FarDU Tarix fakulteti jamoasining manbashunoslik va tarixshunoslikni rivojlantirishga qo‘shgan hissasi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	255.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

FarDU Tarix fakulteti jamoasining manbashunoslik va tarixshunoslikni rivojlantirishga qo‘shgan hissasi

Sotib olish

FarDU Tarix fakulteti jamoasining manbashunoslik va tarixshunoslikni rivojlantirishga
qo‘shgan hissasi
MUNDARIJA
KIRISH ......................................................................................................................... 2
I BOB.TARIX FANLARI NOMZODI ARSLONZODA RAHMATJON
ARSLONBOYEVICHNING MANBASHUNOSLIK FANIGA QO‘SHGAN
HISSASI ....................................................................................................................... 4
I.1. Arslonzoda Rahmatjon Arslonboyevichning olib borgan ilmiy izlanishlari .......... 4
II BOB. TARIX FANLARI DOKTORI, DOTSENT BAHRIDDIN USMONOV
ASARLARINING O‘ZBEK MANBASHUNOSLIGIGA QO‘SHGAN HISSASI . . . 18
II.1. “Farg‘ona vodiysi Amir Temur va Temuriylar davrida’’ nomli monografiyasi
manbashunoslik fani uchun ahamiyati. ....................................................................... 18
III BOB.TARIX FANLARI BO‘YICHA FALSAFA DOKTORI , DOTSENT
OTABEK MAHMUDOVNING TARIXSHUNOSLIKKA QO‘SHGAN HISSASI . 25
III.1. Markaziy Osiyo olimlari asarlarining Toledo maktabida tadqiq etilishi ........... 25
XULOSA .................................................................................................................... 30
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ......................... 32
1

KIRISH
Kurs ishi m avzuning dolzarbligi . «Hamma o‘z tarixini ulug‘laydi. Lekin
bizning mamlakatimizdek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda
yo‘q. Mazkur me’rosni chuqur o‘rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz
kerak» 1
- O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning ushbu so‘zlari
bugungi kunda tarix fanida o‘rganilishi zarur bo‘lgan muammolar doirasini belgilab
beradi.
Dunyoda kechayotgan globallashuv jarayonlari jahon tarixida har bir hudud ,
mintaqa va mamlakatning o‘rni, uning insoniyat tamadduniga qo‘shgan hissasinin
o‘rganish hamda anglashni dolzarblashtirmoqda. Bu o‘z navbatida tarix fani zimmasiga
katta mas’uliyat yuklab, tadqiqotlar mazmunida uni ifodalashni taqozo etmoqda.
Chunonchi, Markaziy Osiyo tarixini xalqaro konteksda o‘rganish, uning jahon
tamaddunidagi o‘rni va ahamiyatini yanada ravshanroq ko‘rsatdi.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. Ushbu tadqiqotda Markaziy Osiyo va xususan,
O‘zbekiston xalqlari tarixshunosligi va manbashunosligida mazkur mintaqa tarixiga
doir mavjud turli qarashlar, konsepsiyalar tahlili va tadqiqotchilikning turli zamonaviy
usullari ifodalangan. Kurs ishidagi mavzular keng qamrovli, biroq asosiy mazmun
Markaziy Osiyo xalqlari tarixining turli davrlari va masalalariga oid manbalar hamda
ilmiy adabiyotlar mantiqiy ketma-ketlikda taqdim qilingani bilan yaxlit ilmiy-tarixiy
manzarani yaratadi.
Mazkur ishdagi materiallar « yaxlit » bir tarzda hududiy hodisalar va
jarayonlarni yoritishga bag‘ishlangan adabiyotlar tahlili orqali, ularni kuzatish imkonini
berib, mazkur hudud « global tarix» ning to‘laqonli sub’yekti ekanligini ko‘rsatdi.
Markaziy Osiyo tarixinig turli davrlar tarixi masalalarini qamrab olganligi sababli tarix
sohasida ta’lim olayotganlar uchun ham kerakli hisoblanadi.
Qolaversa ushbu kurs ishidagi ma’lumotlar yoshlarda vatanparvarlik hissi,
tarixga muhabbat, tarixchi olimlarning ilmiy me’rosi, tadqiqotchilik tajribasiga hurmat
tuyg‘ularini shakllantirishi bilan ahamiyatlidir.
1
Мирзиёев Ш . М . Эркин ва фаровон , демократик Ўзбекистон давлатини бирга барпо этамиз : Ўзбекистон
Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишлинган Олий Мажлис
палаталарининг қўшма йиғилишидаги нутқ . – Т .: Ўзбекистон , 2016.
2

Tadqiqot ob’ y ekti . O‘tmishni o‘rganishda tarixiy manbalar asosiy vosita
bo‘lib, ular o‘z tavsifiga ko‘ra, yozma, og‘zaki, moddiy va adabiy kabi turlarga
bo‘linadi. Biroq, ushbu manbalar tarix manzarasini asl holicha yaratmaydi va ularda
mujassamlashgan axborotlarni ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri qabul qilib bo‘lmaydi. Tarix
tadqiqotni amalga oshirishda manbashunoslik ishi muhim o‘rin tutadi. Tarixiy
voqealarni tiklash uchun ushbu manbalarni tanqidiy o‘rganish, tahlil va talqin qilish
kerak bo‘ladi. Faqat tarixchigina tarix manzarasini o‘z faoliyati orqali tiklay oladi.
Manbashunoslik – tahliliy ish bo‘lsa, nazariy umumlashmalar ustida ishlash esa
tizimlovchi, selektiv ish, ushbu ikki yo‘nalish tarixiy bilimda bir xilda muhim va
zarurdir.
Tarixshunoslikka to‘xtaladigan bo‘lsak, tarixshunoslik tarixiy bilimlar
tizimida tarix faning tarixini o‘rganuvchi fan sifatida joy oldi.
Davriy (xronologik) chegaral a nishi. Kurs ishining xronologik
chegaralanishiga to‘xtaladigan bo‘lsak, O‘rta Osiyoning qadimgi tarixiga oid
manbalardan to O‘zbekistonning mustaqillik davri tarixiga oid yozma manbalargacha
bo‘lgan davr, XIV asr oxiri XV asr boshlari ya’ni Temuriylar davrida Farg‘ona
vodiysidagi siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayot davrini, hamda XII-XIII
asrlarda Yevropada Markaziy Osiyo olimlarining ilmiy merosini o‘rganishda Toledo
maktabining o‘rni kabi davrlarni qamrab olgan.
Kurs ishi ning tuzilishi va hajmi. Kurs ishining hajmi jami yigirma besh
betdan iborat bo‘lib, kirish, uchta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan
iborat. Kirish qismi asodsan to‘rtinchi va beshinchi sahifalarni o‘z ichiga olgan, uchta
bobda kurs ishining asosiy qismi yoritilgan bo‘lib, oltinchi sahifadan to yigirma
ikkinchi sahifagacha bo‘lgan qismlarni, xulosa qismi esa yigirma uchinchi va yigirma
to‘rtinchi sahifalarni, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati esa yigirma beshinchi sahifani
qamrab olgan.
3

I BOB.TARIX FANLARI NOMZODI ARSLONZODA RAHMATJON
ARSLONBOYEVICHNING MANBASHUNOSLIK FANIGA QO‘SHGAN
HISSASI
I.1. Arslonzoda Rahmatjon Arslonboyevichning olib borgan ilmiy izlanishlari
Inson va jamiyat haqida, turli zamonlarda va turli mamlakatlarda sodir
bo‘lgan voqealar to‘g‘risidagi ma’lumotlar tarixiy manbalardan olinadi. Manbalarga
tayangan holda, tarixchilar o‘tmishni qayta tiklaydilar. Ya’ni tarixni yoritishda
manbashunoslik muhim ahamiyat kasb etadi. Manbashunoslikning rivojlanishi va
taraqqiy etishiga o‘z hissasini qo‘shgan shaxslardan biri bu FarDU Tarix fakulteti
jamoasi a’zolaridan biri tarix fanlari nomzodi Rahmatjon Arslonzodadir. U o‘zining
samarali va olib borgan ko‘plab tadqiqotlari natijasida manbashunoslikka oid darslik
yaratishga muvofiq bo‘ldi.Ushbu darslik Farg‘ona davlat universiteti rektorining 2022-
yil 23-dekabrdagi 586-sonli buyrug‘iga binoan nashrga ruxsat berildi.
Darslikda tarixiy manbalar to‘g‘risidagi umumiy tushuncha berilib,
manbashunoslik fanining shakllanish jarayoni, uning predmeti, maqsad va vazifalari
haqida so‘z yuritiladi.Birinchi bo‘limda manbashunoslik fanining ayrim nazariy
masalalari bayon qilinib, asosiy e’tibor tarixiy manbalarni tasniflash va tahlil etish
masalalariga qaratilgan. Keyingi bo‘limlarda O‘zbekiston tarixining alohida davrlari,
ya’ni eng qadimgi zamondan to mustaqillik davriga qadar talluqli bo‘lgan yozma
manbalarning umumiy tavsifi beriladi.
Kitob’’Tarix’’ yo‘nalishi talabalari, ‘’O‘zbekiston tarixi’’ mutaxassisligi
bo‘yicha tahsil olayotgan magistrantlar hamda o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim
muassasalarida dars berayotgan tarix fani o‘qtuvchilari uchun mo‘ljallangan.
Muallif asarning kirish qismi ya’ni so‘zboshi qismida o‘z fikrlarini bildirib
o‘tgan. Jumladan, tarixiy manbalar bilan faqat tarixchilar emas, balki boshqa gumanitar
fan vakillari – antropologlar, etnologlar, faylasuflar, iqtisodchilar, tilshunoslar,
adabiyotshunoslar, sotsiologlar, psixologlar, siyosatshunoslar va boshqalar ham
shug‘ullanadi. Ularning barchasi o‘z fanining predmeti nimadan iborat ekanligini
anglash uchun tarixiy manbalarga murojaat etadilar, ulardan o‘zlari uchun kerakli
ma’lumotlarni odamlar yaratgan tarixiy manbalardan topadilar.
4

Tarixiy manbalar – bu turli davrlarda yaratilgan madaniyat namunalari
bo‘lib, ular insoniyat to‘plagan bilim va tarixiy tajribani o‘zida mujassam etadi.
Tarixchi yoki boshqa gumanitar fan vakili o‘z fani uchun muhim bo‘lgan manbalarni
izlab, ulardan o‘zini qiziqtirgan savollarga javob topadi. Manba bilan ishlash jarayonida
tadqiqotchi unda saqlangan ajdodlar ovozini eshita olishi, qo‘lga kiritgan ma’lumotlarni
fan va madaniyatning hozirgi darajasida idrok eta olishi kerak. 2
Tarixiy manbalar bilan ishlash har bir tadqiqotchidan maxsus bilim, ko‘nikma
va mahorat talab etadi. Shuning uchun ham tarixiy manbalar bilan ishlash haqida bilim
va ko‘nikma beradigan maxsus ko‘makchi tarix fani – manbashunoslik muhim
ahamiyat kasb etadi.
Mazkur darslik kitob tarixchi-talabalarning nazariy tayyorgarligi uchun ham,
gumanitar fan sohasida ilmiy-tadqiqot usullarini o‘rganish uchun ham g‘oyat zarur
bo‘lgan manbashunoslik fanini o‘rganishda yaqindan yordam beradi.
An’anaga ko‘ra, tarix fanida manbalar aksariyat hollarda biron-bir mamlakat
yoki davrga bog‘liq holda o‘rganiladi. Mazkur darslik ham mamlakatshunoslik
yondashuvi asosida yozilgan. Bunday yondashuv tadqiqotchini O‘zbekiston tarixiga
doir asosiy manbalarni umumiy tarzda tavsiflashga undaydi. Bu, albatta, g‘oyat muhim
va dolzarb vazifa hisoblanadi. Ammo hozirgi zamonda shu narsa ayon bo‘lmoqdaki,
biron davr yoki mintaqa tarixini keng jug‘rofiy va xronologik doirada, ilmiy
tadqiqotlarning komarativ (qiyosiy) usullaridan foydalangan holda o‘rganish maqsadga
muvofiqdir. Hozirgi kunda gumanitar fanlar uchun (garchi ularning tadqiqot predmeti
bir-biridan farq qilsa-da) yagona tadqiqot obyektiga aylanmoqda. Bu esa fanlararo
tadqiqotlarga, fanlarning integratsiyalashuviga, shuningdek, qiyosiy-tarixiy usullarni
qo‘llash uchun zamin yaratadi.
Birinchi bo‘limda tarixiy manbalar haqida umumiy tushuncha berish
barobarida, manbashunoslikning fan sifatida shakllanish jarayoni ochib berilgan hamda
fanning predmeti, obyekti, maqsad va vazifalari bayon etilgan. Mazkur bo‘limda
manbashunoslik fanining ayrim nazariy muammolari, jumladan, manbalarni tasniflash
2
Arslonzoda R.A. Manbashunoslik: Bakalavriatning tarix yo’nalishi talabalari uchun darslik – Farg’ona:’’Classic’’
nashiryoti,2022.
5

va ularni tahlil etish usullari yoritiladi. Darslikning keying bo‘limlarida O‘zbekiston
tarixining turli davrlariga oid manbalarning tahlil etish jarayonida bo‘lajak tarixchilarga
konkret material asosida manbashunoslik tahlili usullarini qo‘llash o‘rgatiladi.
O‘quv materialini bayon etishda talabalarning O‘zbekiston tarixiga doir
asosiy faktografik ma’lumotlarni bilishlarini hisobga olindi. Shu boisdan darslikda tilga
olingan tarixiy voqealarga izoh berilmaydi, O‘zbekiston tarixi kursidan ma’lum bo‘lgan
tarixiy voqealar va shaxslar to‘g‘risida biografik ma’lumotlar keltirilmaydi.
Kitobda har bir bobning boshlanishida kalit so‘zlar ro‘yxati berilgan.
Talabalar matn ustida ishlash jarayonida ushbu so‘zlarning ma’nosini anglab olishlari
darkor. Bobning so‘ngida esa ma’ruza va seminar mashg‘ulotlari jarayonida
qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan pedagogik texnologiyalar tavsiya qilinmoqda. Shu yerda
o'rganilgan o‘quv materialini mustahkamlash uchun nazorat savollari va topshiriqlar
berilmoqda. Manbalar va adabiyotlar ro‘yxatini kitobning oxirida emas, balki
talabalarga qulay bo‘lishi uchun har bir bobning so‘ngida berish maqsadga muvofiq
deb topildi.
Mazkur darslik ilk marotaba 2019-yilda rus tilida nashr etildi hamda ilmiy
jamoatchilik va talabalar tomonidan iliq kutib olindi. Ayni vaqtda hamkasblar va tolibi
ilmlar kitobning o‘zbekcha variantini nashr etishni taklif etdilar. Ushbu istaklarni
inobatga olib, darslikni yangi ma’lumotlar bilan boyitib, o‘zbek tilida nashr etish
maqsadga muvofiq deb topildi. Kitobning yangi nashrini tayyorlashda yosh olimlar –
dotsent O.M.Mahmudov, tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktorlari N.M.Hamayev,
S.B.Hakimova va S.B.Yuldashevlar taqdim etgan materiallardan ham foydalanildi.
Ushbu darslikni chop etishda mas’ul muharrir etib, tarix fanlari doktori,
professor M.M.Is’hoqov, taqrizchilar etib, tarix fanlari doktori, dotsent B.A.Usmonov
va tarix fanlari nomzodi, dotsent A.A.Erqo‘ziyev tayinlandi.
Darslik 2022-yilda Farg‘onada ‘’Classic’’ nashriyoti tomonidan nashr etildi.
Darslikning asosiy mazmun va mohiyatiga to‘xtaladigan bo‘lsak, darslik
beshta bo‘limdan iborat. Birinchi bo‘lim manbashunoslik nazariyasiga, ikkinchi bo‘lim
O‘rta Osiyoning qadimgi tarixiga oid yozma manbalar, uchinchi bo‘lim O‘rta
Osiyoning o‘rta asrlar tarixiga oid yozma manbalar, to‘rtinchi bo‘lim O‘rta Osiyoning
6

xonliklar davri tarixiga oid yozma manbalar, beshinchi bo‘lim esa O‘zbekistonning
yangi va eng yangi tarixiga oid yozma manbalarga bag‘ishlangan. Birinchi bo‘limda
tarixiy manbalar haqida dastlabki tushuncha berib o‘tilgan. Ya’ni insoniyat tarixini
o‘rganishda tarixiy manbalar hal qiluvchi ro‘l o‘ynaydi. Imoratni qurilish
materiallarisiz qurib bo‘lmaganidek, o‘tmishni ham tarixiy manbalarsiz o‘rganib
bo‘lmaydi.
Odamlar o‘zlarining ijtimoiy-tarixiy faoliyati jarayonida uzluksiz ravishda
hayotiy tajriba orttirib, uni keying avlodlarga qoldiradilar. Buning uchun ular turli
buyum, inshoot, hujjat, yozuv, rasm yoki asarlar yaratib, axborotni moddiy obyektlar
shaklida kodlashtiradilar. Tarixiy manbalar va manbashunoslikning mohiyatini anglash
uchun bu g‘oyat muhim jihat hisoblanadi. Tarixiy manbalar – bu insonning qo‘li va aql-
zakovati bilan yaratilgan barcha predmetlar va asarlar majmuidir. Manbashunoslik esa
ana shu axborot manbalarni orqali bizni qurshab turgan olamni anglash vositasidir.
Tarixiy manbalar deganda inson va kishilik jamiyati o‘tmishini o‘zida aks ettirgan
moddiy va ma’naviy madaniy yodgorliklari tushuniladi.
Shu bilan bog‘liq holda, manbashunoslik uchun ‘’madaniyat’’
tushunchasining ma’nosini aniqlash muhimdir. Madaniyat – bu tabiat emas, balki
insonlar yaratgan barcha moddiy va ma’naviy boyliklar yig‘indisidir.
Tarixiy manbalarni 2 ta asosiy guruhga bo‘lishimiz mumkin: 1) moddiy
madaniyat predmetlari va 2) ma’naviy madaniyat yodgorliklari. Moddiy madaniyat
predmetlari – bu mehnat qurollari, binolar, turar-joylar, mudofaa va sug‘orish
inshootlari, aloqa vositalari, uy-ro‘zg‘or buyumlari, kiyim-kechaklar, qurol-aslaha va
boshqa insonning hayoti va faoliyati uchun zarur bo‘lgan moddiy ashyolardir. Moddiy
(ashyoviy) manbalarni o‘rganish ulkan ahamiyatga ega, chunki odamlar hayotining
moddiy shart- sharoitlarini bilmay turib, jamiyat tarixini o‘rganish mumkin emas.
Moddiy yodgorliklar bilan bir qatorda ma’naviy madaniyat yodgorliklari
ham mavjud. Ular qatoriga ming yillar davomida vujudga kelgan til, xalq og‘zaki ijodi,
san’at asarlari, kuy va qo‘shiqlar yozma manbalardir.
Shubhasiz, moddiy va madaniy yodgorliklar o‘zaro chambarchas
bog‘liqdir. Buyum va matn mushtarak tarzda mavjud bo‘lib, manbaning moddiy va
7

ma’naviy jihatlari bir-birini to‘ldiradi. Ustida matn bitilgan yo real predmetning tasviri
tushirilgan buyum, kitob yoki qo‘lyozmaning moddiy fakturasi – bularning hammasi
manbadagi moddiy va ma’naviy jihatlarning o‘zaro aloqadorligiga misol bo‘la oladi.
Moddiy va ashyoviy yodgorliklar ko‘p hollarda jamiyatning ma’naviy holati, ya’ni,
ilm, maorif, adabiyot va san’atning rivojlanish darajasinin belgilab beradi.
Yozuvning vujudga kelishi va rivojlanishi bilan madaniy yodgorliklarning
yangi muhim guruhi – yozma manbalar paydo bo‘ldi. Insoniyatning so‘nggi 5-6 ming
yillik tarixini to‘liq va har tomonlama o‘zida mujassam etgan eng asosiy manbalar
yozma yodgorliklar hisoblanadi.
O‘tgan zamonlarda odamlar yozma yodgorliklarni turli predmetlarga –
qoyalar, taxtachalar, spool, pergament, metal buyumlar va hatto matolarga yozganlar.
Qog‘ozning kashf etilishi, keyinchalik esa kitob bosishning ixtiro qilinishi tufayli
yozma manbalarning miqdori keskin oshdi. Ularning hammasi ham bizning
davrimizgacha yetib kelmadi, ammo bundan qat’I nazar, yozma manbalar o‘tmishni
o‘rganishda asosiy o‘rin egallaydi.
XIX-XXI asrlarda tarixiy manbalarning yangi turlari vujudga keldi. Fan va
texnikaning rivojlanishi davriy matbuot(gazeta va jurnallar), foto, kin ova fono
hujjatlar, virtual manbalarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Hozirgi kunga qadar
saqlanib tarixiy manbalarning barcha turlaridan mushtarak tarzda foydalanish kishilik
jamiyati tarixini imkon qadar chuqurroq o‘rganish imkoniyatini beradi.
Darslikda manbashunoslik fanining vujudga kelishi va shakllanishiga ham
to‘xtalib o‘tilgan. Jumladan, manbashunoslik fani o‘z tarixiga ega. O‘rta asrlardayoq
diniy, ilmiy, adabiy kitoblar va qo‘lyozmalarni o‘qish madaniyatning ajralmas qismiga
aylangan. Bunday kitoblarga odamlar alohida ehtirom bilan qarashar, ularda pinhon
bo‘lgan ma’nolarni tushunish uchun qayta-qayta o‘qir edilar. Shu tariqa, ziyoli
kishilarda qadimgi asarlarni tushuna olish, ularning asl nusxalarini ajrata bilish,
asarning qimmatdorligini aniqlash ko‘nikmalari shakllanib bordi.
Asarga tarixiy manba sifatida qarash haqidagi ta’limot ilk marotaba taniqli
nemis ilohiyotshunos va faylasuf olimi Fridrix Shleyermaxer (1768-1834) tomonidan
ilgari surildi. U o‘zining ‘’Germenevtika va tahlil, xususan ularning Yangi Ahdga
8

munosabati to‘g‘risida’’nomli asarida manbani o‘rganishda ikki tomonlama yondashuv
zarurligini ta’kidlaydi. Ularning biri germenevtika (yunoncha ‘’hermeneutikos’’-talqin
etish)- matnni talqin etish san’ati, ikkinchisi esa tanqidiy tahlil haqidagi ta’limotdir.
Germenevtika to‘g‘risidagi ta’limotni u ‘’o‘zgalar nutqini tushunish san’ati deb
baholadi. Tanqidiy tahlil xususida Shleyermaxer quydagilarni qayd etadi: manbani
tanqidiy tahlil etish vazifasi tadqiqotchi matnda ‘’bo‘lishi lozim bo‘lmagan holatlar’’ni
payqaganida ko‘ndalang bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, tadqiq etilyotgan manbada
qandaydir xatolik borligi oshkor bo‘lsa, uni tanqidiy o‘rganish zarur bo‘ladi. U
manbada mavjud nuqsonlarni mexanik xatolar va asar muallifining xatosi kabilarga
ajratadi. Shleyermaxaer asosiy e’tiborini tanqidiy tahlil masalasiga, aniqrog‘i, asarning
asl yoki ko‘chirma nusxa ekanligini aniqlashga qaratadi. Ayni vaqtda u manbadagi
ma’lumotlarning ishonchliligi belgilash kabi murakkab masalaga yetarli e’tibor
bermaydi. Ammo bundan qat’I nazar, uning ‘’germenevtika’’ va ‘’tanqidiy tahlil’’ kabi
tushunchalarning ma’nosi ochib berganligi ijobiy ahamiyatga ega bo‘ldi.
Tarixiy manbalar bilan ishlash nazariyasiga yana bir nemis olimi –
Leopold fon Ranke (1795-1886) katta hissa qo‘shdi. U G‘arbiy Yevropaning XVI-XVII
asrlar siyosiy tarixiga bag‘ishlangan asarlarida manbalarni tanqidiy o‘rganish
zarurligini qayd etib, ‘’tarix qanday kechgan bo‘lsa, uni xuddi shunday yozish’’
kerakligini ta’kidlaydi. 3
Uning bu fikrini shogirdlari orginal manbalarni toppish, ularni
o‘rganish va ulardagi ma’lumotlarning to‘g‘riligini tekshirish kerak, degan ma’noda
qabul qiladilar.
Bundan tashqari darslikda manbashunosliklning fan sifatida shakllanishi va
uning maqsad va vazifalari haqida ham so‘z borgan. Masalan, yuqorida ta’kidlab
o‘tganimizdek, manbalar tarix fanining asosini tashkil etadi. Manbalar bo‘lmasa, tarix
fani rivojlanmaydi, o‘zining ijtimoiy funksiyalarini bajara olmaydi. Shuning uchun
tarixchilar Geradotdan boshlab tarixiy manbalarni tadqiq etish usullarini ishlab
chiqishga harakat qilganlar. Tarix fanining rivojlanib borishi jarayonida manbalar bilan
ishlashning amalda qo‘llanilgan shakl va uslublarini bir tizimga solish zarur bo‘lib
3
Арслонзода Р.А. Источники новейшей истории Узбекистана // "Тарихий манбашунослик, тарихнавислик,
тарихий тадқиқотлар методлари ва методологиясининг долзарб масалалари" мавзусидаги республика IX
илмий конференциясининг материаллари. – Т., 2017. – Б. 14-23.
9

qoldi. Bu hol oxir-oqibat maxsus ko‘makchi tarix fani – manbashunoslikning paydo
bo‘lishiga olib keldi.
Manbashunoslik – bu ko‘makchi tarix fani bo‘lib, tarixiy manbalarni
o‘rganish va ulardan foydalanishning nazariyasi va uslubiyotini ishlab chiqadi.
Manbashunoslik manbalarni tasniflash, ularning yaratilish joyi va vaqti,
muallifi, ularda keltirilgan ma’lumotlarning to‘g‘riligi va to‘liqligini aniqlash,
manbalarni tahlil etish usullarini ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi. Manbashunoslik
fani obyekti va predmetiga ega. Tarixiy manba sifatida e’tirof etilgan barcha hujjatlar
va asarlar majmui manbashunoslikning obyektini tashkil etadi. Manbashunoslik
fanining predmeti – bu yozma tarixiy yodgorliklarni tadqiq etish va ularning manbaviy
ahamiyatini aniqlashdir.
Tadqiqot obyekti sifatida tarixiy manbalar ularni o‘rganayotgan subyektlar,
ya’ni tadqiqotchilardan mutlaqo mustaqildir, chunki manbalar boshqa davrda va boshqa
maqsadlarda yaratilgan. Barcha manbalar insonning tabiat va jamiyat, uning siyosiy
strukturasi bilan o‘zaro hamkorligi mahsuldir. Shu bilan birga, manbalar ularni
yaratgan insonning niyat va maqsadi, imkoniyati, ruhiy motivatsiyasi haqida, ijodkor
shaxs ixtiyoridagi moddiy va texnik vositalar to‘g‘risida tasavvur hosil qilish
imkoniyatini beradi.
Manbashunoslik insonlar tomonidan ongli ravishda, ma’lum bir maqsad
bilan yaratilgan, o‘z davri va madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlarini o‘zida
mujassam etgan yaxlit asarlarni o‘rganadi. Manbalarni o‘rganish jarayonida
manbashunoslik fani ulardan turli ijtimoiy mazmunga ega ma’lumotlarni sug‘irib olish,
ularning to‘g‘riligini tekshirish , talqin etish usullari hamda mazkur asarga o‘z
davrining madaniy hodisasi sifatida baho berish mezonlarini ishlab chiqadi .
Shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki , har qanday yozma yodgorlik ham to‘g‘ri
manoda tarixiy manba bo‘la olmaydi . Tarixiy manba bo‘lish uchun u albatta o‘t,ish
tog‘risida ma’lum axboroni o‘zida mujassam etishi shart . Shunday qilib, tarixiy
manbalar doirasini aniqlash uchun eng avvali ularning mazmuniga e’tibor qaratish
lozim .
10

Manbalar bilan ishlash jarayonida nazariya , metodika va amaliyot yaxlit
tarzda, o‘zaro bog‘liq holda namoyon bo‘ladi .
Mаnbаlаrni tаhlil etish tаriхiy tаdqiqоtlаr usullаrini egаllаshni tаqоzо
etаdi. Bundаy bilimlаrni bizgа nаzаriy mаnbаshunоslik bеrаdi. Nаzаriy
mаnbаshunоslik (yoki mаnbаshunоslik nаzаriyasi) bаrchа tаriхchi оlimlаr (ulаr
tаriхning qаysi sоhаsi yoki dаvri bilаn shug‘ullаnishlаridаn qаt’i nаzаr) qo‘llаydigаn
mаnbаlаr bilаn ishlаshnirng univеrsаl qоidа vа usullаrini ishlаb chiqаdi.
Tаriхchi оlim kоnkrеt yozmа yodgоrlikni, uning pаlеоgrаfik, lisоniy vа
bоshqа хususiyatlаrini o‘rgаnib, ushbu аsаr uni qiziqtirаyotgаn dаvr vа mаsаlа
bo‘yichа mаnbа bo‘lа оlishigа ishоnch hоsil qilishi dаrkоr. So‘ngrа mаnbаdа
kеltirilgаn mа’lumоtlаrning ishоnchli ekаnligini аniqlаsh lоzim. Buning uchun
ulаrni bоshqа mаnbаlаrdаgi mа’lumоtlаr bilаn sоlishtirish kеrаk hаmdа bilishning
mаntiqiy usullаrini qo‘llаsh lоzim. Shu yo‘l bilаn mаnbаdаgi mа’lumоtlаrning
ishоnchli yoki yolg‘оn ekаnligi to‘g‘risidа хulоsа chiqаrish mumkin.
Tаdqiqоtchi оldidа turgаn muhim vаzifа – bu turli tаriхiy mаnbаlаrdаn
mushtаrаk tаrzdа fоydаlаnishdir. Bittа yoki ikkitа mаnbа аsоsidа o‘tmishni
оbyеktiv, tеrаn vа аtrоflichа yoritish аmri mаhоldir. Tаriхiy tаdqiqоtning
qimmаtdоrligi uning ko‘p vа хilmа-хil mаnbаlаrdаn fоydаlаnilgаnligi bilаn
bеlgilаnаdi. Shundаy ekаn, tаriхchi-оlim mаvzuni tаdqiq etish jаrаyonidа bаrchа
mаnbаlаr bilаn tanishib chiqishi, ulаrni tаnqidiy ruhdа o‘rgаnib, ijоdiy idrоk etishi
tаlаb etilаdi.
Shuni hаm tа’kidlаsh kеrаkki, tаriх fаnining turli sоhаlаri, jumlаdаn,
O‘zbеkistоn tаriхi, qаdimgi dunyo tаriхi, o‘rtа аsrlаr tаriхi, yangi vа eng yangi tаriх
vа h., o‘z хususiy mаnbаshunоsligi gа egа. Hаttо O‘zbеkistоn tаriхining turli dаvrlаri
hаm fоydаlаnilаyotgаn tаriхiy mаnbаlаr jihаtidаn bir-biridаn fаrq qilаdi. Mаsаlаn,
O‘zbеkistоn tаriхining qаdimgi dаvrini o‘rgаnаyotgаn tаdqiqоtchilаr qаdimgi tillаr
(qаdimgi fоrs, so‘g‘d, хоrаzm vа bоshqа tillаr) ni bilishlаri tаlаb etilаdi. O‘rtа аsrlаr
tаriхini tаdqiq etаyotgаn оlimlаr esа ko‘pinchа qаdigi turkiy, аrаb, fоrs-tоjik vа eski
o‘zbеk tillаridа bitilgаn qo‘lyozmа mаnbаlаr bilаn ishlаydilаr. Dеmаk, tаdqiqоtchi
11

tillаrni bilishi vа kеng pаlеоgrаfik bilimlаrgа egа bo‘lishi dаrkоr.
Fаndа " mаnbаshunоslik аmаliyoti" dеgаn tushunchа mаvjud. Uning mаzmuni
shundаn ibоrаtki, mаnbаshunоslik sоhаsigа dоir ko‘nikmаlаr kоnkrеt tаriхiy
mаnbаlаr ustidа ishlаsh jаrаyonidа shаkllаnаdi vа mustаhkаmlаnаdi.
Yuqоridа tа’kidlаb o‘tilgаnidеk, оdаmlаrning mаqsаdli fаоliyati dаvоmidа
yarаtilgаn mаdаniyat оbyеktlаri (buyumlаr, inshооtlаr, yozuvlаr, hujjаtlаr, аsаrlаr,
tаsviriy sаn’аt аsаrlаri vа h.) ulаrni yarаtgаn оdаmlаr to‘g‘risidа, o‘shа dаvrdаgi
ijtimоiy munоsаbаtlаr хususidа mа’lumоtlаr berаdi. Shuning uchun insоn vа jаmiyat
hаqidа mа’lumоtlаr mаnbаsi bo‘lgаn mаdаniy merosni o‘rgаnish mаnbаshunоslik
fаnining аsоsiy vаzifаsidir.
Tаriхiy mаnbаshunоslik o‘z tаdqiqоt mеtоdlаrini ishlаb chiqdi. Bu mеtоdlаr
mаntiqаn o‘zаrо bоg‘liq bo‘lib, yagоnа tizim – mаnbаshunоslik fanining
mеtоdоlоgiyasini tаshkil etаdi. Shunday metodlar sirаsigа tizimli analiz va sintez
kabilar kiradi.
Bundan tashqari darslikda manbashunoslikning fanlararo aloqalariga ham
to‘xtalib o‘tilgan. Mаnbаshunоslik fаnini rivоjlаntirishning muhim shаrti – bu
fаnlаrаrо аlоqаlаrni yo‘lga qo‘yishdir. Mаnbаshunoslik o‘z оldigа qo‘ygаn kеng
ko‘lаmli vаzifаlаrni bаjаrish uchun hоzirgi zаmоn gumаnitаr fаnlаr to‘plаgаn
bilimlаrgа tаyanishi kеrаk. Аyni vаqtdа, mаnbаshunоslik insоn vа jаmiyat
to‘g‘risidаgi hаr qаndаy fаnning zаruriy kоmpоnеnti hisоblаnаdi. Mаnbаlаrgа
bаrchа gumаnitаr fаn nаmоyandаlаri – tаriхchilаr, sоtsiоlоglаr, psiхоlоglаr,
siyosаtshunоslаr, fаylаsuflаr, tilshunоslаr, аdаbiyotshunоslаr vа bоshqаlаr
murоjааt etаdilаr. Аmmо ulаrning hаr biri mаnbаgа birtоmоnlаmа, ya’ni o‘zining
kоnkrеt ilmiy qiziqishi nuqtаi nаzаridаn yondаshаdi. Bu hоl mаnbаshunоslikning
sеrqirrа fаnlаrаrо аlоqаlаrini bеlgilаb bеrаdi.
Mаnbаshunоslik tаhlili jаrаyonidа tаriхchi оlim bаrchа fаnlаrning
yutuqlаridаn unumli fоydаlаnishi dаrkоr. Gumаnitаr vа turdоsh fаnlаrning ilmiy
хulоsаlаri u yoki bu аsаrning tаriхiy yodgоrlik sifаtidа o‘rgаnishdа yaqindаn
ko‘mаk bеrаdi.
Tаniqli mеtоdоlоg Lyusеn Fеvr tаriхiy mаnbаlаr dоirаsini fаqаt yozmа
mаnbаlаr bilаn chеklаshgа qаrshi edi. U eski аvlоd tаriхchilаrni insоniyat tаriхining
12

ilk dаvrlаrini mаnbаlаr yo‘qligi yoki оzligi bоis o‘rgаnishdаn bоsh tоrtgаnlikdа
аyblаdi. Uning fikrichа, bu mаsаlаning yеchimi bоshqа turdоsh fаnlаr yutuqlаridаn
unumli fоydаlаnish bilаn bоg‘liqdir.
Mаnbаshunоslik аvvаlо tаriх bilаn uzviy bоg‘liqdir. Shuning uchun "tаriхiy
mаnbа" vа "tаriхiy mаnbаshunоslik" kаbi ibоrаlаr kеng qo‘llаnilаdi. Аyni vаqtdа
"tаriхiy mаnbаshunоslik" ibоrаsi bu fаn tаriх fаni nеgizidа vujudgа kеlgаnligi vа
rivоjlаngаnligigа ishоrаdir.
Hоzirgi kundа mаnbаshunоslik fаnining prеdmеti bo‘lgаn muаmmоlаr bilаn
t а yyorl а shd а ko‘m а k b е r а di. Shu mun о s а b а t bil а n t а ri х iy m а nb а l а rni o‘rg а nishning
k о mp а r а tiv (fr. “conparativus” qiy о siy) usull а rid а n f о yd а l а nish d о lz а rb а h а miyat
k а sb etmoqda.
Bu birinchi g а ld а ijtim о iy-t а ri х iy j а r а yonning y е vr о p а s е ntristik m о d е lid а n
gl о b а l, ko‘p v е kt о rli m о d е lg а o‘tilishi bil а n b о g‘liqdir. Ushbu mu а mm о l а rni
k о mp а r а tiv t а dqiq о t usuli, ya’ni siviliz а tsiya v а j а miyat tipl а rini bir-birig а
s о lishtirish, t а biiy v а m а d а niy f е n о m е nl а rning umumiy v а o‘zig а хо s b е lgil а rini
qiyosl а sh о rq а ligin а h а l etish mumkin. А fsuski, h о zirgi kund а gum а nit а r f а nl а rd а
k о mp а r а tiv usull а r muhim o‘rin eg а ll а g а nich а yo‘q.
Yuq о rid а t а ’kidl а b o‘tilg а nid е k, m а nb а shun о slik t а dqiq о t usull а rini
qo‘ll а sh f а q а t t а ri х f а ni bil а n ch е kl а nm а ydi. Bu usull а rni s о tsi о l о giya,
siyos а tshun о slik, а ntr о p о l о giya, etn о l о giya, t а ri х iy psi хо l о giya, t а ri х iy g ео gr а fiya,
m а d а niyatshun о slik v а b о shq а gum а nit а r f а nl а rd а qo‘ll а sh ya х shi n а tij а l а r b е rishi
mumkin.
Fanlararo hamkorlikni m а nb а shun о slik v а t а ri х iy g ео gr а fiya f а nl а rining
o‘z а r о а l о q а l а ri mis о lid а ko‘rib chiqamiz. T а ri х iy g ео gr а fiya Buyuk jug‘r о fiy
k а shfiyotl а r, yangi hududl а rning о chilishi v а o‘zl а shtirilishini o‘zid а а ks ettirg а n
yozm а v а k а rt о gr а fik m а nb а l а rni o‘rganadi. So‘nggi yillаrdа geografiya fаnidа
yangi bir yo‘nаlish – kаrtоgrаfik mаnbаshunоslik vujudgа kеldi. Bu sоhаdа tаriхchi-
хаritаshunоslаr, gеоgrаf оlimlаr vа fаn-tехnikа tаriхi mutахаssislаri hаmkоrlikdа
fаоliyat оlib bоrmоqdаlаr. Kаrtоgrаfik mаnbаlаrni tаdqiq etishdа mаnbаshunоslik
usullаrining qo‘llаnilishi sаmаrаli nаtijаlаr bеrmоqdа.
13

Shundаy qilib, mаnbаshunоslik ko‘mаkchi tаriх fаnlаridаn biri bo‘lib, tаriх vа
bоshqа gumаnitаr fаnlаr bilаn yaqin аlоqаdоrlikdа rivоjlаnib bоrmoqda.
Mаnbаshunоslik gumаnitаr fаnlаrning umumiy nаzаriy-mеtоdоlоgik tаmоyillаrigа
tаyanib, o‘zining tаdqiqоt usullаrini tаkоmillаshtirib bоrаdi vа аyni vаqtdа insоn vа
jаmiyat to‘g‘risidаgi fаnlarni o‘zigа хоs vоsitаlаr bilаn bоyitаdi.
Darslikning muhim jihatlaridan yana biri unda tarixiy manbalarni tasniflab
o‘tilganligidadir. Jumladan, mаnbаlаr insоnlаrning mаqsаdli fаоliyati jаrаyonidа
yarаtilib, mоddiy shаklgа egа buyum, birоn-bir ijtimоiy yoki shахsiy ehtiyojni
qоndiruvchi vоsitа sifаtidа nаmоyon bo‘lаdi. Prеdmеt yoki аsаrning аnа shu jihаti,
ya’ni ulаr nimа mаqsаddа yarаtilgаni vа qаndаy vаzifаni аdо etishi mаnbаlаrni
tаsniflаsh uchun аsоs bo‘lib хizmаt qilаdi. Insоnning qo‘li vа аql-zаkоvаti bilаn
yarаtilgаn hаr qаndаy buyum yoki аsаr аmаliy аhаmiyatgа egа. Ammo ularni
yarаtgаn insоn kеlаjаkdа bu buyum yoki аsаr tаriхiy mаnbа bo‘lishini хаyoligа hаm
kеltirmаgan, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Insоn o‘zi yarаtgаn аsаrdа o‘z davrining
tехnikаviy, estеtik vа bоshqа jihаtlаri hamda ijtimоiy munоsаbаtlаr qаy darajadadа
аks etishi bilаn hаm qiziqmаgan, albatta.
Oldiga qo‘ygan niyati vа mаqsаdini аmаlgа оshirib, ijоdkоr o‘z аsаrigа
mа’lum shаkl vа mаzmun bахsh etgan. Bа’zаn u yarаtgаn buyum nоdir аsаr –
shedevr darajasiga ko‘tarilgan. Ammо аksаriyat hоllаrdа bundаy bo‘lmаgan, chunki
ijtimоiy ehtiyojlаr qаytа-qаytа tаkrоrlаngan vа ulаr nоdir buyumlаr оrqаli emаs,
bаlki оmmаviy mаhsulоtlаr hisоbidаn qоndirilgan.
Tаriхiy mаnbаlаrning хilmа-хilligi ulаrni tаsniflаshni tаqоzо etаdi.
Mаnbаlаrni tаsniflаsh mаsаlаsi mаnbаshunоslik fаni vujudga kelgan dаstlаbki
davrdаyoq ko‘ndаlаng bo‘ldi. Оldingi bоbdа qаyd etilgаnidеk, XIX аsrdа nеmis
оlimlаri I.G.Drоyzеn vа E.Bеrngеym tаriхiy mаnbаlаrni tаsniflаsh tizimini tаklif
etdilаr. Ulаr bаrchа tаriхiy mаnbаlаrni 2 tа katta guruhga bo‘ldilаr: 1) tаriхiy
qоldiqlаr vа 2) tаriхiy аn’аnаlаr. Manbashunoslar ushbu sxemaua ayrim
o‘zgartirishlar kiritgan holda, undan hоzirgi kungа qаdаr fоydаlаnib kеlmоqdаlаr.
Tаriхiy qоldiqlаr dеgаndа Bеrngеym bеvоsitа o‘tmish vоqеаlаrining mahsuli
14

bo‘lmish birlаmchi mаnbаlаrni nаzаrdа tutgan. Uning fikricha, tarixiy qoldiqlarga
moddiy (аshyoviy) yodgorliklar, lingvistik mа’lumоtlаr, urf-оdаtlаr, sаn’аt аsаrlаri,
hunаrmаndchilik mahsulotlari, qоnunchilik vа ish yuritish hujjаtlаri kаbi mаnbаlаr
kiradi. Tаriхiy аn’аnаlаr esa o‘tmishni bilvosita aks ettiradi: ularda vоqеаlаr ayrim
shaxslаr tomonidan bayon va talqin etiladi, mualliflar tarixiy hodisalarga o‘zlarining
shaxsiy, subyektiv bаhоlarini beradilar. Tarixiy an’analar, o‘z navbatida, 3 ta
qismdan iborat: оg‘zаki аn’аnа (qissа, hikоya, rivоyat, аsоtir, аfsоnа, lаtifа, qаnоtli
so‘zlаr, mаqоllаr), yozmа аn’аnа (tаriхiy yozuvlаr, shаjаrа dаrахti yo jаdvаli,
tаrjimаyi hоl, esdаliklаr, risоlаlаr, gаzеtаlаr) vа tаsviriy аn’аnа (tаriхiy shахslаr
surаtlаri, jug‘rоfiy хаritаlаr, shаhаrlаr tаrhi, rаsmlаr, tаsviriy sаn’аt vа
hаykаltаrоshlik asarlari).
Bugungi kundа yozmа mаnbаlаrni ulаrning tipi vа turigа qаrаb tаsniflаsh
nisbаtаn kеng tаrqаlgаn.
Tаriхiy mаnbаlаrning tipi dеgаndа ulаrning quyidаgi аsоsiy mаjmuаlаri
tushunilаdi: qоnunchilik hujjаtlаri, yuridik hujjаtlаr, ish yuritish hujjаtlаri, stаtistik
mа’lumоtlаr, dаvriy mаtbuоt mаtеriаllаri, mеmuаr аdаbiyotlаr vа hоkаzо.
Mаnbаlаrning hаr bir tipi o‘z nаvbаtidа kichikrоq bo‘lаklаr, ya’ni turlаrgа bo‘linаdi.
Mаnbа turi dеgаndа mustаhkаm umumiy bеlgilаrgа egа аsаrlаr mаjmui
tushunilаdi. Bu bеlgilаr mаzkur аsаrlаrning jаmiyatdа bir хil funksiyalаrni bаjаrishi
bоis vujudgа kеlаdi vа shаkllаnib bоrаdi.
Mаnbаlаrning u yoki bu turining vujudgа kеlishi jаmiyat tаrаqqiyotning
ehtiyojlаri bilаn bоg‘liqdir. Ijtimoiy ehtiyojlarning o‘zgarishi bois tarixiy
manbalarning shakl va janrlari ham o‘zgarib bordi. Mаsаlаn, qаdim zаmоnlаrdаn
оdаmlаrning bir-birigа ахbоrоt uzatish vоsitаsi хаtlаr, ya’ni epistоlyar mаnbаlаr
hisоblаnаdi. Hozirgi zamonda esa maktublar bilan bir qatorda telefon, faks va
internet aloqa va axborot yetkazishning muhim vositalari sanaladi.
Tarixiy mаnbаlаr аyrim turlаrining vujudga kelishi ijtimоiy munоsаbаtlаr
rivoji bilan bog‘liqdir. Masalan, individga mehnat qurоllаri vа ihlab chiqarish
vоsitаlаrigа egаlik qilish huquqini bеruvchi yuridik hujjаtlаrni olaylik. Mа’lumki,
ibtidоiy jаmiyatdа alohida shaxslarda bundаy huquq berilmagаn, chunki mehnat
15

qurollari butun jamoaning umumiy mulki hisoblangangan. Yuridik hujjatlarnung
vujudgа kеlishi хususiy mulkcnilikning pаydо bo‘lishi bilаn bоg‘liqdir.
Mаnbаlаrning bоshqа qator turlаri (yilnоmаlаr, хrоnikаlаr, хаritаlаr, chizmаlаr) ham
jamiyatda, ijtimоiy оngda ro‘y bergan o‘zgarishlar tufayli paydo bo‘ldi.
Tа’kidlаb o‘tilgаnidеk, mаnbаlаrning tiplаri оdаtdа bir nеchа turlаrgа bo‘linib
kеtаdi, lеkin ular o‘zining аsоsiy bеlgilаrni sаqlаb qоlаdi. Mаsаlаn, qоnunchilik
hujjаtlаri quyidаgi turlаrgа bo‘linаdi:kоnstitutsiyalаr, kоdеkslаr vа qоnunlаr.
Mеmuаr mаnbаlаr esа esdаliklаr, kundаliklаr, хаtlаr kаbi janrlarni o‘z ichiga olаdi.
Аlоhidа mаmlаkаt tаriхigа оid mаnbаlаrni tizimlаshtirish jаrаyonidа аyrim
yozmа yodgоrliklаr unikаl, nоyob manba ekаnligi аyon bo‘lаdi. Jumlаdаn, O‘rtа
Оsiyoning o‘rtа аsrlar tаriхigа оid mаnbаlаrni tаsniflаshdа "Tеmur tuzuklаri"ni
birоn-bir turgа kiritish qiyin, chunki ungа mоnаnd bоshqа mаnbаlаr yo‘qligi bоis bu
аsаr unikаl (yagоnа) хаrаktеr kаsb etаdi.
Nаzаriy mаnbаshunоslikning аsоsiy vаzifаsi fаqаtginа mаvjud tаriхiy
mаnbаlаrni turlаrgа bo‘lishdаn ibоrаt emаs. Eng muhimi – bu mаnbаlаrning
оmmаviy, tipik turlаrini аniqlаsh hаmdа ulаrni tаdqiq etishdа istiqbоlli metodlаr –
tizimlаshtirish, tаhlil etish, umumlаshtirish, kоmpаrаtiv usullаrdаn fоydаlаnishdir.
Yozmа tаriхiy mаnbаlаrning оmmаviy tiplаridаn biri qоnunchilik hujjаtlаri
hisоblаnаdi. Qоnunchilik hujjаtlаri turli shаkllаrdа nаmоyon bo‘lаdi. Mаsаlаn,
mаnifеstlаr, fаrmоnlаr, ustаvlаr, kоnstitutsiyalаr, qоnunlаr vа qоnunlаr kоdеksi
shulаr jumlаsidаndir. Qаdimgi Shаrq dаvlаtlаridа qоnunlаr pоdshоlаr nоmidаn
chiqаrilgan. Qаdimgi Yunоnistоn vа Rimdа esа qonunlarni хаlq mаjlisi qаbul
qilgаn. Pаrlаmеntning vujudgа kеlishi vа rivоjlаnib bоrishi bilаn qоnunlаrni qаbul
qilish оliy хаlq vаkillik оrgаnining funksiyasigа аylаndi. Qоnunchilik hujjаtlаri o‘tа
muhim tаriхiy mаnbаlаr sirаsigа kirаdi, chunki ulаr u yoki bu dаvlаtning ijtimоiy-
iqtisоdiy va siyosiy tuzumining ko‘zgusidir.
Shuni eslаtib o‘tish jоizki, o‘rtа аsrlаrdа musulmоn Shаrqidа, shu jumlаdаn
O‘rtа Оsiyodа, qоnunchilik аmаliyoti Yеvrоpа mаmlаkаtlаridаn jiddiy rаvishdа fаrq
qilgаn. Bu yеrdа dunyоviy qonunlar emаs, bаlki diniy, ya’ni shаriаt qоnunlаri аmаl
qilgаn. Qоnunlаr hukmdоrlаr tоmоnidаn jоriy etilmаgаn, ular Qur’оni Karim,
16

hаdislаr va tаniqli fаqihlаr (islоm qоnunshuinоslаri) аsаrlаridа o‘z аksini tоpgаn.
Qоnunchilik hujjаtlаri bilаn bir qаtоrdа o‘tmishni o‘rgаnishdа ish yuritish hujjаtlаri
muhim o‘rin egаllаydi. Hаmmа zаmоnlаrdа mаrkаziy vа mаhаlliy hоkimiyat
оrgаnlаri mаvjud bo‘lib, ulаr o‘z fаоliyati dаvоmidа turli hujjаtlаr y о rliql а r, q а r о rl а r,
f а rm о yishl а r, bildirishn о m а l а r, his о b о tl а r, ха b а rl а r, yo‘riqn о m а l а r, b а yonn о m а l а r,
st е n о gr а fik his о b о tl а r, а riz а l а r, iltim о sn о m а l а r, ха tl а r v а b о shq а l а r kir а di. Ul а rning
h а mm а si t а ri х iy q о ldiql а r bo‘lib, o‘tmishni o‘rg а nishd а birl а mchi а h а miyatg а eg а .
Ish yuritish hujj а tl а rid а butun m а ml а k а t v а uning а l о hid а mint а q а l а rid а gi а hv о l o‘z
а ksini t о p а di. А fsuski, q а dimgi d а vr v а o‘rt а а srl а r t а ri х ig а о id ish yuritish
hujj а tl а rining а s о siy qismi bizg а ch а y е tib k е lm а di. S а ql а nib q о lg а n hujj а tl а r а s о s а n
хо nlikl а r d а vri, R о ssiya imp е riyasi hukmr о nligi v а s о v е t d а vrig а , shuningd е k,
must а qillik d а vri t а ri х ig а t аа lluqlidir.
T а ri х iy m а nb а l а r tipl а rid а n biri m е mu а r а d а biyotl а rdir. M е mu а r а d а biyotl а r
d е g а nd а esd а likl а r, а vt о bi о gr а fiyal а r, kund а likl а r v а m а ktubl а r tushunil а di.
M е mu а r m а nb а l а r – bu z а m о nd о shl а rning o‘zl а ri ishtir о k etg а n y о ki guv о h bo‘lg а n
v о q еа l а r to‘g‘risid а y о zib q о ldirg а n hik о yal а ridir. 4
Esd а likl а r t а ri х iy m а nb а l а rning а l о hid а , o‘zig а хо s turini t а shkil et а di. Ul а r
b о shq а m а nb а l а rg а nisb а t а n t а l а y ustunlikl а rg а eg а . Juml а d а n, esd а likl а rd а
shund а y f а kt v а t а fsil о tl а r bo‘l а diki, ul а r b о shq а m а nb а l а rd а uchr а m а ydi. Bund а n
t а shq а ri, esd а likl а r o‘qish o‘sha d а vr ruhini his etish imk о niyatini b е r а di. M е mu а r
а d а biyotl а rning m а nb а sif а tid а gi а h а miyati shul а r bil а n yarаtgаnlar.
4
. Арслонзода Р.А. Источниковедение: Учебник. – Т.: Навруз, 2019
17

II BOB. TARIX FANLARI DOKTORI, DOTSENT BAHRIDDIN
USMONOV ASARLARINING O‘ZBEK MANBASHUNOSLIGIGA
QO‘SHGAN HISSASI
II.1. “Farg‘ona vodiysi Amir Temur va Temuriylar davrida’’ nomli
monografiyasi manbashunoslik fani uchun ahamiyat i .
Bahriddin Usmonovning “ Farg ‘ ona vodiysi Amir Temur va Temuriylar
davrida ’’ nomli monografiyasi manbashunoslik fani uchun muhim ahamiyatga
egadir .
Ushbu monografiyada Amir Temur davlati tashkil topishi arafasida
Farg ‘ onadagi siyosiy vaziyat , vodiyning ushbu davlat tarkibiga kiritilishi ,
Farg ‘ ona ulusining ta ’ sis etilish sabablari , natijalari , bu jarayonlarda Umarshayx
va Iskandar mirzolarning o ‘ rni , Amir Temur vafotidan keyin vujudga kelgan
siyosiy vaziyatning , xususan , markaziy hokimiyat zaiflashuvining vodiyga
ta ’ siri , Farg ‘ onaning ijtimoiy ‐ iqtisodiy , madaniy taraqqiyoti kabi masalalar
tadqiq etilgan .
Dunyo bo ‘ ylab tobora kuchayib borayotgan globallashuv sharoitida o ‘ z
o ‘ rni va mavqeiga ega bo ‘ lish , uni milliy urf ‐ odat , an ’ analar asosida
mustahkamlab borish har bir davlat va millat uchun muhim masala bo ‘ lib
qolmoqda . Bunday sharoitda Amir Temur va temuriylar davri davlatchilik
tarixini o ‘ rganish , ijtimoiy ‐ iqtisodiy , madaniy taraqqiyotga olib kelgan asosiy
omillarni ilmiy tadqiq etish , ulardan bugungi kun sharoitida samarali foydalanish
uchun amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqish tarix fani oldida turgan dolzarb
vazifalardan biridir .
Geostrategik joylashuviga ko ‘ ra , Markaziy Osiyoning eng yirik o ‘ lkalari
bo ‘ lmish Movarounnahr hamda Yettisuv va Sharqiy Turkistonning
chegaralarida joylashgan Farg ‘ ona vodiysi Amir Temur va temuriylar davrida
ham muhim mintaqalardan biri edi . Farg ‘ ona Amir Temur va temuriylar
davlatining ijtimoiy ‐ siyosiy hayotida , Mo ‘ g ‘ uliston davlati bilan olib borilgan
munosabatlarda alohida o ‘ rin tutgan . Shuning uchun mazkur davrdagi
18

Farg ‘ onaning siyosiy , ijtimoiy ‐ iqtisodiy va madaniy taraqqiyotini o ‘ rganish
Markaziy Osiyo mintaqasida yuz bergan tarixiy jarayonlarni hududlararo
ta ’ sirini mohiyatan anglash imkonini beradi . Shuningdek , mintaqadagi ushbu
jarayonlarni Farg ‘ ona vodiysi misolida tahlil etish mazkur masalalarni jahon
tarixshunosligida yangi yo ‘ nalish sifatida e ’ tirof etilayotgan mikrotarix nuqtai
nazaridan tadqiq etilishiga olib keladi . Bugungi kunda xorij tarixshunosligida
Amir Temur va temuriylar davri tarixini o ‘ rganishga bag ‘ ishlangan ko ‘ plab
ilmiy tadqiqotlarning olib borilayotganligi ham ushbu mavzuning xalqaro
miqyosdagi o ‘ rni va dolzarbligini ko ‘ rsatadi .
O ‘ zbekistonda amalga oshirilgan tadqiqotlar asosan Temuriylar
davlatining umumiy tarixini o ‘ z ichiga olib , ularda yirik shaharlarda shakllangan
madaniy markazlar taraqqiyoti o ‘ z aksini topgan . Bu borada temuriylar
saltanatining sharqiy chegarasida muhim geosiyosiy o ‘ ringa ega bo ‘ lgan
Farg ‘ ona vodiysi tarixiga bag ‘ ishlangan ilmiy ishlarning asosiy qismi XV
asrning so ‘ nggi choragini qamrab oluvchi boburshunoslik tadqiqotlari bilangina
cheklanib qolganligi Farg ‘ ona vodiysining Amir Temur va temuriylar davri
tarixini o ‘ rganish zaruriyatini tug ‘ dirmoqda . 5
Ayni jihatlarga ko ‘ ra , monografiyada Amir Temur davlati tashkil topishi
arafasida Farg ‘ onadagi siyosiy vaziyat , vodiyning ushbu davlat tarkibiga
kiritilishi , Farg ‘ ona ulusining ta ’ sis etilish sabablari , natijalari , bu jarayonlarda
Umarshayx va Iskandar mirzolarning o ‘ rni , Amir Temur vafotidan keyin vujudga
kelgan siyosiy vaziyatning , xususan , markaziy hokimiyat zaiflashuvining vodiyga
ta ’ siri , Farg ‘ onaning ijtimoiy ‐ iqtisodiy , madaniy taraqqiyoti kabi masalalar tadqiq
etildi .
O ‘ zbekiston Respublikasini 2017 ‐ 2021 yillarda rivojlantirishning Harakatlar
strategiyasida alohida hududlarni barqaror rivojlantirish bo ‘ yicha dasturlar qabul
qilish va uning ijrosini ta ’ minlash vazifalari yuklatilgan . Hududlarni
rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish va ijrosini ta ’ minlashda ushbu
5
Bahriddin Usmonov. Farg’ona vodiysi Amir Temur va temuriylar davrida: monografiya; ilmiy nashr;
Farg‘ona: “Farg‘ona” nashriyoti, 2019.
19

makondagi tarixiy taraqqiyot xususiyatlarini bilish hamda undan samarali
foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi . Hududlarda mahalliy va xalqaro
turizmni rivojlantirish borasida tarix fanida olib borilgan ilmiy tadqiqotlarning
natijalaridan ijodiy foydalanish sohani taraqqiy ettirishning muhim shartlaridan
biridir .
Shuningdek , tadqiqot natijalari Amir Temur va temuriylar davri tarixini
o ‘ rganish bo ‘ yicha o ‘ tkaziladigan ilmiy izlanishlarda hamda « O ‘ zbekiston
tarixi », « SHarq allomalarining ilmiy merosi », « O ‘ rta Osiyo allomalarining ilmiy
merosi va tasavvuf tariqatlari tarixi » fanlari , « Amir Temur va temuriylar davri
tarixi », « Farg ‘ ona vodiysining o ‘ rta asrlar davri tarixi » kabi maxsus kurslar
bo ‘ yicha darslik va o ‘ quv qo ‘ llanmalarning mukammallashuviga xizmat qiladi .
Tadqiqot natijalarining yuzaga chiqishida o ‘ zlarining ilmiy maslahatlari bilan
qo ‘ llab ‐ quvvatlagan ustozlar akademik , tarix fanlari doktori , professor
D . Y . Yusupova , tarix fanlari doktori professor A . Ahmedov va tarix fanlari
nomzodlari R . Arslonzoda , N . Xidirovalardir .
Ushbu monografiyada asosan , quydagi masalalarga to‘xtalib o‘tilgan , ya ’ ni
1. Farg ‘ ona vodiysining Amir Temur va Temuriylar davridagi tarixi haqida
ma ’ lumot beruvchi yozma manbalar asosan tarixiy , memuar asarlar ,
manoqiblar , tazkiralar hamda turli xil rasmiy hujjatlardan iborat bo ‘ lib ,
fors , turkiy , arab tillarida bitilgan . Yozma manbalarda asosan Temuriylar
davlatining markaziy shahar va viloyatlaridagi tarixiy voqealar yoritilgan.
Ularda saltanatning sharqiy chegaralarida joylashgan Farg‘ona vodiysiga
tegishli ma’lumotlar kam uchraydi. Mavjudlari ham ayrim yirik voqeliklar
kontekstida keltirilib, mantiqiy izchillik etishmaydi. Tarqoq holdagi
ma’lumotlarni matnlardan jamlab, qo‘shni hududlardagi va markaziy
viloyatlardagi tarixiy voqeliklar bilan qiyosiy tahlil etib, ma’lum bir fikr ‐
mulohazalar bildirish imkoniyati tug‘iladi. Amir Temur va temuriylar davri
tarixiy manbalarida Farg‘ona vodiysi haqidagi ma’lumotlarning kamligi va
tarqoqligi, ularga nisbatan tanqidiy yondashuvni hamda samarali
20

foydalanishni talab qiladi.
2. Vodiyga nisbatan Farg‘ona so‘zini qo‘llash Amir Temur va temuriylar
davrida yozilgan tarixiy asarlarda kam uchraydi. Asosan O‘zgand, O‘zjand,
Andigon, Andugon, Andijon kabi toponimlar qo‘llanilganligi matn
mazmunidan kelib chiqib, ushbu so‘zlar vodiy yoki aynan bir shahar nomi
sifatida keltirilayotganligiga e’tibor qaratish zaruriyatini tug‘diradi.
Farg‘ona atamasi asosan Temuriylar davlatining so‘nggi yillariga oid
tarixiy manbalarda qo‘llanilgan. Manbalarda vodiy tarixiga oid
ma’lumotlarning ko‘lami va mazmunan boylik salohiyati bir xil emas.
Har ikki «Zafarnoma»da Farg‘ona tarixiga oid xabarlar kam uchraydi.
Muiniddin Natanziyning «Tarixi Muiniy», Ibn Arabshohning «Ajoib al
maqdur fi tarixi Taymur» asarlarida voqealar nisbatan batafsil hikoya
qilingan bo‘lsa ‐ da, ayrim voqealar haqida umuman so‘z yuritilmagan. Ayni
shu holatni Temuriylar davriga oid manbalarda ham kuzatish mumkin. Bu
esa har bir tarixiy manbadagi ma’lumotlar tadqiqot uchun muhim
ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi.
3. XV asrning o‘rtalaridagi tarixiga oid maxsus ilmiy izlanishlar olib
borilmaganligini ko‘rsatadi. Farg‘onaning XV asr ikkinchi yarmi va XVI
boshlaridagi tarixi bo‘yicha bir qator tadqiqotlar olib borilgan bo‘lsa ‐ da,
ularda asosiy e’tibor Zahiriddin Muhammad Bobur mirzo faoliyatini
yoritishga qaratilgan bo‘lib, Boburshunoslik tadqiqotlari hisoblanadi.
SHuningdek, ayrim tadqiqotlarda bahstalab fikr ‐ mulohazalar, xronologik
noaniqliklar ham uchraydi. Mavzuning tarixshunoslik tahlili Amir Temur
va temuriylar davrida Farg‘onaning siyosiy, iqtisodiy va madaniy
taraqqiyoti masalasi hozirgacha yaxlit, tizimli ravishda o'rganilmaganligini
ko'rsatadi.
4. Mavjud tarixiy manbalarlardagi ma’lumotlar va ilmiy adabiyotlarda
berilgan xulosalar tahlili Amir Temur davlati tashkil topishi arafasida
Farg‘ona vodiysining g‘arbiy qismi Movarounnahr tarkibidagi Xo‘jand
21

bekligi, markaziy va sharqiy qismlari esa Mo‘g‘uliston davlati tasarrufida
ekanligi, Xo‘jand bekligi o‘zaro urushlar avj olgan sharoitda Mo‘g‘uliston
bilan qo‘shni hudud sifatida nafaqat o‘z mavjudligini saqlab qolib, balki
o‘z mavqeini mustahkamlashga erishganligini ko‘rsatdi.
5. 1369 ‐ 1370 yillarga kelib Movarounnahrda Amir Temur mavqeining
keskin kuchayishi, mo‘g‘ul amirlarining Toshkent viloyatida hamda
vodiyning shimoliy va sharqiy qismlarida o‘z hukmronliklarini o‘rnatishi
natijasida Xo‘jand bekligi kuchsizlanib, Amir Temur hukmronligini tan
olgan va uning davlati tarkibiga kirgan. Farg‘ona vodiysi va Toshkent
vohasining Movarounnahr markazidan uzoqligi, shuningdek, Amir Temur
davlatining raqiblari Oq O‘rda, ayniqsa, Mo‘g‘uliston bilan chegaradoshligi
bu erda markazlashtirish siyosatiga qarshi bo‘lgan siyosiy kuchlarning
to‘planishiga olib keldi. Shu boisdan mazkur hududlarni Temur davlatiga
to‘la bo‘ysundirish tashqi siyosatdagi g‘alabalarga bog‘liq holda kechroq
amalga oshdi.
6. Farg‘onaning g‘arbiy qismida mavjud bo‘lgan Xo‘jand bekligidan
tashqari uning markaziy va sharqiy qismlarida Andijon viloyati tashkil
etildi. Amir Temur tomonidan 1375 ‐ 1376 yillarda Mo‘g‘ulistonga qarshi
olib borilgan harbiy yurishlar ushbu ko‘chmanchi davlatning harbiy
qudratini birmuncha sindirdi va Movarounnahrning shimoli ‐ sharqiy
hududlari, jumladan, Farg‘ona vodiysi xavfsizligini ta’minlashda hamda
uning Amir Temur davlati tarkibiga so‘zsiz to‘liq kiritilishida muhim ro‘l
o‘ynadi.
7. 1376-yili Movarounnahrning sharqiy viloyatlarida Amir Temur
davlatiga qarshi ko‘tarilgan isyon bostirilgach, Farg‘onada navbatdagi
ma’muriy o‘zgarishlar o‘tkazildi. Xo‘jand bekligi va Andijon viloyati
o‘rnida yagona Farg‘ona ulusi tashkil etilib, Amir Temurning ikkinchi
o‘g‘li Umarshayx mirzoga suyurg‘ol qilib berildi. Farg‘ona Amir
Temurning o‘z xolis mulki – Movarounnahr tarkibiga kiritilmasdan
22

mamlakatning ichki tumanlari xavfsizligini ta’minlaydigan, zarur paytda
qo‘shni davlatlar siyosatiga ta’sir ko‘rsata oladigan ulusga aylantirildi.
Farg‘ona ulusi Movarounnahrning sharqiy chegaralarida xavfsizlikni
ta’minlashda hamda Oq O‘rda va Mo‘g‘ulistonda Amir Temur davlatining
manfaatini himoya qilishda muhim o‘rin tutdi.
8. Movarounnahrning sharqiy chegaralarida barqarorlikning o‘rnatilishi
Amir Temurga Farg‘ona ulusini Movarounnahr tarkibiga kiritish imkonini
berdi va 1393- yili Farg‘ona ulusi tugatildi. Yetti yillik yurish vaqtida
Xitoy yurishiga tayyorgarlik ko‘rish hamda kelajakda saltanatning sharqiy
chegaralarida ma’muriy o‘zgarishlarni amalga oshirish maqsadi doirasida
1399- yili Farg‘ona ulusi qayta tiklandi. Farg‘ona hokimi Iskandar
mirzoning o‘zboshimchalik bilan SHarqiy Turkistonga yurish qilishi esa
1400-yil ulusning yana tugatilishiga sabab bo‘ldi. 1404 - yili Farg‘ona
vodiysi va Sharqiy Turkistonni birlashtirgan yangi ulus tashkil etish
to‘g‘risidagi farmon Amir Temurning vafoti sababli amalga oshmay qoldi.
9. 1415 - yili Farg‘ona vodiysining Ulug‘bek mirzo boshqaruviga o‘tishi
mamlakat sharqiy chegaralarining mustahkamlanishida hamda o‘zaro
urushlar, shuningdek, mo‘g‘ul qabilalari talonchilik hujumlarining oldini
olishida muhim qadam bo‘ldi. Mirzo Ulug‘bekning 1425-yili
Mo‘g‘ulistonga qilgan g‘olibona yurishi yuqoridagi muvaffaqiyatlarni
mustahkamladi. XV asrning 30 ‐ 40 yillaridan boshlab Temuriylar
davlatining qo‘shni ko‘chmanchi davlatlarga nisbatan tashqi siyosatda
ustunlikni boy bera boshlaganligi natijasida Movarounnahrning chegara
viloyatlari qatori Farg‘ona vodiysi ham tashqi kuchlarning talon ‐ toroj
ob’ektiga aylandi.
10. Sulton Abu Sa’id mirzo Amir Temur va Mirzo Ulug‘beklar tomonidan
Mo‘g‘uliston masalasida olib borilgan siyosatni davom ettirib, siyosiy ‐
diplomatik tadbirlar orqali Temuriylar davlatining Mo‘g‘ulistondagi siyosiy
mavqeini tiklashga erishdi. Bu esa Farg‘ona vodiysining xavfsizligini
23

ta’minlashda muhim rol o‘ynadi. Shuningdek, Abu Sa’id mirzo Amir
Temur va Shohruh mirzo kabi Farg‘ona vodiysida markazga bo‘ysunadigan
mustahkam ulusni tashkil etdi. Va shu kabi masalalar asarning asosiy
qismini tashkil etadi .
24

III BOB.TARIX FANLARI BO‘YICHA FALSAFA DOKTORI ,
DOTSENT OTABEK MAHMUDOVNING TARIXSHUNOSLIKKA
QO‘SHGAN HISSASI
III.1. Markaziy Osiyo olimlari asarlarining Toledo maktabida tadqiq
etilishi
Tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori, dotsent Otabek Mahmudov
o‘zining avtoreferatida tarixshunoslikning muhim jihatlarini yoritib bergan.
Ushbu dissertatsiya mavzusi o‘zining dolzarbligi va tarixshunoslikka qo‘shgan
katta xissasi bilan ajralib turadi. Jumladan, ushbu dissertatsiyaning asosiy
mazmuniga to‘xtaladigan bo‘lsak, Jahon miqyosida yuz berayotgan globallashuv
jarayonlari ilm-fan insoniyat taraqqiyotining bosh omili ekanligini
ko‘rsatmoqda. Bu borada O‘rta asr Sharq mutafakkirlari ilmiy merosining
zamonaviy sivilizatsiya uchun naqadar dolzarb va zarur ekanligini ochib berish,
ushbu bebaho ilmiy merosni yanada teran tadqiq qilish va ommalashtirish jahon
sharqshunosligining eng asosiy masalalari sifatida e’tirof etilmoqda.
Dunyoning qator mamlakatlarida XII–XIII asrlarda Ispaniyaning Toledo,
Saragossa, Segoviya, Navarra, Sevilya va Barselona shaharlarida yo‘lga
qo‘yilgan tarjima faoliyatining tarixiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Sanab
o‘tilgan markazlar orasida Toledodagi tarjima maktabining fan tarixida tutgan
o‘rni nihoyatda muhim bo‘lganligi sabab, mazkur maktabga aloqador
masalalarni tadqiq etish yuzasidan ustuvor yo‘nalishlarda ilmiy izlanishlar olib
borilmoqda. Shunga qaramasdan, maktabning tashkil topishi, tarkibi, u erdagi
tarjima ishlari, ilmiy faoliyat, tarjimon hamda olimlarning hayoti va ijodi kabi
masalalar hanuz yaxlit tarzda, to‘laligicha o‘rganilmay qolmoqda.
Respublikamizda xalqimizning boy tarixi va madaniyatining ajralmas
bir qismini tashkil etadigan, ma’naviy va ilmiy taraqqiyotimiz uchun g‘oyat
muhim ahamiyatga ega bo‘lgan qadimiy qo‘lyozmalarni ilmiy tadqiq etish,
ularni yurtimiz va jahon jamoatchiligi o‘rtasida targ‘ib qilish yuzasidan keng
ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Bu borada IX–XII asrlarda yashab ijod
25

qilgan markaziy osiyolik buyuk mutafakkirlar ilmiy merosi salmoqli
tadqiqotlarning ob’ektiga aylandi. Zero, «bugungi notinch va tahlikali zamonda
taraqqiyot va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda buyuk ajdodlarimiz qoldirgan,
butun insoniyatning ma’naviy boyligi bo‘lgan bebaho merosning o‘rni va
ahamiyati beqiyosdir». 6
Biroq, shu bilan birga, hozirga qadar allomalar
asarlarining XII–XIII asrlarda Yevropada tarjima etilishiga oid masalalar
maxsus tadqiq etilmaganligini eslatib o‘tish joiz. Jumladan, bu borada ko‘pincha
tarjimaning yaratilgan asrini keltirish bilangina cheklanilishi, asar tarjimoni
kimligi, tarjima qanday uslubda, qachon, qaerda yaratilgani hamda uning
fandagi tatbiqiga oid masalalarga kam e’tibor qaratilishi, ayni sohadagi ilmiy-
tadqiqot ishlari muhim ahamiyatga ega ekanligini anglatadi. Toledo maktabiga
aloqador masalalarni o‘rganish borasida xorijlik olimlar M-T. de Alverniy, H.
Gil, S. Hayk, CH. Bernett, J. Lomba, R. Henelle Abekasi, K. Fos, M. Gargalyati,
M. Robinson va A. Fidora tadqiqotlari
asosiy ishlar hisoblanadi. Ularda
maktabning shakllanishi va faoliyatiga oid masalalar ilmiy tahlil qilingan. MDH
mamlakatlarida maktab tarixiga oid izlanishlar O. Juravlyov hamda V. Iovenko
tomonidan olib borilgan. Respublika miqyosida, Toledo maktabining fan
tarixidagi ahamiyatiga doir dastlabki ilmiy mulohazalar F. Sulaymonova
tadqiqotida qayd etilgan. Bundan tashqari, o‘rta asrlarda SHarq madaniyati va
fanining G‘arbga ko‘rsatgan ta’sirini o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlar olib
borilgan bo‘lib, ularda ham o‘rganilayotgan mavzu yuzasidan ba’zi mulohazalar
bildiriladi. Evropalik olimlardan A. Myuller, E. Levi-Provansal, U. M. Uott, rus
olimlaridan I. Krachkovskiy, respublikamiz olimlaridan F. Sulaymonova
tadqiqotlari
bu boradagi muhim ilmiy ishlardan sanaladi. Hozirga qadar, XII–
XIII asrlarda Evropada taraqqiy etgan ilmlar tarixi mintaqa olimlari tomonidan
muayyan darajada o‘rganilgan.
Sohadagi izlanishlarda Markaziy Osiyo mutafakkirlarining hayoti va
6
Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлис ва Ўзбекистон халқига Мурожаатномаси. 21.12.2022
https://www.xabar.uz/jamiyat/shavkat- mirziyoyevning-oliy-majlis-va-ozbekiston-xalqiga murojaatnomasi.
26

ijodiga bag‘ishlangan tadqiqotlar ham alohida o‘ringa ega. Bu borada, A.
YUshkevich, M. Hayrullaev, A. Irisov, YU. Kopelevich, P. Bulgakov, B.
Rozenfeld, U. Karimov va A. Ahmedovlarning ilmiy ishlari ΧΧ asrning so‘nggi
choragida olib borilgan eng muhim tadqiqotlarning natijalari sanaladi. Xorijlik
olimlardan F. Starr, MDH olimlaridan K. Xuseynov, respublikamiz olimlaridan
B. Abduhalimov va S. Karimova ishlari
esa ushbu yo‘nalishda oxirgi yillarda
yaratilgan yirik tadqiqotlardan hisoblanadi.
Ushbu tadqiqotning maqsadi: Evropada Markaziy Osiyo olimlari
asarlarini tarjima qilish va o‘rganishda Toledo maktabining o‘rnini ochib
berishdan iborat.
Tadqiqotning vazifalari:
Toledo maktabi tarixiga bag‘ishlangan ilmiy ishlarni o‘rganish va tahlil
qilish;
maktabda faoliyat yuritgan tarjimon hamda olimlarning hayoti va ijodini
o‘rganish;
maktabdagi tarjima jarayonining tartibi va uslubini o‘rganish hamda tahlil
qilish;
maktabda yaratilgan tarjimalarni aniqlash, ularni davriy hamda fanlar
kesimida klassifikatsiya qilish;
markaziy osiyolik olimlarning Toledo maktabida tarjima qilingan
asarlarini aniqlash;
Markaziy Osiyo olimlari asarlarining Toledo maktabida tadqiq
etilishini tahlil qilish hamda maktabning bu boradagi o‘rnini ochib berish.
Tadqiqotning ob’ekti sifatida XII–XIIIasrlarda Ispaniyaning Toledo
shahrida faoliyat yuritgan tarjima maktabi olindi.
Tadqiqotning predmetini Toledo maktabining shakllanish va rivojlanish
tarixi, maktabda faoliyat yuritgan tarjimonlarning ijodi, u erda yaratilgan
tarjimalar, Markaziy Osiyo olimlari ilmiy merosining maktabda o‘rganilishi
bilan bog‘liq jarayonlar tashkil qiladi.
27

Tadqiqot usullari. Tadqiqot jarayonida tarixiylik tamoyili, qiyosiy tahlil,
tizimlashtirish, tasniflash, muammoviy-xronologik kabi usullardan
foydalanilgan.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
VIIΙ–ΧΙΙ asrlarda Pireney yarim orolida kechgan siyosiy, ijtimoiy va
madaniy jarayonlarning tahlili natijasida Toledo maktabining tashkil topishiga
ta’sir etgan tarixiy omillar aniqlanib, mintaqada yuz bergan Sharq va G‘arb
madaniyatining o‘zaro qorishuv (sintez) davri maktabning shakllanishiga asos
bo‘lgan bosh tarixiy omil ekanligi dalillangan.
Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat:
XII–XIII asrlarda Toledo maktabida tarjima qilingan 123 ta asar
aniqlanib, ular davriy va fanlar kesimida klassifikatsiya qilingan (asarlar 48
nafar muallif: 11 nafar antik davr, 32 nafar o‘rta asr SHarq, 5 nafar Markaziy
Osiyo olimlari qalamiga mansub bo‘lib, ularning 56 tasi aniq fanlarga, 31 tasi
tabiiy fanlarga, 36 tasi ijtimoiy fanlarga oid, asarlarning 25 tasi markaziy
osiyolik olimlarga tegishli);
respublikamiz ilmiy fondlarida mavjud bo‘lmagan, hozirda AQSH,
Britaniya, Misr va Qatar kutubxonalarida saqlanayotgan markaziy osiyolik
olimlar qalamiga mansub 15 ta asar aniqlanib, ularning nusxalari tadqiq etish
uchun ilmiy muomalaga kiritilgan;
Markaziy Osiyo allomalari asarlarining XII–XIII asrlarda Evropada
o‘rganilishi va ularning mintaqa fanlari rivojidagi ahamiyatiga doir masalalarga
aniqlik kirituvchi ma’lumotlar majmui ishlab chiqilgan;
buyuk mutafakkirlarimiz asarlarini o‘rta asrlarda Yevropa
universitetlarida o‘qitilishiga oid ma’lumotlarni xalqimizga ta’sirchan etkazish
borasida ilmiy-amaliy takliflar ishlab chiqilgan.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining
ilmiy ahamiyati, undan IX–XII asrlarda yashab o‘tgan markaziy osiyolik olimlar
merosini o‘rganish bo‘yicha o‘tkaziladigan ilmiy tadqiqotlarda hamda «Sharq
28

allomalari ilmiy merosi», «O‘rta Osiyo allomalari ilmiy merosi va tasavvuf
tariqatlari tarixi», «Fan va texnika tarixi» kabi fanlar bo‘yicha darslik va o‘quv
qo‘llanmalar yaratishda foydalanish mumkinligi bilan izohlanadi.
Dissertatsiya natijalarining amaliy ahamiyati buyuk allomalarimiz
asarlarini dunyo hamjamiyati va xalqimiz o‘rtasida keng targ‘ib qilish, chet
ellardagi O‘zbekistonga oid madaniy boyliklar haqida to‘liq ma’lumotlar
bazasini kengaytirish borasidagi ishlarning samaradorligini yanada oshirishga
xizmat qilishi bilan asoslanadi.
Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha
jami 23 ta ilmiy ish chop etilgan. Shulardan, 1 ta monografiya, O‘zbekiston
Respublikasi Oliy attestatsiya komissiyasining doktorlik dissertatsiyalari asosiy
ilmiy natijalarini chop etish tavsiya etilgan ilmiy nashrlarda 11 ta maqola,
jumladan, 8 ta respublika va 3 ta xorijiy jurnallarda chop etilgan.
Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya kirish, uchta bob,
xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat.
Dissertatsiyaning tadqiqot qismi 132 betni tashkil etadi.

29

XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, FarDU Tarix fakulteti jamoasining
manbashunoslik va tarixshunoslik fanlarini rivojlantirishga qo‘shgan hissasi
beqiyosdir. Kurs ishida nomlari yuritilgan ustozlarimizdan tashqari bugungi
kunda ham ko‘plab tarixchi ustozlarimiz tomonidan, yosh izlanuvchi ustozlar
tomonidan manbashunoslik va tarixshunoslik fanlari tizimining rivojlanishiga
salmoqli hissa qo‘shilmoqda. Ya’ni Rasuljon Arslonzoda, Bahriddin Usmonov,
Otabek Mahmudov kabi malakali va o‘z sohasining ajoyib mutaxassisi bo‘lgan
ustozlarimiz ustoz-shogird an’anasini davom ettirgan holda ko‘plab bilimli
shogirdlarni jamiyatimizga yetkazib bermoqdalar. Hususan ularning
manbashunoslik tarixshunoslik fanlariga qo‘shgan xissalari beqiyosdir. Chunki
aynan ushbu fanlarning insoniyat tarixini yoritishda o‘rni va ro‘li beqiyosdir.
Insоn vа jаmiyat hаqidа, turli zamonlarda vа turli mаmlаkаtlаrdа sоdir
bo‘lgаn vоqеаlаr to‘g‘risidаgi mа’lumоtlаr tаriхiy mаnbаlаrdаn оlinаdi.
Mаnbаlаrgа tаyangаn hоldа, tаriхchilаr o‘tmishni qаytа tiklаydilаr. Tаriхiy
mаnbаlаr bilаn fаqаt tаriхchilаr emаs, bаlki bоshqа gumаnitаr fаn vаkillаri –
аntrоpоlоglаr, etnоlоglаr, fаylаsuflаr, iqtisоdchilаr, tilshunоslаr,
аdаbiyotshunоslаr, sоtsiоlоglаr, psiхоlоglаr, siyosаtshunоslаr vа bоshqаlаr hаm
shug‘ullаnаdi. 7
Ulаrning bаrchаsi o‘z fаnining prеdmеti nimаdаn ibоrаt
ekаnligini аnglаsh uchun tаriхiy mаnbаlаrgа murоjааt etаdilar, ulаrdan o‘zlаri
uchun kеrаkli mа’lumоtlаrni оdаmlаr yarаtgаn tаriхiy mаnbаlаrdаn tоpаdilаr.
Tаriхiy mаnbаlаr – bu turli davrlardа yarаtilаn mаdаniyat namunalаri
bo‘lib, ulаr insоniyat to‘plаgаn bilim vа tаriхiy tаjribаni o‘zidа mujаssаm
etаdi. Tаriхchi yoki bоshqа gumаnitаr fаn vаkili o‘z fаni uchun muhim bo‘lgаn
mаnbаlаrni izlаb, ulаrdаn o‘zini qiziqtirgаn sаvоllаrgа jаvоb tоpadi. Mаnbа
bilаn ishlаsh jаrаyоnidа tаdqiqоtchi undа sаqlаngаn аjdоdlar оvоzini eshitа
оlishi, qo‘lgа kiritgаn mа’lumоtlаrni fаn vа mаdаniyatning hоzirgi dаrаjаsidа
idrok etа оlishi kеrаk.
Tаriхiy mаnbаlаr bilаn ishlаsh hаr bir tаdqiqоtchidаn mахsus bilim,
7
https://uz.wikipedia.org/wiki/Manbashunoslik .

ko‘nikmа vа mаhоrаt tаlаb etаdi. Shuning uchun ham tarixiy manbalar bilan
ishlash haqida bilim vа ko‘nikmа bеrаdigаn mахsus ko‘mаkchi tаriх fаni –
mаnbаshunоslik muhim аhаmiyat kаsb etаdi.
Mаzkur dаrslik kitоb tаriхchi-tаlаbаlаrning nаzаriy tаyyоrgаrligi uchun
hаm, gumаnitаr fаn sоhаsidа ilmiy-tаdqiqоt usullarini o‘rganish uchun hаm
g‘оyat zаrur bo‘lgаn mаnbаshunоslik fаnini o‘rgаnishdа yaqindаn yordаm
bеrаdi.
Аn’аnаgа ko‘rа, tаriх fаnidа mаnbаlаr аksаriyat hоllаrdа birоn-bir
mаmlаkаt yoki dаvrgа bоg‘liq holda o‘rgаnilаdi. Mаzkur dаrslik hаm
mаmlаkаtshunоslik yondаshuvi аsоsidа yozilgаn. Bundаy yondаshuv
tаdqiqоtchini O‘zbеkistоn tаriхigа dоir аsоsiy mаnbаlаrni umumiy tаrzdа
tаvsiflаshgа undаydi. Bu, аlbаttа, g‘оyat muhim vа dоlzаrb vаzifа
hisoblanadi.
31

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar.
1. Каримов И . А . Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли . – Т .:
Ўзбекистон , 1992.
2. Каримов И . А . Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш
йўлида . – Т .: Ўзбекистон , 1995.
3. Каримов И . А . Ўзбекистон XXI аср бўсағасида : хавфсизликка таҳдид ,
барқарорлик шартлари ва тараққийот кафолатлари . – Т .: Ўзбекистон ,
1997.
4. Мирзиёев Ш . М . Эркин ва фаровон , демократик Ўзбекистон
давлатини бирга барпо этамиз : Ўзбекистон Республикаси Президенти
лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишлинган Олий
Мажлис палаталарининг қўшма йиғилишидаги нутқ . – Т .: Ўзбекистон ,
2016.
5. Мирзиёев Ш . М . Танқидий таҳлил , қатъий тартиб - интизом ва шахсий
жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси
бўлиши керак . Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий - иқтисодий
ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган
иқтисодий дастурнинг энг муҳим устивор йўналишларига
бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги
маъруза , 2017 йил 14 январ . – Т .: Ўзбекистон , 2017.
6. Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлис ва Ўзбекистон халқига
Мурожаатномаси . 21.12.2022 https://www.xabar.uz/jamiyat/shavkat-
mirziyoyevning-oliy-majlis-va-ozbekiston-xalqiga murojaatnomasi.
II. Manbalar
1.Abdurazzoq Samarqandiy. Matlai sa’dayn va majmai bahrayn
32

/ Fors tilidan tarjima va izohlar muallifi A.O‘rinboev. J. II. Q. II ‐ III. 1429 ‐
1470 yil voqealari. – T. : «O‘zbekiston». 2008. – 832 b.
2.Alisher Navoiy. Asarlar. 15 tomlik. T. 12. Majolisun ‐ nafois. Nashrga
tayyorlovchi S.G‘anieva. – T.: G‘afur G‘ulom,1966. – 216 b.
3.Amir Temur va Ulug‘bek zamondoshlari xotirasida. / B.Ahmedov,
U.Uvatov, G‘.Karimov va boshqalar. – T.: «O‘qituvchi”, 1996. – 312 b.
III. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar.
1. Abdulahatov N., G‘oziev T. Burhoniddin Marg‘inoniy: tarixiy haqiqat va
asotirlar – T.: “YAngi asr avlodi”, 2010. – 488 b.
2. Abdulahatov N. Amir Temur va uning avlodlari davrida Farg‘ona //
Farg‘ona o‘lkashunosligi. Farg‘ona o‘lkashunoslik muzeyining 100 yilligiga
bag‘ishlangan ilmiy ishlar to‘plami – Farg‘ona: «Farg‘ona», 1996. B. 31 – 59.
3. Abduraimov M. Temur va To‘xtamish // To‘plovchi va nashrga
tayyorlovchi – O.Abdullaev – T.: G‘afur G‘ulom, 2000. – 80 b.
4. Abulgazieva B. Andijan epoxi Temuridov. // Amir Temur va uning dunyo
tarixida tutgan o‘rni. Amir Temur tavalludining 660 yilligiga bag‘ishlangan
xalqaro ilmiy konferensiya ma’ruzalari bayoni. – Samarqand, 1996. – B. 84 ‐ 85.
5. Arslonzoda R.A. Manbashunoslik: Bakalavriatning tarix yo‘nalishi
talabalari uchun darslik – Farg‘ona:’’Classic’’ nashiryoti,2022.
6. Арслонзода Р.А. Источники новейшей истории Узбекистана //
"Тарихий манбашунослик, тарихнавислик, тарихий тадқиқотлар
методлари ва методологиясининг долзарб масалалари" мавзусидаги
республика IX илмий конференциясининг материаллари. – Т., 2017. – Б.
14-23.
7. Арслонзода .А. Источниковедение: Учебник. – Т.: Навруз, 2019.
8. Bahriddin Usmonov . Farg‘ona vodiysi Amir Temur va temuriylar
davrida: monografiya; ilmiy nashr; Farg‘ona: “Farg‘ona” nashriyoti, 2019.
33

9. Madraimov А., Fuzailova G . Manbashunoslik : Bakalavr ta ' lim yo ' nalishi
talabalari uchun darslik . – Т.: O ' zbekiston faylasuflari milliy jamiyati
nashriyoti , 2008.
IV.Internet saytlar va resurslar.
1. https://uz.wikipedia.org/wiki/Manbashunoslik .
34

FarDU Tarix fakulteti jamoasining manbashunoslik va tarixshunoslikni rivojlantirishga qo‘shgan hissasi

Sotib olish