning asarlari faqat fan nuqtai nazaridangina emas,
balki amaliy masalalarni hal qilish jihatidan ham muhim ahamiyatga ega.
etnografik bilimlar xalqlarning g`oyat boy madaniyat merosidan foydalanish
imkoniyatini beradi. etnograflarning markaziy vazifalaridan biri barcha xalqlarga
xos yangi turmush tarzining umumiy xususiyatlarini o`rganishdan iborat. Ijtimoiy
va oilaviy turmushdagi yangi progressiv formalarni tadqiq qilish yosh avlodni
vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga katta yordam beradi.
O`zbekiston o`z mustaqilligini e`lon qilib, uni mustahkamlayotgan hozirgi
sharoitda uning o`tmish an`analarini, navro`z singari qadimiy bayramlarni
nishonlash jonajon o`lkamiz yangi fuqarosini kamol toptirish imkonini beradi.
Bunday murakkab jarayonni ilmiy jihatdan aniqlash va o`rganish
etnograflarning asosiy vazifalaridan biridir.
1. O`zbek xalqi to`g`risidagi etnografiyaga oid dastlabki ma`lumotlar
Etnograf olimlar oldida turgan muhim vazifalardan biri — xalqlarning kelib
chiqishini, ular haqidagi etnografiyaga oid ma`lumotlarni to`plash, yig`ish,
umumlashtirish va tadqiq qilish hamda shular asosida ilmiy xulosa chiqarishdan
6

iboratdir. Masalan, o`zbek xalqining kelib chiqishi va xalq bo`lib shakllanishi juda
xam murakkab jarayonni boshidan kechirgan. Ko`p vaqtlardan beri tadqiqotchilar
orasida o`zbek xalqining kelib chiqishi to`g`risida har xil, ayrim hollarda chalkash
fikrlar hukm surib kelmoqda. Ko`plab tadqiqotchilar bu murakkab va chalqash
masalani echib berish ustida ish olib bormoqdalar. 2
Ma`lumki, «o`zbek» etnik nomining kelib chiqishi Dashti qipchoqda tashkil
topgan Oq o`rda va SHaybon ulusida, ya`ni Sirdaryo,Orol dengizi va Volga
bo`ylari oralig`idagi keng hududda ko`chib yurgan, XIV asrdan boshlab o`zbeklar
deb yuritilgan turk-Mo`g`ul qabilalari bilan bog`liqdir.
Bu qabilalar XV asr davomida nihoyatda zo`r xarbiy-siyosiy kuchga ega
bo`lgan davlat tashkil qilib, XVI asrning boshlaridan Muhammad SHayboniyxon
boshchiligida O`rta Osiyoga, shu jumladan, hozirgi O`zbekiston hududiga bostirib
kiradi va o`rnasha boshlaydi.
Ayrim tadqiqotchilar o`zbek xalqining kelib chiqishi tarixini mazkur istilo
davri bilan bog`lab, o`zbek xalqining shakllanishi XV — XVI asrlardan
boshlanadi, degan mutlaqo noto`g`ri fikr yuritib kelgan edilar. Yirik olimlar,
chunonchi, S. P. Tolstov, A. YU. YAkubovskiy, YA. G`. G`ulomov, A. Asqarov,
B. Ahmedov, I. Jabborov va boshqalar o`zbek xalqining boshlang`ich yadrosi O`rta
Osiyoda quldorlik davrida yashagan qadimgi so`g`diylar, xorazmiylar, sak
qabilalari va urug`-aymoqchilikni unutgan, keyinroq ko`chmanchilikdan o`troq
dehqonchilikka o`tib sart nomini olgan, turkiy tilda so`zlashuvchi chigil, qorluq,
yag`mo, tuxsi, arg`u kabi qavmlardan iborat ekanligini, o`zbek elatining
shakllanishi asosan XI-XII asrlarda tugaganligini va XVI asr boshlarida paydo
bo`lgan ko`chmanchi SHayboniy o`zbeklarning o`zbek xalqining qadimgi
yadrosiga aralashib ketib, unga faqat o`z nominigina berganligini asosli dalillar
bilan isbotlab berganlar.
2
Saidboboev Z.A. Tarixiy geografiya. Darslik
7

Keyinchalik keng miqyosda o`tkazilgan arxeologiyaga oid va antropologiyaga
oid tadqiqotlar, bizgacha etib kelgan yunon, arab, fors va xitoy mualliflarining va
boshqa sayyohlarning juda ham noyob axborotlari o`zbeklarning Farg`ona,
Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo vodiylarida, Xorazm va Toshkent
vohalarida yashagan qadimiy avlod-ajdodlarining etnografiyaga oid qiyofasini
to`liq bo`lmasa ham ko`z oldimizga keltirishga imkon beradi.
O`rta Osiyo, shu jumladan, O`zbekiston hududida Rossiya Fanlar
akademiyasining va O`zbekiston Fanlar akdemiyasining tarix va arxeologiya
institutlari tomonidan uyushtdor’lgan ko`p yillik samarali ishlar natijasida
o`zbeklarning avlod-ajdodlari qadimdan o`troq, yirik sug`orish inshootlariga
asoslangach dehqonchilikka, mustaqil, o`ziga xos yuksak madaniyatga ega
bo`lganligi isbot qilindi 3
. Bu holat ba`zi tadqiqotchilarning O`rta Osiyo xalqlari
go`yo tarixiy xalq emas, ularning madaniyati eron va boshqa mamlakatlarning
madaniyatiga tobe, bu go`zal o`lkada uzoq o`tmishda faqat ko`chmanchi, yovvoyi
qabilalar yashagan, degan har xil da`volarni fosh qildi va puchga chiqardi.
Holbuki, irqiy «nazariyani» targ`ib qiluvchi ba`zi olimlarning uzoq ajdodlari
ibtidoiy madaniyatga endi erishgan bir paytda qadimgi Xorazmda CHiriqrabot,
Bobishmulla, qo`yqirilgan qal`a, Tuproqqal`a kabi yodgorliklardan qazib topilgan
ajoyib arxitektura, san`at hamda yozuv durdonalari, Bolalitepa va Panjakentda
kashf etilgan har xil marosimlarni tasvirlovchi rang-barang rasmlar, Varaxshaning
go`zal ganch haykal va bezaklari, butun antik davr ichida qurilgan hashamatli
shahar va qal`alar, dabdabali. sug`orish inshootlari, bepoyon ekinzorlar o`zbek va
boshqa O`rta Osiyo xalqlarining uzoq o`tmishda nihoyatda zo`r iqtisodiy va
madaniy taraqqiyotga ega ekanligini yaqqol ko`rsatib turibdi.
Uzoq asrlar davomida shakllanib kelgan yuqori darajadagi madaniy zamin
bo`lmagauda , ilk feodalizm davrida, ya`ni IX — XII asrlarda butun O`rta Osiyo,
shu jumladan, O`zbekistonda fan va madaniyat gurkirab o`sib, jahonga Abu Ali
ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Muhammad ibn Muso Xorazmiy, Abunasr Forobiy
3
Eshov B.J. O'rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. Darslik. Toshkent. 2008.pdf.
8

kabi fanning ko`p sohdlarini mukammal egallagan ulug` siymolarni etkazib berishi
mumkin emas edi.
O`rta asrning eng yirik olimlaridan iste`dodli tilshunos Mahmud Koshg`ariy
o`zining «Devonu lug`atit turk» nomli noyob asarida o`zbek xalqining eng qadimgi
turkiy tilda gapiruvchi ajdodlaridan biri bo`lgan chigil qabilalari Iskandar
Zulqarnayn yurish qilgan davrdayoq ko`p nufuzli etnografiyaga oid guruhlardan
hisoblangani haqida ma`lumot beradi.
XI asrning etuk shoiri va olimi Yusuf Xos Hojib tomonidan yaratilgan, o`z
davrining zo`r badiiy asari hisoblangan «Qutadg`u bilig» ning ana shu chigil
qabilalari tili asosida yozilganini va bunday ajoyib asar agar uzoq asrlar
davomida iqtisodiy, madaniy birlik negizida dunyoga kelgan umumiy bir til
bo`lmagan holda paydo bo`la olmasligini ham e`tiborga olsak, u vaqtda o`zbek
xalqining tili nihoyatda uzoq tarixga ega ekanligiga ishonchimiz komil bo`ladi.
Mahmud Koshg`ariy o`z asarida ilk o`rta asrlarda ham turkcha, ham
so`g`diycha so`zlaydigan, ya`ni ikki tilli bo`lgan va faqat turkcha gapiradigan
kishilarning juda ko`pligini, lekin faqat so`g`diycha so`zlaydigan kishilarning
mutlaqo yo`qligini xamda turkiy tillar eski tillarni siqib chiqarganligini aytadi.
Demak, o`zbek xalqi milodimizdan avvaloq muayyan bir hududda o`ziga xos
moddiy va ma`naviy birlik yarata boshlab, asta-sekin til jihatidan xam
umumiylikka erisha boshlaydi. Natijada, yuqorida aytilganidek, XI-XII asrlarga
kelib o`zbek xalqi asosan shakllanadi.
Arxeologiyaga oid va antropologiyaga oid kashfiyotlar natijasida
to`plangan ma`lumotlardan tashqari, o`zbek xalqining avlod-ajdodlari
to`g`risidagi ba`zi paleoetnografik ma`lumotlarni yozma manbalarda ham uchratish
mumkin. Qadimgi xorazmiylar, so`g`diy va saklar yoki massagetlar haqidagi ayrim
ma`lumotlar antik davr mualliflari-miletlik Gekatey, Strabon, Gerodot, Arrian
va Ptolomey asarlarida, qadimiy forsiy yozuvlar va butun o`rta SHarqda
tarqalgan muqaddas kitob — «Avesto» da mavjud.
9

Milodimizdan oldingi II asrdagi Xitoy elchisi va sayyohi CHjan TSyanning
Davan (qadimgi Farg`ona) va Kangyuy (Xorazm) davlatlari haqida qoldirgan ba`zi
ma`lumotlari ham etnografiya jixatidan diqqatga sazovordir. Afsuski, islom dini
tarqalguncha, ya`ni VII — VIII asrlargacha bo`lgan davrni yoritish uchun mahalliy
yozma manbalar yo`q.
Arab istilosi davrida tarixiy asarlar va ularning mualliflari vahshiylarcha
yo`q qilib tashlanganligi haqida Beruniy xabar qiladi. Arab istilosi arafasiga oid
bo`lgan yodgorliklar (Tuproqqal`a, Bolalitepa, Varaxsha, Panjakent) dan topilgan
boy, devorga ishlangan rasmlar, har xil haykal va o`ymakor bezaklar ajoyib san`at
durdonalari bo`libgina qolmay, o`sha davrda yashagan xalqning xo`jalik
faoliyati, etnik tuzilishi, moddiy va maishiy turmushi, urf-odatlarini o`rganishda
muhim va birinchi darajali tarixiy etnografik manba bo`lib xizmat qiladi.
Arab istilosidan keyingi asrga oid etnografik ma`lumotlar mahalliy va
arab yozuvchi-sayyohlarining asarlarida mavjud. IX — XII asr mualliflaridan Ibn
Xurdadbeh al-Balxiy, al-Istaxriy, Ibn Havqal, Mas`uddiy YOqut singari yirik
geograf va sayoxatchilar, mahalliy mualliflardan faylasuf, musiqashunos Abu Nasr
Forobiy, mashhur qomuschi olim Abu Rayhon Beruniy va buyuk tabib Abu Ali
ibn Sino, etnograf, geograf, tarixchi olim Abu Sa`d Abdulkarim ibn
Muhammad Sam`oniy hamda noma`lum muallif yaratgan «Xudud al-olam» singari
asarlarda O`zbekiston hududidagi o`sha davrda yashagan aholi to`g`risida ba`zi
etnografiyaga oid lavhalar keltirilgan. Ma`lumki, CHingizxon hukmronligi davrida
Mo`g`ullar saltanati misli ko`rilmagan darajada kengayib ketdi. Ular bosib
olgan o`lkalarini vahshiylarcha taladi, shahar va qishloqlarning kulini ko`kka
sovurdi. Qo`l ostidagi o`lkalarda nihoyatda og`ir zulm o`tkazdi. Evropa monarxlari
va Rim papasi dahshatli, jahonni larzaga solgan CHingizxon bilan savdo, siyosiy
va diplomatik munosabatlar o`rnatishga qiziqishdi. Birinchi bo`lib, «Tatarlar
o`lkasiga» ga papa Innokentiy IV 1245 yilda frantsiskalik Ioanna Plano Karpini
boshchiligida monarxlardan iborat elchilarni yuboradi. Xuddi shu maqsad va shu
yo`l bilan 1249—1251 yillarda safar qilgan Plano Karpini vatandoshi Vil’gel’m
10

Rubruk asarida va venetsiyalik Marko Polo (Rim papasining topshirig`i bilan
kelgan) asarlarida ham (ular Xitoyga O`rta Osiyo orqali o`tishgan) o`lkalar haqida
etnografiyaga oid ma`lumotlar keltirganlar.
Qudratli va keng saltanat tashkil qilgan buyuk sarkarda Amir Temur va uning
taxt vorislari h,ukmronlik qilgan davrda O`rta Osiyo, shu jumladan, O`zbekiston
yirik madaniyat markaziga aylandi va uning boshqa mamlakatlar bilan har
tomonlama aloqalari kuchaydi. Bu davrga oid qiziqarli ba`zi etnografiyaga oid
ma`lumotlarni ispan elchisi ritsar’ Rui Gonzales de Klavixoning asarida, rus
solnomalarida, mahalliy mualliflar Nizomiddin SHomiy, Abdurazzoq Samarqandiy
va boshqalarning asarlarida uchratish "mumkin. Temur davlati hukmronlik qilgan
davr haqida hamda ko`p yurtlarni bosib olib va o`z boshidan kechirganlarini yozib
qoldirgan (buyuk o`zbek shoiri Alisher Navoiyning zamondoshi) yirik davlat
arbobi, andijonlik Zahiriddin Muhammad Boburning «Voqeaiy Boburiy» yoki
«Boburnoma» deb nomlangan asarida etnografiyaga oid ma`lumotlar ham
keltirilgan. 4
XVI asr boshlarida O`rta Osiyoni bosib olgan ko`chmanchi o`zbeklarning
etnik tarkibi, joylashgan hududi, turmushi va urf-odatlari haqida Mas`ud ibn
Usmon Ko`histoniyning «Tarixi Abulxayrxoniy», Kamoliddin Binoiyning
«SHayboniynoma» va Abdulxayr Fazlulloh Ruzbehonning «Mehmonnomayi
Buxoro» nomli asarlarida etnografiyaga oid qimmatli ma`lumotlar keltirilgan.
O`rta Osiyoda o`zbek xonliklari paydo bo`lganidan keyin markazlashgan rus
davlati bilan ular orasida muntazam ravishda savdo va diplomatik munosabatlar
o`rnatila boshlanadi. XVI asrning faqatgina ikkinchi yarmidayoq O`rta Osiyodan
Rusiyaga 8 marta elchilar yuborilgan bo`lsa, XVII asrda Xiva xonligidan 12 marta,
Buxorodan esa 13 marta elchilar jo`natilgan. Bunga javoban rus davlati ham o`z
elchilarini o`zbek xonliklariga yuboradi va ularga diplomatik vazifalardan tashqari,
mazkur o`lkalar to`g`risida har xil ma`lumotlar to`plash ham topshiriladi. Rus
4
History of civilizations of Central Asia. UNESCO publishing. 1996
11

elchilarining, to`plagan ma`lumotlari hozir ham ilmiy jihatdan o`z qimmatini
yo`qotmadi.
Bu sohadagi tashabbusni dastlab 1558 yilda Xitoyga O`rta Osiyo orqali savdo
yo`lini aniqlash maqsadida Moskvaga kelgan Angliya savdo kompaniyasining
vakili Antoniy Jenkinson boshlab berdi. U Moskva hukumati yordamida Astraxan’
va Kaspiy dengizi orqali Xiva va Buxoroga boradi. Qishni o`sha erda o`tkazib,
1558 yilda Moskvaga ketayotgan Buxoro va Xiva elchilariga Angliya savdo
kompaniyasi o`z vakili A. Jenkinsonni qo`shib yuboradi. U o`z maqsadiga erisha
olmagan bo`lsada, O`rta Osiyo haqida anchagina ma`lumotlar to`pladi.
Rossiya bilan O`rta Osiyo o`rtasidagi munosabatlar ayniqsa XVIII asrda
Buyuk Pyotr davrida kuchayadi. Rossiya iqtisodiy jihatdan rivojlanib, xom ashyo
manbai va sanoat mahsulotlari sotadigan yangi bozorlarga muhtoj bo`lib qoladi.
SHu munosabat bilan O`rta Osiyoga har xil diplomatik va savdo vakillarini yubora
boshlaydi. Pyotr I O`rta Osiyoni o`z ta`siriga olish maqsadida ikkita ilmiy safar
uyushtirdi. Ilmiy safarning bittasiga qnyaz’ Aleksandr Bekovich-CHerkasskiyni,
ikkinchisiga Ivan Buxgol’tsni boshliq qilib tayinlaydi. Bu ilmiy safarlar
mag`lubiyatga uchragan bo`lsa-da, Pyotr I to umrining oxirigacha o`z maqsadidan
voz kechmadi. Uning buyrug`i bilan 1718 yilda Kaspiy dengizini tekshirish uchun
yangi ilmiy safar tuziladi va 1720 yili Kaspiy dengizining birinchi xaritasi
yaratiladi. Kelasi yili Buxoroga rus elchisi bo`lib kelgan Florio Beneveni Xivaga
ham borib, faqat 1725 yilda Pyotr I o`limidan so`ng Rossiyaga qaytgan va bu
mamlakatlar to`g`risida geografiyaga oid tarixiy hamda etnografiyaga oid
ma`lumotlar olib kelgan.
Ko`hna Xorazm aholisining XVIII asr o`rtalaridagi turmushi to`g`risidagi
etnografiyaga oid muhim ma`lumotlarni 1740—1743 yillarda Dmitriy Gladishev
va Ivan Muravin boshchiligidagi Orol dengizi va Xiva ilmiy safari hdmda 1753
yilda Samara savdogari Daniil Rukavkinning Xivaga qilgan sayoxdti davrida
to`plagan ma`lumotlaridan olish mumkin. 1774 yilda Orenburg cho`llarida
qozoqlar tomonidan asir olingan rus unter-ofitseri Filipp Efremov asirlikdan
12

qochib, Qo`qon, Marg`ilon, qashqar, YOrkent, Tibet, Hindiston va Angliya orqali
1782 yilda Rossiyaga qaytib keladi va ko`rgan-bilganlarini yozib qoldiradi. 1781
yilda Buxoroga elchi bo`lib kelgan Mendiyor Bekchurin va 1794-1796 yillarda
Buxoroga sayohat qilgan T. Burnashevning hikoyalari ham bor. SHu davrdagi
Xiva xonligiga oid tarixiy va etnografiyaga oid ma`lumotlar xonning taklifi
bilan Xorazmga kelgan ko`z shifokori, mayor Blankennagelning yozib qoldirgan
xotiralari ham mavjud.
O`zbek xalq etnografiyasiga oid ma`lumotlar to`plash XIX asrning birinchi
yarmida N.N.Murav’ev, A.F.Negri, N.V.Xanikov G.I.Danilevskiylar olib borgan
kuzatishlar O`rta Osiyo xalqlari, shu jumladan, o`zbeklarning etnografiyasini
o`rganishdagi dastlabki ilmiy qadamlar bo`ldi.
1819—1820 yillarda Xiva xonligiga sayohat qilgan kapitan N.N.Murav’ev
o`z taassurotlarini asar tarziga keltirib katta ish qildi. N.N.Murav’ev asarining ba`zi
boblarida bevosita o`zbeklarning tabiati, diniy e`tiqodlari, urf-odatlari, ma`rifati,
kiyim-kechagi, uy-ro`zg`ori, urug`-aymog`i kabi etnografiyaga oid sof ma`lumotlar
keltirilgan. Uning aytishicha, Buxoro tomondan kelgan o`zbeklar asosan to`rt
toifadan — qiyot-qo`ng`irot, uyg`ur-nayman, qang`li-qipchoq, po`kis-mang`itdan
iborat; har bitta toifa mustaqil hokim — inoqga ega, ammo ularning eng kattasi
qiyot-qo`ng`irot inoqidir. Uning ko`rsatishicha, Xiva xonligidagi qabilaviy
o`zbeklar ko`chmanchi bo`lgan. Ularning ko`pchiligi qora uylarda yashaganlar,
ammo boy urug`doshlari o`troq sart singari katta paxsa devor bilan o`ralgan
uylarga ega bo`lgan.
1820 yili Buxoroga jo`natilgan A.F.Negri boshchiligidagi diplomatik missiya
qatnashchilaridan e.A.Eversman, X.Pander, P.YAkovlev, Budrin va polkovnik
G.Meyendorflarning kitob va xotiralari nihoyatda boy tarixiy etnografik
ma`lumotga ega, G.Meyendorfning turli tillarda nashr qilingan «Orenburgdan
Buxoroga sayohat» nomli kitobida Buxoro xonligining geografik o`rni, ijtimoiy-
iqtisodiy ahvoli, davlat tuzilishi, aholisi va uning mashg`uloti, qishloq xo`jaligi,
sug`orish tizimi, hunarmandchiligi, ichki va tashqi savdo, oila va xotin-qizlarning
13

turmushi haqida qimmatbaho ma`lumotlar keltirilgan. Bu borada ayniqsa 1833-
1841 yillarda Orenburg gubernatorining maxsus topshirig`iga binoan ishlagan
iste`dodli yozuvchi, fol’klorchi, etnograf, vrach va adabiyotshunos, mashxur
leksikograf V.I.Dallning olib borgan ilmiy ishlari diqqatga sazovordir.
CHet el mualliflaridan biri — fors tilini yaxshi bilgan ingliz sayohatchisi
Aleksandr Boris 1831 —1832 yillarda Buxoroda turib, muhim siyosiy,
iqtisodiy, harbiy va etnografiyaga oid materiallar to`playdi. Boris yozib qoldirgan
sayohatnomada o`zbeklar haqida nixshtda qiziqarli ma`lumotlar mavjud.
D840—1850 yillar ichida Qozog`iston va O`rta Osiyo xalqlarining
etnografiyasini ilmiy jihatdan o`rganishda talantli aka-uka Nikolay va YAkov
Xanikovlarning xizmati katta. YAkov Xanikovning 1851 yilda nashr qilingan
«Orol dengizi va Xiva xonligi xaritasiga izohnoma» asarida etnografiyaga alohida
e`tibor berilgan. Uning ishlariga P.P.Semyonov va I.V.Mushketovlar yuksak baho
berdilar 5
.
Etnografiyaga oid muhim ma`lumotlar 1843 yilda Xiva xonligiga diplomatik
missiya a`zolari bilan kelgan polkovnik G.I.Danilevskiy, F.N.Baziner asarlarida
ham keltirilgan.
O`sha davrlarda atoqli sharqshunos olim V.V.Grigor’ev Orenburgda istiqomat
qilgan va u Rossiyada birinchi bo`lib SHarq xalqlari tarixi kursini o`qita boshladi.
Uning 200 dan ortiq ilmiy ishlari orasida o`rta Osi’yo xalqlariga, jumladan,
o`zbeklarga tegishlilari ham mavjud.
1851 yilda Orenburgga kelib sayohat qilgan V.V.Vel’yaminov-Zernov ham
o`zbek xalqiga oid bir qancha qiziqarli tarixiy asarlar yaratgan.
1858 yilda polkovnik N.P.Ignat’ev boshchiligidagi Xiva va Buxoroga
yuborilgan yirik diplomatik missiya ham ancha samarali ish olib borgan.
Turk tillarini yaxshi bilgan mashhur vengr sharqshunos olim Arminiy
Vamberi 1863 yili darvesh libosini kiyib, savdo karvoni bilan Xiva, Buxoro,
Samarqand va boshqa O`rta Osiyo shaharlariga sayohat qiladi. Sayyoh olimning
5
Tiller Kate English Local History: an introduction. London, 2002.
14

O`rta Osiyo haqida yozgan asarlarida mahalliy aholi, shu jumladan, o`zbek xalqi
etnografiyasiga oid qiziqarli ma`lumotlar bor. U o`zbek urug`lari haqida gapirib,
birinchi bo`lib «o`zbek» so`zining kelib chiqishi to`g`risida mulohaza yuritadi.
A.Vamberi 32 o`zbek qabilalarining ro`yxatini beradi va ularning kiyim-
kechaklari, taomlari, o`yin va musiqa asboblari, urf-odatlari va diniy marosimlari
to`g`risida hikoya qiladi. Asar muallifi ayrim bo`rttirish, xatolarga yo`l qo`yganligi
uchun uni sharqshunos olimlar, jumladan, V.V.Bartol’d ancha tanqid qilgan.
SHunday qilib, bu ayrim jasur va bilimli sayyoh, hamda elchilarning samarali
mehnati tufayli XIX asrning birinchi yarmiga kelib o`zbeklar to`g`risida
etnografiyaga oid dastlabki muhim ilmiy ishlar paydo bo`la boshlaydi.
Rus sharqshunos olimlari fors-tojik va arab tillarida bitilgan qo`lyozma
asarlarni o`rgandilar va uning ma`lumotlarini o`zbek xalq etnografiyasini
o`rganishga tatbiq qildilar.
Haqiqatan ham XVI — XIX asr o`rtalarigacha bo`lgan davr ichida mahalliy
mualliflar tomonidan yaratilgan tarixiy asarlarda ba`zi muhim etnografik lavxalar
bor. Iste`dodli tarixchi, shoir va musiqashunos Hofizi Tanish Buxoriyning
«Abdullanoma», tarih tibbiyot va adabiyot sohasida tanilgan davlat arbobi
Abulg`ozixonning bir necha bor chet tillarga tarjima qilingan «SHajarai turk va
Mo`g`ul» hamda «SHajarai tarokima» kabi asarlari mavjud. Mashhur o`zbek
tarixchilari SHermuhammad Munis, Muxammad Rizo Ogahiy va Muhammad
YUsuf Bayoniylarning «Firdav ul-iqbol», «Riyoz ud-davlat», «Zubda ut-tavorix»,
«Jomi` ul-voqeoti Sultoniy», «Gulshani davlat», «SHohidi iqbol», «SHajarai
Xorazmshoxiy», «Xorazm tarixi» kabi asarlarida XVII asrning II yarmidan to XX
asr boshlarigacha Xorazm va qo`shni yurtlarda ro`y bergan tarixiy voqealar yuksak
mahorat bilan tasvirlanadi. O`zining boy mazmuni, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
ma`lumotlarning ko`pligi va rang-barangligi bilan ajralib turuvchi bu tarixiy asarlar
o`sha davrdagi o`zbek xalqi etnografiyasini o`rganish uchun muhim manba bo`la
oladi.
15

O`rta Osiyoni, shu jumladan, O`zbekistonni Rossiya bosib olishi tufayli
o`zbek va boshqa O`rta Osiyo xalqlari bilan rus xalqi hamda uning «inqilob»
to`fonlari bo`sag`asida turgan ishchilar sinfi o`rtasida bevosita aloqalar
o`rnatilganligi 6u tarixiy voqeaning asosiy progressiv oqibati hisoblanadi. Ilg`or
rus olimlari va o`lkani o`rganuvchilar mustamlakachilik rejimining og`ir
sharoitida, mahdlliy ma`murlarning jaholatiga bardosh berib, o`zbek, tojik,
turkman qirg`iz va boshqa O`rta Osiyo xalqlarining iqtisodieti, tarixi, turmushi va
madaniyatini o`rganish borasida hormay-tolmay ish olib bordilar. Ulug` rus
demokrat tanqidchisi V .V. Stasov bular haqida: «Rossiya tadqiqotchilarining
vazifasi O`rta Osiyo mamlakatlaridagi hozirgacha ma`lum bo`lmagan badiiy va
etnografiyaga oid durdonalar haqida Rossiya va Evropa uchun umumiy
ma`lumotlar berishdan iborat edi. CHunki Rossiya bu mamlakatlar bilan qadim
zamonlardan buyon aloqada va yaqin munosabatda bo`lib, ularning o`zaro ta`siri
uzoq o`tmishdan buyon davom etib kelmoqda» — deb yozgan edi. 6
O`zbek xalqining etnografiyasini o`rganish bilan shug`ullangan N. P.
Ostroumov, N. S. Likoshin singari tadqiqotchilar o`lkadagi mustamlakachilik
ma`murlarining vakillari bo`lib, o`z asarlarida chorizmning mustamlakachilik
siyosatini targ`ib qildilar. Biroq bularning asarlarida ham mahalliy aholining
turmushi, madaniy hayotiga doir dalillarga asoslangan bir qancha diqqatga sazovor
ma`lumotlar bor. O`rta Osiyo yurishlari davrida V. V. Radlov, A. P. Fedchenko, A.
L. Kun, M. A. Middendorf kabi tadqiqotchilar katta va samarali mehnat qildilar.
V.V.Radlov O`rta Osiyo xalqlarining tili, etnografiyasi haqida ma`lumotlar
to`plagan; o`rta Zarafshon vodiysi bo`ylab sayohat qilib, qiziq-qiziq ocherklar
yozgan.
A. P. Fedchenko o`z rafiqasi bilan o`zbek xalq etnografiyasiga oid juda ko`p
ma`lumotlar to`plagan va «Qo`qon xonligida» degan asarini yozgan.
1917 yildan ilgarigi tadqiqotchilarning ishlarini mujassamlashtirgan umumiy
monografiyalarda ham o`zbeklar haqida qimmatli ma`lumotlar to`plangan.
6
O'zbek folklori ocherklari. —T.: 1989
16

Etnografiyaga oid ma`lumotlarni saqlash va keng ommaga etkazishda ilmiy
jurnallar, statistik boshqarmalarning spravochnik va to`plamlari hamda
«Turkistanskie vedomosti» gazetasining xizmatlari ham katta bo`ldi.
Ilmiy jamiyatlar va to`garaklar ichida o`zbek etnografiyasini o`rganishda Rus
geografiya jamiyati va uning Turkiston bo`limi, Turkiston arxeologiya
havaskorlari to`garagi, tabiiyot, antropologiya va etnografiya havaskorlari jamiyati
Turkiston bo`limining faoliyati alohida e`tiborga sazovor.SHunday qilib, XIX
asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarida o`zbek etnografiyasini
o`rganishda ilmiy jihatdan diqqatga sazovor bir qancha ishlar paydo bo`lib, jiddiy
tadqiqotchi olim va o`lkashunoslar safi ancha kengaydi. Ular o`z asarlarida o`zbek
va boshqa O`rta Osiyo xalqlari madaniy va maishiy turmushining xususiyatlari,
ijtimoiy va oilaviy tuzumning o`tmish va o`z zamonasidagi shakllari, urf-odatlari,
urug`-aymoq va qabilaviy tuzumi, diniy e`tiqodlari va etnografiyaga oid boshqa
xususiyatlarini ta`riflash bilan birga ularning ma`nosini ilmiy jixatdan ham
sharhlashga intilganlar. Lekin o`z davrining hukmron g`oyalari ta`siri ostida
bo`lgan bu tadqiqotlar ma`lum masalalarni yoritishda bir qadar cheklangan edi.
Burjua etnografiya faniga xos mujmallik bu sohaga deyarli taalluqli bo`lmagan
yuzaki ishlarning kelib chiqishiga yo`l ochib berganligini xam unutmaslik
kerak.Ijtimoiy masalalarni sharhlashda o`tmish tadqiqotchilarining ojizligi,
sub`ektivizmi, ba`zan irqiy kontseptsiyalarning hukm surganligi ularning ko`p
asarlarida ham o`z aksini topgan. Ammo o`sha davrning olim va o`lkashunoslari
orasida ozodlik, gumanizm va demokratik g`oyalar bilan sug`orilgan shaxslarning
borligi diqqatga sazovordir. Ular to`plagan daliliy ma`lumotning qimmati esa
benihoyadir.
1.2.O`zbek etnografiyasi
O`z ilmiy faoliyatini juda yoshligidan boshlagan va 1920 yilda tashkil etilgan
O`rta Osiyo Davlat universitetiga kelib ishlagan etnograf professor N. G.
Mallitskiy, mashxur olimlar M. S. Andreev, A. A. Semyonov, A. A. Dinaevlar
keyingi yillarda xdm ilmiy ishlarini davom ettirdilar va O`rta Osiyo xalqlari haqida
17

ko`pgina tarixiy-etnografik asarlar yaratdilar. Ular o`z bilimlarini xalq xizmatiga
bag`ishlagan bo`lsalarda, dastlabki yillarda ularning dunyoqarashi va
metodologiyasida burjua faniga xos ba`zi xatolar ma`lum darajada saqlanib qoldi.
Bu hol o`sha davrda yosh mutaxassislarni tayyorlashda o`z aksini topdi. eski
olimlarning oliy o`quv yurtlarida ta`lim berishi tufayli 20-yillarda, hatto 30-yillar
boshida etnografiya fanining vazifalari haqida mujmal, noaniq tushunchalar
ma`lum darajada tarqalgan bo`lib, tadqiqotchilarning diqqat markazida deyarli
o`tmishga oid^ masalalarni o`rganish turgan edi. Avvalgidek, turar joy va uy-
ro`zg`or, kiyim-kechak va taomlar, oilaviy va ijtimoii turmush dinii
e`tiqodlar va etnografiyaga oid boshqa masalalarni bir-biridan ajratilgan holda
o`rganish va ularni ijtimoiy turmush hamda ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan
bevosita bog`liq ekanligini ko`rsatmaslik o`sha davrda paydo bo`lgan ilmiy
ishlarning asosiy kamchiligidir. Ijtimoiy voqelik har bir tadqiqotchi etnograf oldiga
mutlaqo yangi, rivojlanish davriga xos vazifalarni, chunonchi, har bir xalqning
xo`jaligi, ijtimoiy tuzumi va madaniyatidagi xususiyatlarni o`sha davrning nuqtai
nazaridan qarab o`rganish vazifasini qo`ygan edi. 7
Asrimizning dastlabki yillaridayoq fan va ma`rifat organlari Turkiston
respublikasi xududida etnografiyaga oid tadqiqotlarni o`tkazishga katta e`tibor
berdi. 1918 yilda ochilgan Turkiston xalq dorilfununida o`zbek etnografiyasidan
maxsus kurs o`qitila boshlashi va bu kurs bo`yicha dasturning bosilib chiqishi
mazkur fikrimizga dalil bo`la oladi.
O`rta Osiyoda 1920—1924 yillarda o`tkazilgan aholi ro`yxatining
tashkilotchisi va faol qatnashchisi I.P.Magidovich diqqatga sazovor ish qildi. U
o`zining aholi o`rtasida to`plagan tarixiy etnografiyaga oid ma`lumotlariga
asoslanib, o`zbek xalqi qabilalarining ro`yxati hamda ularning qisqacha
etnografiyaga oid tavsifini berdi. Mamlakatimiz aholisining qabilaviy tarkibini
o`rganish komissiyasining a`zosi I.I.Zarubin ham o`zbek etnografiyasi haqida
7
Razzoqov H. va bosh. O'zbek xalq og'zaki poetik IJOd1 «O'qituvchi» 1998.
18

materiallar to`plab, ba`zi maqolalar chop etgan edi. SHu yillari ajoyib geograf va
etnograf professor N.G.Mallitskiy o`zining ma`ruzalari va ilmiy geografik
asarlarida o`zbeklarning urug`-aymog`i va ularning etnografiyaga oid tavsifini
berdi. Butun umrini O`rta Osiyoda o`tkazgan, mahalliy tillarni to`liq egallagan va
nihoyatda ko`p asarlar yaratgan iste`dodli tadqiqotchilar M.S.Andreev va
A.A.Semyonovlar ham o`zbek etnografiyasini o`rganishda muhim hissa qo`shdilar.
1920 va 1921 yillarda M.S.Andreev boshchiligida shimoliy Farg`ona va
Samarqand viloyatida o`tkazilgan etnografiyaga oid ilmiy safar nihoyatda boy
ma`lumotlar to`plagan edi.
30-yillarga kelib atoqli rus olimlaridan S.P.Tolstov va L.P.Potapov o`zbek
xalqi va O`rta Osiyodagi boshqa xalqlarning etnografiyasini o`rganish ishlarini
jonlantirib yubordi. Bu olimlar o`tmishning ijtimoiy tuzum shakllari va sarqitlari
masalasini ilmiy nuqtai nazardan yoritib, kapitalizmgacha bo`lgan ishlab chiqarish
munosabatlariga doir yoritilmay kelgan ko`pgina masalalarni oydinlashtirdilar.
Mazkur tadqiqotchilar O`rta Osiyo xalqlari etnografiyasini o`rganishga mahalliy
sharoitni hisobga olgan holda yondashdilar.
Hukumatimizning fanni har tomonlama rivojlantirish haqida ko`rsatayotgan
doimiy g`amxo`rligi tufayli eski etnografiya markazlari tashkiliy jihatdan
mustahkamlanibgina qolmay balki yangi etnografiya markazlari ham barpo etildi.
Bu markazlar oliy o`quv yurtlarida hozirgi zamon talablariga javob beradigan
darajada ta`lim olgan yangi etnograf kadrlar bilan ta`minlandi.
O`zbekiston hududida urushdan avvalgi yillarda katta etnografiya ishlarini
o`tkazish dastlab O`rta Osiyo davlat dorilfununida hamda qadimgi yodgorliklar va
san`atni muhofaza qilish qo`mitasida, shuningdek, Toshkent, Samarqand va
Buxoro muzeylarida markazlashgan edi. Keyinchalik, 1943 yilda tashkil topgan
O`zbekiston fanlar akademiyasi, chunonchi, tarix va arxeologiya institutining
etnografiya bo`limi kelajakda etnografiyaga oid tadqiqotlarning markazi bo`lib
qoldi.
19

Hamdo`stlikda istiqomat qiluvchi barcha xalqlarning, shu jumladan,
o`zbeklarning moddiy va ma`naviy madaniyati, xalq san`ati va fol’klorining
xususiyatlarini aniqlash uchun ularning etnografiyasini o`rganish 1917 yildan
keyingi dastlabki yillarda, ayniqsa urushdan keyingi davrlarda juda keng avj oldi.
O`zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tarix va arxeologiya
institutining 1950 yildan boshlangan Farg`ona etnografiya ilmiy safari keyinroq
Toshkent vohasi va boshqa viloyatlarda o`tkazgan ilmiy safarlari bunga misol
bo`la oladi.
O`zbek xalqining etnografiyasini o`rganish sohasida markaziy etnografiyaga
oid muassasalar xdm keng miqyosda ish olib bormoqdalar. Bu muassasalar xdr yili
yirik ilmiy safarlar tashkil etib, mahalliy etnograflar bilan hamkorlikda ish olib
bormoqdalar. Moskva va Sankt-Peterburg etnograflari tomonidan tashkil qilingan
ilmiy safarlar bir necha yillardan buyon Janubiy O`zbekiston va Zarafshon
vodiysida o`tmishda yarim ko`chmanchi bo`lgan o`zbeklar qabilasini ularning
ilgarigi va hozirgi turmush tarzini o`rganish ustida ish olib bormoqda. Bu ilmiy
safarlarning ishlarida o`zbek etnograflari ham ishtirok etmoqdalar.
Xorazmda chorak asrdan ko`p vaqtdan beri ish olib borgan. S.P.Tolstov
rahbarligidagi arxeolog — etnograflarning ilmiy safari O`zbekiston xalqlarining
turmush va madaniyatini o`rganishda yangi sahifa ochdi. Bu ilmiy safar asosan,
qadimgi Xorazm madaniyati yodgorliklarini o`rganish bilan birga Xorazm
vohasidagi o`zbeklarning etnografiyasini ham tekshirdi. Urushdan keyingi davrda
ilmiy safar tarkibida ikki o`zbek etnografiya guruhi shimoliy va janubiy
O`zbekiston etnografiya guruhlari tuzildi. Bu guruhlar oldiga voxddagi hozirgi
o`zbek aholisining moddiy va ma`naviy madaniyatini mufassal o`rganish qo`yildi.
Ilmiy safar ko`p yillar davomida olib borgan ishlarining ajoyib samaralarini bir
necha jilddan iborat kitoblarda yoritib berdi.Xorazm ilmiy safari O`zbekiston
hududida yashovchi, lekin o`sha vaqtga qadar butunlay unutib qo`yilgan
qoraqalpoq xalqi etnografiyasini o`rganish sohasida ham katta ishlar qildi. Ilmiy
safarning Qoraqalpog`iston guruhiga atoqli etnograf T. A. Jdanko rahbarlik qildi.
20

Olima qoraqalpoqlarning tarixiy etnografiyasiga oid ajoyib asar yaratdi. Guruh
ishida mahalliy etnograflardan S. Kamolov, Qo`sbergenov va U. A. SHelekenovlar
ishtirok etdilar. Ular tomonidan yozilgan kichik maqolalar Xorazm ilmiy safari
asarlari to`plamining uchinchi jildida nashr etildi. Mazkur yirik ilmiy safarlarda
bevosita ishtirok qilish mahalliy o`zbek etnograf mutaxassislari uchun ajoyib bir
maktab bo`ldi. Bundan tashqari, mahalliy millat vakillaridan bir guruhi
Moskva va Sankt-Peterburg shaharlaridagi peshqadam etnograflar raxbarligi
ostida maxsus ta`lim olib qaytdilar.Etnografiya faniga xos kompleks masalalarni
bir-biriga bog`lab tadqiq qilish xususiyati o`zbek xalqi etnografiyasini har
tomonlama o`rganishga imkon tug`dirdi. Bu imkoniyat tadqiqotchilar oldiga yangi
muhim vazifalar qo`ydi.1917—1990 yillarda paydo bo`lgan xilma-xil va mazmunli
ilmiy tadqiqotlar o`zbek xalqining kelib chiqishi, xo`jalik faoliyati, moddiy va
ma`naviy madaniyati, ijtimoiy va oilaviy turmushini mukammal ravishda
umumiylashtirishga imkon beradi.To`ntarishdan ilgari va undan keyin ham ancha
vaqtgacha echilmay kelgan, mujmal va chuqur o`rganilmagan muhim masalalardan
biri o`zbek xalqining kelib chiqishi, uning etnik tarkibi va o`zbek millatining
shakllanish masalalari edi. Arxeolog va tarixchilardan tashqari bu muammolarni
hal qilishda etnograflarning ham xizmatlari kattadir. O`zbeklarning etnogeneziga
oid dastlabki ilmiy ishlar ichida daliliy ma`lumotlarga boy bo`lgan professor E. D.
Polivanovning asarlari katta ahamiyatga egadir.Atoqli tarixchi — sharqshunoslar
A.YU.YAkubovskiy, A.A.Semyonov va P.P.Ivanovlar o`zbek xalqining kelib
chiqishi va etnik tarkibi masalalariga o`zlarining mazmunli asarlarida ancha o`rin
berganlar. Bu muhim masalalarni yoritishda R. G. Muqminova va B. A.
Ahmedovlar ham ma`lum hissa qo`shganlar.
II BOB. ETNOGRAFIYADA FOLKLOR NAMUNALARINING ILMIY
AHAMIYATI
2.1.«XIV-XVI asrlarda madaniyatning rivojlanishi» mavzusini o`tishda
etnografiyaga oid ma`lumotlardan foydalanish uslublari
21

Zamonamizning eng murakkab va muhim muammolaridan biri milliy
masaladir. Har bir xalqniyg milliy shakllanishi, etnik tarkibi va xususiyatlari,
o` zaro yaqinlashuvi kabi masalalarni chuqur tushunish uchun ayrim etnografik
guruhlarni har tomonlama o`rgapit zarur. O`zbeklarning ayrim qabila va
urug`larini tadqin; qilish va ularning o`zbek millatiga singib ketish jarayonini
o`rganishda etnograflardan V.G.Moshkiva, K.L.Zadixina, B.X.Karmisheva,
K.SHoniyozov, T.Fayzievlarning ilmiy ishlari ham diqqatga sazovordir.
Millatlarning yaqinlashuvi masalasini falsafiy jihatdan yoritishda Q.Honazarov
ham ba`zi tadqiqotlar o`tkazgan edi. O`zbek etnografiya guruhlaridan loqay,
qorliq, qurama, SHimoliy Xorazm va Zarafshon vodiysida yashovchi ayrim
qabilalar ancha mukammal o`rganilgan. etnografiya guruhlarini, asosan, tarixiy-
qiyosiy uslub, etnografiyaga oid xaritalar yordamida o`rganish muhim ahamiyatga
ega.
Jamiyatda ro`y berayotgan har bir voqea negizida moddiy ne`matlar ishlab
chiqarish yotganligini e`tiborga olib, xalqlarning xo`jalik faoliyatini o`rganish
xam muhimdir.
Hunarmandchilik o`zbeklarning eng qadimgi va asosiy xo`jalik kasblaridan
biri bo`lib hisoblanadi. Hunarmandchilikni o`rganishda xalq ijodkorligiga zo`r
e`tibor qilinishi tabiiy miskarlik, zargarlik, kulolchilik, yog`och, ganch va
marmar o`ymakorligi, gilamchilik, kashtachilik singari an`anaviy nozik san`at
faqag etnograflarnigina emas, balki shu bilan birga juda ko`p san`atshunos
tadqiqotchilarning ham diqqatini ko`pdan beri jalb qilib kelmoqda. Hamdo`stlik
davlatlarida, shu jumladan, O`rta Osiyoda olib borilgan arxeologiyaga oid
qazishlar nafis zargarlik ishlari bilan milodimizdan avvalgi III-II ming yilliklarda
shug`ullanganliklari ma`lum bo`ldi. Zargarlik, ayniqsa, Grek Baqtriya
podsholigida, Xorazm, Buxoro, Samarqand, Xiva, Qo`qon, SHahrisabz va
boshqa hududlarda rivojlangan. Zargarlikda quyish, bolg`alab (zarb berib)
ishlash, hallash (oltin va kumush suvi berish), uyib, bo`rttirib naqsh yasash,
bosib (siqib) naqsh solish kabi usullardan foydalanganlar.
22

Farg`ona shevalarining kasb-hunar leksikasiga bag`ishlangan ilmiy
tadqiqotlar ham o`zbek hunarmandchiligini etnografik jihatdan o`rganishda muhim
manba bo`la oladi. Bu tadqiqotlarda xususan Sobirjon Ibrohimovning asarlarida
kulolchilik, tandirchilik, shuvoqchilik, degrezchilik, ijtimoiy sohalaridagi ish
jarayoni juda ko`p maxsus atamalar ancha batafsil tahlil qilingan.
O`zbek xalqining eng qadimiy va an`anaviy kasb-korlaridan biri
dehqonchilikdir. Dehqonlarning xo`jalik faoliyati, ijtimoiy iqtisodiy munosabatlari,
dehqonchilik bilan bog`liq urf-odatlarini o`rganish ularning rivojlanish
bosqichlarini tasavvur qilishga yordam beradi. 8
Xalqlarning milliy xususiyatlari ularning uyi, uy-ro`zg`ori va jihozlari, kiyim-
kechak va taomlarida ayniqsa yorqin ifodalanadi. SHuning uchun ham moddiy
madaniyat etnograflarning diqqat markazida turadi.
Ayniqsa, o`zbek xalqining kiyim-kechaklarini o`rganish etnografiya jihatidan
ancha muhim ahamiyatga. ega. Ular asosida o`zbek xalqining madaniy saviyasini,
u yashagan geografik muhitni bir qadar belgilash mumkin. O`zbek an`anaviy
moddiy madaniyati tobora chuqur o`rganilmoqda. Ayniqsa, respublika viloyatlari
aholisining o`ziga xos milliy kiyim-kechaklarining etnografiya atlas xaritasi
tuzilgan. Bu atlaslar o`zbek etnografiyasini o`rganishda muhim qo`llanma bo`lib
xizmat qiladi.
Bu o`rinda Rossiya Fanlar Akademiyasining tashabbusi bilan «O`rta Osiyo va
Qozog`istonning tarixiy-etnografik atlasi»ning yaratilishi juda katta ahamiyat kasb
etdi.
O`zbek xalqining ma`naviy turmushini tadqiq qilishda etnograflardan tashqari
fol’klorchilar va san`atshunoslarning ham xizmatlari bor. O`zbek xalq teatri,
ayniqsa drama teatri hamda origyogaal janrlardan biri bo`lgan qo`g`irchoq
teatri haqida asarlar yaratildi. o`zbek xalq musiqasi xalq o`yinlari ko`p
tadqiqotchilar diqqatini o`ziga jalb qildi.
8
Imomov K va bosh. O'zbek xalq og'zaki poetik IJOd1 «O'qituvchi» 1990 .
23

O`zbek xalqining juda boy va rang-barang og`zaki ijodini o`rganish uning
etnografiyasi bilan bevosita bog`liq bo`lgani tufayli fol’klor materiallarida ham
muhim etnografiyaga oid lavhalar to`plandi. O`zbekiston Fanlar Akademiyasi Til
va adabiyot instituti fol’klor bo`limi hujjatxonasida ko`p yillik ilmiy safarlar
natijasida to`plangan xalq ijodining boy merosi etnografiyaga oid muhim manba
bula oladi.
O`zbek etnograflari so`nggi yillarda respublikamizda yashovchi kolxozchi
dehqonlar va ishchilarning hozirgi turmushi va madaniyatini jamoa ravishda
o`rganishga katta e`tibor berdilar. 1950 — 1953 yillar davomida O`zbekiston
Fanlar akademiyasi Tarix va arxeologiya instituti tomonidan Namangan viloyati
YAngiqo`rg`on (CHortoq) rayoni kolxozlarida o`tkazilgan etnografiyaga oid ilmiy
safarlarda muhim ma`lumotlar to`plandi. Bu ma`lumotlar asosida yozilgan
O.A.Suxareva va M.A.Bekjonovaning «Oyqiron qishlog`ining o`tmishi va hozirgi
turmushi» degan asarida Oyqiron qishlog`ining qisqacha tarixi, aholisining
o`tmishidagi etnik tavsifi, kasb-hunari, er egaligi va tavsifi munosabatlari, 1917
yildan keyingi tarixiy o`zgarishlar, kolxozchilarning madaniy-maishiy turmushi
aks ettirilgan. Kitobda jamoa xo`jaligidagi oilalarning shakllanishi, oilaviy
munosabatlar va turmushiga alohida e`tibor berilgan. Bunday ilmiy safarlar
respublikaning ko`pgina viloyatlarida o`tkazildi. O`zbekiston etnograflari qishloq
xo`jaligi mashinasozligi sanoatida band bo`lgan o`zbek ishchilari turmushini bir
necha yil davomida kuzatib qimmatli ma`lumotlar to`pladilar. Bu ma`lumotlar
asosida yozilgan etnografiyaga oid maqola va sanoat ishchilarining shakllanishi
tarixiga bag`ishlangan muhim ilmiy ishlar diqqatga sazovordir.
So`nggi yillarda o`zbek ishchilar sinfining maishiy va madaniy hayotini aks
ettiruvchi bir qator ilmiy ishlar maydonga keldi. O`zbekistonda yashayotgan
boshqa qardosh xadqlar etnografiyasini o`rganishga ham katta ahamiyat
berilmoqda.
O`zbekiston taryxiga oid ko`p jildlik yirik ilmiy asarning etnografiyaga
bag`ishlangan bo`limlari fanning so`nggi yutuqlari asosida mutaxassis
24

tadqiqotchilar tomonidan yozilgan «Jahon xalqlari» turkumida bosilib chiqqan ikki
jildlik «O`rta Osiyo va Qozog`iston halqlari» nomli mukammal ilmiy asar deyarli
butun etnografiyaga oid tadqiqotlarning yutuqlarini o`zida mujassamlashtirgan.
etnografiya sohasida bunday yirik tarixiy asarlarni yaratishda mahalliy
tadqiqotchilar faol ishtirok qilgan edilar. Asarning «O`zbeklar» nomli bobini
yozish va tahrir qilishda mahalliy etnograflardan O.A.Suxareva, M.A.Bekjonova, I.
Jabborov va boshqalar qatnashganlar.
O`zbek xalqi etnografiyasini o`rganish sohasida erishilgan yutuqlar —
mahalliy tadqiqotchilarni yangi, umumiylashtirilgan yirik ilmiy asar yozishga
undadi 9
. Mahalliy mualliflar tomonidan tayyorlangan ma`lumotlar 1972 yildan
boshlab O`zbekiston etnograflarining ilmiy to`plamida yoritila boshlandi. 1917
yildan ilgari va undan keyin o`tkazilgan ko`p sonli ma`lumotlar ilmiy safarlar
etnografiyalarga oid har xil buyumlarning to`planishiga imkon tug`dirdi. Hozirgi
kungacha to`plangan bu boy ashyolar respublikaning muzeylarida, ayniqsa,
Toshkent, Samarqand, Xiva, shuningdek, Moskva va Sankt-Peterburg muzeylarida
saqlanib kelinmoqda.
SHunday qilib o`zbek xalqining etnografiyasini o`rganish yuqori bosqichga
ko`tarildi va ajoyib yutuqlarni qo`lga kiritdi.
2.2.Folklor — millatning boqiy tarixi
Folklor barcha san’atning boshlanishi, sarchashmasi, shu sababli ham
boshqa ko‘pgina san’atlar bilan uyg‘unlikka ega, shuning bilan birga hech biriga
o‘xshamagan o‘ziga xosligi bilan ajralib turuvchi alohida san’at turidir. Bu soha
o‘z ichiga musiqa, raqs, hunarmandchilik, tasviriy, badiiy va boshqa san’atlar bilan
bog‘liq tasavvurlarni qamrab oladi. Boshqacha aytsak, og‘zaki ijod xalqning
o‘tmishi, buguni va kelajagini o‘zida ifoda etuvchi, uning taqdiri bilan
9
Imomov K. O'zbek xalq prozasK—T.: 1981
25

chambarchas bog‘liq ijodiy jarayondir. Shuning uchun ham allomalarimiz uni el
adabiyoti deb atagan. Biror bir xalqning qanday xalq ekanligini bilish uchun
dastavval uning folkloriga nazar solish lozim bo‘ladi.
Xalq ijodi bu chinakam ma’nodagi doimiy o‘z garish, doimiy harakatdagi
san’atdir. Ya’ni, xalq ijodi namunalari har galgi ijroda an’analarning davomiyligini
saqlagan holda muttasil yangilanib, o‘zgarib, mukammallashib boraveradi.
Shuning uchun ham xalq ijodi namunalari ko‘plab variantlilikka ega. Ana shu
variantlilik xalq og‘zaki ijodining o‘ziga xosligini ta’minlab beruvchi eng muhim
jihatlardan biridir.
Xalq og‘zaki ijodi namunasi bor-yo‘g‘i og‘zaki ijro etilgani uchungina emas,
balki og‘zaki o‘z lashtirilib, og‘zaki ijro etilib, og‘zaki tarzda meros qoldirilishi,
boshqacha aytganda, har galgi ijro jarayonida qayta yaralishi bilan farqlanib turadi.
Folklorshunos olimlar ta’kidlaganidek folklorda qo‘shiq yo‘q, balki qo‘shiqning
ijro ho lati, ijro jarayoni mavjud. Bu fikrni xalq ijodining boshqa janrlariga ham
tadbiq etish mumkin.
G‘urur bilan aytishimiz mumkinki, bizda dunyo folklori namunalari bilan
bemalol bellasha oladigan doston, ertak, maqol-matal, qo‘shiq, afsona va
rivoyatlarimiz bor. Bugungi kungacha yozib olingan dos tonlar sonining o‘zi 400
tadan oshib ketadi. Boshqa janr namunalari variantlari esa ko‘plab jildlarni tashkil
etadi. Bu rostakamiga chinakam ulkan xazinadir. Bunday bebaho meros hamma
xalqqa ham nasib etgan emas. Shunday ulkan og‘zaki merosga ega xalqning yozma
adabiyoti qanday bo‘lishini tasavvur qilavering.
Har qanday san’atning boshi folklorda degan gap bugun paydo bo‘lgan
emas. U uzoq yillik hayotiy kuzatish, ilmiy tajribaning hosilasi. Haqiqatdan ham
tasviriy, hunarmandchilik, musiqa, raqs, badiiy va hokazo san’atlarning avvali-
26

boshi, yuzaga kelishi bevosita xalq og‘zaki ijodiga, xalqning ilk tasavvur va
ishonchlariga borib taqaladi. 10
Folklorning yozma adabiyotga ta’siri masala lari Alisher Navoiy zamonida
qanday dolzarb aha miyatga ega bo‘lsa, bugun ham xuddi shunday. Alisher
Navoiyning barcha asarlarida biz folklorga ijodiy yondoshuvni, milliylikka
suyanib, umumbashariy qadriyatlar ulug‘langanini kuzatamiz. Bu an’ana Navoiy,
Bobur zamonidan so‘ng Abdulla Qodiriydan to bugungi kunda ijod etayotgan
adiblarimizgacha, Cho‘l pondan to zamonamiz shoirlarining izlanishlarida ham u
yoki bu darajada davom etayapti. Faqat bizda emas, dunyo adabiyotida ham shu
hol kuzatilmoqda. Aytish mumkinki, so‘nggi yuz yillikda adabiyotda folk lorga
qayta yuzlanish davri boshlandi. Joys, Borxes, Markes, Kafka, Kavabata kabi
adiblar ijodi buning misolidir. XXI asrda dunyo miflariga qaytadan murojaat,
yangicha talqin qilish davri, neomifologizm davri boshlandi.
Folklor har bir ijodkorga o‘z yo‘li, uslubi, o‘z ligini, o‘q tomir ildizini
topishga yordam beradi.
Lotin Amerikalik ulug‘ adiblardan biri Xorxe Luis Borxes: «Adabiyot mif
bilan boshlanib, mif bilan tugaydi», – deydi. Buni boshqacharoq qilib aytadigan
bo‘lsak, har qanday san’at, jumladan, badiiy so‘z san’ati ham folklor bilan
boshlanib, folk lor bilan birga taraqqiy etadi.
Folklor va tarix chindan ham dolzarb mavzu. Zero, epos, ya’ni og‘zaki ijod
namunasi bo‘lgan dostonlar shunchaki badiiy asar emas, balki xalqning tarixi,
madaniyati, urf-odat va an’analari, tafakkur tarzini o‘zida mujassam etgan milliy
qomus hamdir.
Birgina «Alpomish» dostonini olib qaraylik. Mazkur doston nafaqat o‘zbek,
balki dunyo dostonchiligida alohida mavqega ega, tarixiy asoslari qa dimiy, badiiy
jihatdan yuksak epik ijod namunasi hisoblanadi.
10
Alaviya M. O'zbek xalq marosim qo'shiqlari. —T.: 1974.
27

Bu doston ko‘p va xo‘p o‘rganildi. Biroq hali bu dos tonning jahon
folklorshunosligidagi o‘rni, mifologik asoslari, badiiy qatlamlari takror va tak ror
o‘rganilishni talab etadi.
Dostonning boshlamasidagi ilk jumlaga e’tibor beraylik. Doston: «Burungi
o‘tgan zamonda, o‘n olti urug‘ Qo‘ng‘irot elida Dobonbiy degan o‘tdi.
Dobonbiydan Alpinbiy degan o‘g‘il farzand paydo bo‘ldi. Alpinbiydan tag‘i ikki
o‘g‘il paydo bo‘ldi: kattakonining otini Boybo‘ri qo‘ydi, kichkinasining otini
Boysari qo‘ydi. Boybo‘ri bilan Boysari – ikkovi katta bo‘ldi. Boysari boy edi,
Boybo‘ri esa shoy edi, bul ikkovi ham farzandsiz bo‘ldi». – deb boshlanadi.
«Burungi o‘tgan zamon» bu mifologik tushunchaga ko‘ra ibtidoning
boshlanishi, xaosning kosmosga aylanishidir. Shuning uchun ertaklarimiz ham
«Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, burun o‘tgan zamonda», deb boshlanadi. Siz
aytganday, bu har qanday millatning raqamlardan xoli, sof, badiiy tarixidir. Gap bu
yerda noreallik, hayotiy asosga ega bo‘lmagan badiiy to‘qima haqida ketmayapti.
Balki yarmi afsona, yarmi ha qiqat, mifologik qobiqqa o‘ralgan o‘tmish, tarix
haqida hikoya qilayapti. Ertakdan farqli o‘laroq dos tonni ijro etuvchi baxshi ham,
tinglovchi ham undagi voqealar chin haqiqat ekaniga ishonadi. Qolaversa, doston
ajdodlarning muqaddas xotirasi, shonli tarixi haqida. Bu shonli voqealar bir necha
avlodlar tomonidan kuylanib kelingan, avlodlarga yetkazilgan va ijro etilayotgan
zamonda ham davom etmoqda.
«O‘n olti urug‘ Qo‘ng‘irot eli» yuqoridagi o‘tmish tarixiga yanada
hayotiylik bag‘ishlaydi. Bu tarix ma’lum bir urug‘, ayni bir paytda butun boshli
elat o‘tmishi bilan aloqador ekanini urg‘ulamoqda.
«Dobonbiy» so‘zi dovon, yuksaklik ma’nosida keladi. Bu ism shunchaki
tanlanmagan. Hayotda katta ishlarni amalga oshirgan, yuksak marralarga erishgan
qahramonning ramziy timsoliy obrazidir. Dostonda bu obraz chizgilari go‘yo
mukammal emasdek, doston boshlamasida eslanib, keyin unutilib ketadigan ism -
28

dek tuyuladi. Biroq, bu obrazga keyingi jumlalar, keyingi voqealar oydinlik
kiritadi. Alpinbiydek Alpning dunyoga kelishi o‘z-o‘zidan bo‘lmagan. Unga
Dobonbiy chekkan zahmat, erishgan donishmandlik sabab bo‘lgan.
Boybo‘ri bilan Boysari ismlaridagi «Boy» old qo‘ shimchasi ularning
shajarasi kimlardan ekanini ko‘rsatib turibdi. Biroq e’tibor qilsak, Dobonbiy,
Alpinbiy sanalib, keyin ikki juft ism sanalayapti. Bu bejizgami?
Folklorda egizaklar tushunchasi mavjud. Har ik kala ism ana shu egizaklar
haqidagi tushunchaning ma’lum darajadagi badiiy talqinidir. Odatda egizaklar
haqidagi mifologik tasavvurda egizaklarning biri katta, ikkinchisi kichik bo‘ladi.
Ona urug‘chilik bilan bog‘liq tasavvurlar ustivor qonuniyat kashf etilayotgan
davrda urg‘u ko‘proq kenjaga berilib, ko‘p holatlarda bevosita ona bilan
bog‘lanadi. «Kenja botir», «Uchinchi o‘g‘il» kabi ertaklar, «Alibek bilan Bolibek»
dostonlari buning yorqin misolidir.
Faqat bu yerda urg‘u Boysariga emas, aksincha Boy bo‘riga qaratilgan.
Alpomishning ham Boybo‘rining farzandi ekani bejizga emas. Demak, bu
dostonda ota urug‘chilik bilan bog‘liq tasavvurlar bo‘y ko‘rsata boshlaganidan
dalolat beradi. Biroq dostonning boshqa, jumladan, Barchin, Qaldirg‘och, Surxayil
kampir, Tovka oyim obrazlari talqini shuni ko‘rsatadiki, dostonda ona urug‘chiligi
bilan bog‘liq tasavvurlar ham hali barqaror turibdi.
Alp – qahramon tug‘ilishidan oldin ota-onasining farzandsizligi aslida
ramziy ma’noga ega bo‘lib, gap bu yerda saltanatni mustahkamlaydigan,
parokanda elni yana birlashtiradigan yangi avlod – Alpning tug‘ilishi haqidadir.
«Alpomish» dostonida millatning bo‘linishi, pa rokandaligi Boysarining
qalmoq eliga ko‘chishi or qali ifodalanadi. Zero, turkiy xalqlar tarixning ma’lum bir
davrlarida ulkan saltanat, ho kimiyat va cheksiz hukmronlikka ega bo‘lgan.O‘zaro
bo‘ linishlar, urushlar va boshqa sabablar tufayli bu buyuk saltanatga putur yetgan.
So‘ngra xalqni, millatni birlashtira ol gan Alpomishga o‘xshash yangi avlod –
29

Alplar tug‘ilib, turkiy xalqlarning tarix sahnasidagi oldingi yuksak mavqeyi yana
qo‘lga kiritilgan. 11
Xuddi shu voqealarning badiiy ifodasi «Alpomish»ning asl
mohiyatini tashkil etadi.
E’tibor qilsak, «Alpomish»da Alpinbiydan qol gan, ko‘lda zang bosib yotgan
kamonni faqat Ha kimbek ota oladi. Alplik kamonining ko‘lda zang bosib yotishi
undan oldingi avlod o‘z vazifasini oxirigacha bajara olmaganidan dalolat beradi.
Bunday vazifani yangi avlod – Alplargina oxiriga yetkazadi.
Epik ijoddagi alplik tizimiga turlicha yondoshuv mavjud. Xorijlik olimlar
Lord Raglen, Karl Rayxl, Ojal O‘g‘zular o‘z tadqiqotlarida «Qahramonlik qo lipi»,
o‘zbek folklorshunoslari esa «alplik tizimi» degan atamani ishlatadi. Ya’ni
folklordagi qahramon shunchaki qahramon emas, balki uning jasorati, mardligi,
qahramonligini bo‘rttirib turadigan jihatlar mavjud. Bu jihatlar dostonlarda epik
qolip shaklida keladi. Ya’ni qahramonlar ma’lum bir tizimga amal qilishadi.
Bunday misollarni yana ko‘plab keltirish mumkin.
«O‘zbek folklori yodgorliklari»ning yuz jildligini chop etish borasidagi
ishlar allaqachon boshlab yuborilgan. Bu ulkan merosning yaxlit holda chop
etilishi, o‘ylaymanki, respublikamiz ma’naviy hayotida erishilayotgan eng ulkan
yutuqlardan biri bo‘ladi. To‘g‘ ri, hali qilinadigan ishlar ko‘p. Biroq bunga asta-
sekinlik bilan erishiladi. Har ishning o‘z vaqti-soati bor.
Bugungi zamonning shiddati tez, shunga yarasha talab va imkoniyatlar ham
kengaymoqda. Bugun farzandlarimiz o‘z hayotlarini zamonaviy texnologiyalarsiz
tasavvur qila olmayotgan ekan, ularning talablarini ham inobatga olishimiz zarur
bo‘ladi. Qani edi yuzlab ertaklarimiz, o‘nlab dostonlarimiz asosida ishlangan
multfilm, kinolar, kompyuter va uyali telefon o‘yinlari, elektron dasturlar ishlab
chiqilsa! Xalq o‘yinlaridan tortib, epos ijrosigacha barcha og‘zaki ijro jarayonining
audio, video tasvirlarini istagan do‘kondan xarid qilish imkoniyati bo‘lsa! Bu
11
Safarov O. Alla-yo alla. —T.: «Cho'lpon». 2000.
30

bugun ehtimol bir oz xom xayolga o‘xshab tuyular, biroq albatta, shunga kelamiz.
Chunki xalq bo‘lishning, buyuk bo‘lishning, globallashuvning shafqatsiz
talotumida o‘z ismi va ruhi bilan yashab qolishning talabi shu. Buning uchun bizga
hamisha folklor yordamga keladi, folklor qutqaradi. 12
«Alpomish», «Go‘ro‘g‘li» kabi xalq dostonlarini o‘qitish masalasiga kelsak,
bir tomondan erishgan va erishayotgan yutuqlardan faqat quvonish mumkin,
boshqa tomondan olganda biz hali ham dostonlarni cho‘pchaklar sifatida talqin
qilishda, shunday saboq berishda davom etayapmiz. Usulni va uslubni yangilash
kerak, folk lordan cho‘pchak emas, fikr va hikmat izlash kerak. Chunki u azal va
abad haqidagi eng buyuk hikmatdir.
Yutuqlarga erishish borasiga kelsak, hali qo yil qiladigan, g‘ururlanadigan
biron narsani do‘n dir ganimizcha yo‘q, deb o‘ylayman. Bor-yo‘g‘i, folklor deb
atalgan sirli, maftunkor olam sari yuzlanib turibmiz, xolos. Men anglagan narsa
shuki, biz oyoq qo‘yib turgan tuproq zarrasidan tortib, ta’bir joiz bo‘lsa nafas
olayotgan havomizgacha, farzandning tu g‘ilishidan to insonlar yoshini yashab,
oshini oshab vafot etgunga qadar bo‘lgan barcha jarayonlar, marosimlar, yashash
tarzimiz, ongimiz, fikrimiz, tilimiz, kuyimizu qo‘shig‘imizgacha barchasi aytilgan-
aytilmagan, to‘qilgan-to‘qilmagan, yozilgan-yozilmagan folklor. Bizni folklor
o‘rab turibdi, zaminimiz ham folklor, osmonimiz ham. Olam va hayotning o‘zi
folklor. Faqat uni baxshilar va ijodkorlarga o‘xshab o‘qiy olishimiz kerak.
Dunyoviy bilimlar, adabiyot, umuman har qanday san’at eshigiga yo‘l mana shu
milliy boylikni anglashdan, o‘zingga, ruhiyatingga singdirishdan boshlanadi.
Xalqimizning o‘ziday sodda, o‘ziday donishmand, ulug‘ va boqiy bu meros o‘zbek
degan nomni har yerda va har doim ulug‘lab turaveradi. Chunki folklor deb atalgan
meros xalqning hamisha uyg‘oq va boqiy tarixidir.
12
www. tdpu. uz
www. pedagog. uz
31

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Xalq og’zaki badiiy ijodi tarixi va uning asosiy
janrlari. O’zbek xalq og’zaki poetil ijodi va boshqa xalqlar folklorining
mushtarakligi, farqli tomonlari va an’analarining badiiy ifodasi sifatida.
Xalq og`zaki poetik ijodining asosiy xususiyati ijodiy jarayon-yaratuvchilik
va ijrochilik jarayonining kollektivlik xarakteriga egaligi. Uning og`zakilik,
variantlilik, ommaviylik, traditsionlik, anonimlik kabi belgilarini kollektivlik
tomonidan yaratilgan poetika elementlari, an'anaviy uslub vositalari asosida
yuzaga kelishi. U muayyan eshituvchilar guruhiga mo`ljallangan bo`lishi va
kollektiv tomonidan e'tirof etilgandagina ijtimoiy va tarixiy ahamiyat kasb etishi.
Folklor namunalari og`zaki yaratilib, og`zaki ijro etilishi. Xalq og`zaki
poetik ijodining kollektivlik xarakteri individual ijodchilar faoliyatini inkor
etmasligi. Iste'dodli ijodkorlar folklor namunalarini saqlab qolishi va keng
ommalashtirish bilan birga og`zaki an'analari doirasida uni yanada
mukammallashtirgan holda, yangilarini yaratilishi.
Fol’klor asarlari o’zining hayotiyligi, ijtimoiy tabiati, g’oyaviy mohiyati
hamda o’ziga xos badiiy xususiyatlari bilan ajralib turadi. Xalqning mehnati, urf-
odati, turmush sharoiti, orzu istagi , kurash va g’alabalari uning mavzusi va
g’oyaviy mazmunida aks etadi. Bu xususiyat asosan tom ma`nodagi so’z san`ati,
doimo mehnatkash el manfaati, orzu va istagi va intilishlariga mos keladi. Fol’klor
so’z san`atining boshlang’ichi, yuksak mahoratli badiiy tuzilishdir. Xalq og’zaki
ijodining har bir namunasi asrlar davomida ko’plab iste`dodli xalq ijodchilari
tomonidan yuksak san`at namunasi darajasiga ko’tarilgan. Bugina emas, fol’klor
san`atning boshqa turlari adabiyot, teatr, muzika, kino va boshqalarning
taraqqiyotida ham muhim rol o’ynadi va o’ynamoqda.
34

Xalq og’zaki badiiy ijodini o’rganuvchi fan fol’klorshunoslik yoki
fol’kloristika deb yuritiladi. Fol’klorshunoslik turli davrlarda va turli
mamlakatlarda goh etnografiya, goh adabiyotshunoslik va muzikashunoslik, goh
madaniyat tarixi, goh antropologiyaning va hatto sotsiologiyaning bir qismi kabi
qaralib kelingan. Bizning mamlakatimizda esa xalq og’zaki badiiy ijodi haqidagi
mustaqil va maxsus fan sifatida rivojlandi. SHu bilan birga, fol’klorshunoslik
tekshirish predmetining ko’lami va xilma-xilligi jihatidan adabiyotshunoslik va
musiqashunoslik, etnografiya va antropologiya kabi fanlar bilan uzviy bog’liqdir.
Fol’klorni o’rganish tarixi unga nisbatan faqat ilmiy maqsadlarda
yondashilganlikni kuzatish bilangina cheklanmaydi, balki insoniyat tafakkuri
taraqqiyotida unga turlicha munosabatda bo’lgan ilm-fan va madaniyat
arboblarining adabiy qiziqishlarini ham hisobga olishni taqozo etadi. SHu ma`noda
fol’klorshunoslik asoslari qadimgi dunyo estetik tafakkuriga borib taqaladi.
Qadimgi dunyo sayyohlari va tarixchilarining afsona va rivoyatlar, turli urf-odat va
marosimlar haqidagi qaydlari, yozuvchi va bastakorlarning fol’klor to’g’risidagi ilk
fikrlari fol’klorshunoslik uchun muhimdir. Fol’klorni yozib olishdagi birinchi
tajribalar XI asrdan boshlab ko’zga tashlanadi (Mahmud Koshg’ariyning «Devonu
lug’otit turk» asaridagi fol’klor materiallari). Ayni paytda yozuvchilar tomonidan
xalq ertaklari, miflar, afsona va rivoyatlarini qayta ishlash jarayoni ham
boshlanadi.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Siyosiy adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning “2017–
2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori. –T.: 2016 y., 29-dekabr.
2. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil,qatiy intizom va shahsiy javobgarlik-har
bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”T.O’zbekiston 2017.
3. Mirziyoyev Sh.M. “Harakatlar strategiyasi 2017-2021 y T: Ma’naviyat,2017
4. Mirziyoyev Sh.M. “ Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz“T O’zbekiston ,2017
5. Mirziyoyev Sh.M. „Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash-
yurt taraqqiyoti va xalq faravonligining garovi“ 2020
Asosiy adabiyotlar
1. Ochildiev F.B. Tarixiy o'lkashunoslik. O'quv-qo'llanma. T.: “Universitet”
2008.pdf.
2. Saidboboev Z.A. Tarixiy geografiya. Darslik. T., 2010. pdf.
3. Eshov B.J. O'rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. Darslik. Toshkent.
2008.pdf.
4. History of civilizations of Central Asia. UNESCO publishing. 1996
5. Tiller Kate English Local History: an introduction. London, 2002.
Qo’shimcha adabiyotlar
1.O'zbek folklori ocherklari. —T.: 1989.
2.Razzoqov H. va bosh. O'zbek xalq og'zaki poetik IJOd1 «O'qituvchi» 1998.
3.Imomov K va bosh. O'zbek xalq og'zaki poetik IJOd1 «O'qituvchi» 1990.
4.Imomov K. O'zbek xalq prozasK—T.: 1981.
5.Alaviya M. O'zbek xalq marosim qo'shiqlari. —T.: 1974.
36

6.Safarov O. Alla-yo alla. —T.: «Cho'lpon». 2000.
Foydalanilgan elektron ta’lim resurslari
1. www. tdpu. uz
2. www. pedagog. uz
3. www. Ziyonet. uz
4. www. edu. Uz
37

Etnografiyada folklor namunalarining ilmiy ahamiyati

Купить