Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 255.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

FarDU Tarix fakulteti jamoasining manbashunoslik va tarixshunoslikni rivojlantirishga qo‘shgan hissasi

Sotib olish
FarDU Tarix fakulteti jamoasining manbashunoslik va tarixshunoslikni rivojlantirishga qo‘shgan hissasi MUNDARIJA KIRISH ......................................................................................................................... 2 I BOB.TARIX FANLARI NOMZODI ARSLONZODA RAHMATJON ARSLONBOYEVICHNING MANBASHUNOSLIK FANIGA QO‘SHGAN HISSASI ....................................................................................................................... 4 I.1. Arslonzoda Rahmatjon Arslonboyevichning olib borgan ilmiy izlanishlari .......... 4 II BOB. TARIX FANLARI DOKTORI, DOTSENT BAHRIDDIN USMONOV ASARLARINING O‘ZBEK MANBASHUNOSLIGIGA QO‘SHGAN HISSASI . . . 18 II.1. “Farg‘ona vodiysi Amir Temur va Temuriylar davrida’’ nomli monografiyasi manbashunoslik fani uchun ahamiyati. ....................................................................... 18 III BOB.TARIX FANLARI BO‘YICHA FALSAFA DOKTORI , DOTSENT OTABEK MAHMUDOVNING TARIXSHUNOSLIKKA QO‘SHGAN HISSASI . 25 III.1. Markaziy Osiyo olimlari asarlarining Toledo maktabida tadqiq etilishi ........... 25 XULOSA .................................................................................................................... 30 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ......................... 32 1 KIRISH Kurs ishi m avzuning dolzarbligi . «Hamma o‘z tarixini ulug‘laydi. Lekin bizning mamlakatimizdek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda yo‘q. Mazkur me’rosni chuqur o‘rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz kerak» 1 - O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning ushbu so‘zlari bugungi kunda tarix fanida o‘rganilishi zarur bo‘lgan muammolar doirasini belgilab beradi. Dunyoda kechayotgan globallashuv jarayonlari jahon tarixida har bir hudud , mintaqa va mamlakatning o‘rni, uning insoniyat tamadduniga qo‘shgan hissasinin o‘rganish hamda anglashni dolzarblashtirmoqda. Bu o‘z navbatida tarix fani zimmasiga katta mas’uliyat yuklab, tadqiqotlar mazmunida uni ifodalashni taqozo etmoqda. Chunonchi, Markaziy Osiyo tarixini xalqaro konteksda o‘rganish, uning jahon tamaddunidagi o‘rni va ahamiyatini yanada ravshanroq ko‘rsatdi. Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. Ushbu tadqiqotda Markaziy Osiyo va xususan, O‘zbekiston xalqlari tarixshunosligi va manbashunosligida mazkur mintaqa tarixiga doir mavjud turli qarashlar, konsepsiyalar tahlili va tadqiqotchilikning turli zamonaviy usullari ifodalangan. Kurs ishidagi mavzular keng qamrovli, biroq asosiy mazmun Markaziy Osiyo xalqlari tarixining turli davrlari va masalalariga oid manbalar hamda ilmiy adabiyotlar mantiqiy ketma-ketlikda taqdim qilingani bilan yaxlit ilmiy-tarixiy manzarani yaratadi. Mazkur ishdagi materiallar « yaxlit » bir tarzda hududiy hodisalar va jarayonlarni yoritishga bag‘ishlangan adabiyotlar tahlili orqali, ularni kuzatish imkonini berib, mazkur hudud « global tarix» ning to‘laqonli sub’yekti ekanligini ko‘rsatdi. Markaziy Osiyo tarixinig turli davrlar tarixi masalalarini qamrab olganligi sababli tarix sohasida ta’lim olayotganlar uchun ham kerakli hisoblanadi. Qolaversa ushbu kurs ishidagi ma’lumotlar yoshlarda vatanparvarlik hissi, tarixga muhabbat, tarixchi olimlarning ilmiy me’rosi, tadqiqotchilik tajribasiga hurmat tuyg‘ularini shakllantirishi bilan ahamiyatlidir. 1 Мирзиёев Ш . М . Эркин ва фаровон , демократик Ўзбекистон давлатини бирга барпо этамиз : Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишлинган Олий Мажлис палаталарининг қўшма йиғилишидаги нутқ . – Т .: Ўзбекистон , 2016. 2 Tadqiqot ob’ y ekti . O‘tmishni o‘rganishda tarixiy manbalar asosiy vosita bo‘lib, ular o‘z tavsifiga ko‘ra, yozma, og‘zaki, moddiy va adabiy kabi turlarga bo‘linadi. Biroq, ushbu manbalar tarix manzarasini asl holicha yaratmaydi va ularda mujassamlashgan axborotlarni ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri qabul qilib bo‘lmaydi. Tarix tadqiqotni amalga oshirishda manbashunoslik ishi muhim o‘rin tutadi. Tarixiy voqealarni tiklash uchun ushbu manbalarni tanqidiy o‘rganish, tahlil va talqin qilish kerak bo‘ladi. Faqat tarixchigina tarix manzarasini o‘z faoliyati orqali tiklay oladi. Manbashunoslik – tahliliy ish bo‘lsa, nazariy umumlashmalar ustida ishlash esa tizimlovchi, selektiv ish, ushbu ikki yo‘nalish tarixiy bilimda bir xilda muhim va zarurdir. Tarixshunoslikka to‘xtaladigan bo‘lsak, tarixshunoslik tarixiy bilimlar tizimida tarix faning tarixini o‘rganuvchi fan sifatida joy oldi. Davriy (xronologik) chegaral a nishi. Kurs ishining xronologik chegaralanishiga to‘xtaladigan bo‘lsak, O‘rta Osiyoning qadimgi tarixiga oid manbalardan to O‘zbekistonning mustaqillik davri tarixiga oid yozma manbalargacha bo‘lgan davr, XIV asr oxiri XV asr boshlari ya’ni Temuriylar davrida Farg‘ona vodiysidagi siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayot davrini, hamda XII-XIII asrlarda Yevropada Markaziy Osiyo olimlarining ilmiy merosini o‘rganishda Toledo maktabining o‘rni kabi davrlarni qamrab olgan. Kurs ishi ning tuzilishi va hajmi. Kurs ishining hajmi jami yigirma besh betdan iborat bo‘lib, kirish, uchta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Kirish qismi asodsan to‘rtinchi va beshinchi sahifalarni o‘z ichiga olgan, uchta bobda kurs ishining asosiy qismi yoritilgan bo‘lib, oltinchi sahifadan to yigirma ikkinchi sahifagacha bo‘lgan qismlarni, xulosa qismi esa yigirma uchinchi va yigirma to‘rtinchi sahifalarni, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati esa yigirma beshinchi sahifani qamrab olgan. 3 I BOB.TARIX FANLARI NOMZODI ARSLONZODA RAHMATJON ARSLONBOYEVICHNING MANBASHUNOSLIK FANIGA QO‘SHGAN HISSASI I.1. Arslonzoda Rahmatjon Arslonboyevichning olib borgan ilmiy izlanishlari Inson va jamiyat haqida, turli zamonlarda va turli mamlakatlarda sodir bo‘lgan voqealar to‘g‘risidagi ma’lumotlar tarixiy manbalardan olinadi. Manbalarga tayangan holda, tarixchilar o‘tmishni qayta tiklaydilar. Ya’ni tarixni yoritishda manbashunoslik muhim ahamiyat kasb etadi. Manbashunoslikning rivojlanishi va taraqqiy etishiga o‘z hissasini qo‘shgan shaxslardan biri bu FarDU Tarix fakulteti jamoasi a’zolaridan biri tarix fanlari nomzodi Rahmatjon Arslonzodadir. U o‘zining samarali va olib borgan ko‘plab tadqiqotlari natijasida manbashunoslikka oid darslik yaratishga muvofiq bo‘ldi.Ushbu darslik Farg‘ona davlat universiteti rektorining 2022- yil 23-dekabrdagi 586-sonli buyrug‘iga binoan nashrga ruxsat berildi. Darslikda tarixiy manbalar to‘g‘risidagi umumiy tushuncha berilib, manbashunoslik fanining shakllanish jarayoni, uning predmeti, maqsad va vazifalari haqida so‘z yuritiladi.Birinchi bo‘limda manbashunoslik fanining ayrim nazariy masalalari bayon qilinib, asosiy e’tibor tarixiy manbalarni tasniflash va tahlil etish masalalariga qaratilgan. Keyingi bo‘limlarda O‘zbekiston tarixining alohida davrlari, ya’ni eng qadimgi zamondan to mustaqillik davriga qadar talluqli bo‘lgan yozma manbalarning umumiy tavsifi beriladi. Kitob’’Tarix’’ yo‘nalishi talabalari, ‘’O‘zbekiston tarixi’’ mutaxassisligi bo‘yicha tahsil olayotgan magistrantlar hamda o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim muassasalarida dars berayotgan tarix fani o‘qtuvchilari uchun mo‘ljallangan. Muallif asarning kirish qismi ya’ni so‘zboshi qismida o‘z fikrlarini bildirib o‘tgan. Jumladan, tarixiy manbalar bilan faqat tarixchilar emas, balki boshqa gumanitar fan vakillari – antropologlar, etnologlar, faylasuflar, iqtisodchilar, tilshunoslar, adabiyotshunoslar, sotsiologlar, psixologlar, siyosatshunoslar va boshqalar ham shug‘ullanadi. Ularning barchasi o‘z fanining predmeti nimadan iborat ekanligini anglash uchun tarixiy manbalarga murojaat etadilar, ulardan o‘zlari uchun kerakli ma’lumotlarni odamlar yaratgan tarixiy manbalardan topadilar. 4 Tarixiy manbalar – bu turli davrlarda yaratilgan madaniyat namunalari bo‘lib, ular insoniyat to‘plagan bilim va tarixiy tajribani o‘zida mujassam etadi. Tarixchi yoki boshqa gumanitar fan vakili o‘z fani uchun muhim bo‘lgan manbalarni izlab, ulardan o‘zini qiziqtirgan savollarga javob topadi. Manba bilan ishlash jarayonida tadqiqotchi unda saqlangan ajdodlar ovozini eshita olishi, qo‘lga kiritgan ma’lumotlarni fan va madaniyatning hozirgi darajasida idrok eta olishi kerak. 2 Tarixiy manbalar bilan ishlash har bir tadqiqotchidan maxsus bilim, ko‘nikma va mahorat talab etadi. Shuning uchun ham tarixiy manbalar bilan ishlash haqida bilim va ko‘nikma beradigan maxsus ko‘makchi tarix fani – manbashunoslik muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur darslik kitob tarixchi-talabalarning nazariy tayyorgarligi uchun ham, gumanitar fan sohasida ilmiy-tadqiqot usullarini o‘rganish uchun ham g‘oyat zarur bo‘lgan manbashunoslik fanini o‘rganishda yaqindan yordam beradi. An’anaga ko‘ra, tarix fanida manbalar aksariyat hollarda biron-bir mamlakat yoki davrga bog‘liq holda o‘rganiladi. Mazkur darslik ham mamlakatshunoslik yondashuvi asosida yozilgan. Bunday yondashuv tadqiqotchini O‘zbekiston tarixiga doir asosiy manbalarni umumiy tarzda tavsiflashga undaydi. Bu, albatta, g‘oyat muhim va dolzarb vazifa hisoblanadi. Ammo hozirgi zamonda shu narsa ayon bo‘lmoqdaki, biron davr yoki mintaqa tarixini keng jug‘rofiy va xronologik doirada, ilmiy tadqiqotlarning komarativ (qiyosiy) usullaridan foydalangan holda o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Hozirgi kunda gumanitar fanlar uchun (garchi ularning tadqiqot predmeti bir-biridan farq qilsa-da) yagona tadqiqot obyektiga aylanmoqda. Bu esa fanlararo tadqiqotlarga, fanlarning integratsiyalashuviga, shuningdek, qiyosiy-tarixiy usullarni qo‘llash uchun zamin yaratadi. Birinchi bo‘limda tarixiy manbalar haqida umumiy tushuncha berish barobarida, manbashunoslikning fan sifatida shakllanish jarayoni ochib berilgan hamda fanning predmeti, obyekti, maqsad va vazifalari bayon etilgan. Mazkur bo‘limda manbashunoslik fanining ayrim nazariy muammolari, jumladan, manbalarni tasniflash 2 Arslonzoda R.A. Manbashunoslik: Bakalavriatning tarix yo’nalishi talabalari uchun darslik – Farg’ona:’’Classic’’ nashiryoti,2022. 5 va ularni tahlil etish usullari yoritiladi. Darslikning keying bo‘limlarida O‘zbekiston tarixining turli davrlariga oid manbalarning tahlil etish jarayonida bo‘lajak tarixchilarga konkret material asosida manbashunoslik tahlili usullarini qo‘llash o‘rgatiladi. O‘quv materialini bayon etishda talabalarning O‘zbekiston tarixiga doir asosiy faktografik ma’lumotlarni bilishlarini hisobga olindi. Shu boisdan darslikda tilga olingan tarixiy voqealarga izoh berilmaydi, O‘zbekiston tarixi kursidan ma’lum bo‘lgan tarixiy voqealar va shaxslar to‘g‘risida biografik ma’lumotlar keltirilmaydi. Kitobda har bir bobning boshlanishida kalit so‘zlar ro‘yxati berilgan. Talabalar matn ustida ishlash jarayonida ushbu so‘zlarning ma’nosini anglab olishlari darkor. Bobning so‘ngida esa ma’ruza va seminar mashg‘ulotlari jarayonida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan pedagogik texnologiyalar tavsiya qilinmoqda. Shu yerda o'rganilgan o‘quv materialini mustahkamlash uchun nazorat savollari va topshiriqlar berilmoqda. Manbalar va adabiyotlar ro‘yxatini kitobning oxirida emas, balki talabalarga qulay bo‘lishi uchun har bir bobning so‘ngida berish maqsadga muvofiq deb topildi. Mazkur darslik ilk marotaba 2019-yilda rus tilida nashr etildi hamda ilmiy jamoatchilik va talabalar tomonidan iliq kutib olindi. Ayni vaqtda hamkasblar va tolibi ilmlar kitobning o‘zbekcha variantini nashr etishni taklif etdilar. Ushbu istaklarni inobatga olib, darslikni yangi ma’lumotlar bilan boyitib, o‘zbek tilida nashr etish maqsadga muvofiq deb topildi. Kitobning yangi nashrini tayyorlashda yosh olimlar – dotsent O.M.Mahmudov, tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktorlari N.M.Hamayev, S.B.Hakimova va S.B.Yuldashevlar taqdim etgan materiallardan ham foydalanildi. Ushbu darslikni chop etishda mas’ul muharrir etib, tarix fanlari doktori, professor M.M.Is’hoqov, taqrizchilar etib, tarix fanlari doktori, dotsent B.A.Usmonov va tarix fanlari nomzodi, dotsent A.A.Erqo‘ziyev tayinlandi. Darslik 2022-yilda Farg‘onada ‘’Classic’’ nashriyoti tomonidan nashr etildi. Darslikning asosiy mazmun va mohiyatiga to‘xtaladigan bo‘lsak, darslik beshta bo‘limdan iborat. Birinchi bo‘lim manbashunoslik nazariyasiga, ikkinchi bo‘lim O‘rta Osiyoning qadimgi tarixiga oid yozma manbalar, uchinchi bo‘lim O‘rta Osiyoning o‘rta asrlar tarixiga oid yozma manbalar, to‘rtinchi bo‘lim O‘rta Osiyoning 6 xonliklar davri tarixiga oid yozma manbalar, beshinchi bo‘lim esa O‘zbekistonning yangi va eng yangi tarixiga oid yozma manbalarga bag‘ishlangan. Birinchi bo‘limda tarixiy manbalar haqida dastlabki tushuncha berib o‘tilgan. Ya’ni insoniyat tarixini o‘rganishda tarixiy manbalar hal qiluvchi ro‘l o‘ynaydi. Imoratni qurilish materiallarisiz qurib bo‘lmaganidek, o‘tmishni ham tarixiy manbalarsiz o‘rganib bo‘lmaydi. Odamlar o‘zlarining ijtimoiy-tarixiy faoliyati jarayonida uzluksiz ravishda hayotiy tajriba orttirib, uni keying avlodlarga qoldiradilar. Buning uchun ular turli buyum, inshoot, hujjat, yozuv, rasm yoki asarlar yaratib, axborotni moddiy obyektlar shaklida kodlashtiradilar. Tarixiy manbalar va manbashunoslikning mohiyatini anglash uchun bu g‘oyat muhim jihat hisoblanadi. Tarixiy manbalar – bu insonning qo‘li va aql- zakovati bilan yaratilgan barcha predmetlar va asarlar majmuidir. Manbashunoslik esa ana shu axborot manbalarni orqali bizni qurshab turgan olamni anglash vositasidir. Tarixiy manbalar deganda inson va kishilik jamiyati o‘tmishini o‘zida aks ettirgan moddiy va ma’naviy madaniy yodgorliklari tushuniladi. Shu bilan bog‘liq holda, manbashunoslik uchun ‘’madaniyat’’ tushunchasining ma’nosini aniqlash muhimdir. Madaniyat – bu tabiat emas, balki insonlar yaratgan barcha moddiy va ma’naviy boyliklar yig‘indisidir. Tarixiy manbalarni 2 ta asosiy guruhga bo‘lishimiz mumkin: 1) moddiy madaniyat predmetlari va 2) ma’naviy madaniyat yodgorliklari. Moddiy madaniyat predmetlari – bu mehnat qurollari, binolar, turar-joylar, mudofaa va sug‘orish inshootlari, aloqa vositalari, uy-ro‘zg‘or buyumlari, kiyim-kechaklar, qurol-aslaha va boshqa insonning hayoti va faoliyati uchun zarur bo‘lgan moddiy ashyolardir. Moddiy (ashyoviy) manbalarni o‘rganish ulkan ahamiyatga ega, chunki odamlar hayotining moddiy shart- sharoitlarini bilmay turib, jamiyat tarixini o‘rganish mumkin emas. Moddiy yodgorliklar bilan bir qatorda ma’naviy madaniyat yodgorliklari ham mavjud. Ular qatoriga ming yillar davomida vujudga kelgan til, xalq og‘zaki ijodi, san’at asarlari, kuy va qo‘shiqlar yozma manbalardir. Shubhasiz, moddiy va madaniy yodgorliklar o‘zaro chambarchas bog‘liqdir. Buyum va matn mushtarak tarzda mavjud bo‘lib, manbaning moddiy va 7 ma’naviy jihatlari bir-birini to‘ldiradi. Ustida matn bitilgan yo real predmetning tasviri tushirilgan buyum, kitob yoki qo‘lyozmaning moddiy fakturasi – bularning hammasi manbadagi moddiy va ma’naviy jihatlarning o‘zaro aloqadorligiga misol bo‘la oladi. Moddiy va ashyoviy yodgorliklar ko‘p hollarda jamiyatning ma’naviy holati, ya’ni, ilm, maorif, adabiyot va san’atning rivojlanish darajasinin belgilab beradi. Yozuvning vujudga kelishi va rivojlanishi bilan madaniy yodgorliklarning yangi muhim guruhi – yozma manbalar paydo bo‘ldi. Insoniyatning so‘nggi 5-6 ming yillik tarixini to‘liq va har tomonlama o‘zida mujassam etgan eng asosiy manbalar yozma yodgorliklar hisoblanadi. O‘tgan zamonlarda odamlar yozma yodgorliklarni turli predmetlarga – qoyalar, taxtachalar, spool, pergament, metal buyumlar va hatto matolarga yozganlar. Qog‘ozning kashf etilishi, keyinchalik esa kitob bosishning ixtiro qilinishi tufayli yozma manbalarning miqdori keskin oshdi. Ularning hammasi ham bizning davrimizgacha yetib kelmadi, ammo bundan qat’I nazar, yozma manbalar o‘tmishni o‘rganishda asosiy o‘rin egallaydi. XIX-XXI asrlarda tarixiy manbalarning yangi turlari vujudga keldi. Fan va texnikaning rivojlanishi davriy matbuot(gazeta va jurnallar), foto, kin ova fono hujjatlar, virtual manbalarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Hozirgi kunga qadar saqlanib tarixiy manbalarning barcha turlaridan mushtarak tarzda foydalanish kishilik jamiyati tarixini imkon qadar chuqurroq o‘rganish imkoniyatini beradi. Darslikda manbashunoslik fanining vujudga kelishi va shakllanishiga ham to‘xtalib o‘tilgan. Jumladan, manbashunoslik fani o‘z tarixiga ega. O‘rta asrlardayoq diniy, ilmiy, adabiy kitoblar va qo‘lyozmalarni o‘qish madaniyatning ajralmas qismiga aylangan. Bunday kitoblarga odamlar alohida ehtirom bilan qarashar, ularda pinhon bo‘lgan ma’nolarni tushunish uchun qayta-qayta o‘qir edilar. Shu tariqa, ziyoli kishilarda qadimgi asarlarni tushuna olish, ularning asl nusxalarini ajrata bilish, asarning qimmatdorligini aniqlash ko‘nikmalari shakllanib bordi. Asarga tarixiy manba sifatida qarash haqidagi ta’limot ilk marotaba taniqli nemis ilohiyotshunos va faylasuf olimi Fridrix Shleyermaxer (1768-1834) tomonidan ilgari surildi. U o‘zining ‘’Germenevtika va tahlil, xususan ularning Yangi Ahdga 8 munosabati to‘g‘risida’’nomli asarida manbani o‘rganishda ikki tomonlama yondashuv zarurligini ta’kidlaydi. Ularning biri germenevtika (yunoncha ‘’hermeneutikos’’-talqin etish)- matnni talqin etish san’ati, ikkinchisi esa tanqidiy tahlil haqidagi ta’limotdir. Germenevtika to‘g‘risidagi ta’limotni u ‘’o‘zgalar nutqini tushunish san’ati deb baholadi. Tanqidiy tahlil xususida Shleyermaxer quydagilarni qayd etadi: manbani tanqidiy tahlil etish vazifasi tadqiqotchi matnda ‘’bo‘lishi lozim bo‘lmagan holatlar’’ni payqaganida ko‘ndalang bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, tadqiq etilyotgan manbada qandaydir xatolik borligi oshkor bo‘lsa, uni tanqidiy o‘rganish zarur bo‘ladi. U manbada mavjud nuqsonlarni mexanik xatolar va asar muallifining xatosi kabilarga ajratadi. Shleyermaxaer asosiy e’tiborini tanqidiy tahlil masalasiga, aniqrog‘i, asarning asl yoki ko‘chirma nusxa ekanligini aniqlashga qaratadi. Ayni vaqtda u manbadagi ma’lumotlarning ishonchliligi belgilash kabi murakkab masalaga yetarli e’tibor bermaydi. Ammo bundan qat’I nazar, uning ‘’germenevtika’’ va ‘’tanqidiy tahlil’’ kabi tushunchalarning ma’nosi ochib berganligi ijobiy ahamiyatga ega bo‘ldi. Tarixiy manbalar bilan ishlash nazariyasiga yana bir nemis olimi – Leopold fon Ranke (1795-1886) katta hissa qo‘shdi. U G‘arbiy Yevropaning XVI-XVII asrlar siyosiy tarixiga bag‘ishlangan asarlarida manbalarni tanqidiy o‘rganish zarurligini qayd etib, ‘’tarix qanday kechgan bo‘lsa, uni xuddi shunday yozish’’ kerakligini ta’kidlaydi. 3 Uning bu fikrini shogirdlari orginal manbalarni toppish, ularni o‘rganish va ulardagi ma’lumotlarning to‘g‘riligini tekshirish kerak, degan ma’noda qabul qiladilar. Bundan tashqari darslikda manbashunosliklning fan sifatida shakllanishi va uning maqsad va vazifalari haqida ham so‘z borgan. Masalan, yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, manbalar tarix fanining asosini tashkil etadi. Manbalar bo‘lmasa, tarix fani rivojlanmaydi, o‘zining ijtimoiy funksiyalarini bajara olmaydi. Shuning uchun tarixchilar Geradotdan boshlab tarixiy manbalarni tadqiq etish usullarini ishlab chiqishga harakat qilganlar. Tarix fanining rivojlanib borishi jarayonida manbalar bilan ishlashning amalda qo‘llanilgan shakl va uslublarini bir tizimga solish zarur bo‘lib 3 Арслонзода Р.А. Источники новейшей истории Узбекистана // "Тарихий манбашунослик, тарихнавислик, тарихий тадқиқотлар методлари ва методологиясининг долзарб масалалари" мавзусидаги республика IX илмий конференциясининг материаллари. – Т., 2017. – Б. 14-23. 9 qoldi. Bu hol oxir-oqibat maxsus ko‘makchi tarix fani – manbashunoslikning paydo bo‘lishiga olib keldi. Manbashunoslik – bu ko‘makchi tarix fani bo‘lib, tarixiy manbalarni o‘rganish va ulardan foydalanishning nazariyasi va uslubiyotini ishlab chiqadi. Manbashunoslik manbalarni tasniflash, ularning yaratilish joyi va vaqti, muallifi, ularda keltirilgan ma’lumotlarning to‘g‘riligi va to‘liqligini aniqlash, manbalarni tahlil etish usullarini ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi. Manbashunoslik fani obyekti va predmetiga ega. Tarixiy manba sifatida e’tirof etilgan barcha hujjatlar va asarlar majmui manbashunoslikning obyektini tashkil etadi. Manbashunoslik fanining predmeti – bu yozma tarixiy yodgorliklarni tadqiq etish va ularning manbaviy ahamiyatini aniqlashdir. Tadqiqot obyekti sifatida tarixiy manbalar ularni o‘rganayotgan subyektlar, ya’ni tadqiqotchilardan mutlaqo mustaqildir, chunki manbalar boshqa davrda va boshqa maqsadlarda yaratilgan. Barcha manbalar insonning tabiat va jamiyat, uning siyosiy strukturasi bilan o‘zaro hamkorligi mahsuldir. Shu bilan birga, manbalar ularni yaratgan insonning niyat va maqsadi, imkoniyati, ruhiy motivatsiyasi haqida, ijodkor shaxs ixtiyoridagi moddiy va texnik vositalar to‘g‘risida tasavvur hosil qilish imkoniyatini beradi. Manbashunoslik insonlar tomonidan ongli ravishda, ma’lum bir maqsad bilan yaratilgan, o‘z davri va madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlarini o‘zida mujassam etgan yaxlit asarlarni o‘rganadi. Manbalarni o‘rganish jarayonida manbashunoslik fani ulardan turli ijtimoiy mazmunga ega ma’lumotlarni sug‘irib olish, ularning to‘g‘riligini tekshirish , talqin etish usullari hamda mazkur asarga o‘z davrining madaniy hodisasi sifatida baho berish mezonlarini ishlab chiqadi . Shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki , har qanday yozma yodgorlik ham to‘g‘ri manoda tarixiy manba bo‘la olmaydi . Tarixiy manba bo‘lish uchun u albatta o‘t,ish tog‘risida ma’lum axboroni o‘zida mujassam etishi shart . Shunday qilib, tarixiy manbalar doirasini aniqlash uchun eng avvali ularning mazmuniga e’tibor qaratish lozim . 10 Manbalar bilan ishlash jarayonida nazariya , metodika va amaliyot yaxlit tarzda, o‘zaro bog‘liq holda namoyon bo‘ladi . Mаnbаlаrni tаhlil etish tаriхiy tаdqiqоtlаr usullаrini egаllаshni tаqоzо etаdi. Bundаy bilimlаrni bizgа nаzаriy mаnbаshunоslik bеrаdi. Nаzаriy mаnbаshunоslik (yoki mаnbаshunоslik nаzаriyasi) bаrchа tаriхchi оlimlаr (ulаr tаriхning qаysi sоhаsi yoki dаvri bilаn shug‘ullаnishlаridаn qаt’i nаzаr) qo‘llаydigаn mаnbаlаr bilаn ishlаshnirng univеrsаl qоidа vа usullаrini ishlаb chiqаdi. Tаriхchi оlim kоnkrеt yozmа yodgоrlikni, uning pаlеоgrаfik, lisоniy vа bоshqа хususiyatlаrini o‘rgаnib, ushbu аsаr uni qiziqtirаyotgаn dаvr vа mаsаlа bo‘yichа mаnbа bo‘lа оlishigа ishоnch hоsil qilishi dаrkоr. So‘ngrа mаnbаdа kеltirilgаn mа’lumоtlаrning ishоnchli ekаnligini аniqlаsh lоzim. Buning uchun ulаrni bоshqа mаnbаlаrdаgi mа’lumоtlаr bilаn sоlishtirish kеrаk hаmdа bilishning mаntiqiy usullаrini qo‘llаsh lоzim. Shu yo‘l bilаn mаnbаdаgi mа’lumоtlаrning ishоnchli yoki yolg‘оn ekаnligi to‘g‘risidа хulоsа chiqаrish mumkin. Tаdqiqоtchi оldidа turgаn muhim vаzifа – bu turli tаriхiy mаnbаlаrdаn mushtаrаk tаrzdа fоydаlаnishdir. Bittа yoki ikkitа mаnbа аsоsidа o‘tmishni оbyеktiv, tеrаn vа аtrоflichа yoritish аmri mаhоldir. Tаriхiy tаdqiqоtning qimmаtdоrligi uning ko‘p vа хilmа-хil mаnbаlаrdаn fоydаlаnilgаnligi bilаn bеlgilаnаdi. Shundаy ekаn, tаriхchi-оlim mаvzuni tаdqiq etish jаrаyonidа bаrchа mаnbаlаr bilаn tanishib chiqishi, ulаrni tаnqidiy ruhdа o‘rgаnib, ijоdiy idrоk etishi tаlаb etilаdi. Shuni hаm tа’kidlаsh kеrаkki, tаriх fаnining turli sоhаlаri, jumlаdаn, O‘zbеkistоn tаriхi, qаdimgi dunyo tаriхi, o‘rtа аsrlаr tаriхi, yangi vа eng yangi tаriх vа h., o‘z хususiy mаnbаshunоsligi gа egа. Hаttо O‘zbеkistоn tаriхining turli dаvrlаri hаm fоydаlаnilаyotgаn tаriхiy mаnbаlаr jihаtidаn bir-biridаn fаrq qilаdi. Mаsаlаn, O‘zbеkistоn tаriхining qаdimgi dаvrini o‘rgаnаyotgаn tаdqiqоtchilаr qаdimgi tillаr (qаdimgi fоrs, so‘g‘d, хоrаzm vа bоshqа tillаr) ni bilishlаri tаlаb etilаdi. O‘rtа аsrlаr tаriхini tаdqiq etаyotgаn оlimlаr esа ko‘pinchа qаdigi turkiy, аrаb, fоrs-tоjik vа eski o‘zbеk tillаridа bitilgаn qo‘lyozmа mаnbаlаr bilаn ishlаydilаr. Dеmаk, tаdqiqоtchi 11 tillаrni bilishi vа kеng pаlеоgrаfik bilimlаrgа egа bo‘lishi dаrkоr. Fаndа " mаnbаshunоslik аmаliyoti" dеgаn tushunchа mаvjud. Uning mаzmuni shundаn ibоrаtki, mаnbаshunоslik sоhаsigа dоir ko‘nikmаlаr kоnkrеt tаriхiy mаnbаlаr ustidа ishlаsh jаrаyonidа shаkllаnаdi vа mustаhkаmlаnаdi. Yuqоridа tа’kidlаb o‘tilgаnidеk, оdаmlаrning mаqsаdli fаоliyati dаvоmidа yarаtilgаn mаdаniyat оbyеktlаri (buyumlаr, inshооtlаr, yozuvlаr, hujjаtlаr, аsаrlаr, tаsviriy sаn’аt аsаrlаri vа h.) ulаrni yarаtgаn оdаmlаr to‘g‘risidа, o‘shа dаvrdаgi ijtimоiy munоsаbаtlаr хususidа mа’lumоtlаr berаdi. Shuning uchun insоn vа jаmiyat hаqidа mа’lumоtlаr mаnbаsi bo‘lgаn mаdаniy merosni o‘rgаnish mаnbаshunоslik fаnining аsоsiy vаzifаsidir. Tаriхiy mаnbаshunоslik o‘z tаdqiqоt mеtоdlаrini ishlаb chiqdi. Bu mеtоdlаr mаntiqаn o‘zаrо bоg‘liq bo‘lib, yagоnа tizim – mаnbаshunоslik fanining mеtоdоlоgiyasini tаshkil etаdi. Shunday metodlar sirаsigа tizimli analiz va sintez kabilar kiradi. Bundan tashqari darslikda manbashunoslikning fanlararo aloqalariga ham to‘xtalib o‘tilgan. Mаnbаshunоslik fаnini rivоjlаntirishning muhim shаrti – bu fаnlаrаrо аlоqаlаrni yo‘lga qo‘yishdir. Mаnbаshunoslik o‘z оldigа qo‘ygаn kеng ko‘lаmli vаzifаlаrni bаjаrish uchun hоzirgi zаmоn gumаnitаr fаnlаr to‘plаgаn bilimlаrgа tаyanishi kеrаk. Аyni vаqtdа, mаnbаshunоslik insоn vа jаmiyat to‘g‘risidаgi hаr qаndаy fаnning zаruriy kоmpоnеnti hisоblаnаdi. Mаnbаlаrgа bаrchа gumаnitаr fаn nаmоyandаlаri – tаriхchilаr, sоtsiоlоglаr, psiхоlоglаr, siyosаtshunоslаr, fаylаsuflаr, tilshunоslаr, аdаbiyotshunоslаr vа bоshqаlаr murоjааt etаdilаr. Аmmо ulаrning hаr biri mаnbаgа birtоmоnlаmа, ya’ni o‘zining kоnkrеt ilmiy qiziqishi nuqtаi nаzаridаn yondаshаdi. Bu hоl mаnbаshunоslikning sеrqirrа fаnlаrаrо аlоqаlаrini bеlgilаb bеrаdi. Mаnbаshunоslik tаhlili jаrаyonidа tаriхchi оlim bаrchа fаnlаrning yutuqlаridаn unumli fоydаlаnishi dаrkоr. Gumаnitаr vа turdоsh fаnlаrning ilmiy хulоsаlаri u yoki bu аsаrning tаriхiy yodgоrlik sifаtidа o‘rgаnishdа yaqindаn ko‘mаk bеrаdi. Tаniqli mеtоdоlоg Lyusеn Fеvr tаriхiy mаnbаlаr dоirаsini fаqаt yozmа mаnbаlаr bilаn chеklаshgа qаrshi edi. U eski аvlоd tаriхchilаrni insоniyat tаriхining 12 ilk dаvrlаrini mаnbаlаr yo‘qligi yoki оzligi bоis o‘rgаnishdаn bоsh tоrtgаnlikdа аyblаdi. Uning fikrichа, bu mаsаlаning yеchimi bоshqа turdоsh fаnlаr yutuqlаridаn unumli fоydаlаnish bilаn bоg‘liqdir. Mаnbаshunоslik аvvаlо tаriх bilаn uzviy bоg‘liqdir. Shuning uchun "tаriхiy mаnbа" vа "tаriхiy mаnbаshunоslik" kаbi ibоrаlаr kеng qo‘llаnilаdi. Аyni vаqtdа "tаriхiy mаnbаshunоslik" ibоrаsi bu fаn tаriх fаni nеgizidа vujudgа kеlgаnligi vа rivоjlаngаnligigа ishоrаdir. Hоzirgi kundа mаnbаshunоslik fаnining prеdmеti bo‘lgаn muаmmоlаr bilаn t а yyorl а shd а ko‘m а k b е r а di. Shu mun о s а b а t bil а n t а ri х iy m а nb а l а rni o‘rg а nishning k о mp а r а tiv (fr. “conparativus” qiy о siy) usull а rid а n f о yd а l а nish d о lz а rb а h а miyat k а sb etmoqda. Bu birinchi g а ld а ijtim о iy-t а ri х iy j а r а yonning y е vr о p а s е ntristik m о d е lid а n gl о b а l, ko‘p v е kt о rli m о d е lg а o‘tilishi bil а n b о g‘liqdir. Ushbu mu а mm о l а rni k о mp а r а tiv t а dqiq о t usuli, ya’ni siviliz а tsiya v а j а miyat tipl а rini bir-birig а s о lishtirish, t а biiy v а m а d а niy f е n о m е nl а rning umumiy v а o‘zig а хо s b е lgil а rini qiyosl а sh о rq а ligin а h а l etish mumkin. А fsuski, h о zirgi kund а gum а nit а r f а nl а rd а k о mp а r а tiv usull а r muhim o‘rin eg а ll а g а nich а yo‘q. Yuq о rid а t а ’kidl а b o‘tilg а nid е k, m а nb а shun о slik t а dqiq о t usull а rini qo‘ll а sh f а q а t t а ri х f а ni bil а n ch е kl а nm а ydi. Bu usull а rni s о tsi о l о giya, siyos а tshun о slik, а ntr о p о l о giya, etn о l о giya, t а ri х iy psi хо l о giya, t а ri х iy g ео gr а fiya, m а d а niyatshun о slik v а b о shq а gum а nit а r f а nl а rd а qo‘ll а sh ya х shi n а tij а l а r b е rishi mumkin. Fanlararo hamkorlikni m а nb а shun о slik v а t а ri х iy g ео gr а fiya f а nl а rining o‘z а r о а l о q а l а ri mis о lid а ko‘rib chiqamiz. T а ri х iy g ео gr а fiya Buyuk jug‘r о fiy k а shfiyotl а r, yangi hududl а rning о chilishi v а o‘zl а shtirilishini o‘zid а а ks ettirg а n yozm а v а k а rt о gr а fik m а nb а l а rni o‘rganadi. So‘nggi yillаrdа geografiya fаnidа yangi bir yo‘nаlish – kаrtоgrаfik mаnbаshunоslik vujudgа kеldi. Bu sоhаdа tаriхchi- хаritаshunоslаr, gеоgrаf оlimlаr vа fаn-tехnikа tаriхi mutахаssislаri hаmkоrlikdа fаоliyat оlib bоrmоqdаlаr. Kаrtоgrаfik mаnbаlаrni tаdqiq etishdа mаnbаshunоslik usullаrining qo‘llаnilishi sаmаrаli nаtijаlаr bеrmоqdа. 13 Shundаy qilib, mаnbаshunоslik ko‘mаkchi tаriх fаnlаridаn biri bo‘lib, tаriх vа bоshqа gumаnitаr fаnlаr bilаn yaqin аlоqаdоrlikdа rivоjlаnib bоrmoqda. Mаnbаshunоslik gumаnitаr fаnlаrning umumiy nаzаriy-mеtоdоlоgik tаmоyillаrigа tаyanib, o‘zining tаdqiqоt usullаrini tаkоmillаshtirib bоrаdi vа аyni vаqtdа insоn vа jаmiyat to‘g‘risidаgi fаnlarni o‘zigа хоs vоsitаlаr bilаn bоyitаdi. Darslikning muhim jihatlaridan yana biri unda tarixiy manbalarni tasniflab o‘tilganligidadir. Jumladan, mаnbаlаr insоnlаrning mаqsаdli fаоliyati jаrаyonidа yarаtilib, mоddiy shаklgа egа buyum, birоn-bir ijtimоiy yoki shахsiy ehtiyojni qоndiruvchi vоsitа sifаtidа nаmоyon bo‘lаdi. Prеdmеt yoki аsаrning аnа shu jihаti, ya’ni ulаr nimа mаqsаddа yarаtilgаni vа qаndаy vаzifаni аdо etishi mаnbаlаrni tаsniflаsh uchun аsоs bo‘lib хizmаt qilаdi. Insоnning qo‘li vа аql-zаkоvаti bilаn yarаtilgаn hаr qаndаy buyum yoki аsаr аmаliy аhаmiyatgа egа. Ammo ularni yarаtgаn insоn kеlаjаkdа bu buyum yoki аsаr tаriхiy mаnbа bo‘lishini хаyoligа hаm kеltirmаgan, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Insоn o‘zi yarаtgаn аsаrdа o‘z davrining tехnikаviy, estеtik vа bоshqа jihаtlаri hamda ijtimоiy munоsаbаtlаr qаy darajadadа аks etishi bilаn hаm qiziqmаgan, albatta. Oldiga qo‘ygan niyati vа mаqsаdini аmаlgа оshirib, ijоdkоr o‘z аsаrigа mа’lum shаkl vа mаzmun bахsh etgan. Bа’zаn u yarаtgаn buyum nоdir аsаr – shedevr darajasiga ko‘tarilgan. Ammо аksаriyat hоllаrdа bundаy bo‘lmаgan, chunki ijtimоiy ehtiyojlаr qаytа-qаytа tаkrоrlаngan vа ulаr nоdir buyumlаr оrqаli emаs, bаlki оmmаviy mаhsulоtlаr hisоbidаn qоndirilgan. Tаriхiy mаnbаlаrning хilmа-хilligi ulаrni tаsniflаshni tаqоzо etаdi. Mаnbаlаrni tаsniflаsh mаsаlаsi mаnbаshunоslik fаni vujudga kelgan dаstlаbki davrdаyoq ko‘ndаlаng bo‘ldi. Оldingi bоbdа qаyd etilgаnidеk, XIX аsrdа nеmis оlimlаri I.G.Drоyzеn vа E.Bеrngеym tаriхiy mаnbаlаrni tаsniflаsh tizimini tаklif etdilаr. Ulаr bаrchа tаriхiy mаnbаlаrni 2 tа katta guruhga bo‘ldilаr: 1) tаriхiy qоldiqlаr vа 2) tаriхiy аn’аnаlаr. Manbashunoslar ushbu sxemaua ayrim o‘zgartirishlar kiritgan holda, undan hоzirgi kungа qаdаr fоydаlаnib kеlmоqdаlаr. Tаriхiy qоldiqlаr dеgаndа Bеrngеym bеvоsitа o‘tmish vоqеаlаrining mahsuli 14 bo‘lmish birlаmchi mаnbаlаrni nаzаrdа tutgan. Uning fikricha, tarixiy qoldiqlarga moddiy (аshyoviy) yodgorliklar, lingvistik mа’lumоtlаr, urf-оdаtlаr, sаn’аt аsаrlаri, hunаrmаndchilik mahsulotlari, qоnunchilik vа ish yuritish hujjаtlаri kаbi mаnbаlаr kiradi. Tаriхiy аn’аnаlаr esa o‘tmishni bilvosita aks ettiradi: ularda vоqеаlаr ayrim shaxslаr tomonidan bayon va talqin etiladi, mualliflar tarixiy hodisalarga o‘zlarining shaxsiy, subyektiv bаhоlarini beradilar. Tarixiy an’analar, o‘z navbatida, 3 ta qismdan iborat: оg‘zаki аn’аnа (qissа, hikоya, rivоyat, аsоtir, аfsоnа, lаtifа, qаnоtli so‘zlаr, mаqоllаr), yozmа аn’аnа (tаriхiy yozuvlаr, shаjаrа dаrахti yo jаdvаli, tаrjimаyi hоl, esdаliklаr, risоlаlаr, gаzеtаlаr) vа tаsviriy аn’аnа (tаriхiy shахslаr surаtlаri, jug‘rоfiy хаritаlаr, shаhаrlаr tаrhi, rаsmlаr, tаsviriy sаn’аt vа hаykаltаrоshlik asarlari). Bugungi kundа yozmа mаnbаlаrni ulаrning tipi vа turigа qаrаb tаsniflаsh nisbаtаn kеng tаrqаlgаn. Tаriхiy mаnbаlаrning tipi dеgаndа ulаrning quyidаgi аsоsiy mаjmuаlаri tushunilаdi: qоnunchilik hujjаtlаri, yuridik hujjаtlаr, ish yuritish hujjаtlаri, stаtistik mа’lumоtlаr, dаvriy mаtbuоt mаtеriаllаri, mеmuаr аdаbiyotlаr vа hоkаzо. Mаnbаlаrning hаr bir tipi o‘z nаvbаtidа kichikrоq bo‘lаklаr, ya’ni turlаrgа bo‘linаdi. Mаnbа turi dеgаndа mustаhkаm umumiy bеlgilаrgа egа аsаrlаr mаjmui tushunilаdi. Bu bеlgilаr mаzkur аsаrlаrning jаmiyatdа bir хil funksiyalаrni bаjаrishi bоis vujudgа kеlаdi vа shаkllаnib bоrаdi. Mаnbаlаrning u yoki bu turining vujudgа kеlishi jаmiyat tаrаqqiyotning ehtiyojlаri bilаn bоg‘liqdir. Ijtimoiy ehtiyojlarning o‘zgarishi bois tarixiy manbalarning shakl va janrlari ham o‘zgarib bordi. Mаsаlаn, qаdim zаmоnlаrdаn оdаmlаrning bir-birigа ахbоrоt uzatish vоsitаsi хаtlаr, ya’ni epistоlyar mаnbаlаr hisоblаnаdi. Hozirgi zamonda esa maktublar bilan bir qatorda telefon, faks va internet aloqa va axborot yetkazishning muhim vositalari sanaladi. Tarixiy mаnbаlаr аyrim turlаrining vujudga kelishi ijtimоiy munоsаbаtlаr rivoji bilan bog‘liqdir. Masalan, individga mehnat qurоllаri vа ihlab chiqarish vоsitаlаrigа egаlik qilish huquqini bеruvchi yuridik hujjаtlаrni olaylik. Mа’lumki, ibtidоiy jаmiyatdа alohida shaxslarda bundаy huquq berilmagаn, chunki mehnat 15 qurollari butun jamoaning umumiy mulki hisoblangangan. Yuridik hujjatlarnung vujudgа kеlishi хususiy mulkcnilikning pаydо bo‘lishi bilаn bоg‘liqdir. Mаnbаlаrning bоshqа qator turlаri (yilnоmаlаr, хrоnikаlаr, хаritаlаr, chizmаlаr) ham jamiyatda, ijtimоiy оngda ro‘y bergan o‘zgarishlar tufayli paydo bo‘ldi. Tа’kidlаb o‘tilgаnidеk, mаnbаlаrning tiplаri оdаtdа bir nеchа turlаrgа bo‘linib kеtаdi, lеkin ular o‘zining аsоsiy bеlgilаrni sаqlаb qоlаdi. Mаsаlаn, qоnunchilik hujjаtlаri quyidаgi turlаrgа bo‘linаdi:kоnstitutsiyalаr, kоdеkslаr vа qоnunlаr. Mеmuаr mаnbаlаr esа esdаliklаr, kundаliklаr, хаtlаr kаbi janrlarni o‘z ichiga olаdi. Аlоhidа mаmlаkаt tаriхigа оid mаnbаlаrni tizimlаshtirish jаrаyonidа аyrim yozmа yodgоrliklаr unikаl, nоyob manba ekаnligi аyon bo‘lаdi. Jumlаdаn, O‘rtа Оsiyoning o‘rtа аsrlar tаriхigа оid mаnbаlаrni tаsniflаshdа "Tеmur tuzuklаri"ni birоn-bir turgа kiritish qiyin, chunki ungа mоnаnd bоshqа mаnbаlаr yo‘qligi bоis bu аsаr unikаl (yagоnа) хаrаktеr kаsb etаdi. Nаzаriy mаnbаshunоslikning аsоsiy vаzifаsi fаqаtginа mаvjud tаriхiy mаnbаlаrni turlаrgа bo‘lishdаn ibоrаt emаs. Eng muhimi – bu mаnbаlаrning оmmаviy, tipik turlаrini аniqlаsh hаmdа ulаrni tаdqiq etishdа istiqbоlli metodlаr – tizimlаshtirish, tаhlil etish, umumlаshtirish, kоmpаrаtiv usullаrdаn fоydаlаnishdir. Yozmа tаriхiy mаnbаlаrning оmmаviy tiplаridаn biri qоnunchilik hujjаtlаri hisоblаnаdi. Qоnunchilik hujjаtlаri turli shаkllаrdа nаmоyon bo‘lаdi. Mаsаlаn, mаnifеstlаr, fаrmоnlаr, ustаvlаr, kоnstitutsiyalаr, qоnunlаr vа qоnunlаr kоdеksi shulаr jumlаsidаndir. Qаdimgi Shаrq dаvlаtlаridа qоnunlаr pоdshоlаr nоmidаn chiqаrilgan. Qаdimgi Yunоnistоn vа Rimdа esа qonunlarni хаlq mаjlisi qаbul qilgаn. Pаrlаmеntning vujudgа kеlishi vа rivоjlаnib bоrishi bilаn qоnunlаrni qаbul qilish оliy хаlq vаkillik оrgаnining funksiyasigа аylаndi. Qоnunchilik hujjаtlаri o‘tа muhim tаriхiy mаnbаlаr sirаsigа kirаdi, chunki ulаr u yoki bu dаvlаtning ijtimоiy- iqtisоdiy va siyosiy tuzumining ko‘zgusidir. Shuni eslаtib o‘tish jоizki, o‘rtа аsrlаrdа musulmоn Shаrqidа, shu jumlаdаn O‘rtа Оsiyodа, qоnunchilik аmаliyoti Yеvrоpа mаmlаkаtlаridаn jiddiy rаvishdа fаrq qilgаn. Bu yеrdа dunyоviy qonunlar emаs, bаlki diniy, ya’ni shаriаt qоnunlаri аmаl qilgаn. Qоnunlаr hukmdоrlаr tоmоnidаn jоriy etilmаgаn, ular Qur’оni Karim, 16 hаdislаr va tаniqli fаqihlаr (islоm qоnunshuinоslаri) аsаrlаridа o‘z аksini tоpgаn. Qоnunchilik hujjаtlаri bilаn bir qаtоrdа o‘tmishni o‘rgаnishdа ish yuritish hujjаtlаri muhim o‘rin egаllаydi. Hаmmа zаmоnlаrdа mаrkаziy vа mаhаlliy hоkimiyat оrgаnlаri mаvjud bo‘lib, ulаr o‘z fаоliyati dаvоmidа turli hujjаtlаr y о rliql а r, q а r о rl а r, f а rm о yishl а r, bildirishn о m а l а r, his о b о tl а r, ха b а rl а r, yo‘riqn о m а l а r, b а yonn о m а l а r, st е n о gr а fik his о b о tl а r, а riz а l а r, iltim о sn о m а l а r, ха tl а r v а b о shq а l а r kir а di. Ul а rning h а mm а si t а ri х iy q о ldiql а r bo‘lib, o‘tmishni o‘rg а nishd а birl а mchi а h а miyatg а eg а . Ish yuritish hujj а tl а rid а butun m а ml а k а t v а uning а l о hid а mint а q а l а rid а gi а hv о l o‘z а ksini t о p а di. А fsuski, q а dimgi d а vr v а o‘rt а а srl а r t а ri х ig а о id ish yuritish hujj а tl а rining а s о siy qismi bizg а ch а y е tib k е lm а di. S а ql а nib q о lg а n hujj а tl а r а s о s а n хо nlikl а r d а vri, R о ssiya imp е riyasi hukmr о nligi v а s о v е t d а vrig а , shuningd е k, must а qillik d а vri t а ri х ig а t аа lluqlidir. T а ri х iy m а nb а l а r tipl а rid а n biri m е mu а r а d а biyotl а rdir. M е mu а r а d а biyotl а r d е g а nd а esd а likl а r, а vt о bi о gr а fiyal а r, kund а likl а r v а m а ktubl а r tushunil а di. M е mu а r m а nb а l а r – bu z а m о nd о shl а rning o‘zl а ri ishtir о k etg а n y о ki guv о h bo‘lg а n v о q еа l а r to‘g‘risid а y о zib q о ldirg а n hik о yal а ridir. 4 Esd а likl а r t а ri х iy m а nb а l а rning а l о hid а , o‘zig а хо s turini t а shkil et а di. Ul а r b о shq а m а nb а l а rg а nisb а t а n t а l а y ustunlikl а rg а eg а . Juml а d а n, esd а likl а rd а shund а y f а kt v а t а fsil о tl а r bo‘l а diki, ul а r b о shq а m а nb а l а rd а uchr а m а ydi. Bund а n t а shq а ri, esd а likl а r o‘qish o‘sha d а vr ruhini his etish imk о niyatini b е r а di. M е mu а r а d а biyotl а rning m а nb а sif а tid а gi а h а miyati shul а r bil а n yarаtgаnlar. 4 . Арслонзода Р.А. Источниковедение: Учебник. – Т.: Навруз, 2019 17 II BOB. TARIX FANLARI DOKTORI, DOTSENT BAHRIDDIN USMONOV ASARLARINING O‘ZBEK MANBASHUNOSLIGIGA QO‘SHGAN HISSASI II.1. “Farg‘ona vodiysi Amir Temur va Temuriylar davrida’’ nomli monografiyasi manbashunoslik fani uchun ahamiyat i . Bahriddin Usmonovning “ Farg ‘ ona vodiysi Amir Temur va Temuriylar davrida ’’ nomli monografiyasi manbashunoslik fani uchun muhim ahamiyatga egadir . Ushbu monografiyada Amir Temur davlati tashkil topishi arafasida Farg ‘ onadagi siyosiy vaziyat , vodiyning ushbu davlat tarkibiga kiritilishi , Farg ‘ ona ulusining ta ’ sis etilish sabablari , natijalari , bu jarayonlarda Umarshayx va Iskandar mirzolarning o ‘ rni , Amir Temur vafotidan keyin vujudga kelgan siyosiy vaziyatning , xususan , markaziy hokimiyat zaiflashuvining vodiyga ta ’ siri , Farg ‘ onaning ijtimoiy ‐ iqtisodiy , madaniy taraqqiyoti kabi masalalar tadqiq etilgan . Dunyo bo ‘ ylab tobora kuchayib borayotgan globallashuv sharoitida o ‘ z o ‘ rni va mavqeiga ega bo ‘ lish , uni milliy urf ‐ odat , an ’ analar asosida mustahkamlab borish har bir davlat va millat uchun muhim masala bo ‘ lib qolmoqda . Bunday sharoitda Amir Temur va temuriylar davri davlatchilik tarixini o ‘ rganish , ijtimoiy ‐ iqtisodiy , madaniy taraqqiyotga olib kelgan asosiy omillarni ilmiy tadqiq etish , ulardan bugungi kun sharoitida samarali foydalanish uchun amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqish tarix fani oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir . Geostrategik joylashuviga ko ‘ ra , Markaziy Osiyoning eng yirik o ‘ lkalari bo ‘ lmish Movarounnahr hamda Yettisuv va Sharqiy Turkistonning chegaralarida joylashgan Farg ‘ ona vodiysi Amir Temur va temuriylar davrida ham muhim mintaqalardan biri edi . Farg ‘ ona Amir Temur va temuriylar davlatining ijtimoiy ‐ siyosiy hayotida , Mo ‘ g ‘ uliston davlati bilan olib borilgan munosabatlarda alohida o ‘ rin tutgan . Shuning uchun mazkur davrdagi 18 Farg ‘ onaning siyosiy , ijtimoiy ‐ iqtisodiy va madaniy taraqqiyotini o ‘ rganish Markaziy Osiyo mintaqasida yuz bergan tarixiy jarayonlarni hududlararo ta ’ sirini mohiyatan anglash imkonini beradi . Shuningdek , mintaqadagi ushbu jarayonlarni Farg ‘ ona vodiysi misolida tahlil etish mazkur masalalarni jahon tarixshunosligida yangi yo ‘ nalish sifatida e ’ tirof etilayotgan mikrotarix nuqtai nazaridan tadqiq etilishiga olib keladi . Bugungi kunda xorij tarixshunosligida Amir Temur va temuriylar davri tarixini o ‘ rganishga bag ‘ ishlangan ko ‘ plab ilmiy tadqiqotlarning olib borilayotganligi ham ushbu mavzuning xalqaro miqyosdagi o ‘ rni va dolzarbligini ko ‘ rsatadi . O ‘ zbekistonda amalga oshirilgan tadqiqotlar asosan Temuriylar davlatining umumiy tarixini o ‘ z ichiga olib , ularda yirik shaharlarda shakllangan madaniy markazlar taraqqiyoti o ‘ z aksini topgan . Bu borada temuriylar saltanatining sharqiy chegarasida muhim geosiyosiy o ‘ ringa ega bo ‘ lgan Farg ‘ ona vodiysi tarixiga bag ‘ ishlangan ilmiy ishlarning asosiy qismi XV asrning so ‘ nggi choragini qamrab oluvchi boburshunoslik tadqiqotlari bilangina cheklanib qolganligi Farg ‘ ona vodiysining Amir Temur va temuriylar davri tarixini o ‘ rganish zaruriyatini tug ‘ dirmoqda . 5 Ayni jihatlarga ko ‘ ra , monografiyada Amir Temur davlati tashkil topishi arafasida Farg ‘ onadagi siyosiy vaziyat , vodiyning ushbu davlat tarkibiga kiritilishi , Farg ‘ ona ulusining ta ’ sis etilish sabablari , natijalari , bu jarayonlarda Umarshayx va Iskandar mirzolarning o ‘ rni , Amir Temur vafotidan keyin vujudga kelgan siyosiy vaziyatning , xususan , markaziy hokimiyat zaiflashuvining vodiyga ta ’ siri , Farg ‘ onaning ijtimoiy ‐ iqtisodiy , madaniy taraqqiyoti kabi masalalar tadqiq etildi . O ‘ zbekiston Respublikasini 2017 ‐ 2021 yillarda rivojlantirishning Harakatlar strategiyasida alohida hududlarni barqaror rivojlantirish bo ‘ yicha dasturlar qabul qilish va uning ijrosini ta ’ minlash vazifalari yuklatilgan . Hududlarni rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish va ijrosini ta ’ minlashda ushbu 5 Bahriddin Usmonov. Farg’ona vodiysi Amir Temur va temuriylar davrida: monografiya; ilmiy nashr; Farg‘ona: “Farg‘ona” nashriyoti, 2019. 19 makondagi tarixiy taraqqiyot xususiyatlarini bilish hamda undan samarali foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi . Hududlarda mahalliy va xalqaro turizmni rivojlantirish borasida tarix fanida olib borilgan ilmiy tadqiqotlarning natijalaridan ijodiy foydalanish sohani taraqqiy ettirishning muhim shartlaridan biridir . Shuningdek , tadqiqot natijalari Amir Temur va temuriylar davri tarixini o ‘ rganish bo ‘ yicha o ‘ tkaziladigan ilmiy izlanishlarda hamda « O ‘ zbekiston tarixi », « SHarq allomalarining ilmiy merosi », « O ‘ rta Osiyo allomalarining ilmiy merosi va tasavvuf tariqatlari tarixi » fanlari , « Amir Temur va temuriylar davri tarixi », « Farg ‘ ona vodiysining o ‘ rta asrlar davri tarixi » kabi maxsus kurslar bo ‘ yicha darslik va o ‘ quv qo ‘ llanmalarning mukammallashuviga xizmat qiladi . Tadqiqot natijalarining yuzaga chiqishida o ‘ zlarining ilmiy maslahatlari bilan qo ‘ llab ‐ quvvatlagan ustozlar akademik , tarix fanlari doktori , professor D . Y . Yusupova , tarix fanlari doktori professor A . Ahmedov va tarix fanlari nomzodlari R . Arslonzoda , N . Xidirovalardir . Ushbu monografiyada asosan , quydagi masalalarga to‘xtalib o‘tilgan , ya ’ ni 1. Farg ‘ ona vodiysining Amir Temur va Temuriylar davridagi tarixi haqida ma ’ lumot beruvchi yozma manbalar asosan tarixiy , memuar asarlar , manoqiblar , tazkiralar hamda turli xil rasmiy hujjatlardan iborat bo ‘ lib , fors , turkiy , arab tillarida bitilgan . Yozma manbalarda asosan Temuriylar davlatining markaziy shahar va viloyatlaridagi tarixiy voqealar yoritilgan. Ularda saltanatning sharqiy chegaralarida joylashgan Farg‘ona vodiysiga tegishli ma’lumotlar kam uchraydi. Mavjudlari ham ayrim yirik voqeliklar kontekstida keltirilib, mantiqiy izchillik etishmaydi. Tarqoq holdagi ma’lumotlarni matnlardan jamlab, qo‘shni hududlardagi va markaziy viloyatlardagi tarixiy voqeliklar bilan qiyosiy tahlil etib, ma’lum bir fikr ‐ mulohazalar bildirish imkoniyati tug‘iladi. Amir Temur va temuriylar davri tarixiy manbalarida Farg‘ona vodiysi haqidagi ma’lumotlarning kamligi va tarqoqligi, ularga nisbatan tanqidiy yondashuvni hamda samarali 20 foydalanishni talab qiladi. 2. Vodiyga nisbatan Farg‘ona so‘zini qo‘llash Amir Temur va temuriylar davrida yozilgan tarixiy asarlarda kam uchraydi. Asosan O‘zgand, O‘zjand, Andigon, Andugon, Andijon kabi toponimlar qo‘llanilganligi matn mazmunidan kelib chiqib, ushbu so‘zlar vodiy yoki aynan bir shahar nomi sifatida keltirilayotganligiga e’tibor qaratish zaruriyatini tug‘diradi. Farg‘ona atamasi asosan Temuriylar davlatining so‘nggi yillariga oid tarixiy manbalarda qo‘llanilgan. Manbalarda vodiy tarixiga oid ma’lumotlarning ko‘lami va mazmunan boylik salohiyati bir xil emas. Har ikki «Zafarnoma»da Farg‘ona tarixiga oid xabarlar kam uchraydi. Muiniddin Natanziyning «Tarixi Muiniy», Ibn Arabshohning «Ajoib al maqdur fi tarixi Taymur» asarlarida voqealar nisbatan batafsil hikoya qilingan bo‘lsa ‐ da, ayrim voqealar haqida umuman so‘z yuritilmagan. Ayni shu holatni Temuriylar davriga oid manbalarda ham kuzatish mumkin. Bu esa har bir tarixiy manbadagi ma’lumotlar tadqiqot uchun muhim ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. 3. XV asrning o‘rtalaridagi tarixiga oid maxsus ilmiy izlanishlar olib borilmaganligini ko‘rsatadi. Farg‘onaning XV asr ikkinchi yarmi va XVI boshlaridagi tarixi bo‘yicha bir qator tadqiqotlar olib borilgan bo‘lsa ‐ da, ularda asosiy e’tibor Zahiriddin Muhammad Bobur mirzo faoliyatini yoritishga qaratilgan bo‘lib, Boburshunoslik tadqiqotlari hisoblanadi. SHuningdek, ayrim tadqiqotlarda bahstalab fikr ‐ mulohazalar, xronologik noaniqliklar ham uchraydi. Mavzuning tarixshunoslik tahlili Amir Temur va temuriylar davrida Farg‘onaning siyosiy, iqtisodiy va madaniy taraqqiyoti masalasi hozirgacha yaxlit, tizimli ravishda o'rganilmaganligini ko'rsatadi. 4. Mavjud tarixiy manbalarlardagi ma’lumotlar va ilmiy adabiyotlarda berilgan xulosalar tahlili Amir Temur davlati tashkil topishi arafasida Farg‘ona vodiysining g‘arbiy qismi Movarounnahr tarkibidagi Xo‘jand 21 bekligi, markaziy va sharqiy qismlari esa Mo‘g‘uliston davlati tasarrufida ekanligi, Xo‘jand bekligi o‘zaro urushlar avj olgan sharoitda Mo‘g‘uliston bilan qo‘shni hudud sifatida nafaqat o‘z mavjudligini saqlab qolib, balki o‘z mavqeini mustahkamlashga erishganligini ko‘rsatdi. 5. 1369 ‐ 1370 yillarga kelib Movarounnahrda Amir Temur mavqeining keskin kuchayishi, mo‘g‘ul amirlarining Toshkent viloyatida hamda vodiyning shimoliy va sharqiy qismlarida o‘z hukmronliklarini o‘rnatishi natijasida Xo‘jand bekligi kuchsizlanib, Amir Temur hukmronligini tan olgan va uning davlati tarkibiga kirgan. Farg‘ona vodiysi va Toshkent vohasining Movarounnahr markazidan uzoqligi, shuningdek, Amir Temur davlatining raqiblari Oq O‘rda, ayniqsa, Mo‘g‘uliston bilan chegaradoshligi bu erda markazlashtirish siyosatiga qarshi bo‘lgan siyosiy kuchlarning to‘planishiga olib keldi. Shu boisdan mazkur hududlarni Temur davlatiga to‘la bo‘ysundirish tashqi siyosatdagi g‘alabalarga bog‘liq holda kechroq amalga oshdi. 6. Farg‘onaning g‘arbiy qismida mavjud bo‘lgan Xo‘jand bekligidan tashqari uning markaziy va sharqiy qismlarida Andijon viloyati tashkil etildi. Amir Temur tomonidan 1375 ‐ 1376 yillarda Mo‘g‘ulistonga qarshi olib borilgan harbiy yurishlar ushbu ko‘chmanchi davlatning harbiy qudratini birmuncha sindirdi va Movarounnahrning shimoli ‐ sharqiy hududlari, jumladan, Farg‘ona vodiysi xavfsizligini ta’minlashda hamda uning Amir Temur davlati tarkibiga so‘zsiz to‘liq kiritilishida muhim ro‘l o‘ynadi. 7. 1376-yili Movarounnahrning sharqiy viloyatlarida Amir Temur davlatiga qarshi ko‘tarilgan isyon bostirilgach, Farg‘onada navbatdagi ma’muriy o‘zgarishlar o‘tkazildi. Xo‘jand bekligi va Andijon viloyati o‘rnida yagona Farg‘ona ulusi tashkil etilib, Amir Temurning ikkinchi o‘g‘li Umarshayx mirzoga suyurg‘ol qilib berildi. Farg‘ona Amir Temurning o‘z xolis mulki – Movarounnahr tarkibiga kiritilmasdan 22 mamlakatning ichki tumanlari xavfsizligini ta’minlaydigan, zarur paytda qo‘shni davlatlar siyosatiga ta’sir ko‘rsata oladigan ulusga aylantirildi. Farg‘ona ulusi Movarounnahrning sharqiy chegaralarida xavfsizlikni ta’minlashda hamda Oq O‘rda va Mo‘g‘ulistonda Amir Temur davlatining manfaatini himoya qilishda muhim o‘rin tutdi. 8. Movarounnahrning sharqiy chegaralarida barqarorlikning o‘rnatilishi Amir Temurga Farg‘ona ulusini Movarounnahr tarkibiga kiritish imkonini berdi va 1393- yili Farg‘ona ulusi tugatildi. Yetti yillik yurish vaqtida Xitoy yurishiga tayyorgarlik ko‘rish hamda kelajakda saltanatning sharqiy chegaralarida ma’muriy o‘zgarishlarni amalga oshirish maqsadi doirasida 1399- yili Farg‘ona ulusi qayta tiklandi. Farg‘ona hokimi Iskandar mirzoning o‘zboshimchalik bilan SHarqiy Turkistonga yurish qilishi esa 1400-yil ulusning yana tugatilishiga sabab bo‘ldi. 1404 - yili Farg‘ona vodiysi va Sharqiy Turkistonni birlashtirgan yangi ulus tashkil etish to‘g‘risidagi farmon Amir Temurning vafoti sababli amalga oshmay qoldi. 9. 1415 - yili Farg‘ona vodiysining Ulug‘bek mirzo boshqaruviga o‘tishi mamlakat sharqiy chegaralarining mustahkamlanishida hamda o‘zaro urushlar, shuningdek, mo‘g‘ul qabilalari talonchilik hujumlarining oldini olishida muhim qadam bo‘ldi. Mirzo Ulug‘bekning 1425-yili Mo‘g‘ulistonga qilgan g‘olibona yurishi yuqoridagi muvaffaqiyatlarni mustahkamladi. XV asrning 30 ‐ 40 yillaridan boshlab Temuriylar davlatining qo‘shni ko‘chmanchi davlatlarga nisbatan tashqi siyosatda ustunlikni boy bera boshlaganligi natijasida Movarounnahrning chegara viloyatlari qatori Farg‘ona vodiysi ham tashqi kuchlarning talon ‐ toroj ob’ektiga aylandi. 10. Sulton Abu Sa’id mirzo Amir Temur va Mirzo Ulug‘beklar tomonidan Mo‘g‘uliston masalasida olib borilgan siyosatni davom ettirib, siyosiy ‐ diplomatik tadbirlar orqali Temuriylar davlatining Mo‘g‘ulistondagi siyosiy mavqeini tiklashga erishdi. Bu esa Farg‘ona vodiysining xavfsizligini 23 ta’minlashda muhim rol o‘ynadi. Shuningdek, Abu Sa’id mirzo Amir Temur va Shohruh mirzo kabi Farg‘ona vodiysida markazga bo‘ysunadigan mustahkam ulusni tashkil etdi. Va shu kabi masalalar asarning asosiy qismini tashkil etadi . 24 III BOB.TARIX FANLARI BO‘YICHA FALSAFA DOKTORI , DOTSENT OTABEK MAHMUDOVNING TARIXSHUNOSLIKKA QO‘SHGAN HISSASI III.1. Markaziy Osiyo olimlari asarlarining Toledo maktabida tadqiq etilishi Tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori, dotsent Otabek Mahmudov o‘zining avtoreferatida tarixshunoslikning muhim jihatlarini yoritib bergan. Ushbu dissertatsiya mavzusi o‘zining dolzarbligi va tarixshunoslikka qo‘shgan katta xissasi bilan ajralib turadi. Jumladan, ushbu dissertatsiyaning asosiy mazmuniga to‘xtaladigan bo‘lsak, Jahon miqyosida yuz berayotgan globallashuv jarayonlari ilm-fan insoniyat taraqqiyotining bosh omili ekanligini ko‘rsatmoqda. Bu borada O‘rta asr Sharq mutafakkirlari ilmiy merosining zamonaviy sivilizatsiya uchun naqadar dolzarb va zarur ekanligini ochib berish, ushbu bebaho ilmiy merosni yanada teran tadqiq qilish va ommalashtirish jahon sharqshunosligining eng asosiy masalalari sifatida e’tirof etilmoqda. Dunyoning qator mamlakatlarida XII–XIII asrlarda Ispaniyaning Toledo, Saragossa, Segoviya, Navarra, Sevilya va Barselona shaharlarida yo‘lga qo‘yilgan tarjima faoliyatining tarixiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Sanab o‘tilgan markazlar orasida Toledodagi tarjima maktabining fan tarixida tutgan o‘rni nihoyatda muhim bo‘lganligi sabab, mazkur maktabga aloqador masalalarni tadqiq etish yuzasidan ustuvor yo‘nalishlarda ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Shunga qaramasdan, maktabning tashkil topishi, tarkibi, u erdagi tarjima ishlari, ilmiy faoliyat, tarjimon hamda olimlarning hayoti va ijodi kabi masalalar hanuz yaxlit tarzda, to‘laligicha o‘rganilmay qolmoqda. Respublikamizda xalqimizning boy tarixi va madaniyatining ajralmas bir qismini tashkil etadigan, ma’naviy va ilmiy taraqqiyotimiz uchun g‘oyat muhim ahamiyatga ega bo‘lgan qadimiy qo‘lyozmalarni ilmiy tadqiq etish, ularni yurtimiz va jahon jamoatchiligi o‘rtasida targ‘ib qilish yuzasidan keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Bu borada IX–XII asrlarda yashab ijod 25 qilgan markaziy osiyolik buyuk mutafakkirlar ilmiy merosi salmoqli tadqiqotlarning ob’ektiga aylandi. Zero, «bugungi notinch va tahlikali zamonda taraqqiyot va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda buyuk ajdodlarimiz qoldirgan, butun insoniyatning ma’naviy boyligi bo‘lgan bebaho merosning o‘rni va ahamiyati beqiyosdir». 6 Biroq, shu bilan birga, hozirga qadar allomalar asarlarining XII–XIII asrlarda Yevropada tarjima etilishiga oid masalalar maxsus tadqiq etilmaganligini eslatib o‘tish joiz. Jumladan, bu borada ko‘pincha tarjimaning yaratilgan asrini keltirish bilangina cheklanilishi, asar tarjimoni kimligi, tarjima qanday uslubda, qachon, qaerda yaratilgani hamda uning fandagi tatbiqiga oid masalalarga kam e’tibor qaratilishi, ayni sohadagi ilmiy- tadqiqot ishlari muhim ahamiyatga ega ekanligini anglatadi. Toledo maktabiga aloqador masalalarni o‘rganish borasida xorijlik olimlar M-T. de Alverniy, H. Gil, S. Hayk, CH. Bernett, J. Lomba, R. Henelle Abekasi, K. Fos, M. Gargalyati, M. Robinson va A. Fidora tadqiqotlari asosiy ishlar hisoblanadi. Ularda maktabning shakllanishi va faoliyatiga oid masalalar ilmiy tahlil qilingan. MDH mamlakatlarida maktab tarixiga oid izlanishlar O. Juravlyov hamda V. Iovenko tomonidan olib borilgan. Respublika miqyosida, Toledo maktabining fan tarixidagi ahamiyatiga doir dastlabki ilmiy mulohazalar F. Sulaymonova tadqiqotida qayd etilgan. Bundan tashqari, o‘rta asrlarda SHarq madaniyati va fanining G‘arbga ko‘rsatgan ta’sirini o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlar olib borilgan bo‘lib, ularda ham o‘rganilayotgan mavzu yuzasidan ba’zi mulohazalar bildiriladi. Evropalik olimlardan A. Myuller, E. Levi-Provansal, U. M. Uott, rus olimlaridan I. Krachkovskiy, respublikamiz olimlaridan F. Sulaymonova tadqiqotlari bu boradagi muhim ilmiy ishlardan sanaladi. Hozirga qadar, XII– XIII asrlarda Evropada taraqqiy etgan ilmlar tarixi mintaqa olimlari tomonidan muayyan darajada o‘rganilgan. Sohadagi izlanishlarda Markaziy Osiyo mutafakkirlarining hayoti va 6 Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлис ва Ўзбекистон халқига Мурожаатномаси. 21.12.2022 https://www.xabar.uz/jamiyat/shavkat- mirziyoyevning-oliy-majlis-va-ozbekiston-xalqiga murojaatnomasi. 26 ijodiga bag‘ishlangan tadqiqotlar ham alohida o‘ringa ega. Bu borada, A. YUshkevich, M. Hayrullaev, A. Irisov, YU. Kopelevich, P. Bulgakov, B. Rozenfeld, U. Karimov va A. Ahmedovlarning ilmiy ishlari ΧΧ asrning so‘nggi choragida olib borilgan eng muhim tadqiqotlarning natijalari sanaladi. Xorijlik olimlardan F. Starr, MDH olimlaridan K. Xuseynov, respublikamiz olimlaridan B. Abduhalimov va S. Karimova ishlari esa ushbu yo‘nalishda oxirgi yillarda yaratilgan yirik tadqiqotlardan hisoblanadi. Ushbu tadqiqotning maqsadi: Evropada Markaziy Osiyo olimlari asarlarini tarjima qilish va o‘rganishda Toledo maktabining o‘rnini ochib berishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: Toledo maktabi tarixiga bag‘ishlangan ilmiy ishlarni o‘rganish va tahlil qilish; maktabda faoliyat yuritgan tarjimon hamda olimlarning hayoti va ijodini o‘rganish; maktabdagi tarjima jarayonining tartibi va uslubini o‘rganish hamda tahlil qilish; maktabda yaratilgan tarjimalarni aniqlash, ularni davriy hamda fanlar kesimida klassifikatsiya qilish; markaziy osiyolik olimlarning Toledo maktabida tarjima qilingan asarlarini aniqlash; Markaziy Osiyo olimlari asarlarining Toledo maktabida tadqiq etilishini tahlil qilish hamda maktabning bu boradagi o‘rnini ochib berish. Tadqiqotning ob’ekti sifatida XII–XIIIasrlarda Ispaniyaning Toledo shahrida faoliyat yuritgan tarjima maktabi olindi. Tadqiqotning predmetini Toledo maktabining shakllanish va rivojlanish tarixi, maktabda faoliyat yuritgan tarjimonlarning ijodi, u erda yaratilgan tarjimalar, Markaziy Osiyo olimlari ilmiy merosining maktabda o‘rganilishi bilan bog‘liq jarayonlar tashkil qiladi. 27 Tadqiqot usullari. Tadqiqot jarayonida tarixiylik tamoyili, qiyosiy tahlil, tizimlashtirish, tasniflash, muammoviy-xronologik kabi usullardan foydalanilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: VIIΙ–ΧΙΙ asrlarda Pireney yarim orolida kechgan siyosiy, ijtimoiy va madaniy jarayonlarning tahlili natijasida Toledo maktabining tashkil topishiga ta’sir etgan tarixiy omillar aniqlanib, mintaqada yuz bergan Sharq va G‘arb madaniyatining o‘zaro qorishuv (sintez) davri maktabning shakllanishiga asos bo‘lgan bosh tarixiy omil ekanligi dalillangan. Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat: XII–XIII asrlarda Toledo maktabida tarjima qilingan 123 ta asar aniqlanib, ular davriy va fanlar kesimida klassifikatsiya qilingan (asarlar 48 nafar muallif: 11 nafar antik davr, 32 nafar o‘rta asr SHarq, 5 nafar Markaziy Osiyo olimlari qalamiga mansub bo‘lib, ularning 56 tasi aniq fanlarga, 31 tasi tabiiy fanlarga, 36 tasi ijtimoiy fanlarga oid, asarlarning 25 tasi markaziy osiyolik olimlarga tegishli); respublikamiz ilmiy fondlarida mavjud bo‘lmagan, hozirda AQSH, Britaniya, Misr va Qatar kutubxonalarida saqlanayotgan markaziy osiyolik olimlar qalamiga mansub 15 ta asar aniqlanib, ularning nusxalari tadqiq etish uchun ilmiy muomalaga kiritilgan; Markaziy Osiyo allomalari asarlarining XII–XIII asrlarda Evropada o‘rganilishi va ularning mintaqa fanlari rivojidagi ahamiyatiga doir masalalarga aniqlik kirituvchi ma’lumotlar majmui ishlab chiqilgan; buyuk mutafakkirlarimiz asarlarini o‘rta asrlarda Yevropa universitetlarida o‘qitilishiga oid ma’lumotlarni xalqimizga ta’sirchan etkazish borasida ilmiy-amaliy takliflar ishlab chiqilgan. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati, undan IX–XII asrlarda yashab o‘tgan markaziy osiyolik olimlar merosini o‘rganish bo‘yicha o‘tkaziladigan ilmiy tadqiqotlarda hamda «Sharq 28 allomalari ilmiy merosi», «O‘rta Osiyo allomalari ilmiy merosi va tasavvuf tariqatlari tarixi», «Fan va texnika tarixi» kabi fanlar bo‘yicha darslik va o‘quv qo‘llanmalar yaratishda foydalanish mumkinligi bilan izohlanadi. Dissertatsiya natijalarining amaliy ahamiyati buyuk allomalarimiz asarlarini dunyo hamjamiyati va xalqimiz o‘rtasida keng targ‘ib qilish, chet ellardagi O‘zbekistonga oid madaniy boyliklar haqida to‘liq ma’lumotlar bazasini kengaytirish borasidagi ishlarning samaradorligini yanada oshirishga xizmat qilishi bilan asoslanadi. Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha jami 23 ta ilmiy ish chop etilgan. Shulardan, 1 ta monografiya, O‘zbekiston Respublikasi Oliy attestatsiya komissiyasining doktorlik dissertatsiyalari asosiy ilmiy natijalarini chop etish tavsiya etilgan ilmiy nashrlarda 11 ta maqola, jumladan, 8 ta respublika va 3 ta xorijiy jurnallarda chop etilgan. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat. Dissertatsiyaning tadqiqot qismi 132 betni tashkil etadi. 29 XULOSA Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, FarDU Tarix fakulteti jamoasining manbashunoslik va tarixshunoslik fanlarini rivojlantirishga qo‘shgan hissasi beqiyosdir. Kurs ishida nomlari yuritilgan ustozlarimizdan tashqari bugungi kunda ham ko‘plab tarixchi ustozlarimiz tomonidan, yosh izlanuvchi ustozlar tomonidan manbashunoslik va tarixshunoslik fanlari tizimining rivojlanishiga salmoqli hissa qo‘shilmoqda. Ya’ni Rasuljon Arslonzoda, Bahriddin Usmonov, Otabek Mahmudov kabi malakali va o‘z sohasining ajoyib mutaxassisi bo‘lgan ustozlarimiz ustoz-shogird an’anasini davom ettirgan holda ko‘plab bilimli shogirdlarni jamiyatimizga yetkazib bermoqdalar. Hususan ularning manbashunoslik tarixshunoslik fanlariga qo‘shgan xissalari beqiyosdir. Chunki aynan ushbu fanlarning insoniyat tarixini yoritishda o‘rni va ro‘li beqiyosdir. Insоn vа jаmiyat hаqidа, turli zamonlarda vа turli mаmlаkаtlаrdа sоdir bo‘lgаn vоqеаlаr to‘g‘risidаgi mа’lumоtlаr tаriхiy mаnbаlаrdаn оlinаdi. Mаnbаlаrgа tаyangаn hоldа, tаriхchilаr o‘tmishni qаytа tiklаydilаr. Tаriхiy mаnbаlаr bilаn fаqаt tаriхchilаr emаs, bаlki bоshqа gumаnitаr fаn vаkillаri – аntrоpоlоglаr, etnоlоglаr, fаylаsuflаr, iqtisоdchilаr, tilshunоslаr, аdаbiyotshunоslаr, sоtsiоlоglаr, psiхоlоglаr, siyosаtshunоslаr vа bоshqаlаr hаm shug‘ullаnаdi. 7 Ulаrning bаrchаsi o‘z fаnining prеdmеti nimаdаn ibоrаt ekаnligini аnglаsh uchun tаriхiy mаnbаlаrgа murоjааt etаdilar, ulаrdan o‘zlаri uchun kеrаkli mа’lumоtlаrni оdаmlаr yarаtgаn tаriхiy mаnbаlаrdаn tоpаdilаr. Tаriхiy mаnbаlаr – bu turli davrlardа yarаtilаn mаdаniyat namunalаri bo‘lib, ulаr insоniyat to‘plаgаn bilim vа tаriхiy tаjribаni o‘zidа mujаssаm etаdi. Tаriхchi yoki bоshqа gumаnitаr fаn vаkili o‘z fаni uchun muhim bo‘lgаn mаnbаlаrni izlаb, ulаrdаn o‘zini qiziqtirgаn sаvоllаrgа jаvоb tоpadi. Mаnbа bilаn ishlаsh jаrаyоnidа tаdqiqоtchi undа sаqlаngаn аjdоdlar оvоzini eshitа оlishi, qo‘lgа kiritgаn mа’lumоtlаrni fаn vа mаdаniyatning hоzirgi dаrаjаsidа idrok etа оlishi kеrаk. Tаriхiy mаnbаlаr bilаn ishlаsh hаr bir tаdqiqоtchidаn mахsus bilim, 7 https://uz.wikipedia.org/wiki/Manbashunoslik . ko‘nikmа vа mаhоrаt tаlаb etаdi. Shuning uchun ham tarixiy manbalar bilan ishlash haqida bilim vа ko‘nikmа bеrаdigаn mахsus ko‘mаkchi tаriх fаni – mаnbаshunоslik muhim аhаmiyat kаsb etаdi. Mаzkur dаrslik kitоb tаriхchi-tаlаbаlаrning nаzаriy tаyyоrgаrligi uchun hаm, gumаnitаr fаn sоhаsidа ilmiy-tаdqiqоt usullarini o‘rganish uchun hаm g‘оyat zаrur bo‘lgаn mаnbаshunоslik fаnini o‘rgаnishdа yaqindаn yordаm bеrаdi. Аn’аnаgа ko‘rа, tаriх fаnidа mаnbаlаr аksаriyat hоllаrdа birоn-bir mаmlаkаt yoki dаvrgа bоg‘liq holda o‘rgаnilаdi. Mаzkur dаrslik hаm mаmlаkаtshunоslik yondаshuvi аsоsidа yozilgаn. Bundаy yondаshuv tаdqiqоtchini O‘zbеkistоn tаriхigа dоir аsоsiy mаnbаlаrni umumiy tаrzdа tаvsiflаshgа undаydi. Bu, аlbаttа, g‘оyat muhim vа dоlzаrb vаzifа hisoblanadi. 31 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar. 1. Каримов И . А . Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли . – Т .: Ўзбекистон , 1992. 2. Каримов И . А . Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида . – Т .: Ўзбекистон , 1995. 3. Каримов И . А . Ўзбекистон XXI аср бўсағасида : хавфсизликка таҳдид , барқарорлик шартлари ва тараққийот кафолатлари . – Т .: Ўзбекистон , 1997. 4. Мирзиёев Ш . М . Эркин ва фаровон , демократик Ўзбекистон давлатини бирга барпо этамиз : Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишлинган Олий Мажлис палаталарининг қўшма йиғилишидаги нутқ . – Т .: Ўзбекистон , 2016. 5. Мирзиёев Ш . М . Танқидий таҳлил , қатъий тартиб - интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак . Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий - иқтисодий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устивор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маъруза , 2017 йил 14 январ . – Т .: Ўзбекистон , 2017. 6. Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлис ва Ўзбекистон халқига Мурожаатномаси . 21.12.2022 https://www.xabar.uz/jamiyat/shavkat- mirziyoyevning-oliy-majlis-va-ozbekiston-xalqiga murojaatnomasi. II. Manbalar 1.Abdurazzoq Samarqandiy. Matlai sa’dayn va majmai bahrayn 32 / Fors tilidan tarjima va izohlar muallifi A.O‘rinboev. J. II. Q. II ‐ III. 1429 ‐ 1470 yil voqealari. – T. : «O‘zbekiston». 2008. – 832 b. 2.Alisher Navoiy. Asarlar. 15 tomlik. T. 12. Majolisun ‐ nafois. Nashrga tayyorlovchi S.G‘anieva. – T.: G‘afur G‘ulom,1966. – 216 b. 3.Amir Temur va Ulug‘bek zamondoshlari xotirasida. / B.Ahmedov, U.Uvatov, G‘.Karimov va boshqalar. – T.: «O‘qituvchi”, 1996. – 312 b. III. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar. 1. Abdulahatov N., G‘oziev T. Burhoniddin Marg‘inoniy: tarixiy haqiqat va asotirlar – T.: “YAngi asr avlodi”, 2010. – 488 b. 2. Abdulahatov N. Amir Temur va uning avlodlari davrida Farg‘ona // Farg‘ona o‘lkashunosligi. Farg‘ona o‘lkashunoslik muzeyining 100 yilligiga bag‘ishlangan ilmiy ishlar to‘plami – Farg‘ona: «Farg‘ona», 1996. B. 31 – 59. 3. Abduraimov M. Temur va To‘xtamish // To‘plovchi va nashrga tayyorlovchi – O.Abdullaev – T.: G‘afur G‘ulom, 2000. – 80 b. 4. Abulgazieva B. Andijan epoxi Temuridov. // Amir Temur va uning dunyo tarixida tutgan o‘rni. Amir Temur tavalludining 660 yilligiga bag‘ishlangan xalqaro ilmiy konferensiya ma’ruzalari bayoni. – Samarqand, 1996. – B. 84 ‐ 85. 5. Arslonzoda R.A. Manbashunoslik: Bakalavriatning tarix yo‘nalishi talabalari uchun darslik – Farg‘ona:’’Classic’’ nashiryoti,2022. 6. Арслонзода Р.А. Источники новейшей истории Узбекистана // "Тарихий манбашунослик, тарихнавислик, тарихий тадқиқотлар методлари ва методологиясининг долзарб масалалари" мавзусидаги республика IX илмий конференциясининг материаллари. – Т., 2017. – Б. 14-23. 7. Арслонзода .А. Источниковедение: Учебник. – Т.: Навруз, 2019. 8. Bahriddin Usmonov . Farg‘ona vodiysi Amir Temur va temuriylar davrida: monografiya; ilmiy nashr; Farg‘ona: “Farg‘ona” nashriyoti, 2019. 33 9. Madraimov А., Fuzailova G . Manbashunoslik : Bakalavr ta ' lim yo ' nalishi talabalari uchun darslik . – Т.: O ' zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti , 2008. IV.Internet saytlar va resurslar. 1. https://uz.wikipedia.org/wiki/Manbashunoslik . 34

FarDU Tarix fakulteti jamoasining manbashunoslik va tarixshunoslikni rivojlantirishga qo‘shgan hissasi

Sotib olish