Farg‘ona vodiysi etnik jarayonlarini arxeoetnologik usullar bilan o‘rganish (bronza va ilk temir davri) - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	357.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

3 Sotish

Farg‘ona vodiysi etnik jarayonlarini arxeoetnologik usullar bilan o‘rganish (bronza va ilk temir davri)

Sotib olish

Farg ‘ ona vodiysi etnik jarayonlarini arxeoetnologik usullar
bilan o‘rganish (bronza va ilk temir davri)
M UNDARIJA
Kirish …………………………………………………… ...... ……………… .. … 4- 7
I bob . Ko‘chmanchi chorvador jamoalarining Farg‘ona vodiysidagi moddiy
madaniyati va yodgorliklari ……… ….. ………… ... …………… .................... .8-24
I.1. Andronova madaniyatining vujudga kelishi va Farg‘ona vodiysida
tutgan o‘rni…………………………………………….……………………......8-12
I.2. Qayroqqum madaniyati va uning yodgorliklari...........................................12-24
II . bob. O‘troq dehqon jamoalarining moddiy madaniyati va
yodgorliklari .........……………………………………… …. ……… ………...24-56
II .1 . Chust madaniyati va uning yodgorliklari...................................................24-39
II.2. Eylaton madaniyati va uning yodgorliklari................................................39-56
Xulosa ………………………………………………………….......…………57-59
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati………....…….……………. 60-70

KIRISH
Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi. Keyingi yillarda
mustaqilligimiz sharofati bilan o‘tmish tarixga, boy madaniy merosga bo‘lgan
qiziqish ortdi. Tariximizni birlamchi manbalar asosida o‘rganmay turib, kelajakni
qurish, madaniy-ma’rifiy va milliy o‘zligimizni anglash qiyin, degan fikrni
prezident I.A.Karimov bir guruh tarixchilar va jurnalistlar bilan uchrashuvlarida
ta’kidlab o‘tgan edi. Bu uchrashuvlarda milliy o‘zligimizni sarchashmasi tarix va
madaniy meros ekanligi alohida ta’kidlanib, ularga munosabat davlat siyosati
darajasiga ko‘tarildi. Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 7-iyuldagi “O‘zbekiston
respublikasi FA Tarix Instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi chiqargan
qarori bunga misol bo‘la oladi. I . A.Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q”
nomli asarida olg‘a surilgan g‘oyalar o‘zbek xalqi va uning davlatchilik tarixining
ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha dasturulamal bo‘lib xizmat qilmoqda. “O‘zlikni
anglash tarixni bilishdan boshlanadi… Haqqoniy tarixni bilmasdan turib esa,
o‘zlikni anglash mumkin emas... Davlatimiz, millatimizning haqqoniy ilmiy
tarixini yaratish keng jamoatchiligimiz uchun g‘oyat muhim va dolzarb masalaga
aylanishi lozim” 1
. Hozirgi kunda bu ishlarni amalga oshirish uchun,
mamlakatimizda astoydil harakatlar olib borilmoqda.
O‘tmishni o‘rganishda arxeologiya va tarix fanlari muhim o‘rinni egallaydi.
Ular mustaqil fan sohalari bo‘lmasada, bir-biri bilan chambarchars bog‘liqdir. Ular
bir obeyktni, ya’ni o‘tmishni turli uslublarda tadqiq qiladilar. O‘tmish voqealarni
tarix yozma va moddiy manbalar asosida o‘rgansa, arxeologiya asosan, moddiy
manbalar – topilmalar asosida o‘rganadi 2
. Shu nuqtayi nazardan, Arxeologiya
fanining bronza va ilk temir davri bilan bog‘liq masalalariga xolisona baho berish
dolzarb ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, ko‘chmanchi chorvador jamoalarining,
Farg‘ona vodiysining moddiy madaniyatiga ta’sirini o‘rganish, hamda o‘troq
dehqon jamoalarining vodiydagi yodgorliklarini tadqiq etish mazkur ushbu bitiruv-
malakaviy ishning mavzusi sifatida tanlandi.
1
Каримов И.А., 1999. Тарихий хотирасиз келажак йўқ // Биз ўз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз.
Танланган асарлар. Т.7. – Ташкент: Ўзбекистон, 1999. –132-155 саҳифалар.
2
Каримов И.А., 1999. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т.7. – Ташкент: Ўзбекистон, 1999.-78-саҳифалар.
2

Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Arxeologiya fani tarixshunosligidan
ma’lumki, Farg‘ona vodiysining moddiy madaniyat yodgorliklari 100 yildan ziyod
vaqt mobaynida o‘rganib kelinmoqda. Bitiruv malakaviy ishi mavzusiga oid
mazkur tadqiqotlarni hududiy va davriy tamoyillarga ko‘ra 2 ta guruhga ajratib
tahlil etish mumkin:
1) Sovet ittifoqi davrida olib borilgan tadqiqotlar.
2) Mustaqillik davridagi O‘zbekistonda olib borilgan tadqiqotlar.
Farg‘ona vodiysidagi bronza va ilk temir davri yodgorliklarini o‘rganishda
Sovet ittifoqi davrida Y.A.Zadneproviskiy 3
, B.A.Litviniskiy 4
, K.V.Salnikov 5
,
A.N.Bernshtam 6
, B.Z.Gamburg 7
, N.G.Gorbunova 8
, A.A.Asqarov 9
kabi olimlarning
tadqiqotlari diqqatga sazovordir.
Mustaqillik davrida esa M.H.Isomiddinov 10
, B.X.Matboboyev 11
, Z.
Mashrabov 12
, S.S.Qudratov 13
, A.A.Aloxunov 14
kabi olimlar Farg‘ona vodiysining
bronza va ilk temir davri yodgorliklarini o‘rganib, ilmiy adabiyot va maqolalar
chop etdilar.
3
Birinchi guruhga doir bronza va ilk temir davri Farg‘ona vodiysi
hududlaridagi yodgorliklarni o‘rganish masalalariga bag‘ishlangan tadqiqotlarning
3
Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы. – М. – Л. 1962. С. 50.
4
Литвинский Б.А. Кайрак-кумская культура Северного Таджикистана. В.кн.: История таджикского народа.
Т.1., - Душанбе, 1998. С. 151.
5
Сальников К.В. Кипельские селище. // СА, XXVII. Москва, 1957. c. 194.
6
Бернштам А.Н. Историко–археологические очерки Центрального Тянь–Шаня и Памиро–Алая. Москва–
Ленинград. 1952. с. 186.
7
Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири. Москва, 1951. с. 68-70.
8
Горбунова Н.Г. Культура Ферганы в эпоху раннего железа.: Автореф. дисс. … канд. истор. наук. – Л.:
ЛОИА АН СССР, 1961. – С. 15.
9
Асқаров А. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи. – Т.: O`zbekiston, 2015. – 680 б.
10
Исамиддинов М., Рахматиллаев Х. Ўрта Осиёда бронза даври ҳамда илк темир даври ва Фарғонанинг илк
давлатчилик муаммолари // Ўзбек давлатчилиги тарихида Фарғона водийси. Фарғона. 2004.
11
Матбабаев Б.Х. Новый археологический комплекс Эйлатанской культуры Ферганы (к вопросу о
хронологии и происхождении) // Цивилизации скотоводов и земледельцев Центральной Азии. Самарканд-
Бишкек. 2005.
12
Матбобоев Б., Машрабов З. Андижан: городская культура и этапы ее развития // O’zbekiston tarixi. –
Тошкент, 2007. – № 4. – С. 35-40.
13
Қудратов С.С. Фарғона тарихида Эйлатон маданияти // Фарғона водийси тарихининг долзарб муаммолари:
Анжуман материаллари. – Фарғона, 2000. – Б.40-41.
14
Алохунов А. Фарғона водийсининг Қайроққум маданияти ёдгорликлари. ФарДУ Илмий Хабарлар, 5/2017.
Б. 90-92.
3

ahamiyati yuqoridir. Bu davrda yozilgan asarlar, nomzodlik va doktorlik
dissertatsiyalari, monografiyalar, ilmiy maqolalardan iboratdir.
Ikkinchi guruhga kiruvchi adabiyotlarni mustaqillik davrida O‘zbekistonda
yaratilgan tadqiqotlar tashkil etadi. Bu davrda ham , Farg‘ona vodiysining bronza
va ilk temir davri moddiy madaniyati yuqori darajada o‘rganilib, monografiyalar,
ilmiy maqolalar nashrdan chiqarildi.
Tadqiqotning maqsadi. Tadqiqotni amalga oshirishda bronza va ilk temir
davrida Farg‘ona vodiysi etnik jarayonlarini arxeoetnologik usullar bilan o‘rganish,
asosiy maqsadlardan biri sifatida olindi. Ya’ni bu davrdagi ko‘chmanchi chorvador
jamoalarining hamda, o‘troq dehqon jamoalarining moddiy madaniyatini yoritib
berish asosiy maqsad sifatida belgilandi.
Tadqiqotning vazifalari. Tadqiqotning vazifalari sifatida quyidagilar
belgilandi:
– Bronza va ilk temir davrida Farg‘ona vodiysida ko‘chmanchi chorvador
jamoalar moddiy madaniyatining taraqqiy etishi hamda ularning yodgorliklarini
o‘rganish ( Andonova madaniyati);
– Qayroqqum madaniyati va uning yodgorliklarini o‘rganish va tahlil etish ;
– Farg‘ona vodiysi o‘troq dehqon jamoalar moddiy madaniyati hamda
yodgorliklarini o‘rganish ( Chust madaniyati);
– Eylaton madaniyati va uning yodgorliklarini tadqiq etish;
Tadqiqot obyekti. Mavzuning obyektini bronza va ilk temir davrida
Farg‘ona vodiysida ko‘chmanchi chorvador va o‘troq dehqon jamoalarining
moddiy madaniyatini o‘rganish, ularning yodgorliklarini tadqiq etish hamda shu
kabi ishlarning bo‘lishi fonidagi amalga oshirilgan sa’y-harakatlar tashkil etadi.
BMIning ilmiy yangiligi shundan iboratki, unda turli manba va adabiyotlarda
keltirilgan ma’lumotlarga tayanib, yangi metodologik yondashuvlar asosida bronza
va ilk temir davrida Farg‘ona vodiysi etnik jarayonlarini arxeoetnologik usullar
bilan o‘rganish masalalariga obyektiv va xolisona baho berishga harakat qilindi.
BMIning ilmiy va amaliy natijalari. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy
ahamiyatiga, bronza va ilk temir davrida Farg‘ona vodiysi etnik jarayonlarini
4

arxeoetnologik usullar bilan o‘rganish, madaniyatlarning yodgorliklarini tadqiq
etish va shu kabi ishlar kiradi.
Ishning amaliy ahamiyati shundaki, unda keltirilgan ma’lumotlardan bronza
hamda temir davrida Farg‘ona vodiysi bo‘yicha yangi o‘quv adabiyotlar yozishda
foydalanish mumkin.
Bitiruv malakaviy ish natijalarining ishonchliligi. Arxeologiyani
o‘rganishdagi keyingi ilmiy yutuqlar, yangicha yondashuvlar va usullar qo‘llanilib,
turli manbalardan keng foydalanilganligi hamda, tadqiqotning natijalari Farg‘ona
davlat universitetida o‘tkazilgan ilmiy anjumanlarda bayon etilgani bilan
belgilanadi.
Mavzuning davriy (xronologik) chegaralanishi. Tadqiqot uchun davriy
chegara sifatida, Farg‘ona vodiysi etnik jarayonlarini arxeoetnologik usullar bilan
o‘rganishning bronza va ilk temir davrdagi tarixi belgilandi .
Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishining
hajmi, kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar
ro‘yxatidan iborat bo‘lib, umumiy hajmi 70 sahifani tashkil etadi.
5

I bob. Ko‘chmanchi chorvador jamoalarining Farg‘ona vodiysidagi moddiy
madaniyati va yodgorliklari
I.1. Andronova madaniyatining vujudga kelishi va Farg‘ona vodiysida tutgan
o‘rni
Miloddan avvalgi II mingyillikda O‘rta Osiyoning shimolida joylashgan
Yevroosiyo dashtlarida ikkita tarixiy-madaniy jamoalar, g‘arbda Yog‘ochband
(srubnoy), sharqda esa Andronova madaniyati sohiblari yashaganlar. Quyi
Volgadan sharqqa tomon cho‘zilgan dashtlarda yashagan bronza davri qabilalari
ilmiy adabiyotlarda Andronova madaniyati sohiblari deb yuritilib, bu madaniyatga
oid yodgorlikni birinchi bor 1914-yilda Y.A.Tugarinov Achinsk stansiyasi
yaqinidagi Andronova qishlog‘ida olib borilgan qazishmalar natijasida topgan va
1920 – 1923-yillarda S.A.Teplouxov uni “Andronova madaniyati” nomi bilan
fanga kiritgan 3 15
. Andronova madaniyati sohiblarining qaysi tilli xalqlar bo‘lganligi
to‘g‘risida turli fikrlar mavjud. Jumladan, A.A.Asqarov “Andronova
madaniyatining bir qism aholisi turk tilli bo‘lganligi” xususidagi g‘oya bilan
chiqdi 4 16
. Qozog‘istonlik arxeolog K.M.Baybakov ham Andronova madaniyati
aholisining bir qismi turk tilli bo‘lgan, degan fikrni olg‘a surmoqda. Bu
g‘oyalarning asosi, Qadimgi Xitoy yilnomalarida keltirilgan yozma manbalar
hisoblanadi. Ma’lumki, ushbu yilnomalarda Xitoyning shimolida miloddan avvalgi
III-II-mingyilliklarida “di” – “ti” – “tiyek” – “tiyeuk” – “turk” xalqlari
yashaganligi asos qilib olingan 5 17
.
So‘nggi yillarda yaratilgan ko‘plab adabiyotlarda Andronova madaniyati
aholisini oriylar bilan bog‘lash ham kuchaydi. Bu g‘oya muallifi K.F.Smirnov
bo‘lib, uni Y.Y.Kuzmina qo‘llagan edi. S.S.Chernikov esa Andronova
madaniyatining juda keng hududda tarqalganligini inobatga olib, har xil tilli xalqqa
oidligi to‘g‘risida yozgan. Yaqinda M.H.Isomiddinov ham S.S.Chernikovning
haqligini ta’kidlab, Andronova madaniyati aholisining hammasi eron tilli
3
15
Ўзбекистон миллий энциклопедияси. “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти. 1-
жилд. А-Бешбалиқ. – Т., 2000. Б. 391.
4
16
Асқаров А.А. Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи. – Т.: Университет, 2007. Б. 200, 204.
5
17
Асқаров А. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи. – Т.: O`zbekiston, 2015. – 680 б.
6

bo‘lmaganligi xususida yozdi 6 18
. Andronova madaniyati sohiblari chorva boqish,
dehqonchilik qilishga qulay joylarga, ya’ni daryo sohillaridagi keng o‘tloq yerlarga
o‘rnashardilar.
S.G.Klyashtorniyning tadqiqotlariga ko‘ra, Andronova madaniyati sohiblari
uncha katta bo‘lmagan daryolar bo‘ylaridagi manzilgohlarda yashaganlar.
Olimning fikricha, bunday manzilgohlarda, dastlab, 10-20 tagacha yarim
yerto‘lalar mavjud bo‘lgan bo‘lsa, keyingi davrlarda maydoni 200-300 metr
kvadrat bo‘lgan turar joylar mavjud bo‘lgan. Har bir turar joyda 30-50 kishidan
iborat oila jamoalari istiqomat qilgan 7 19
.
B.Eshov ko‘chmanchi madaniyat sohiblari bo‘lgan andronovoliklarda ham
davlatchilikning ko‘chmanchilarga xos qandaydir shakllari mavjud bo‘lganligi
haqidagi taxminni ilgari suradi. Buni ularning manzilgohlaridan dehqonchilik bilan
bog‘liq bo‘lgan mehnat qurollari (omoch, bronza o‘roq, tosh yanchg‘ich va
boshqalar) topilganligi bilan izohlaydi 8 20
. Andronova madaniyati yodgorliklari
g‘arbiy Qozog‘istondan to Baykalning janubi-g‘arbiga cho‘zilgan cho‘l va dasht
hududlarda uchraydi. Ular keng tarqalgan hududlar Volgadan to Mongoliyagacha,
Ural tog‘i janubidan to O‘rta Osiyogacha cho‘zilgan cho‘l mintaqalari edi.
Yevroosiyo mintaqalariga xos bo‘lgan bu madaniyat quyi Amudaryo bo‘ylarida
ham tarqalgan. Bu hududga kelib o‘rnashgan xalq qoldirgan moddiy madaniyat
arxeologiya fanida “Tozabog‘yob” madaniyati deb yuritiladi.
Qadimgi Xorazmning Tozabog‘yob madaniyati chorvador qabilalari qisman,
qadimgi suv havzalarining pastqam va zaxkash qismlarida ibtidoiy dehqonchilik
bilan ham shug‘ullanganliklarini ko‘rsatadi. Mazkur madaniyatga xos bo‘lgan
yarim yerto‘la turar joylar, qo‘lda yasalgan va turli geometrik naqshlar bilan
bezatilgan sopol idishlar Qozog‘iston va Sibirning cho‘l zonalaridagi sopol
buyumlarga o‘xshaydi. Shularga asoslanib, S.P.Tolstov tozabog‘yobliklarni
6
18
Шайдуллаев Ш.Б. Ўзбекистон ҳудудида давлатчиликнинг пайдо бўлиши ва ривожланиш босқичлари
(Бақтрия мисолида). Тарих фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. –
Самарқанд, 2009.
7
19
Кляшторный С.Г. Савинов Д.Г. Степные империи Азии, Снб 1994. С. 71-73.
8
20
Эшов Б.Ж. Кўчманчи давлатчилик ҳақида айрим мулоҳазалар. ЎЗМУ хабарлари. Махсус сон. – Т.:
Университет, 2013. Б. 82.
7

Andronova qabilalarining avlodlari deb hisoblagan. Arxeologik manbalarda bu
davrlarga oid yodgorliklardan ikki hudud aholisi o‘rtasida keskin to‘qnashuvlar
sodir bo‘lganligiga guvohlik beruvchi ma’lumotlar uchramagan 9 21
.
Cho‘l va dasht hududlarida yashagan qabilalarga xos yodgorliklar Farg‘ona
vodiysida ham bir qadar keng o‘rganilgan. Bular jumlasiga, Vodil va Qaramko‘l
qishloqlaridan topilgan qadimgi qabristonlarni, Xo‘jand viloyatidagi Qayroqqum
makonlari va Dahana qabristonlarini kiritish mumkin 1 0 22
.
Sirdaryo bo‘ylarida, Farg‘ona vodiysining g‘arbiy qismida A.P.Okladnikov va
B.A.Litvinskiylar tomonidan bronza va ilk temir davriga taalluqli Qayroqqum
madaniyati topildi. Olimlar tomonidan XX asrning 50-yillari o‘rtalarida taqir
ustida joylashgan 60 dan ortiq makonlar o‘rganildi 1 1 23
. Bu makonlarda minglab
sopol bo‘laklari, bronza va toshdan ishlangan mehnat qurollari, hayvon suyaklari,
kullarning qoldiqlari topildi. Qayroqqumliklarning asosiy mashg‘ulotlari
chorvachilik bo‘lsa-da, qabilalar xo‘jaligida dehqonchilik ham muhim ahamiyat
kasb etgan. Turar joy qoldiqlari, tosh o‘choqlar, jez va misdan yasalgan ro‘zg‘or
buyumlari va jangovar qurollar, sopol idishlar, bolta, pichoq, tesha, o‘q-yoylar,
paykonlar, qarmoqlarning ko‘plab topilishi aholining dehqonchilik, chorvachilik
va ovchilik bilan shug‘ullanganliklaridan dalolat beradi 1 2 24
. Shu bilan birga,
aholining Farg‘onadagi Chust madaniyati va janubdagi dehqonchilik madaniyatlari
bilan mustahkam aloqada bo‘lganligi kuzatiladi.
Chorvachilikda hayvonlarning tarkibi turlicha bo‘lib, poda, asosan,
andronovaliklarga o‘xshab yirik va mayda shoxli hayvonlardan iborat bo‘lgan.
Chorvada ot muhim o‘rin egallab, transport vazifasini bajargan 1 3 25
. Kulolchilikda
sopol idishlar qo‘lda (lepnaya) yasalib, dag‘al ishlov berilgan. Sopol idishlar
Tozabog‘yob sopollariga o‘xshasa-da, Qayroqqum sopollari ichida quloqli, ba’zan
9
21
Асқаров А. Ўзбекистон тарихи (Энг қадимги даврлардан эрамизнинг V асригача). – Т., 1994. Б . 61.
1
22
Alokhunov A. Thoughts In Regard To Location Of Pastoralists Monuments In Fergana Valley. European Journal
of Business & Social Sciences. (EJBSS), Vol-07, Issue-10 July 2019. P. 37-48.
1
23
Асқаров А. Жўрақулов. Энеолит ва бронза даврида Ўрта Осиё. –Самарқанд, 1984. Б. 65.
1
24
Литвинский Б.А. Кайрак-кумская культура Северного Таджикистана. В.кн.: История таджикского народа.
Т.1., - Душанбе, 1998. С. 151.
1
25
Алохунов А. Фарғона водийсининг Қайроққум маданияти ёдгорликлари. ФарДУ Илмий Хабарлар,
5/2017. Б. 90-92 .
8

esa tarnov jo‘mrakli xillari ham uchraydi. Sopol topilmalarining o‘ndan bir qismi
chizma, taroq iz bilan naqshlangan. Idish gullari o‘z xarakteri bilan geometrik
kompozitsiyalardan iborat. Qayroqqum madaniyatida metallurgiya
hunarmandchiligining yuksak darajada bo‘lganligini arxeologik topilmalar
tasdiqlaydi. Ko‘pgina makonlar ustida olib borilgan qazishmalar paytida oybolta
va cho‘kich yasaydigan tosh shakllari, ma’dan parchalari, shlaklar va ko‘pgina
bronza predmetlari topilgan.
B.A.Litvinskiyning yozishicha, 15 ta punktda metall eritish o‘choqlari va
shlaklar uyumi topilgan. Ayniqsa, madaniy qatlami buzilib ketgan makonlarda,
taqir yuzasida ikki tig‘li yaproqsimon pichoqlar, xanjar, iskana, qarmoq, igna,
bigiz, ikki parrakli bronza paykonlari ko‘plab uchraydi. Qayroqqum makon va
mozorlaridan topilgan arxeologik materiallarning tipologik tahliliga ko‘ra, bu
madaniyat bronza davrining oxiri va ilk temir davri ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
hayoti haqida tasavvur beradi 1 4 26
. Mutaxassislar fikricha, Qayroqqum
manzilgohlaridan topilgan kulolchilik idishlari, bronza buyumlari O‘rta Osiyoning
ushbu davrga oid Andronova, Tozabog‘yob madaniyatlari topilmalariga juda
o‘xshab ketadi. Ana shu o‘xshashliklarga asoslangan mutaxassislar ularni
Qozog‘iston – Sibir topilmalari bilan solishtirib, Qayroqqum yodgorliklari
guruhini miloddan avvalgi II mingyillikning ikkinchi yarmi – I mingyillikning
birinchi va ikkinchi choragi bilan davrlashtirdilar 1 5 27
.
Yuqorida, Farg‘ona vodiysida bir necha mozor-yodgorlik, jumladan, Vodil,
Qaramko‘l, Yapagi, Chakka kabi qabristonlar borligi haqida aytib o‘tildi. Bu
qabristonlarda B.Z.Gamburg va N.G.Gorbunovalar tomonidan arxeologik
tadqiqotlar o‘tkazilishi natijasida, Vodil qabristonidagi qabrlarning 32 tasi
tekshirilganda ulardan naqshli sopol idish parchalari, jezdan ishlangan bir necha
bilaguzuk, isirg‘alar, bargsimon o‘q uchlari va boshqa buyumlar topildi. Vodil
qabristonidagi topilmalar ko‘p jihatdan Andronova madaniyatiga o‘xshab ketishi
aniqlandi 1 6 28
. Demak, Andronova madaniyati qabilalariga xos bo‘lgan
1
26
Литвинский Б.А., Окладников А.П., Ранов В.А. Древности Кайрак-кумов. – Душанбе, 1962. 262 с.
1
27
Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы. – М. – Л. 1962. С. 50.
1
28
Литвинский Б.А., Окладников А.П., Ранов В.А. Древности Кайрак-Кумов. – Душанбе. 1962. С. 250-258.
9

xususiyatlarning vodiy mozor-qo‘rg‘onlarida ham uchrashi bu madaniyatning
vodiyda ham keng yoyilganligidan darak beradi.
Farg‘ona vodiysi cho‘l va dasht qabilalari madaniy xo‘jalik faoliyatida
chorvachilik dehqonchilikka nisbatan yuksak rivojlangan. Ammo, ular qadimgi
Xorazm Tozabog‘yob qabilalari singari dehqonchilikda sezilarli xo‘jalik
taraqqiyotiga ko‘tarila bilmagan. Bronza davri cho‘l va dasht hududlari
qabilalarining madaniyatini S.P.Tolstov va M.A.Itina Xorazmning Tozabog‘yob
madaniyati deb atasa, Farg‘ona vodiysi yodgorliklarini B.A.Litvinskiy
“Qayroqqum madaniyati” deb ataydi. A.A.Asqarov esa cho‘l va dasht hududi
bronza davri yodgorliklarini Andronova madaniyatining Tozabog‘yob varianti,
Y.Y.Kuzmina Andronova madaniyatining O‘rta Osiyo qabilalarining madaniy
merosi qanday nom bilan aytilishidan qat’i nazar, materiallarining bir-biriga aynan
o‘xshashligi, xronologik bir davrga tegishli ekanligi masalasida ko‘pchilik olimlar
bir xil fikrda qolmoqdalar.
10

I .2. Qayroqqum madaniyati va uning yodgorliklari
Qadimgi Farg‘onaning g‘arbiy qismida, Qayroqqum suv ombori qurilishi
munosabati bilan, XX asrning 50-yillari o‘rtalaridan B.A. Litvinskiy rahbarligida
keng ko‘lamli arxeologik izlanishlar olib borildi. Natijada, 1954 – 1956 yillar
davomida 60 dan ortiq joylarda bronza va ilk temir davri chorvador dasht
qabilalarining manzilgohlari, Dahana yodgorligidan punkt №22 kabi qabristonlar
topildi va ularda arxeologik qazishmalar o‘tkazildi 1 7 29
.
Ma’lumki, Farg‘ona vodiysining sharqiy tumanlarida qadimgi dehqon
aholisining “ Chust madaniyati ” yodgorliklari topilgan. Vodiyning g‘arbiy
tumanlarida, bronza davrining chorvador dasht qabilalari yodgorliklarini topilishi
B.A. Litvinskiyga ularni mushtarak joylashgan makonlari nomi bilan “Qayroqqum
madaniyati” deb atashga imkon bergan. Qayroqqum hududlarining katta qismi
taqirliklardan iborat. Aynan, mana shu taqirliklar yuzasida sopol parchalari ko‘plab
uchraydi va ularning ma’lum maydonda qalinlashishi, bronza metallurgiyasining
toshqollari, bronza va toshdan yasalgan xo‘jalik asbob-uskunalari, tosh yorg‘uchoq
hamda mehnat va harbiy qurollar yasash qoliplari, olovda kuygan tosh uyumlari,
taqir yuzasida o‘yilgan o‘choq o‘rinlari va boshqalar uchraydiki, har bir shunday
ashyoviy dalillar qalin sochilib yotgan makonlar , bronza va ilk temir davri urug‘
jamoalarining manzilgohlari bo‘lgan. Bo‘lajak suv ombori maydonidan,
Sirdaryoning o‘ng sohili bo‘ylab (ya’ni Sirdaryo bilan Qoramozor tog‘ tizmalari
oralig‘i) cho‘zilgan “ Taqir Yagana ” maydonidan 60 dan ortiq joyda bronza va ilk
temir davri urug‘ jamoalarining manzillari topildi. Ular joylashish o‘rinlariga
ko‘ra, uch qismga (sharqiy, markaziy va g‘arbiy) bo‘lib o‘rganildi. Topilgan
qadimgi manzilgohlarning aksariyat ko‘pchiligida madaniy qatlam saqlanmagan,
ular o‘z vaqtida yog‘ingarchilik va shamollar ta’sirida yemirilib, nurab, buzilib
ketgan.
Izlanishlar davomida , hisobga olingan 60 dan ortiq punktning 15 tasi qadimgi
chorvador ajdodlarimizning hunarmandchilik faoliyatidan dalolat beruvchi
1
29
Литвинский Б.А. Бронзов ы й и раннежелезный век, в книге Э.Гулямова и другие. «Археологические и
этнографические коллекции Музея Института истории, археологии и этнографии АН Таджикской ССР. –
Душанбе, 1956. с. 11–13;
11

metallurgiya ustaxonalari bo‘lib chiqdi. U joylardan ko‘plab toshqollar, metall
eritish qo‘ralarining xarobalari, metall eritish qozonlarining parchalari, umuman,
metallurgiya hunarmandchiligi bilan bog‘liq ashyolar bilan to‘la edi.
Sirdaryo o‘zining bahorgi toshqin vaqtlarida tez-tez chap sohiliga, ya’ni
Qayroqqum massiviga loyqa tashlab turgan. Shu bois, ba’zi bir manzilgohlarda
madaniy qatlamlar saqlanib qolgan. Bunday manzilgohlar Qayroqqum massivining
pastqam joylariga joylashgan manzilgohlarda (makon №6, 16, 30) madaniy qatlam
saqlangan. Ularda o‘choq (metall eritish qo‘ralari) o‘rinlari ham saqlangan 1 8 30
. Ular
bir qator bo‘lib, ma’lum joyda to‘plangan. Bir-birlariga zanjirday bog‘langan
uchtadan to yetti tagacha o‘choqli (metall eritish qo‘rali) makonlar 6, 16, 26, 27,
30, 35-punktlarda uchratilgan 4 19 31
. Bunday holatlar bronza davri dasht qabilalar
madaniyatinining boshqa yodgorliklarida ham uchraydi 2 0 32
. O‘choqlarni (qo‘ralarni)
zanjir halqalaridek, ma’lum masofa maydonida bunday joylashishi, birinchidan,
ularning har biri juft oilaning metall eritish o‘choqlari (qo‘ralari) hisoblanib,
ijtimoiy hayotda urug‘ jamoachilik an’analari hali davom etayotganligidan dalolat
berar edi. Ikkinchidan esa, ularning bir-birlariga yaqin qurilishi bir oilaviy
metallurgiya ustaxonalari bo‘lganligidan guvohlik beradi. Masalan, №16 makonda
zanjirdek bir-birlariga yaqin qurilgan 7 ta o‘choq (qo‘ralar)ning joylashish tartibiga
qaraganda, yerto‘la maydonining uzunligi taxminan 20 metr, kengligi 12 metrdan
kam bo‘lmagan. Makonning maydoni ham undan kam bo‘lmagan. K.V.
Salnikovning yozishicha, Janubiy Sibirning Zamarayeva makonida ko‘p o‘choqli
yerto‘lasi maydoni 26x11 metrga teng bo‘lgan 2 1 33
, Kipelskiy makonining yerto‘lasi
8,5 –10x9 – 11 metr bo‘lgan 2 2 34
deydi.
Qayroqqum o‘choqlari tosh yoki loydan qurilgan. Tosh o‘choqlar taqir ustida,
loy o‘choqlar taqir o‘yilib, chuqurcha devoriga tosh terilib, ularning yuqori qismini
devori loydan yasalgan. Shuning uchun o‘choqlarning (qo‘ralarning) tosh qismi
1
30
Литвинский Б.А. и др. Древности Кайраккумов. Душанбе , 1962. c . 150.
4
31
Литвинский Б.А. и др. Ўша асар, c . 150 – 151.
2
32
Сальников К.В. Андроновские поселения Зауралья. // СА, XX . Москва , 1954 . c . 239 .
2
33
Гуммель Я.И. Раскопки поселения I на западе от Ханлара (1939–1941 г.г.). КСИИМК № XXIII . 1948. c . 70.
2
34
Сальников К.В. Кипельские сели щ е. // СА, XXVII . Москва , 1957 . c . 194 .
12

Qayroqqum makonlarida yaxshi saqlangan. Ularning shakllari doira yoki oval
ko‘rinishida bo‘lgan. Tosh o‘choqlar yerto‘la ichida, loy o‘choqlar esa yerto‘la
tashqarisida qurilgan. Shu boisdan bo‘lsa kerak, loy o‘choqlar tosh o‘choqlar kabi
bir joyda zanjirdek tizilmagan. Ular odatda makonlarda kam uchraydi. Qolaversa,
o‘ choqlar maydoni bir xil emas. Loy o‘choqlarning o‘lchami kichik, tosh o‘choqlar
maydoni ikki xil, kichiklarining diametri 0,6-1 bo‘lsa, kattalariniki 1-2 m.ga
tengdir 2 3 35
.
Qayroqqum makonlarida yerto‘lalar konstruksiyasi haqida aniq tasavvur hosil
qilish qiyin. Birgina makon №16 da qazishmalar vaqtida somonli loy suvoq
parchalari uchragan. Ammo, makon №16 da yoki boshqa Qayroqqum makonlarida
taqirga o‘yilgan yerto‘la yoki yarim yerto‘la izlari uchratilmagan. Ammo,
qayroqqumliklar uy-joy qurilishida toshdan, ya’ni slans tosh plitalaridan (bu
hududda qatlamli slans toshlar yetarlicha bor edi), xuddi Dahana qabristoni
misolidagidek, keng ko‘lamda foydalanishlari mumkin edi. Biroq, dasht
qabilalariga tanish bo‘lgan bu tajriba Qayroqqumda kuzatilmaydi.
Biz yuqorida, Qayroqqum makonlarining 15 tasida ma’dan eritish, metall
xomashyosidan mehnat va jangovor harbiy qurollar, uy-ro‘zg‘or va xo‘jalik
asboblari ishlab chiqarish bilan bog‘liq ustaxonalar topilganligi haqida eslab
o‘tdik. Agar, dasht qabilalarining xo‘jaligida chorvadan keyingi ikkinchi o‘rinda
metallsozlik turishini hisobga oladigan bo‘lsak, Andronova urug‘ jamoalarining
katta guruhini g‘arbiy Farg‘onaga, Qayroqqum massiviga kelib joylashishi bejiz
emas edi. Chunki, bu yerdagi Qoramozor tog‘ tizmalari turli xil ma’danga boy
konlari bilan ko‘chmanchi dashtliklar e’tiborini o‘ziga qaratgan. Ayniqsa, N a vqat
mis konlari Qayroqqum metallurglarini metall xomashyosi bilan ta’minlab turgan.
Qoramozor tog‘ tizmalarida mis konlari Uchkatli, Turungli, Jiydachamirsoy,
Choqadambuloq, Qizilkotan, Varzik kabi punktlarda uchraydi 2 4 36
Navqat mis koni
bevosita, Qayroqqum makonlarining sharqiy guruhi yaqinida joylashgan. Makon
№16 Navqat ruda konining Supatov punktidan atigi 5-6 km uzoqlikda joylashgan.
2
35
Литвинский Б.А. и др. Древности Кайраккумов. Душанбе , 1962, c . 151-152.
2
36
Литвинский Б.А. и др. Древности Кайраккумов.... c . 170 –174.
13

Supatovda 3-4 m chuqurlikda qadimgi konchilar izlari (virabotka) uchratilgan 2 5 37
.
Geolog P.S. Nazarov kolleksiyasida Supatov ruda konidan topilgan bronza bolta va
ruda qazish kirkasining dastasi topilgan 2 6 38
. Topilmalar O‘z.FA Tarix muzeyi
fondida saqlanadi 2 7 39
. Supatov mis konining bronza davrida foydalanilgani haqida
arxeologik izlanishlar xulosasi mavjud 2 8 40
. Supatov ma’dan konida foydalanilgan
bronza kirkalari Qayroqqum ustaxonalarida yasalgan. Shunday bronza qurollari
ularning tosh qoliplari bilan birga punkt №16 ustaxonasidan topilgan. Ana shu
topilmalarga asoslanib, Supatov mis koni mil. avv. II ming yillikning oxirgi
choragida Qayroqqum metallurglari tomonidan o‘zlashtirilgan, degan xulosaga
kelish mumkin 2 9 41
.
Qayroqqum hududida ruda eritish qo‘ralari ko‘plab topilgan. Deyarli , barcha
makonlarda ruda toshqollari uchraydi. Ba’zi joylarda toshqollar uyumi katta
miqdorda saqlangan. Bunday punktlar albatta, ruda eritish ustaxonalari
bo‘lganligidan guvohlik beradi. Punkt №32 da kulrang, pista ko‘mirdek
maydalangan ko‘kimtir yaltiroq zarrachalar uyumi uchraydi. Ular bir kvadrat
metrdan to to‘qqiz kvadrat metrgacha joyni egallagan. Ular yaltiroq mis zarrachali
kukunlar bo‘lib, eritishga tayyorlangan mis ma’dani xomashyosi edi. Ular yaqinida
30x40 m va undan ham ortiq maydonda ma’dan toshqollari to‘plangan. Taxminiy
hisoblarga ko‘ra, bunday joylarda to‘plangan toshqollar 1,5-2 tonnagacha boradi.
Odatda, ma’dan uyumlari mayda va yirik bo‘laklardan iborat bo‘lib, ular
ko‘kimtir kulrang, orasi yaltiroq materiallardir. Qayroqqum makonlarining sharqiy
guruhida (punkt №28) mis xom ashyosining yirik uyumi uchratilgan. Shunday
ma’dan uyumlari markaziy guruhning g‘arbida uch punktda (№14, 33, 36), uning
sharqiy qismida 4 punktda (№56, 57, 60, 61) uchratilgan. Ular markaziy guruh
makonlarining qoq markazida 8 punktda (punkt №23, 24, 42, 43, 44, 45, 46, 47),
ularning birinchi uchtasi manzilgohlar maydonida uchratilgan. Ularning atroflarida
2
37
Вебер В.Н. Полезн ы е ископаем ы е Туркестана. Санкт –Петербург, 1913, с . 119.
2
38
Назаров П.С. Дополнение к статье И.Т. Пославского о находках каменн ы х орудий в Средней Азии и
Б.Я.Королькова о бронзовом веке. ПТКЛА, т. XI , Т.: 1906 . с. 79.
2
39
Фонд коллекции музея истории народов Узбекистана. Инвентарь № 3464.
2
40
Массон М.Е. Археологические материал ы к истории горного дела в Средней Азии. «Блютень № II
Среднеазиатского районного геологоразведочного управления». Т.: 1930.
2
41
Литвинский Б.А. идр. Древности Кайраккумов..... c. 173
14

maydalangan ma’dan uyumlari mavjud. Ana shunday , eritishga olib kelingan
ma’dan parchalari 4-5 ga maydonni egallaydi 3 0 42
. Bunday joylarni butun bir
metallurgiya zavodi bilan qiyoslash mumkin. Ma’dan namunalarini kimyoviy
tahlili navqat mis xom ashyosi polimetall xarakterda ekanligini ko‘rsatgan, ya’ni
Supatov ma’dani tarkibida misdan tashqari temir, rux, sulfid, qo‘rg‘oshin bo‘lgan.
Qayroqqumda metall eritishdan tashqari, eritilgan metall xom ashyosidan turli
xil mehnat va harbiy qurollar ishlab chiqarish yaxshi tashkil etilgan. Bu xildagi
ishlarning izlari keng ko‘lamda №10, 12, 16, 63 punktlarda tashkil etilgan.
Punktda toshdan metall quyish qoliplari topilgan. Ularda jangovor zo‘g‘otali
bronza boltalari quyilgan 3 1 43
.
Bronza ishlab chiqarishda sopol qozon (tigel) lardan foydalanish keng yo‘lga
qo‘yilgan. Masalan, punkt №10, 63 kabi makonlarda sopol qozoncha (tig e l)
parchalari uchratilgan. Ularning tagida mis eritmasi saqlangan 3 2 44
. Qayroqqum
metall buyumlarining kimyoviy tahlilida ko‘rsatilishicha, mis 83, 62%, qo‘rg‘oshin
10,23% (xanjar), mis 97, 08%, qo‘rg‘oshin 0, 24% (pichoq) bo‘lgan. Ularda
yetishmagan qorishmalarni surma va rux tashkil etgan. Demak, Qayroqqumda
metallurgiyaning misga moslashtirilgan markazi rivojlangan.
G‘arbiy Farg‘onada chorvador dasht ajdodlarimizning makon va metallurgiya
ustaxonalaridan tashqari, bir necha punktlarda qabriston yodgorliklari ham topib
o‘rganilgan. Masalan, Qayroqqum yodgorliklarining sharqiy guruh makonlar
orasida, punkt №22 da Xo‘ja Yagona mozori yaqinida, tosh yashiklarda uchta qabr
topilgan. Mozorlar joylashgan makonda taqir yuzasi vaqt o‘tishi bilan yemirilib,
slans tosh yashiklarning tepa qismi ochilib qolgan 3 3 45
. Ularning bittasi (qabr 3)
qadimda do‘nglikroq joyga ko‘milgani uchun buzilib ketgan. Qolgan ikkitasi
taqirlikning pastroq joyiga ko‘milgani bois, ular saqlangan. Ular to‘g‘ri burchakli
tosh yashiklarga ko‘milgan mozorlar bo‘lib, yashiklar trapetsiya shaklida bo‘lgan.
Qabr o‘g‘irlangan, odam suyaklari parchalanib ketgan. Qabrda 3 ta bronza
3
42
Литвинский Б.А. Древности Кайраккумов. Душанбе , 1962 , c . 179
3
43
Литвинский Б.А. Ўша асар, c . 191 –192, табл. 35 и 36.
3
44
Литвинский Б.А. Ўша асар, c . 192.
3
45
Литвинский Б.А. Древности Кайраккумов. Душанбе , 1962. c . 117.
15

munchoqlar, oval shaklida bronza bezak, grafit toshning parchasi va naqshsiz sopol
siniqlari uchratilgan.
Ikkinchi qabr yosh bolaga tegishli bo‘lib, suyak parchalari yashik ichida
sochilib yotibdi. Uning qo‘l suyaklari yaqinida bronza bilakuzuk topilgan. Yashik
ichida 18 ta pasta munchoqlar, sopol parchasi va 2 ta pardozlangan qayroqchalar
topilgan.
Qayroqqum makonlarining sharqiy guruhidan 35 km shimolda Dahana
qishlog‘i atrofida guruh-guruh tosh uyumlaridan iborat qurumlar joylashgan.
Mahalliy aholi ularni “qora qurum” deb ataydilar. Ular ikki guruhga bo‘linib,
shimoliy guruh 1-4 tosh qurilmalarni tashkil etsa, ikkinchi janubiy guruh 5-8
qurilmalarni tashkil etgan. Ular yerga o‘ra qazilib, o‘ralar devori bo‘ylab tosh
terilib, tosh yashiklar yasalgan. Yashiklarni o‘ra chuqurchasi bo‘ylab tik terilgan
toshlarni uchi joylarda yer yuzasiga chiqib yotgan. Shulardan 7 tasida arxeologik
qazishmalar olib borilgan. Qabrlar to‘rtburchak shaklida, osti shag‘al, devoriga
tosh terilgan. Tosh devorni pastki qismida katta tosh plitalar o‘rnatilgan. Tosh
yashiklar o‘z vaqtida boylik qidiruvchi o‘g‘rilar tomonidan o‘g‘irlanganligi bois,
ularning tosh qopqoqlari uloqtirilgan. Yashik ichidan bir necha sopol siniqlari,
parchalangan odam suyaklari, k arnaygulsimon zirakning parchasi va disksimon
tosh g‘ildirakcha topilgan.
Da h ana qabristonidan hammasi bo‘lib, 7 ta sopol parchalari 1 ta disksimon
g‘ildirakcha va karnaygulsimon zirakning parchasi topilgan. Sopol parchalari
mo‘rt, ochiq gulxanda pishirilgan, sirtiga ichi shtrixlangan uchburchak shaklidagi
geometrik naqsh berilgan. Ulardan biri gorizontal chekma naqshlangan, qolganlari
sifatsiz chiziqlardan iborat. Tiklangan idish shakli va ularning naqshiga ko‘ra,
Dahana qabristoni Andronova madaniyatining Fyodorov bosqichini eslatadi.
Kompleksning taxminiy sanasi mil. avv. 2- ming yillikning oxirgi choragi bo‘lishi
mumkin 3 4 46
.
G‘arbiy Farg‘onaning Qoramozor tog‘ tizmalarini janubiy tog‘ oldi dashtida,
Asht qishlog‘idan janubiy-g‘arbda Asht qabristoni topilgan. Bu joyda 500 ga yaqin
3
46
Литвинский Б.А. Древности Кайраккумов.... . c . 164.
16

yarim aylana shaklida tosh qo‘rg‘onlar bo‘lib, ularning diametri 4-12 metrgacha
boradi, balandligi 0, 4-1,5 m atrofida . Bular orasida yassi tosh qo‘rg‘onlar ham
uchraydi.
Dashti Asht qabristoni XIX asrning 80 yillarida N.I. Veselovskiy tomonidan
ochilgan 5 35 47
. 1957 - yilda 20 ga yaqin qo‘rg‘onlar B.A. Litvinskiy rahbarligida
o‘rganilgan 3 6 48
. 1967 - hamda 1 971 - 1 974 - yillarda Asht arxeologik otryadi xodimlari
tomonidan 200 ta qo‘rg‘onlar ochildi. Ulardan 48 tasi kenetaf mozorlari bo‘lib
chiqdi. Ularning deyarli ko‘pchiligi o‘g‘irlangan. Umuman, Asht qo‘rg‘onlarini 4
ta xronologik guruhlarga bo‘lish mumkin. Ularning eng qadimgilari yolg‘iz skeletli
qabrlar edi. Skeletlar ularda beli bilan, oyoq-qo‘llarini uzatib, boshi g‘arbga qaratib
ko‘milgan. Qabrlar oval yoki to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida, qabr kamerasi oval
shaklidagi tosh yashiklarda ko‘milgan . Qabrlarni osti gruntli dir . Bolalar qabrlari
x uddi Da h an a qabristonidek tosh yashiklardan iborat. B.A. Litvinskiy ularni ilk
temir davri bilan yil sanasini belgilagan bo‘lsada, ammo, shunday tuzilishdagi
qabrlarni A.M. Mandelshtam Janubiy Turkmaniston yodgorliklari misolida so‘nggi
bronza davri bilan davriy sanasini aniqlaydi. Dashti Asht qabrlaridan bronzadan
ishlangan bigiz, zirak va tugmachalar, sopol idishlar topilgan. Sopol idishlar
bankasimon shaklda, qizg‘ish-qora angob bilan pardozlangan. Bir qism sopollar
taroqsimon, archasimon chizma, chekma gullar bilan naqshlangan. Sopol idishlar
ikki guruhga bo‘linadi. Birinchi guruh sopollari dasht qabilalar madaniyatini
eslatsa, ikkinchi guruh sopollar Chust madaniyati sopollarini eslatar edi. Dashti
Ashtda , ikki madaniyat sopollarini birgalikda uchrashi qadimgi Farg‘onada ikki
etnik guruhlarni ilk konsolidatsiyasidan guvohlik berar edi 3 7 49
.
Miloddan avvalgi II ming yillikning ikkinchi yarmi davomida Yevroosiyo
dasht qabilalari Farg‘ona vodiysining janubiy va g‘arbiy hududlariga ham kirib
keladilar. Bu haqida dastlabki xabarni arxeolog A.N.Bernshtam bergan. U 1940 -
yilda Sulaymon tog‘ining janubidan topilgan sopol parchalari bilan tanishib, bu
5
47
Веселовский Н.И. ОАК за 1882 –1888 г. СПб., 1991.
3
48
Литвинский Б.А. Изучение курумов в северо –восточной части Ленинабадской области в 1957 г. В кн.
«Археологические работы в Таджикистане». Т. V . Душанбе , 1959. c . 109–129.
3
49
Салтовская Е.Д. О погребениях ранних скотоводов в северо -западной Фергане. // КСИА АН ССР, Вып.
154, Москва , 1978. с. 95–99.
17

sopollar bronza davrining Andronova madaniyatiga tegishli ekanligini ta’kidlaydi
va uni mil. avv. II ming yillikning oxiri va I ming yillikning boshlari bilan
belgilaydi 6 38 50
. N.G.Gorbunova va B. Z. Gamburglar 1950 - yillarda Janubiy
Farg‘onaning adirlik joylaridan bronza davrining Vodil va Qaramko‘l
yodgorliklarini topadilar.
Vodil qabristoni maydonidan 273 ta tosh qo‘rg‘onlar borligini aniqlab 3 9 51
, ular
uch tipdagi tosh qo‘rg‘onlar ekanlini aniqlaydilar: birinchi tip - qo‘rg‘onlar tuproq
aralash yirik toshlardan qurilgan, ikkinchi tip - mayda tosh aralash tuproq
qo‘rg‘onni eslatadi. Uchinchi tip esa, mayda shag‘al aralash yassi tosh qo‘rg‘ondan
iborat.
1954 - yilda arxeologik qazishmalar uchinchi tip qo‘rg‘onlar i da olib borildi.
Ular ostidan oval shaklidagi tosh yashiklar ochiladi. Ana shunday , tosh yashikli
qo‘rg‘onlar Vodil qabristonida 70 dan ortiq bo‘lgan. Ulardan 12 tasi ochilgan.
Tosh yashiklarda marhumlar g‘ujanak holatda yotqizilgan. Ochilgan qabrlarning
11 tasida marhum bosh chanog‘i g‘arbga, 1 tasida janubga qaratib ko‘milgan.
Qabrlar juda kambag‘al, ularning deyarli barchasi o‘g‘irlangan, odam suyaklari
qabr bo‘ylab sochilib yotibdi. Ulardan faqat ikkitasidagina skeletlar anatomik
tartibda, sopollar o‘z joyida topilgan.
Bronza davrining , Andronov a chorvadorlarini izlari sopol parchalari, shoxdor
bilakuzuklar sifatida O‘sh va O‘zganda ham topilgan 4 0 52
. Vodil qabristonida qazish
ishlari 1955 - yilda davom ettirilib, yana 31 ta mozor-qo‘rg‘onlar ochiladi. Tosh
yashiklar ustiga tosh plitalar yotqizilganligi kuzatiladi. Bu holat Janubiy Sibir va
tog‘li Oltoy bronza davri Andronova madaniyati yodgorliklarini eslatadi 4 1 53
. Shu
xildagi bronza davriga oid qabrlar Tyanshanda, Arpa daryosi vodiysida ham
uchraydi 4 2 54
. Vodil qabristonidan topilgan bronza munchoqlar, bronza uzuklar, sopol
6
50
Бернштам А.Н. Историко –археологические очерки Центрального Тянь–Шаня и Памиро–Алая. Москва–
Ленинград. 1952. с. 186.
3
51
Гамбург Б.З., Горбунова Н.Г. Могильник эпохи бронзы в Ферганской долине. КСИА, Вып.63. Москва.
1956. с. 85–93
4
52
Бернштам А.Н. Историко–археологические очерки Центрального Тянь–Шаня и Памиро–Алая. Москва–
Ленинград. 1952. с. 186
4
53
Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири. Москва, 1951. с. 68-70.
4
54
Бернштам А.Н. Историко–археологические очерки Центрального Тянь-Шаня и Памиро-Алая. МИА, №
26, Москва. 1952. с 19–22.
18

idishlar shakli va ularning naqshlariga ko‘ra, G‘arbiy Qozog‘iston 4 3 55
va Janubiy
Sibir 4 4 56
Andronova madaniyatini aynan o‘zidir. Vodil qabristonidan topilgan
antropologik materiallar V.V. Ginzburg tadqiqotiga ko‘ra, dolixokefal
yevropaliklar tipining andronoid variantiga tegishli ekanligi aniqlangan. Vodil
qabristoni sanasini Andronov a madaniyatining Fyodorov bosqichi davri bilan
belgilash mumkin.
Vodil qabristonidan 40 km . lar chamasi shimoli-sharqda, Q aramko‘l adirligida
16 ta qo‘rg‘on ochilgan 4 5 57
. Ular xuddi Vodil qabristoni qo‘rg‘onlari kabi mayda
tosh va shag‘al aralash tuproq qo‘rg‘onlardan iborat. Ular ostida skeletlar tosh
yashiklarga chap yoki o‘ng yoni bilan, boshi g‘arbga qaratilgan holda ko‘milgan.
Mozorlarning barchasi o‘g‘irlangan, ashyoviy dalillar deyarli uchramaydi. Faqat
bir mozorda (№ 2) pastadan ishlangan atigi bitta bezak topilgan bo‘lib, unga
o‘xshash taqinchoqlar qadimgi Xorazmning Ko‘kcha 3 qabristonida uchraydi 4 6 58
.
Vodil va Qaramko‘l yodgorliklarining aholisi etnik jihatdan nafaqat, O‘rta
Osiyoning bronza davri dasht qabilalari bilan qon-qorindosh, balki ularning kelib
chiqish tarixiy ildizlari shimolning dasht qabilalariga borib taqaladi.
1956 - yilda Farg‘ona viloyatida toshqo‘rg‘onlardan Yapagi va Chek
qabristonlari topilib, o‘rganilgan 4 7 59
. Yapagi qabristonida 12 ta mozor ochilgan,
ularning ichki tuzilishi katakomba shaklida bo‘lib, lahadga kirish teshigi-dromos
ikki-uch zinali, lahad oval yoki to‘g‘ri burchak shaklida qurilgan. Mozorlarning
barchasi o‘g‘irlangan, suyaklar qabr bo‘ylab sochilib yotibdi. Qabrlarda ashyoviy
buyumlar juda oz topilgan. Bir qabrda (qabr №8) 1 ta sopol idish va mis oynacha
topilgan. Boshqa birida (qabr № 2) mayda mis va argelit munchoqlar, qo‘yning
oshig‘i, ikkita mis uzuk va ikkita sirg‘a parchalari topilgan, xolos. Uning davriy
4
55
Грязнов М.П. Погребения эпохи бронзы в Западном Казахистане. Сб. “Казаки” , Вып. № XI. Ленинград,
1927. рис. 20, 2.
4
56
Киселев С. В. Ўша асар, табл. VIII, 15.
4
57
Гамбург Б.З., Горбунова Н.Г. Новые данные о культуре эпохи бронзы Ферганской долины. // СА № III,
1957, c.133–135.
4
58
Итина М.А. Раскопки могильника Тазабагъябской культуры Кокча III. “МХЭ”, Вып.V, Москва, 1961. –
С.3-96, Рис.28,3.
4
59
Горбунова Н.Г. О культуре степной бронзы Ферганы. «Археологический сборник Гос.Эрмитажа» № 32,
Санкт–Петербург, 1995. c. 13–30.
19

sanasi mil.avv. XIII – XII asrlar bilan belgilanadi 4 8 60
. Chek qabristonida 11 ta mozor
ochilgan. 11 ta mozordan 6 tasida jasadlar tosh yashiklarda ko‘milgan. Mozorlar
o‘g‘irlangan, odam suyaklari qabrda sochilib yotibdi. Faqat bitta mozorda
skeletning joylashishi anatomik tartibda, oyoq-qo‘llari buklanib, ko‘milgan
marhum boshi bilan g‘arbga qaratilgan. Bir mozorda dasht qabilalari madaniyatiga
xos sopol parchasi, boshqa bir mozordan bronzadan yasalgan xalqa topilgan.
Boshqa mozorlarda hech bir zot topilmadi.
Farg‘ona o‘lkashunoslik muzeyi xodimlari 1972 - yilda Janubiy Farg‘ona
adirlaridan Arsif qabristonida arxeologik qazishmalar olib borgan. Qabriston 26 ta
tosh halqalardan iborat bo‘lib, ularning 19 tasida qazish ishlari olib borildi. Tosh
halqalarning tashqi diametri 3-4 m atrofida. T osh halqa bir qator yer yuzasiga
terilgan silliq toshlardan yasalgan. Ularning burchaklarida yirik va uzun toshlar tik
o‘rnatilib, tashqi tosh halqaga qandaydir me’moriy mahobat berilgan. Tosh halqa
markazida oval shaklida qiya tik o‘rnatilgan toshlar bo‘lib, ular ichki tosh halqa
qurilmasini tashkil etadi. Ichki halqa oval yoki to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida, u yirik
va uzun yassi toshlardan yasalgan qabr kamerasi bo‘lgan. Barcha , tosh mozorlar
o‘g‘irlangan, odam suyaklari kamera bo‘ylab tartibsiz yotibdi. Atigi bir mozorda
skelet anatomik tartibda saqlangan. Qabr ashyolari sopol parchalari va ikkita
bronza buyumlardan iborat. Arsif topilmalari qadimgi Farg‘onaning so‘nggi bronza
davri dasht qabilalari madaniyati tarkibiga kiradi 4 9 61
.
1986 -y ilda Farg‘ona shahridan 6 km shimolda, Qashqarchi massiviga suv
quvuri o‘rnatish vaqtida qadimgi qabristonga duch kelinadi. 1986 - yilda Farg‘ona
shahar atroflarini, shu jumladan, Qashqarchi massivini o‘zlashtirish munosabati
bilan qadimgi mozorlar ochilib qoladi. Mozorlar ichki tuzilishiga ko‘ra, katakomba
shaklida bo‘lib, ularning dromosi yer sathidan 30 sm chuqurlikda ko‘rina
boshlaydi. U uzun koridor shaklida, kengligi 150 sm, shimoli-g‘arbdan janubiy-
sharqqa cho‘zilgan, yer sathidan 140 sm chuqurlikda bo‘lgan. Dromosning
shimoliy-sharqiy tomonida diametri 50 sm.li qabr kamerasiga kirish teshikchalari
4
60
Горбунова Н.Г. О культуре степной бронзы…... c. 15.
4
61
Пиотровский Ю.Ю. Памятник эпохи поздней бронзы в Ферганской долине. «Археологические открытия
1972 года» Москва, 1973. c. 465–466.
20

bor. U teshikchalar xarsang toshlar bilan berkitilgan. Yaxshi saqlangan
dromoslarning joylashish tartibiga ko‘ra, qabrlar bir-birlariga yaqin, bir
yo‘nalishda, zanjir halqasimon tartibda joylashgan. Arxeolog G.P. Ivanov bergan
ma’lumotlarga ko‘ra, ochilgan 6 qabr bir liniyada, ularning chuqurligi yer sathidan
370 sm. Ochilgan mozorlarning barchasi quvur o‘rnatish paytida buzilgan. Faqat,
qabr №1 o‘z asl holatida saqlanib qolgan. Qabrda skelet chap biqini bilan, g‘ujanak
holatda, boshi g‘arbga qaratilgan holda yotibdi. Qabrlarda uchratilgan odam
suyaklarida qizil oxra izlari kuzatiladi 5 0 62
. Qabr № 1da surmatosh, oltin zirak, bronza
tugmacha topilgan. Qabr №1 va qabr №2 oralig‘ida uchta sopol idish, mis bigiz,
yana bitta oltin zirak topilgan. Qabr №2 maydonidan tosh qirg‘ich, qo‘sh tig‘li
bronza pichog‘i va sopol parchalari topilgan. Qabr №3 da ikki tig‘li bronza pichoq,
mis bigizcha, 6 ta bronza munchoqlar, kattagina oltin zirak topilgan. Qabr №4 da
bronza zirak va bir necha bo‘lak sopol idish parchalari topilgan. Qabr №5 da 20
dan ortiq bronza munchoqlari va sopol idish parchalari, ikkita kumush zirak hamda
ikkita sopol idish parchalari topilgan. Qabr № 6 da bir necha sopol parchalari,
bronza bilakuzuk va mitti tosh qayroq topilgan 5 1 63
. Qabrlardan 3 ta oltin zirak va 2 ta
kumush zirakni topilishini o‘zi Qashqarchi qabristoni qadimda qabr o‘g‘rilari
hurujlariga uchramaganligidan dalolat beradi. Qashqarchi qabristoni sopollari
shakli va bronza bilakuzuklar tarkibiga ko‘ra, Andronova choragi bilan
madaniyatining Fyodorov bosqichini eslatadi. Uning yil sanasini mil. avv. II
mingyillikning oxirgi davri deb belgilash mumkin.
Janubiy Farg‘onadan topilgan qabristonlar ashyoviy dalillari orasida topilgan
karnaygul shaklidagi bronza baldoqlar alohida ahamiyat kasb etadi. N.A.
Avanesova Andronov a madaniyatining metall buyumlarini kompleks tahlildan
o‘tkazar ekan, shunday sirg‘alarni O‘rta Osiyo yodgorliklarida mil. avv. XIII-XII
asrlarga tegishli ekanini isbotlagan 5 2 64
. K arnaygul shaklidagi sirg‘alar Yapagi va
Arsif qabristonlarida ham topilgan. Qash q archi qabristonida ham oltin va
5
62
Иванов Г.П. Кашкарчинский могильник–новый памятник эпохи поздней бронзы в Фергане. // ОНУ, № X,
Т.: 1988. c. 44–47.
5
63
Иванов Г.П. Кашкарчинский могильник… таблица погребальных инвентарей на. c.45.
5
64
Аванесова Н.А. Проблемы истории андроновского культурного единства (по металлическим изделиям).
Автореф. канд. Дисс. Ленинград, 1979. с. 17, 24.
21

kumushdan yasalgan shunday sirg‘alar topilgan 5 3 65
. Yapagi qabristoni arxeologik
kompleksi tarkibiga kirgan bronza oynasi Qayroqqum madaniyati arxeologik
kompleksida ham uchraydi 5 4 66
. Oltindan yasalgan shunday sirg‘alar Samarqand
viloyatining Mo‘minobod qabristonidan ham topilgan 5 5 67
. Shularni hisobga olganda,
Yapagi va Chek qabristonlarini yoshini mil. avv. XIII – XII asrlar bilan belgilash
mumkin.
5
65
Иванов Г.П. Кашкарчинский могильник-новый могильник эпохи поздней бронзы в Фергане. ОНУ.
Ташкент, 1988. № X. c 44-47.
5
66
Литвинский Б.А. и другие. Древности Кайрак-Кумов. Душанбе, 1962. том XXIII, c. 224, табл. 49, 1.
5
67
Аскаров А. Могильник эпохи бронзы в Муминабаде. Сб. «Археологические изучение Средней Азии».
// КСИА, 122. Москва, 1970
22

II bob. O‘troq dehqon jamoalarining moddiy madaniyati va yodgorliklari
II.1. Chust madaniyati va uning yodgorliklari
XX asr davomida Farg‘ona vodiysida olib borilgan keng ko‘lamli arxeologik
izlanishlar natijalariga ko‘ra, bu mintaqa hududi bronza davrida Qadimgi Sharq
sivilizatsiyasi madaniy-xo‘jalik ta’siridan yiroq va biqiq o‘lka hisoblangan. Mil.
avv. II mingyillikning birinchi yarmida O‘zbekistonning janubiy va markaziy
hududlarida Sarazm va Sopolli kabi qadimgi dehqonchilik madaniyatlari gullab-
yashnab turgan kezlarda Farg‘ona vodiysi va Toshkent vohasi, hatto,
Amudaryoning quyi havzalari ham chorvador turk va sak qabilalari keng tarqalgan
o‘lkalar edi. Yuqorida qayd etilganidek, Qadimgi Xorazmda takroriy sug‘orma
dehqonchilikka asoslangan yuksak dehqonchilik madaniyati qachonkim, bu
o‘lkaga xorasmiylar ko‘chib kelganidan keyin boshlangan bo‘lsa, Sirdaryoning
yuqori va o‘rta havzalari, ya’ni Farg‘ona vodiysi va Toshkent vohasi to mil. avv. II
mingyillikning oxirgi choragiga qadar chorvador sak qabilalari keng tarqalgan
hududlar bo‘lib qolaverdi. Ammo, Farg‘ona vodiysining sharqiy hududlariga xos
geografik muhit, ya’ni Qoradaryo suv resurslarini ta’minlagan minglab buloq
suvlari, unumdor qora tuproqli ekinbop maydonlar, o‘lka tog‘ yonbag‘irlarining
yovvoyi boshoqli o‘simliklarga boyligi va nihoyat, chorvachilikdan baxti chopmay
kambag‘allashib borayotgan aholining talay qismi o‘troqlashib, havza
dehqonchiligi bilan shug‘ullana boshlaydilar. Xuddi ana shu jarayonlarning natijasi
sifatida qadimgi Farg‘onaning sharqiy va shimoliy viloyatlarida ilk dehqonchilik
madaniyati paydo bo‘ladi. Ana shu bobodehqonlarimizning dastlabki
qishloqlaridan biri 1950-yilda M.E.Vorones tomonidan Chust shahri yaqinidagi
“ Buvonamozor ” deb atalgan buloq yoqasida topib o‘rganildi. Arxeologlar bu
yodgorlikka “Chust madaniyati” deb nom berganlar. Shundan so‘ng, tarixiy va
arxeologik asarlarda, O‘zbekiston tarixining qadimgi xaritasida Chust madaniyati
o‘z o‘rnini topdi 5 6 68
. Chust madaniyati Farg‘ona vodiysida o‘rganilgan eng qadimgi
dehqon jamoalari madaniyatidir. Uning yirik va yaxshi o‘rganilgan yodgorligi
Sharqiy Farg‘onaning Dalvarzintepa yodgorligidir 5 7 69
. Unga qadar bu o‘lkadan
5
68
Спришевский В. И. Чустская стоянка эпохи бронзы в Узбекистане. СЭ № III, Москва-1954, с. 69-76.
5
69
Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы. Москва-Ленинград. 1962. МИА № 118
23

Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi turkumiga kiruvchi Aflotun va Haq xazinalari
topilgan bo‘lib, ular eneolit yoki rivojlangan bronza davriga tegishli ekanligi
aniqlangan. Biroq, ularning bevosita biror arxeologik obyekt bilan bog‘liq ekanligi
ma’lum emas. Shuning uchun , vodiy hududlarida dehqonchilik urug‘
jamoalarining paydo bo‘lishi Chust madaniyati bilan bog‘liq ekanligi fanda tan
olingan.
Farg‘ona vodiysida Chust madaniyati qachon paydo bo‘ldi, qaysi bir etnik
asosda yoki vodiyga biror tomondan kelib joylashib oldimi? Bu masalalar atrofida
ham arxeolog olimlar orasida aniq bir to‘xtamga hozirgacha kelinmagan. Ammo,
fanda bir narsa aniqki, Chust madaniyati bu zaminga tayyor holda qayerdandir
kelib qolmagan, aksincha, tub joyli mahalliy aholining madaniyati, vodiy adir va
dashtlari bo‘ylab qadimdan chorvachilik bilan shug‘ullanib kelgan sak
qabilalarining o‘troq hayotga o‘tish jarayoni juda uzoq davom etgan jamoalarining
madaniyatidir. Shu bois, uning davriy sanasi mil. avv. II mingyillikning uchinchi
choragidan to VIII-VII asrlargacha belgilanib, to‘xtovsiz ilmiy bahslarga sabab
bo‘lmoqda. Lekin, ko‘pchillik mutaxassislar Chust madaniyati davriy sanasini mil.
avv. II ming yillikning oxiri va I mingyillikning birinchi choragi bilan belgilashni
ilmiy asosli deb tan olishgan. Chust madaniyati yodgorliklarida olib borilgan
stratigrafik xarakterdagi qazishmalarni ko‘rsatishicha, ushbu madaniyatning qator
yodgorliklarida uch bosqichdan iborat madaniy qatlamlar mavjudligi aniqlangan.
Ammo, yuqori qatlam o‘zida mudofaa inshootlari hamda uy-joy komplekslari
qurilishida guvala va xom g‘ishtdan foydalanilganligi bilan ajralib tursada, ammo
quyi qatlamlarni bir-birlaridan na arxeologik artefaktlar bilan, na ularda
uchratilgan yerto‘la tipidagi kulbalar bilan aniq xronologik bosqichlarga bo‘lish
qiyin kechmoqda. Shu bois, Chust madaniyatini hozirgacha aniq xronologik
bosqichlarga bo‘lib o‘rganish muammo bo‘lib qolmoqda.
Hozirgi kunda Chust madaniyatiga oid yodgorliklar vodiy bo‘ylab 80 dan
ortiq punktlarda topib o‘rganilgan. Ular asosan soy etaklarida, buloq suvlarining
boshida, buloqlardan hosil bo‘lgan qorasuv havzalarida joylashgan. Ularning
aksariyat ko‘pchiligi 1, 1,5, 2, 3 gektarli patriarxal urug‘ jamoalarining
24

qishloqlarini tashkil etadi. Ular orasida umumiy maydoni 4,5 ga (Chust makoni),
13 ga (Ashqaltepa) va 25 ga (Dalvarzitepa) keladigan ilk shahar xarobalari ham
uchraydi. Chust madaniyati yodgorliklarida 1,5-3 metrgacha qalinlikda madaniy
qatlamli obyektlar bo‘lib, ularning eng yuqori qatlamlarida paxsa va xom
g‘ishtlardan tiklangan mudofaa inshootlari ko‘zga tashlanadi (Dalvarzintepa,
Ashqaltepa, Chust makoni va boshqalar).
Chust madaniyatining kulolchilik mahsulotlari charxsiz qo‘lda yasalgan turli
xil idishlardan (sferokonus shaklli kosalar, nim kosalar, bankasimon xurmachalar,
xumcha va tog‘oralar, oshxona sopol qozonlari, mitti idishlar va boshqalar) iborat.
Kosa va xurmachalar tashki sirtiga och sariq, jigarrang va tiniq oqish angob
berilgan. Ular ustiga qora (Dalvarzintepa), och qizil (Chust makoni) rangda
geometrik naqsh solingan. Chust madaniyati yodgorliklarining davriy sanasi aniq
xronologik bosqichlarga stratigrafik kuzatuvlar asosida ishlanmagan bo‘lsada,
Dalvarzintepa Chust makoniga nisbatan qadimiyroq bo‘lishi kerak, degan
taxminlar yo‘q emas 5 8 70
. Chust madaniyati yodgorliklarining bronzadan ishlangan
mehnat qurollarining tipologik va kimyoviy tarkibi ham bu fikrni tasdiqlayd i 5 9 71
.
Chust madaniyati yodgorliklari tarixiy-topografik tarkibiga ko‘ra, ikki tipga
bo‘linadi. Birinchisi maydoni kichik, mudofaa inshootlarisiz yodgorliklar dir .
Ularning har biri bir urug‘ jamoasiga tegishli qishloq makonlari bo‘lsa, ikkinchisi
esa maydoni 10 ga va undan ortiq gektarga teng yodgorliklar. Ular har bir
sug‘orma dehqonchilik hududida bittadan uchraydi. Shuningdek, ularning atrofida
o‘nlab mayda qishloqlarni kuzatish mumkin. Ana shunday yirik, voha markazi
bo‘la olish mavqeiga ega bo‘lgan yodgorlikni Dalvarzintepa va Ashqaltepa
misolida ko‘rish mumkin. Ular Farg‘ona vodiysining ilk shaharlari bo‘lgan. Chust
madaniyati yodgorliklaridan topilgan kompleks materiallar tahliliga ko‘ra, uning
ikkita quyi qatlamlari so‘nggi bronza davrini xarakterlasa, uchinchi yuqori qatlam
ilk temir davriga tegishlidir. Uning davri sanasi mil. avv. VIII – VII asrlar bilan
5
70
Заднепровский Ю.А. Чустская культура Ферганы и памятники раннежелезного века Средней Азии.
Автореф. док. дисс. Москва-1978, с. 28-34
5
71
Рузанов В.Д. Еще раз о хронологии чустской культуры Ферганы. «Российская археология» № IV, Москва-
1999, с. 24-35.
25

belgilanadi. Bu davrda Chust madaniyati qishloqlarida otashparastlik diniy
qarashlari rasmiy dinga, umum aholining e’tiqod madaniyatiga aylanadi. Aynan
shu davrda, Dalvarzintepada uning o‘rdasi, dehqon jamoalari hukmdorining
qarorgohi shakllanadi. O‘rda devorlarining qalinligi 3 m.dan kam emas, balandligi
esa 3,5 metrgacha saqlangan.
Chust madaniyati yodgorliklarini qazish jarayonida, ularning quyi
qatlamlaridan doira shaklida qurilgan ko‘plab o‘ralar topilgan. Masalan, Chust
makonida 60 dan ortiq o‘ralar borligi aniqlangan. Chimboy makonida esa 16 ta
shunday o‘ralar topilgan. Ularni ba’zilar odam yashaydigan juft oila kulbalari, deb
talqin etishsa (Sprishevskiy), boshqalar Farg‘ona vodiysida yaqingacha keng
tarqalgan g‘alla omborlari – o‘ralari, deb hisoblaydilar (Y.G ’ . G‘ulomov, A.
Asqarov, Y.A. Zadneprovskiy, B. Matboboyev). Bu xulosa haqiqatga yaqin bo‘lib,
ularning maydonchasi kulba uchun noqulay va aniq kirish eshiklari yo‘qdir.
Chust madaniyatining quyi bronza davri qatlamlarida guvala yoki xom
g‘ishtlardan qurilgan kulbalar uchratilmagan. Ular yuqorida ta’kidlaganimizdek,
Chust madaniyati tarixining ilk temir davriga tegishli bosqichida paydo bo‘lgan.
Dastlab, qadimgi Farg‘onaning bobodehqonlari yarim yerto‘la tipidagi kulbalarda
istiqomat qilishgan. Bu esa ularning nasl-nasabi va kelib chiqishi jihatidan qadimgi
chorvador sak qabilalaridan ajralib chiqqanliklaridan guvohlik beradi. Chust
madaniyatining kashf etilganiga yaqin 65 yildan ortiq vaqt o‘tishiga qaramay, hali
bu madaniyat aholisiga tegishli maxsus qabristonlar ochilmadi. Unga tegishli
qishloq va shaharmonand obyektlarni qazish jarayonida vayronaga uchragan uylar
atrofidan bir necha tartibsiz ko‘milgan mozorlar ochilgan. Bu mozorlarga odamlar
ona qornida yotgandek oyoq-qo‘llari bukilgan holda yon biqini bilan ko‘milgan.
Bu aslida bronza davriga xos ko‘mish odati bo‘lib, ayollar chap biqini, erkaklar esa
doimo o‘ng biqini bilan ko‘milgan. Vodiyning sharqiy mintaqalari yodgorliklarida,
jumladan, Dalvarzintepa qabrlarida odam skeletlari boshi bilan sharqqa qaratilgan,
shimoliy Farg‘ona hududlarida (Chust makonida), Toshkent vohasida, hatto
Shimoliy Baqtriyaning Kuchuktepa yodgorligida skeletlarning boshi g‘arbga
26

qaratib ko‘milgan 6 0 72
. Ba’zi hollarda odam suyaklari qishloq maydonidagi axlatxona
chuqurchalarida sochilib yotar edi. Ko‘p hollarda bir chuqurchada o‘nlab odam
bosh chanog‘ining o‘zi uchraydi. Skeleti anatomik tartibda yotgan mozorlarda
(ular juda kam uchratilgan) ham sopol idishlar, har xil taqinchoq va uy-ro‘zg‘or
buyumlari deyarli uchramaydi. Lekin, yosh bolalarni xumchalarga solib ko‘mish
odati kuzatiladi.
Chust madaniyatida metall bilan bog‘liq hunarmandchilik yaxshi rivojlangan.
Masalan, Chust makonidan 80 ta, Dalvarzindan 60 ta metall buyumlar topilgan.
Metall buyumlar (oyna, o‘roq, pichoq, bigizlar) tosh qoliplarda quyilgan. Metall
esa sopol qozonlarda (tigellarda) eritilgan. Chust madaniyati yodgorliklarini yuqori
qatlamidan temir pichoq va temir toshqollari topilgan. Chust va Dalvarzintepani
qazish vaqtida ot uzangilari va suvligi, oyna va bilakuzuk, halqa va qarmoqlar
hamda ikki parrakli bronza paykanlari topilgan.
Chust madaniyatida toshdan mehnat qurollari yasash davom etadi. Tosh
yorg‘uchoqlar, tosh o‘g‘ircha va tosh keli soplari ko‘plab topilgan. Tosh qurollar
orasida qumtoshdan yasalgan o‘roqsimon pichoqlar yasash alohida diqqatga
sazovordir. Dalvarzintepada shunday tosh pichoqlardan 400 tasi topilgan.
Suyakdan qurol yasash keng yo‘lga qo‘yilgan. Suyakdan taroq, moki, bigiz, urchuq
va boshqa buyumlar ishlangan. Suyak buyumlar orasida qo‘y va echki oshiqlari
nihoyatda ko‘p. Ularga maxsus chuqurchalar yasab, ularning ichiga bronza
quyilgan. Oshiqlarning deyarli ko‘pchiligi juda silliq, ustki qismi to‘qqizil, ularga
berilgan pardoz tufayli oshiqlar tovlanib turadi. Chust madaniyatida
hunarmandchilikning keng rivojlangan sohasi kulolchilik edi. Lekin, sopol idishlar
ishlab chiqarishda hali kulolchilik dastgohidan foydalanishga o‘tilmagan. Idishlar
qo‘lda yasalgan. Demak, Chust madaniyati aholisi kulolchilik charxini
bilmaganlar.
Chust madaniyati aholisining xo‘jaligi sun’iy sug‘orishga asoslangan
dehqonchilik bo‘lgan. Ikkinchi o‘rinda xonaki chorvachilik turgan. Xo‘jalikda ot,
qoramol saqlagan. Dehqonchilik ekinlaridan bug‘doy, arpa, sholi, tariq ekilgan.
6
72
Матбобоев Б.Х. Локальные варианты чустской культуры Ферганы. Автореф. канд. дисс…с.15-16.
27

Chust madaniyati aholisining g‘allalari yuqorida qayd qilinganidek, yerga o‘yib
ishlangan o‘ralarda saqlangan. O‘ralar ostiga va devorlariga qamishdan to‘qilgan
bo‘yra yopilgan. Har bir o‘rada 200 kg dan to 2 tonnagacha g‘alla saqlash mumkin
bo‘lgan. Dehqonchilik ishlarida, yer haydashda, ekin-tikinlarni yanchishda
hayvonlardan foydalanilgan. Masalan, Farg‘ona vodiysining Saymalitosh qoya
suratlarida qo‘shga qo‘shilgan ho‘kizlarning tasviri mavjud . Bu qoyatosh suratlari
Chust madaniyati davriga oiddir.
Chust madaniyati aholisining hayotida hunarmandchilikning to‘qimachilik
yo‘nalishi yuksak darajada rivojlangan. Yodgorliklarni qazish jarayonida
to‘qimachilik dastgohiga tegishli urchuqtoshlar, moki va suyak taroqlar ko‘plab
topilgan. Shunday qilib, mil. avv. II mingyillikning oxirgi choragi va I
mingyillikning birinchi choragida Farg‘ona vodiysida Chust madaniyati misolida
o‘zbek xalqining tub joyli ajdodlarini qadimgi dehqonchilik madaniyati bilan
shug‘ullanganligini ko‘ramiz. Bu madaniyat sohiblari antropologik yuz tuzilishi
jihatidan yevropaliklar tipiga mansub edi. Ularning ijtimoiy hayoti ibtidoiy jamoa
tuzumining oxirgi bosqichi va uning yemirilish davri bilan xarakterlanadi. Chust
madaniyatidan so‘ng qadimgi Farg‘onada, ularning vorislari sifatida E y lat o n
madaniyati shakllanadi. Uning davriy sanasi mil. avv. VII-IV asrlariga tegishli
bo‘lib, bu davrda butun Farg‘ona vodiysi bo‘ylab sug‘orma dehqonchilik
madaniyati keng yoyiladi. Vodiyning bu davr aholisi vohalarda asosan,
dehqonchilik xo‘jaliklari bilan, ularni o‘rab olgan tog‘ oldi adir va dasht aholisi –
yaksartorti saklar esa chorvachilik bilan shug‘ullanishda davom etadilar. Ular
o‘rtasidagi iqtisodiy va etnomadaniy aloqalarning jadal kechishi doimiy xarakter
tusini oladi. Natijada, ularning mulkdor qismi yarim o‘troq holatda yaylov
chorvachiligi bilan shug‘ullanishda davom etadilar. Ularning aksariyat ko‘pchiligi
(kambag‘allashib borayotgan qismi) orasida o‘troq hayotga o‘tib, dehqonchilik
xo‘jaligi bilan shug‘ullanish, ularning kundalik turmush tarzi asosiga aylanib
boradi.
Farg ona vodiysining qadimgi tarixi va madaniyati bilan shug ullanadiganʻ ʻ
arxeologlarning katta qismi vodiyning moddiy madaniyati uni boshqa hududlardan
28

ajralgan ekanligini, ayniqsa kulolchilik buyumlari deyarli barcha tarixiy jarayonda
keskin farq qilishini aytadilar. Ammo, Farg ona vodiysi yodgorliklaridan topilganʻ
kulolchilik buyumlarini boshqa, qo shni hududlarning moddiy madaniyati bilan
ʻ
solishtirganimizda ular orasidagi juda katta ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
aloqalarning bo lganligi va bu narsa ko p hollarda kulolchilik buyumlarida o z
ʻ ʻ ʻ
aksini topganligiga guvoh bo lamiz.
ʻ
Bunday o xshashlik yoki, aksincha, tubdan farq qilish holatini arxeologlar
ʻ
tomonidan tarixiy rekonstruksiya qilinayotgan paytda masalaga ijobiy yoki salbiy
baho berishda asosiy qo l keladigan manba bo ladi. Bunday masalalarni hal
ʻ ʻ
qilishda arxeolog uchun eng qo l keladigan va masalaga asosiy urg uni beradigan
ʻ ʻ
manba bo lishi mumkin. Buning ustiga boshqa qo shni tarixiy-madaniy
ʻ ʻ
hududlarning arxeologik komplekslari va ularning birin-ketinligiga oydinlik
kiritish mumkin.
Shu narsani biz alohida ta kidlashimiz kerakki, S
ʼ o‘ g d, Baqtriya va ʻ
Marg iyonaning ko plab arxeologik obidalaridagi moddiy madaniyat, birin-ketinlik
ʻ ʻ
faqat vertikal stratigrafik to g risida gap ketganda, qazishmalar yordamida olingan,
ʻ ʻ
buning aksi o laroq, Farg ona vodiysini davrlashda Y.A.Zadneprovskiy deyarli
ʻ ʻ
hamma holatlarda faqat “gorizontal stratigrafiya”ni asos qilib olgan. Shuning
uchun, bronza davridan antik davrning oxirigacha bo lgan Farg onaning asosiy
ʻ ʻ
katta davrlari o sha qazishmalar olib borilgan arxeologik yodgorliklarning nomlari
ʻ
Chust, Eylaton, Sho’rabashat, Marhamat kabi nomlar bilan atalgan. 6 1 73
Albatta, o sha davrda Y.A.Zadneprovskiyning oldida ancha murakkab vazifa
ʻ
turar edi. U ham bo lsa, hali xronologik davrlashtirish masalasi Farg onada amalga
ʻ ʻ
oshirilmagan bir paytda, gorizontal stratigrafiyaga asoslanib turib bo lsa ham,
ʻ
xronologik birin-ketin keladigan arxeologik komplekslarni aniqlashni maqsad qilib
qo ygan edi. Shu bilan birga hozirda Farg ona vodiysida ishlab turgan “stratigrafik
ʻ ʻ
kolonka” o z paytida aynan Y.A.Zadneprovskiy tomonidan ishlangan. Ushbu
ʻ
“stratigrafik kolonka” ning xronologik birin-ketinligi to g ri bo lsa ham, ammo
ʻ ʻ ʻ
ajratilgan har qaysi davrning o tish qismida anchayin aniqlanishi kerak bo ladigan
ʻ ʻ
6
73
Zadneprovskiy Yu.A. Drevnezemledelcheskaya kultura Fergan ы . MIA-118. -M., L.: 1962.
29

qismlari bor. Qanday belgilardan tuzilgani “stratigrafik kolonka”ga to sqinlikʻ
qilmoqda. Agarda, Chust madaniyatiga oid arxeologik yodgorlikning yuqori
qismidan Eylaton madaniyatiga oid kulolchilik buyumlari topilganida edi, hech
qanday muammosiz Chust davridan keyingi madaniyat, aynan Eylaton madaniyati
kelishi kerakligini hech qanday shubhasiz qabul qilsa bo lar edi. Xuddi shunday
ʻ
muammo keyingi Eylaton madaniyatining quyi va yuqori qatlamlari uchun ham
to g ridan to g ri bog liqdir. Jumladan, Eylaton yodgorligining quyi qatlamlaridan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Chust madaniyatiga oid kulolchilik buyumlari umuman topilmagan. Shu bilan
birga Eylaton yodgorligining ustki qatlamlaridan, shuningdek, vodiydagi boshqa
arxeologik komplekslarda Eylaton madaniyatining yuqori qatlamlaridan qizil
angobli kulolchilik buyumlari uchraydi.
Oqtangi g orida mezolit va neolit davri qatlamlarini o rganayotgan
ʻ ʻ
B.A.Litvinskiy stratigrafik shurfning ustki qismida Chust tipidagi arxeologik
komplekslarining Qayroqqum madaniyati materiallari bilan birga uchraganligi
tufayli ularning sinxron ekanligini birinchilardan bo lib aytgan olim hisoblanadi
ʻ 6 2 74
.
Y.A.Zadneprovskiy Farg ona vodiysidagi Chust davri arxeologik yodgorliklarining
ʻ
70 tadan ortiq arxeologik obidasidan to plangan materiallarning tahlili asosida bu
ʻ
komplekslar davrini miloddan avvalgi II mingyilliklarning oxiri va I
mingyilliklarning boshlari bilan davrladi. Shu bilan birga Chust madaniyati yuqori
qatlamlarining yoshini A.S.Sagdullayev biroz yoshroq ekanligi to g risidagi fikrni
ʻ ʻ
berdi 6 3 75
.
O sh yaqinidagi Sulaymontog etaklarida ilk temir davriga oid yodgorlik
ʻ ʻ
qazib ochildi va aynan shu yodgorlikning ochilishi tufayli Chust madaniyatining
qadimgi va so nggi davr qatlamlarini aniqlashga juda katta yordam berdi.
ʻ
Yodgorlik Sulaymontog ning etagidagi yassi, terassasimon tekislikda bunyod
ʻ
etilgan bo lib, bu yerda o tkazilgan qazishmalar juda ko plab yerto lalarni
ʻ ʻ ʻ ʻ
materikdan (onalik jins) quyi qatlamlariga tushirilgan. Juda ko plab butun va
ʻ
singan holdagi yorg uchoqlar, qo lda yasalgan va ustidan rangda naqsh berilgan
ʻ ʻ
6
74
Litvinskiy B.A., Ranov V.A. Raskopki navesa Ak-tangi v 1959 g. ART. V ы p.VII, (1959). Dushanbe: 1961
6
75
Sagdullayev A.S. O sootnoshenii drevnezemledelcheskix kompleksov Fergan ы i Baktrii. SA. -1985. -№4.
30

idishlar, bronzadan yasalgan juvoldizlar, bo yinga taqiladigan ko plab munchoqlarʻ ʻ
topildi 6 4 76
. Bu yodgorlikda olib borilgan qazishmalarning eng muhim natijalaridan
biri shu yodgorlikning qatlamlaridan olingan yangi radiokarbon analizlari bo lib,
ʻ
uning ahamiyati juda kattadir. Chunki aynan shu joydan olingan radiokarbon
analizlari Chust madaniyatining umumiy yoshini ilgarigi tasavvurlarimizga
nisbatan juda qadimgi davrlarga borib taqalishini ko rsatdi. Ammo, radiokarbon
ʻ
usuli bilan aniqlangan davrlar juda katta davrlarni, ya ni miloddan ilgari XII – VII
ʼ
asrlardan XXII – XX asrlargacha bo lgan davrlarni qamrab olagan edi. Lekin bu
ʻ
qazishmalarni o rgangan Y.A.Zadneprovskiy O sh shahrining qadimgi turar-joy
ʻ ʻ
makonining o rtacha yoshini miloddan avvalgi XV/XIV – VIII/VII asrlar bilan
ʻ
davrlaydi. Xuddi shu davr bilan Dalvarzin yodgorligining quyi va yuqori
qatlamlarining davri aniqlanadi. Chust madaniyatining ham, shu jumladan,
Dalvarzin yodgorligidagi hayotning ham umumiy davomiyligi o rtacha 800-yilni
ʻ
tashkil etishi aniqlangan. Dalvarzin yodgorligi quyi qatlamlarining eng xarakterli
belgisi qo lda yasalgan va qizil angobning ustidan qora rangda naqsh berilgan
ʻ
idishlarning borligi bilan xarakterlanadi. Shu bilan birga Dalvarzin yodgorligi va
shu bilan birga Chust madaniyati yodgorliklarining yuqori qatlamlarida qizil
rangda naqsh berilgan idishlar ham uchraydi. Xuddi shunday ketma-ketlik So‘g d,
ʻ
Baqtriya hududlaridagi yodgorliklarda ham uchraydi. Janubiy hududlardagi
kulolchilik buyumlarining yuzasiga chizilgan naqshlar ancha aniq bo lib, ko proq
ʻ ʻ
geometrik naqshlar chizish keng rasm bo lgan
ʻ 6 5 77
.
Bu davrdagi chorvadorlarning madaniyati Farg ona vodiysida “Qayroqqum”
ʻ
madaniyati nomi bilan berilgan bo lib, asosan keng dasht hududlarida, tog li va
ʻ ʻ
tog oldi hududlarida tarqalgan Andronova madaniyatiga xosdir
ʻ 6 6 78
. Farg ona ʻ
vodiysining kulolchilik komplekslarini davrlash masalalarini hal qilishda asosiy
chalkashlikllar miloddan avvalgi II mingyillikning o rtalaridan, Eylaton
ʻ
madaniyati qatlamlaridan boshlanadi. Masalaning murakkab tomoni shundaki, shu
6
76
Zadneprovskiy Yu.A. Oshskoye poseleniye. K istorii Fergan ы v epoxu pozdney bronz ы . Muras.: 1997.
6
77
Masson V.M. Drevnezemledelcheskaya kultura Margian ы . MIA v ы p. 73, M., L.: 1959, tabl. XVII-XX.
6
78
Avanesova N.A. Drevneyshiye nomad ы Zerafshana. Kultura nomadov Sentralnoy Azii. Material ы
mejdunarodnoy konferensii. Samarkand.: 2008
31

kungacha Farg ona vodiysining qaysi davridan boshlab kulolchilik charxidaʻ
tayyorlangan idishlar tarqay boshlaganligi masalasi eng murakkab masalalardan
biridir. Jumladan, kulolchilik charxida yasalgan idishlar hatto Sufon qabristonida
ham yo qligi aniq, ammo Kungay qabristonida qo lda yasalgan idishlar bilan birga
ʻ ʻ
kulolchilik charxida yasalgan idishlar ham uchraydi 6 7 79
. Eylaton va Sho‘rabashat
madaniyatlarining eng dastlabki o rganuvchilari “Eylaton madaniyati Sho‘rabashat
ʻ
madaniyatidan ko ra keyingiroq davrlarga oid” deyishgan
ʻ 6 8 80
. Xuddi shunday
xulosaga N.G.Gorbunova anchagina solishtirma tahlillarni o tkazgandan keyin
ʻ
kelgan.Bu masalani hal qilishda yana bir murakkab muammo borki, u ham bo lsa
ʻ
Farg ona vodiysining sharqiy qismida, Qirg izistonning sharqida Kulunchak turar-
ʻ ʻ
joy makoni bo lib, bu yodgorlikni arxeologlardan P.P.Gavryushenko qazigan va bu
ʻ
ish uning nomzodlik dissertatsiyasining avtoreferatida juda qisqa qilib berilgan.
Qazishma ishlarining batafsil tafsilotlari, arxeologik ma lumotlarda keng miqyosda
ʼ
chop etilmay qolib ketgan 6 9 81
. Agarda, P.P.Gavryushenko o z materiallarini to liq
ʻ ʻ
chop etganda edi, unda Chust madaniyati bilan Sho’rabashat madaniyati birin-ketin
kelishi masalasiga oydinlik kiritishi mumkin edi. Shu bilan birga qolgan
tadqiqotlarda, ayniqsa Eylaton madaniyati, Eylaton madaniyatining Sho’rabashat
madaniyati bilan aloqasi masalasi, Sho’rabashat bilan Marhamat madaniyatlarining
o zaro aloqalari masalasi, hozirgi vaqtda arxeologlar o rtasidagi juda muammoli
ʻ ʻ
masalalardandir. Shu bilan birga bu muammoli masala B.Abdullayevning Andijon
viloyatidagi Qo shtepa yodgorligida olib borayotgan qazishmalarida aynan
ʻ
yuqoridagi chigal muammolarga oydinlik kiritadigan topilmalar topishga muvaffaq
bo lmoqda.
ʻ
Biz Qashqadaryo viloyatining Yakkabog tumanidagi ilk o rta asrlarga oid
ʻ ʻ
turar-joy makonining quyi qismini qazish davrida ilk temir davriga oid kulolchilik
6
79
Ivanov G.P. Problemn ы ye vopros ы periodizatsii kultur ы drevney Fergan ы . V sb. Farg ona o lkashunosligi.
ʻ ʻ
Farg ona o lkashunoslik muzeyining 100-yilligiga bag ishlangan ilmiy ishlar to plami. Farg ona., 1996.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
6
80
Gorbunova N.G. K voprosu o datirovke kompleksov s shurabashatskoy keramikoy v Vostochnoy Fergane //
ASGE, v ы p. 17. L., 1977.
6
81
Gavryushenko P.P. Kulunchakskoye ukreplennoye poseleniye//Avtoreferat dissertatsii kand. ist. nauk. Tashkent.:
1970.
32

kompleksini topdik 7 0 82
. Bu topilmani Farg onaning Sufon, Kungay va Oqtomʻ
qabristonlaridan topilgan sopollar kompleksi bilan solishtirganimizda, ular aynan
bir-birlariga juda o xshash ekanligi qayd qilindi
ʻ 7 1 83
.
Miloddan avvalgi I ming yillikning o rtalarida O rta Osiyoning So‘g d,
ʻ ʻ ʻ
Baqtriya va Marg iyona hududlari Sirdaryo bo ylarigacha Ahmoniylar imperiyasi
ʻ ʻ
hududlariga kirar edi. Ammo, Farg ona vodiysi bu imperiya tarkibiga kirmagan.
ʻ
Aynan, Sirdaryo bir-biridan farq qiluvchi madaniyatlar chegarasida edi. Lekin,
Eylaton madaniyati tarkibidagi qadimgi So‘g d madaniyatiga doir belgilarning
ʻ
paydo bo lishining asosiy sababi – O rta Osiyo hududlarini Kir tomonidan bosib
ʻ ʻ
olish jarayonida katta guruhdagi So‘g d aholisining Farg ona vodiysi tomon
ʻ ʻ
siljishi, ya ni migratsiyasi natijasidir. Shu bilan birga Farg ona vodiysida ilk temir
ʼ ʻ
davridagi kulolchilik an analarining saqlanib qolgan qismini Eylaton madaniyatida
ʼ
uzoq vaqtlar So‘g‘d hududida qizil angobli kulolchilik charxida ishlab chiqilgan
idishlar miloddan avvalgi III asrlardan paydo bo’la boshlagan bo’lsa ham, ammo
miloddan avvalgi II – I asrlardan boshlab, aynan, qizil angobli idishlarning ishlab
chiqarilishi milodning III – IV asrlarigacha davom etadi. Bunday qizil angob bilan
qoplangan idishlarning tarqalish areali So‘g d (shuningdek, Ustrushonada ham),
ʻ
Baqtriya va Marg iyonada bir xilda tarqalgan. Ayniqsa, ishlab chiqarilgan
ʻ
idishlarning faqat angobigina emas, balki ularning shakli ham yuqorida eslatilgan
hududlarda deyarli bir xilda bo lgan. Ammo, milodning birinchi asrlaridan boshlab
ʻ
bunday kulolchilik komplekslarining tarqalishidagi umumiylikda biroz o zgarishlar
ʻ
bo lganligini ko rishimiz mumkin. Bu davrga kelib, har qaysi hudud uchun
ʻ ʻ
o zining alohida kulolchilik maktablari shakllanadi. Bu kulolchilik maktablari
ʻ
mahalliy aholining kulolchilik buyumlariga bo lgan talabini, ayniqsa idishlarning
ʻ
qaysi shaklda ishlab chiqarilishini ham hisobga olishga majbur bo lgan. Shunday
ʻ
qilib, Farg onaning antik davrdagi kulolchilik buyumlarini ishlab chiqarish
ʻ
texnikasi O rta Osiyoning boshqa kulolchilik maktablarining kulolchilik
ʻ
7
82
Isamiddinov M.X. Istoki gorodskoy kultur ы Samarkandskogo Sogda (problem ы vzaimodeystviya kulturn ы x
traditsiy v epoxu rannejeleznogo veka i v period antichnosti). -T..: Iz-vo A.Kad ы ri. 20025. Zadneprovskiy Yu.A.
Oshskoye poseleniye. K istorii Fergan ы v epoxu pozdney bronz ы . Muras.: 1997.
7
83
Isamiddinov M.X., Suleymanov R.X. Yerkurgan (stratigrafiya i periodizatsiya). -T..: “Fan”, 1984
33

maktablari bilan sinxron rivojlanganligini ko rish mumkin. Ayniqsa, Farg onaningʻ ʻ
kulolchilik mahsulotlarini ishlab chiqarish an analari milodning boshlariga
ʼ
kelganda ancha keskin o zgarganini ko rishimiz mumkin. Aynan, shu davrga
ʻ ʻ
kelganda har qaysi vohaning o zining kulolchilik maktablari kelib chiqdi. Shuning
ʻ
uchun ham, aynan, shu davrdan boshlab Farg onadagi kulolchilik maktablari ishlab
ʻ
chiqargan mahsulotlar shakl jihatdan keskin farq qiladi. Ammo bu idishlarning
angob qoplamasida umuman farq yo q. Kulolchilik buyumlarini ishlab
ʻ
chiqarishdagi umumiylik idishlarning juda ham yupqa, yengil va sifatli qilib ishlab
chiqarilishida, angobning deyarli bir xil rangda qoplanishida, angobni qoplash
usulining birligida, deyarli bir xil kulolchilik xumdonlarining tarqalganligida va
boshqa ishlab chiqarishning ko plab texnik belgilarida ko rinadi. Aynan, shu
ʻ ʻ
belgilar kulolchilik mahsulotlarini ishlab chiqarishdagi umumiy belgilar qatoriga
kiradi va bunday ishlab chiqarishning umumiy tarqalish arealini belgilab beradi.
Bu, Farg ona vodiysi, So‘g d, Baqtriya va Marg iyona hududlaridir. Shuning
ʻ ʻ ʻ
uchun, Farg onaning qizil angobli kulolchilik buyumlari arxeologik komplekslarni
ʻ
davrlashda muhim o rin tutadi.
ʻ O ‘zbek xalqi va davlatchiligi tarixida Farg‘ona
vodiysining ham alohida o‘rni mavjud, chunki Farg‘ona vodiysi tarixi juda uzoq
davrlarga borib taqaladigan qadim maskandir. O‘tmish tariximiz uchun nihoyatda
muhim bo‘lgan arxeologik yodgorliklarning aksariyat qismi ham vodiyda
joylashgan, qolaversa, vodiy hududi insoniyatning eng qadim ajdodlari maskan
tutgan zamin hamdir 7 2 84
.
Farg‘ona o‘zining geosiyosiy o‘rni bilan O‘rta Osiyodagina emas, balki
umumjahon tarixining siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida alohida o‘rin
egallaydi. Farg‘ona vodiysi sharqni g‘arb bilan bog‘lovchi muhim strategik va
savdo yo‘llari yo‘nalishida joylashganligi unga alohida ahamiyat kasb etadi.
Qadimdan vodiyning suv manbalari ko‘p, yeri unumdor, iqlimi mo‘tadil
hisoblanadi . Shuning uchun, qadimdan vodiyning tekislik qismida dehqonchilik
madaniyati, tog‘, tog‘ oldi joylarida va g‘arbiy hududlarda chorvachilik
rivojlangan. Farg‘ona ziroatchilari va chorvador-ko‘chmanchilari qadimdan bir-
7
84
Исомиддинов М., Алохунов А. Фарғона водийси бронза ва темир даврида. – Фарғона, 2021. – Б.
34

birlari bilan uzviy aloqada bo‘lganlar, o‘zaro tovar ayriboshlash ancha rivojlangan.
Farg‘ona vodiysida joylashgan, ming yillar davomida hayot gullab-yashnagan
yuzlab qadimiy qudratli qal’alar, qo‘rg‘onlar, ularda istiqomat qilgan ajdodlarimiz
o‘z mustaqilligini saqlab qolishga intilib, mudofaa ishlarida katta harbiy kuchga
ega boshqaruv tizimini yaratganliklari tarixdan ma’lum. Ana shunday, mudofaa
tizimi mavjud yodgorliklar sirasiga Dalvarzin, Eylaton, Mingtepa, Sho‘rabashat,
Uchqo‘rg‘on, Axsiket, Quva, Pop, Marg‘ilon, Andijon kabini kiritishimiz mumkin.
Ular devorlar va mudofaa burjlar bilan mustahkamlangan qal’alar sifatida aylana
yoki to‘rtburchak shaklida qurilgan uy-qo‘rg‘onlardir.
Mil. avv. I mingyillikning boshlarida Farg‘ona vodiysida Chust madaniyati
rivojlanadi. Bu madaniyatni yaratgan dehqonlar erto‘la, paxsa yoki xom g‘ishtdan
qurilgan uylarda yashaganlar. Ba’zi maskanlar mudofaa devorlar bilan o‘ralgan.
Shunday mudofaa devorlari bilan o‘ralgan yodgorlik mahalliy aholi
“Buvonamozor” yoki “Bibionamozor” deb ataydigan Chustdir. 1950-yili Pomir–
Farg‘ona ekspeditsiyasi qatnashchilari – arxeologlar M.E.Voronets va
V.I.Sprishevskiylar hozirgi Chust shahri yaqinidan so‘nggi bronza davriga oid
katta yodgorlikni aniqlab, uni o‘rganishga kirishdilar 7 3 85
. M.E.Voronets mazkur
yodgorlikda ikki marta tekshiruv ishlari olib bordi.
M.E.Voronetsdan so‘ng bu yerdagi qazishma ishlarini akademik
Y.G‘.G‘ulomov rahbarligida V.I.Sprishevskiy muvaffaqiyatli davom ettirdi. 1953–
1961-yillarda ushbu tadqiqotchi yodgorlikning deyarli barcha joylarida keng
miqyosli arxeologik qazishmalar olib bordi 7 4 86
. Mazkur qazishma ishlarining hosilasi
sifatida V.I.Sprishevskiy juda katta miqdordagi moddiy madaniyat namunalarini
aniqlab, ilmiy muomalaga kiritdi. Ta’kidlash joizki, V.I.Sprishevskiyning Chust
yodgorligini o‘rganishdagi xizmatlari beqiyosdir. U Farg‘ona vodiysi qadimgi
dehqonchilik madaniyatining o‘rganilayotgan davrga xos xususiyatlarini to‘g‘ri
7
85
Воронец М.Э. Археологическая рекогносцировка по Наманганской области // Известия АН УзССР . –
Ташкент, 1951. – № 5. – С. 93-97.
7
86
Спришевский В.И. Чустское поселение (К истории Ферганы в эпоху бронзы) . : Автореф. дисс . … канд.
ист ор . наук. – Т ашкент : ИИА АН УзССР, 1967. – С. 7.
35

aniqlay bildi 7 5 87
. Yodgorlik 1974-yili Rossiya FA Moddiy madaniyat tarixi instituti
xodimi Y.A.Zadneprovskiy tomonidan tadqiq etilgan bo‘lib, bu yodgorlik tarixida
3ta davrni ajratdi 7 6 88
. Olim Chust madaniyati yodgorliklarining mahalliy, ya’ni
hududiy xususiyatlari haqida fikr yuritib, Chust va Dalvarzin arxeologik
ma’lumotlarini solishtiradi va ular o‘rtasida ma’lum farqlar borligini ko‘rsatdi.
Keyinroq, mazkur olim Chust yodgorliklarini o‘ziga xos hududiy xususiyatlarga
asoslangan mahalliy guruhlarga ajratish mumkinligi to‘g‘risidagi xulosani ilgari
surdi 7 7 89
.
XX asr 80-yillarining boshlarida O‘zbekiston Respublikasi FA Arxeologiya
instituti xodimi B.X.Matboboyev Chust yodgorligida arxeologik qazishmalar olib
bordi 7 8 90
. 1982 – 1983-yillar materillari asosida B.X. Matboboyev nomzodlik
dissertatsiyasida ilk marotaba Chust davri yodgorliklarining mahalliy xususiyatlari
tahlil qilindi hamda moddiy madaniyat ashyolarini o‘rganish asosida ikki guruhga
– Chust (shimoliy) va Dalvarzin (sharqiy) guruhlariga ajratildi 7 9 91
. Aynan, shu
davrda Chust madaniyati tarixini o‘rganish bo‘yicha yirik umumlashma
dissertatsiya va tahliliy maqolalar paydo bo‘ldi. Chust moddiy madaniyati yuksak
darajada rivojlangan. Qadimgi aholi sug‘orma dehqonchilik bilan shug‘ullangan.
Yodgorliklarda sopol idishlar, bronzadan va temirdan yasalgan pichoqlar, o‘roqlar,
bronza idish parchalari hamda o‘q uchlari, jez igna va bigizlar, sopol urchuqlar,
toshdan ishlangan qurollar topilgan. Qadimgi aholining turmushida temirchilik va
kulolchilik katta ahamiyat kasb etgan. Chustliklar yasagan bronza o‘roq, kamon
o‘qlarining poykonlari, tosh o‘roq, pichoq va rangli sopol idishlar Marg‘iyona va
Baqtriya buyumlariga ancha o‘xshaydi 8 0 92
.
7
87
Алохунов А. Фарғона водийсининг бронза ва илк темир даври тарихи (маданий, ижтимоий-иқтисодий ва
сиёсий муносабатлар муаммолари). Фалсафа доктори (РhD) диссертацияси автореферати. – Андижон, 2020.
– Б.13.
7
88
Заднепровский Ю.А. Раскопки поселений Чустской культуры Ферганы // АО 1974 г. – Москва: Наука,
1975. – С. 495-500.
7
89
Заднепровский Ю.А. Дальверзинское селище. КСИИМК. – Вып. 69. – С. 55.
7
90
Матбабаев Б.Х. Уникальный сосуд с Чустского поселения // ОНУ. – Ташкент, 1983. – № 11. – С. 44-46;
Ўша муаллиф. Классификация керамики Чустского поселения // ОНУ. – Ташкент, 1984. – № 7. – С . 34-38.
7
91
Матбабаев Б.Х. Локальные варианты чустской культуры Ферганы. Автореф. дисс. На соис. уч. ст. канд.
ист. наук. Ленинград.: 1985. – С.17 -18.
8
92
Ўзбекистон тарихи. (Дарслик). I жилд. – Тошкент, 2015. – Б. 152. (- 287 б.)
36

Ma’lumki, Chust madaniyatiga oid 80dan ortiq arxeologik yodgorliklar
aniqlangan va ma’lum darajada o‘rganilgan. Bu yodgorliklar orasida shahar
toifasiga oid Chust, Dalvarzintepa kabi yodgorliklar ikki qismdan, ya’ni ark va
“shahriston”dan iborat bo‘lgan. Chust yodgorligi hududiy davlatlarning siyosiy va
mafkuraviy markazi bo‘lgan. Bu davrda bitta hududiy davlat doirasida faqat bitta
shaharning bo‘lishi xarakterlidir. Chust yodgorligida mudofaa devorlari kovlab
ochilgan. Devor yodgorlikning 1,5 gektarlik yoki maydonning uchdan birini o‘rab
olgan. Bu qism “yoysimon” devor nomi bilan atalgan va ikki qism: janubiy va
shimoliy “qanotdan” tashkil topgan. “Shimoliy” qanot uzunligi 34 m, qalinligi 3 m,
saqlangan balandligi 2,1 m. Bu devor paxsa poydevor ustiga g‘ishtdan tiklangan
(o‘lchamlari 54-55x32-33x8-10 sm). Tashqari tomondan tagkursi (platforma)
ustida kuzatuv minorasiga (burj) o‘xshaydigan diametri 10–11 metrli inshoot
qoldig‘i o‘rganilgan. “Janubiy” qanot uzunligi 30 m, qalinligi 2 m, balandligi 4–5
m. Bu devor asosi ham paxsa va g‘ishtdan iborat. Keyingi davrda, mudofaa
devorining qolgan qismi quriladi. Umuman, Chust yodgorligida mudofaa
devorining 286 metr uzunlikdagi bo‘lagi kovlab ochildi. Mudofaa devorlari quyi
madaniy qatlam ustida qurilgan va bu qatlam qalinligi ba’zi yerlarda 70 sm.ga
boradi 8 1 93
.
1982–1983-yillari yodgorlikning g‘arbiy tomonida B.X.Matboboyev olib
borgan qazishmalar paytida ham mudofaa devorining qoldiqlari qayd etilgan.
Yaxshi saqlanmagan devor uncha qalin bo‘lmagan madaniy qatlam ustiga qurilgan,
uning eni 2,7 m. Arxeolog B.X.Matboboyev Chust va Dalvarzinda dastlab himoya
inshootlari bo‘lmaganligini, ular yodgorliklarning rivojlanish bosqichining
ikkinchi davrida bunyod etilgan va vodiyning har ikki nuqtasida deyarli bir paytda
ushbu inshootlar qurilganligini ta’kidlab o‘tadi. Nima sababdan bunday bo‘lgani
hozircha qorong‘i bo‘lib qolmoqda. Chustdagi mudofaa devorlarining o‘ziga xos
tomonlariga kelsak, devor tashqari tomonidan qo‘shimcha tagkursini qurilishi va
inshoot ko‘rinishining Dalvarzindagi devorlardan farq qilishidir. Agarda har ikki
8
93
Спришевский В.И. Оборонительные сооружения эпохи бронзы на территории Узбекистана // Советская
Археология. №3. – Москва, 1972. – С. 229-230.
37

yodgorlik mudofaa devorlari qiyoslansa, Chust devorlariga Dalvarzin arkidagi
mudofaa devori bir oz o‘xshab ketadi. Shunga qarab, Chustning himoyalangan
qismi ark vazifasini bajarganmi yo yo‘qmi, biror fikr aytish mushkul. Bu yerdagi
uy-joylar rejasi (planirovkasi) haqida jo‘yali ma’lumot yo‘qligi bunga imkon
bermaydi 8 2 94
.
Qadimgi shaharlarning xarobalari butun O‘rta Osiyo hududida tuproq-
tepaliklar sifatida uchraydi. Ularning atrofi handaq bilan o‘rab olingan, ko‘pincha
to‘g‘ri to‘rtburchak, aylana va oval shaklidagi ko‘rinishlarga ega. Ularni sinchiklab
o‘rganilganida arxeologik jihatdan o‘sha davrdagi hayot tarziga mos ravishda
qurilganligini aniqlash mumkin. Chunki bu kabi qadimiy shaharlarning qalin
devorlar bilan o‘rab olinganlgi aholining tinch, xavfsiz yashashi hamda
mudofaalanishiga moslashganligi ma’lum bo‘ladi. Shuning uchun, bu shaharlar
mustahkamroq mudofaa inshootini tashkil etib, alohida suv bilan ta’minlash
majmuasiga va zaxira oziq-ovqat jamlash imkoniyatiga ega bo‘lgan. Qurilish,
hunarmandchilik – temirchilik, kulolchilik, to‘quvchilik, zargarlik, charmgarlik va
sug‘orma dehqonchilikning rivojlanishi Farg‘onada qadimiy madaniyat yuksak
darajadagi taraqqiyotini ko‘rsatadi.
Chust yodgorligining tuzilishi va moddiy madaniyatini o‘rganish uning
Farg‘ona vodiysidagi shaharmonand makon degan xulosaga kelishga asos bo‘ladi.
Qadimgi dehqonchilik yodgorliklari tasnifida bu yodgorlik o‘rtacha kattalikdagi
shaharmonand makonlar guruhiga kiradi va bunday yodgorliklar vodiyda unchalik
ko‘p emas, ular vohalarning markazi vazifasini o‘tagan bo‘lishi haqiqatga yaqin.
Umuman olganda, Chust yodgorligi o‘zining shakli, mudofaa sistemasi va
imoratlari bilan O‘rta Osiyo ko‘hna shaharsozligining tipik timsoli hisoblanadi.
II.2. Eylaton madaniyati va uning yodgorliklari
8
94
Древние города Ферганы ( Чустское поселение (Б.Х.Матбабаев) ). – Ташкент, 2008. – С. 14. (- 160 с.)
38

Farg‘onaning qadimgi dehqonchilik madaniyatida Eylaton (ba’zan E ylaton-
Oqtom) madaniyati (mil. avv. VII/VI – III asrlar) muhim rol o‘ynaydi. Bir
tomondan – bu kompleks Chust madaniyati an’analarini davom ettirgan bo‘lsa
(mil. avv. XIV – VIII asrlar), boshqa tomondan vodiyning bir qismini qamrab
olgan ko‘chmanchi chorvadorlarga kuchli ta’sir ko‘rsatgan. Eylaton madaniyati
yodgorliklari 1954-yili Y.A.Zadneprovskiy tomonidan aniqlanib, keyinchalik unga
Eylaton madaniyati nomi berilgan. O‘sha vaqtda Eylaton davri kulolchiligi
xarakterli tomonlari aniqlangan bo‘lib, ular: qo‘lda yopma usulda yasalgan bezakli
va bezaksiz, ba’zan bo‘yalgan, qisman kulolchilik charxida ishlangan sopol
buyumlaridan iborat edi 8 3 95
.
Shuni qayd etishimiz kerakki, Y.A.Zadneprovskiy va N.G.Gorbunovalarning
Eylaton madaniyatini davrlashtirishlari Chust madaniyatidan keyingi davrga to‘g‘ri
keladi 8 4 96
. Keyingi 10-15 yil davomida arxeologlar Farg‘ona vodiysining yetti
geografik (shimoliy, shimoliy-g‘arbiy, sharqiy, janubiy-g‘arbiy) rayonlaridan
ushbu madaniyatga oid 40 dan ortiq yodgorliklar (ulardan 20 tasi manzilgoh,
shuncha miqdorda qabr yodgorliklari)ni topib o‘rganganlar 8 5 97
. Ushbu
madaniyatning o‘rganilishida Y.A.Zadneprovskiy va N.G.Gorbunovalarning
xizmatlari katta. Aniqlangan barcha qabr (Oqtom, Kungay, Sufon va boshqalar)
yodgorliklari va ulardan topilgan ashyolarni o‘rganish Eylaton kompleksi davrini
miloddan avvalgi VI (yoki VII) – III asrlar bilan belgilash imkonini berdi 8 6 98
. Ushbu
madaniyat yodgorliklarida bir qatlamli manzilgohlar uchramaydi. Faqat Eylaton
shahar yodgorligi bundan mustasno. Sho‘raboshat, Simtepa, Sufontepa,
Qoraqo‘rg‘on, To‘raqo‘rg‘on, Piloltepa, Quva va Andijondagi yodgorliklarda
Eylaton madaniyatining so‘nggi davriga oid madaniy qatlamlar mavjud. Biroq,
Eylaton madaniyati qatlamlari yuqoridagi yodgorliklarning unchalik katta
bo‘lmagan qismini egallaydi. Eylaton yodgorliklarida turli yillarda olib borilgan
8
95
Заднепровский Ю.А. Древняя Фергана. Автореф. дисс. на соиск уч степени канд ист наук. Ленинград.
1954.
8
96
Заднепровский Ю.А., 1960. Городище Эйлатан (К вопросу о датировке памятника) // СА. 1960. № 3.
8
97
Заднепровский Ю.А. Погребальные памятники Эйлатанской культуры Ферганы // КСИА. Вып. 199.
Москва, 1990.
8
98
Горбунова Н.Г. Культура Ферганы в эпоху раннего железа // Археологический сборник Государственного
Эрмитажа. Вып. 5. Ленинград. 1962.
39

tadqiqotlar sezilarli natijalar bermagan (B.A.Latinin, T.G.Obolduyeva,
Y.A.Zadneprovskiy). So‘nggi yillarda ba’zi arxeologlar tomonidan olib borilgan
urinishlar ham ushbu madaniyatni davrlashtirishda asosli natijalar bermadi.
Guliston universiteti dotsenti S.S.Qudratov Eylaton madaniyati uchun unchalik
qat’iy bo‘lmagan davrlashtirishni taklif etadi: miloddan avvalgi IV–III asrlar 8 7 99
,
yoki miloddan avvalgi III–II asrlar 8 8 100
, bular ham ushbu madaniyatga oid yirik
shaharning xronologiyasini aniqlashga imkon bermadi.
Shunday qilib, Eylaton madaniyatiga oid yodgorliklarda stratigrafik ashyolar
yetarli emasligi sababli, bu madaniyatning asosini o‘troq dehqonchilik tashkil
etishi haqida turli gipotezalar muhokama qilindi. Gohida, Eylaton shaharchasi
ko‘chmanchi chorvadorlarga tegishli ekani haqidagi izohlar ham taklif etila
boshlandi. Shuning uchun, Eylaton madaniyatiga tegishli bir qancha yodgorliklarni
kompleks tarzda o‘rganish muhim ahamiyatga ega edi.
So‘nggi vaqtlarda, Farg‘onaning sharqiy qismi tekisliklarida yaqqol Eylaton
madaniyatiga oid belgilar mavjud bo‘lgan yana ikki manzilgoh aniqlandi. Bular
o‘rta asrlarga oid Quva shaharchasi hamda Andijon rabod(tashqi shahar)i bo‘lgan
Sarvontepa yodgorligining quyi qatlamlaridir. Quva shahristoni janubiy qismining
1- va 7-qazishma qatlamlarida Eylaton sopollariga o‘xshash buyumlar topiladi.
Qo‘lda yopma usulda yasalib, bo‘yalgan va naqshlangan sopollarga asoslanib,
Quva kompleksi B.Matboboyev va Gritsina tomonidan miloddan avvalgi V–IV
asrlar bilan belgilanadi 8 9 101
, holbuki, ba’zi tadqiqotchilar ushbu madaniyatining
davrini qadimiylashtiradilar 9 0 102
(mil. avv. VII asr)
Sarvontepada qazilgan manzilgohning madaniy qatlamlari Eylaton madaniyati
bilan bog‘liq ekanligi aniqlanib, arxeologlar uni ikki davrga bo‘ladilar: Eylaton I
(ilk – mil. avv. VI–V asrlar), Eylaton II (so‘nggi – mil. avv. IV–III asrlar) 9 1 103
. Shuni
8
99
Кудратов C.C. Ранние гончарные печи с городища Эйлатан // ОНУ. – Ташкент, 1991. – № 3.
8
100
Кудратов С.С. Фарғона тарихида Эйлатон маданияти // Фарғона водийси тарихининг долзарб
муаммолари. Республика илмий назарий анжумани материаллари. Фарғона. 2000.
8
101
Матбабаев Б.Х., Грицина А.А. К характеристике нижних слоев городища Кува // Средняя Азия:
Археология. История. Культура. Москва. 2000.
9
102
Батраков В.С. Характерные черты сельского хозяйства Ферганской долины в период Кокандского
ханства // Труды САГУ. Новая серия. Вып. LXII. Гуманитарные науки. Книга 8. Ташкент. 1955
9
103
Матбабаев Б.Х. К открытию древнего поселения Эйлатанской культуры на территории Андижана //
Цивилизации Центральной Азии: земледельцы и скотоводы. Традиции и современность. ТД МНК.
40

ta’kidlash kerakki, ushbu manzilgoh ba’zi bahsli fikrlarga oydinlik kiritdi. Eylaton
madaniyati davrini belgilash uning kelib chiqishi va o‘rni qadimgi Farg‘onaning
davrlashtirilishi bilan bog‘liq. Shuningdek, ilk Eylaton davri qadimgi dehqonchilik
madaniyatini o‘rganish shundan guvohlik beradiki, ushbu madaniyatning Farg‘ona
vodiysida uzluksiz rivojlanib kelayotganligidan dalolat beradi. Ayni paytda
N.G.Gorbunovaning Eylaton madaniyati an’analari vodiyning turli hududlarida
mavjudligi haqidagi taxminlari tasdiqlandi 9 2 104
. Sarvontepa Eylaton shaharchasidan
20 km uzoqlikda joylashgan bo‘lib, Qoradaryo havzasi qadimgi dehqonchilik
madaniyati tarqalgan hududlar sirasiga kiradi, bu hududlarda Dalvarzin (maydoni
25 ga), Ashqoltepa (maydoni 13 ga), Xo‘jambog‘ (maydoni 4 ga), Dehqontepa
(maydoni 5 ga) manzilgohlari ham mavjud.
Eylaton I kompleksiga kiruvchi Sarvontepa miloddan avvalgi VI–V asrlar
bilan belgilanib, ushbu madaniyatga oid dastlabki qatlamlar vodiyning sharqiy
qismidan boshqa hududlaridan ham topilishi mumkinligini bildiradi. Shunday
ekan, yangi kompleks (Sarvontepa)dagi so‘nggi natijalar nafaqat tasdiqlovchi,
balki, qadimgi Farg‘onadagi o‘troq dehqonchilik madaniyatlarini davrlashtirishini
to‘ldiradi va izchilligini bildiradi: Chust–Eylaton–Sho‘raboshat–Marhamat 9 3 105
.
Topilmalar yana bir bor tasdiqlaydilarki, Chust madaniyatidan keyingi
yodgorliklar Sho‘raboshat madaniyatiga kirmaydi. Qadimgi Farg‘ona
madaniyatining rivojlanish sxemasini G.P.Ivanov boshqacha taklif etadi 9 4 106
.
Sarvontepa kompleksida Sho‘raboshat tipiga oid birorta ham naqshli sopol
buyumlar uchramaydi. Shuni qayd etish kerakki, 1985-yili B.Abdulg‘oziyeva va
B.Matboboyevlar tomonidan birinchi marta Norin va Qoradaryo o‘rtasidagi
hududlarda Sho‘raboshat kompleksi kulolchiligiga kiruvchi Qo‘shtepa manzilgohi
aniqlanib, bu yerda to‘liq arxeologik qazish ishlari olib borilgan, lekin arxeologik
materiallar nashr qilinmagan. Bundan tashqari, 1993-yil Sho‘raboshat
Самарканд. 2002.
9
104
Горбунова Н.Г. Культура Ферганы в эпоху раннего железа // Археологический сборник
Государственного Эрмитажа. Вып. 5. Ленинград. 1962.
9
105
Заднепровский Ю.А. Фергана // Древнейшие государства Кавказа и Средней Азии. Москва. 1985.
9
106
Иванов Г.П. Ранняя государственность на территории древней Ферганы // Ўзбек давлатчилиги тарихида
Фарғона водийси. Фарғона. 2004.
41

shaharchasidagi arxeologik qazishma ishlari davomida uning quyi qatlamidan
Eylaton madaniyatiga oid yozuvli sopol fragmentlari topilgan 9 5 107
. Bu topilgan
materiallar Sho‘raboshat madaniyati yodgorliklarining tarqalish hududini yanada
kengaytirgan. Keyingi davrlarda Eylaton madaniyatini mahalliy an’analar bilan
bog‘liq ekanligini rad etuvchi mulohazalar ilgari surila boshlandi. Bir taxminga
ko‘ra, albatta, bu fikr yangilik emas. Bunga o‘xshash fikr N.G.Gorbunova
tomonidan o‘rtaga tashlangan 9 6 108
, Chust madaniyati so‘nggi davrida, taxminan
miloddan avvalgi VIII asrda Farg‘onada Shimoliy Baqtriyadan kelgan (albatta
o‘troq dehqonlar) qabilalar paydo bo‘ladi. Ammo, nimagadir, ular dastlab
Qayroqqum madaniyatiga oid ko‘chmanchi chorvadorlar bilan aralashadilar va
keyinchalikkina Farg‘onaning ilk temir davri madaniyatini shakllanishida ishtirok
etadilar 9 7 109
. Bu masalaga oid ikkinchi mulohaza birinchisidan farq qilib, miloddan
avvalgi VIII asr oxiri – VII asr boshlarida Baqtriyaning bir qism aholisi Zarafshon
vohasiga kelib o‘rnashadi, o‘z navbatida So‘g‘d aholisi Farg‘ona vodiysiga kelib
o‘rnashadi 9 8 100
. M.H.Isomiddinov boshqa bir tadqiqotida bu madaniyatning kelib
chiqishi haqidagi o‘z fikrini o‘zgartiradi 9 9 111
. Bundan tashqari, S.S.Qudratovning
Eylaton shaharchasiga miloddan avvalgi III-II asrlarda ko‘chmanchi-chorvadorlar
asos solganligi haqidagi fikri o‘rtaga tashlanadi 1 00 112
. Ammo, muallif barchaga
ma’lum bo‘lgan ko‘plab shaharlari bo‘lgan qadimgi Farg‘ona davlati haqidagi
yozma manbalardagi ma’lumotlarni unutgan ko‘rinadi 1 01 113
. Bir faktni eslatib o‘tish
kerakki, Eylaton shaharchasida qazish ishlari olib borgan tadqiqotchilar 1 02 114
9
107
Матбабаев Б.Х., 1994. Отчет Ферганского отряда о работах в 1993 г. на городище Шурабашат. Рукопись.
Архив ИА АН РУз.
9
108
Горбунова Н.Г. Традиции орнаментации ферганской керамики // Ош и Фергана в исторической
перспективе. Вып. 3. Бишкек. 2000.
9
109
Иванов Г.П. Проблемные вопросы периодизации культуры древней Ферганы // Фарғона улкашунослиги.
Фарғона. 1996.
9
110
Жўрақулов М, Исамиддинов М. Ўрта Осиё кулолчилиги тарихидан. Самарқанд. 1999.
9
11 1
Исамиддинов М., Рахматиллаев Х. Ўрта Осиёда бронза даври ҳамда илк темир даври ва Фарғонанинг илк
давлатчилик муаммолари // Ўзбек давлатчилиги тарихида Фарғона водийси. Фарғона. 2004.
1
12
Кудратов С.С. Фарғона тарихида Эйлатон маданияти // Фарғона водийси тарихининг долзарб
муаммолари. Республика илмий назарий анжумани материаллари. Фарғона. 2000.
1
13
Горбунова Н.Г. Традиции орнаментации ферганской керамики // Ош и Фергана в исторической
перспективе. Вып. 3. Бишкек. 2000.
1
14
Заднепровский Ю.А. Фергана // Древнейшие государства Кавказа и Средней Азии. Москва. 1985.
42

qatlamlarda naqshli qo‘lda yopma usulda yasalgan sopol buyumlarini
aniqladilar 1 03 115
.
Keltirilgan mulohazalarda ba’zi qarama-qarshiliklar mavjud. Birinchidan,
Farg‘onadagi ilk temir davri qadimiy ekanligi tarafdorlari topilgan real faktlarga
asoslangan Eylaton madaniyati shakllanishiga oid N.G.Gorbunovaning ishonchli
xulosalarini unutganlar (e’tiborga olmaganlar) 1 04 116
. Shuning uchun
ta’kidlaganimizdek, Chust madaniyati an’analari Eylaton madaniyatida uzluksiz
shaklda davom etganligi Sarvontepa, Quvadan topilgan arxeologik topilmalar
asosida Chust va Eylaton madaniyati ayni bir arealda (hududda) ekanligi
tasdiqlangan 1 05 117
. Masalan, ilk Sarvontepa kompleks (Eylaton I)i qator o‘ziga xos
arxaik (qadimiy) xarakterlarga ega: qo‘lda yopma usulda yasalib bo‘yalgan va
naqshlangan sopol idishlar kulolchilikda ustunlik (umumiy kulolchilik
buyumlarning 85%ni tashkil etadi) qilgan; rangli gamma yozuvlar, idishlarning
ichki qismida matoning izlari, shu bilan birgalikda ba’zi kulolchilik buyumlarida
Chust madaniyatiga xos xaraketarlar mavjud 1 06 118
. Ikkinchidan, A.A.Asqarov
xulosasiga ko‘ra, Kuchuk madaniyati shakllanishida (Baqtriya naqshli
keramikasidek) boshqa mahalliy o‘troq dehqonlaridan farqli Chust tipidagi qator
qabilalarning o‘troqlashuvida qatnashganlar 1 07 119
. Shuning uchun, Kuchuktepa,
Ko‘ktepa, Chiroqchi, To‘rtko‘ltepa, Uzunqir–Sangirtepa–Podayotoq naqshinkor
sopol kulolchilikning paydo bo‘lishini Farg‘ona o‘troq qabilalarning ta’siri bilan
bog‘lash mumkin. O‘z navbatida ilk temir davriga oid Farg‘ona moddiy
madaniyatida shimoliy Baqtriya yoki So‘g‘d izlari mavjud emas. Bu yerda shuni
qo‘shimcha qilish kerakki, Farg‘ona Ahamoniylar sulolasi materiallari yetib
kelmagan yagona hudud hisoblanadi. Bu qadimgi Farg‘ona madaniyati mustaqil
ravishda rivojlanganligi haqida xulosa qilish imkonini beradi. Eylaton
1
15
Заднепровский Ю.А., 1960. Городище Эйлатан (К вопросу о датировке памятника) // СА. 1960. № 3.
1
16
Горбунова Н.Г. Некоторые особенности формирования древних культур Ферганы // Археологический
сборник Государственного Эрмитажа. Вып. 25. Ленинград. 1984.
1
17
Горбунова Н.Г. Культура Ферганы в эпоху раннего железа // Археологический сборник Государственного
Эрмитажа. Вып. 5. Ленинград. 1962.
1
18
Матбабаев Б.Х. Новый археологический комплекс Эйлатанской культуры Ферганы (к вопросу о
хронологии и происхождении) // Цивилизации скотоводов и земледельцев Центральной Азии. Самарканд-
Бишкек. 2005.
1
19
Аскаров А.А., Альбаум Л.И. Поселение Кучуктепа. Ташкент. 1979.
43

kompleksining ikki bosqichda (Eylaton I va II) rivojlanishi yana bir bora
tasdiqlaydiki, Eylaton ilk temir davriga oid o‘troq dehqonlar yashagan yagona
yodgorlik emas va bu narsa bizning Chust madaniyati kulolchiligining qadimiy
an’analarini davom ettirganliklari haqidagi tasavvurlarimizni kengaytiradi.
Shunday qilib, ushbu madaniyat yodgorliklaridagi yangi topilmalar asosida
yuqorida aytganlarimizdan umumiy xulosa shuki: Eylaton shaharchasi, Andijon
rabodidagi Sarvontepa kompleksi va Quva shahristoni quyi qatlamlari davrini
miloddan avvalgi VII/VI–III asrlar bilan belgilash imkonini beradi. Shu yerda
Qoradaryoning yuqori o‘rta oqimida ilk qatlamlarga oid ashyolar topilganligini
ta’kidlab o‘tish kerak. Shuni aytib o‘tish kerakki, qishloq xo‘jalik ekinlarini
yetishtirish uchun qulay bo‘lgan tekislik hududlar o‘troq dehqonlar tomonidan
egallangan, periferiylar – tog‘li, tog‘oldi va adir hududlar chorvadorlar tomonidan
egallangan. Chorvadorlar va dehqonlar bir-birlarini to‘ldirib, bir-birlari bilan o‘z
mahsulotlarini (go‘sht-sut mahsulotlari, teri, dehqonchilik mahsulotlari,
hunarmandchilik buyumlari) ayirboshlaganlar. Bu ikki madaniy an’analar (o‘troq
dehqonchilik va ko‘chmanchi chorvador) miloddan avvalgi II ming yillik
o‘rtalarida paydo bo‘lib, amalda XIX asrgacha uzluksiz ravishda davom etgan 1 08 120
.
Xronologik tartib bo‘yicha avval , Chust arxeologik manbalari, so‘ng Eylaton
topilmalari kelishi ilmiy jihatdan asoslab berildi. Bu fikrlar aksariyat tadqiqotchilar
tomonidan qabul qilindi.
1961-yilda N.G.Gorbunova Farg‘ona vodiysi ilk temir davri yodgorliklarini
o‘rganish natijalarini umumlashtirdi 1 09 121
. Ushbu ishda muallif qadimgi dehqonchilik
madaniyatini ketma-ketlik tamoyili asosida davrlashtirdi. N.G.Gorbunova ilk temir
davri yodgorliklarini Eylaton madaniyatiga birlashtirib, uni mil. avv. VI – IV asrlar
bilan sanalaydi. Biz o‘rganayotgan davrda , Farg‘ona vodiysida ikki arxeologik
madaniyat aniqlangan. Bular Eylaton (mil. avv. VI – III asrlar) va Sho‘robashat 1 10 122
.
(mil. avv. III – milodiy IV asrlar) madaniyatlaridir. Birinchi bosqich yodgorliklari
1
20
Батраков В.С. Характерные черты сельского хозяйства Ферганской долины в период Кокандского ханства
// Труды САГУ. Новая серия. Вып. LXII. Гуманитарные науки. Книга 8. Ташкент. 1955.
1
2 1
Горбунова Н.Г. Культура Ферганы в эпоху раннего железа.: Автореф. дисс. … канд. истор. наук. – Л.:
ЛОИА АН СССР, 1961. – С. 15.
1
22
Бу ёдгорликнинг илк босқичини илк темир даври маданиятининг сўнгги даврига киритиши мумкин.
44

asosan mozor-qo‘rg‘onlardan iborat bo‘lib, ko‘p hollarda Eylaton madaniyatiga
taalluqlidir. Bu davr madaniy rivojlanishining ilk bosqichida Eylaton madaniyati
sohiblari o‘tgan so‘nggi bronza davri an’analarining davomi sifatida eski urf-
odatlarni saqlab qoladilar. Bu an’analarning davomiyligi barcha sohalarda,
xususan, birinchi navbatda, moddiy madaniyat ashyolarida kuzatiladi. Ayniqsa,
kulolchilik xo‘jaligida oldingi davrlarga nisbatan ancha rivojlanish kuzatiladi.
Qizil angobli sopollar Eylatonda uchragan emas, yoki sopollar sirtiga ishlov
berishda ham farqlar ko‘zga tashlanadi 1 11 123
. Asosiysi, idishlarning shakllari ham bu
yodgorliklarda bir-birlaridan farqlanadi. Har ikki yodgorliklar orasida qator
o‘xshashliklar ham mavjud. Jumladan, mato to‘qimadan qolip qilib, so‘ng idish
yasash, idishlardagi quloq yoki dastalar, piyolalar ushbu yodgorliklarda bir-
birlariga o‘xshab ketadi. Bu ularning kelib chiqish ildizlari bir xilligini ko‘rsatadi.
Bulardan tashqari, Eylaton yodgorliklari va Sho‘robashat o‘rtasidagi
o‘xshashliklarni ham ta’kidlash joiz 1 12 124
.
Farg‘ona vodiysida kulolchilik charxining kelib chiqishi masalasi hozirda o‘z
yechimini kutayotgan muammolar sirasiga kiradi. Bu o‘rinda kulolchilik charxi va
qizil angob o‘rganilayotgan huduga bir vaqtning o‘zida vodiyning janubi-g‘arbiy
tomonidan kirib kelgan, degan fikr mavjud ekanligini ta’kidlash kerak 1 13 125
.To‘g‘ri,
kulolchilik charxida yasalgan sopol idishlar Chust madaniyati yodgorliklarida ham
juda kam uchraydi. Shunga ko‘ra ular boshqa hududlardan mol ayriboshlash va
boshqa aloqalar natijasida kelib qolgan bo‘lishi ham mumkin.
Eylaton madaniyati davrida kulolchilik charxida yasalgan sopol buyumlar
Farg‘ona vodiysiga g‘arb tomondan kirib kelgan bo‘lishi mumkin. Chunki janubiy
o‘lkalarda bunday sopollar ancha ilgari paydo bo‘lgan. Qolaversa, ular vodiyga
kirib kelishi mumkin bo‘lgan qulay yo‘l , G‘arbiy Farg‘ona orqali o‘tganligi
haqiqatga yaqindir. Shuningdek, kulolchilik charxining vodiyda paydo bo‘lishida
Sharqiy Turkiston ham ma’lum rol o‘ynagan bo‘lishi mumkin. Ammo , qizil
angobli sopollar ham Farg‘ona vodiysiga shu davrda kirib kelgan deyish tarixiy
1
23
Заднепровский Ю.А. Древнеземледелческая культура ... – С. 110-112.
1
24
Заднепровский Ю.А. Городище Эйлатан ... – С. 40.
1
25
Горбунова Н.Г. Некоторые особенности … – С. 101
45

haqiqatga ziddir. Chunki bunday sopollar Farg‘onada ancha ilgari – Chust
madaniyati davridan e’tiboran uchraydi. Hattoki, bu o‘rinda qizil angobli sopollar
aynan boshqa hududlarga vodiydan tarqalgan bo‘lishi mumkinligi haqidagi fikrni
ham ilgari surish mumkin.
Ma’lumki, to‘qimachilikning rivojidan dalolat beruvchi sopol tubidagi
matolar izlarining bir necha turlari aniqlangan. Sopollardagi mato-gazmol izlarini
o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, ularning ko‘pi gazlamaning qalin va pishiq – chiviq
va saja turidan iborat bo‘lgan. Demak, agar oldingi Chust davrida saja turidagi
matolar kam uchragan bo‘lsa, endi ularning miqdori ancha ortgan. Moddiy
madaniyatning qolgan sohalarini yorituvchi boshqa ashyolar kam topilgan. Bularga
toshdan yasalgan mehnat qurollarini misol qilib keltirish mumkin.
Dalvarzinda paydo bo‘lgan shaharsozlik jarayonlari keyingi Eylaton
madaniyati (mil. avv. VI – III asrlar) davrida yanada rivojlandi. Bu davrda ham
dehqonchilik madaniyati taraqqiy etsa-da, Markaziy Osiyodagi sak ko‘chmanchi
qabilalarining bir guruhi Farg‘onadagi tog‘, tog‘oldi va adir hududlarida yashar
edilar. Shu boisdan Farg‘ona aholisi xo‘jaligida ko‘chmanchi chorvadorlarning roli
ham sezilarli bo‘lgan. Ammo, ta’kidlash joizki, ko‘chmanchilar aholining asosiy
qismini tashkil etmagan. Chunki Chust dehqonchilik madaniyati an’analari Eylaton
davrida ham davom etgan. Shuning uchun Eylaton, Nurtepa kabi yirik shaharlar va
balki, Andijondagi Sarvontepani ham shular qatoriga kiritish mumkin.
Eylaton shahar xarobasi (mahalliy xalq uni Shahri Xaybar deb ham ataydi)
Andijon viloyati Izboskan tumanidagi shu nomli qishloq yaqinida, Qoradaryoning
Qolqondaryo irmog‘i bo‘yida joylashgan. Agarda, shahar xarobasi rejasiga
yuqoridan qaralsa, uning ikki qismdan iborat bo‘lganligi ko‘zga tashlanadi. 20
gektardan iborat va kuzatuv minoralari bilan mustahkamlangan kuchli mudofaa
devori bilan o‘rab olingan ichki qism yoki ichki shahar bir oz yaxshi saqlangan.
O‘tgan asrning 30-40-yillaridagi tekshiruv muallifi B.A.Latininning kuzatuviga
ko‘ra, mudofaa devorlarida har 55-60 metr oraliq masofada kuzatuv-qorovul
burjlari bo‘lgan. Bu devordan 500 metrlar chamasi uzoqlikda ikkinchi mudofaa
devorining ayrim qoldiqlari bilan bog‘liq va 170-180 gektarni tashkil etuvchi
46

tashqi qism ko‘zga yaqqol tashlanadi. Devor yo‘nalishi va ulardagi kuzatuv
minoralari qoldiqlari birinchi devornikiga o‘xshab ketadi va bu hol uning har ikki
devor bir vaqtda qurilgan, degan fikrni aytishga imkon beradi 1 14 126
.
Hozirda tashqi shahar jiddiy buzilib, undan ayrim vayron bo‘lgan qatlamlar
saqlangan, xolos. Bu yodgorlikda o‘tgan asrning 40-yillarida B.A.Latinin ilk bor
tekshirish ishlarini olib borgan va uch davrga oid madaniy qatlamlar hamda ular
bilan bog‘liq sopol parchalari topilgan. Sopol buyumlar, asosan, ikki xil usulda –
qo‘lda yopma usulda va sekin aylanadigan charxda tayyorlangan.
Keyinroq, Y.A.Zadneprovskiy Eylatonda arxeologik qazishma ishlarini
amalga oshirdi. Qazishmalarda uchta “madaniy qatlam” qoldig‘i qayd etildi.
Oldingi tekshiruvchilardan farqli o‘laroq olim bu yodgorlikda sopol buyumlardan
va tosh qurollardan tashqari, uy-joy qoldiqlarini ham o‘rganishga kirishdi. Ular
uncha katta bo‘lmagan uzun xonalardan iborat. Uy devorlari paxsadan tiklangan.
Shular bilan birga bo‘yoq bilan gul solingan va qo‘lda yopma usulda tayyorlangan
sopol idishlar ham topilgan. Bu sopol topilmalarning muhim tomoni shundaki,
Eylaton tadqiqotchilari orasida faqt Y.A.Zadneprovskiydagina qatlamlar bilan
bog‘liq eng qadimgi sopol namunalari qayd etgan 1 15 127
. Keyingi davrlarda ish olib
borgan S.Qudratov aynan qadimgi davr sopol namunalarni aniqlamagan 1 16 128
.
Shuning uchun , Eylaton shahri mudofaa devorlari davrini aniqlash mushkul vazifa
bo‘lib qolmoqda.
Farg‘onaning antik davrga oid ayrim ko‘hna shaharlari, xususan, Eylaton
yodgorligida T.G.Obolduyeva arxeologik tadqiqot ishlarini amalga oshirgan 1 17 129
.
Tadqiqotchi qazishmalar davomida ko‘hna shaharning moddiy madaniyati va
xronologiyasini o‘rgangan.
Ma’lumki, Eylaton ikki qismdan – kuchli mudofaa tizimi bo‘lgan “ichki
shahar” va ichki hamda tashqi devorlar orasidagi “tashqi shahar”dan iborat
bo‘lgan. Bu yodgorlikni o‘rgangan T.G.Obolduyevaning fikricha, shahar ma’lum
1
26
Латынин Б.А. Некоторые итоги работы Ферганской экспедиции // АСГЭ. – Л., 1961. Вып. 3. – С. 111-129.
1
27
Заднепровский Ю.А. Городище Эйлатан (К вопросу о датировке памятника) // СА. – М., 1960. – № 3. – С.
29-45, рис.7.
1
28
Кудратов С.С. Ранние гончарные печи с городища Эйлатан // ОНУ. – Ташкент: 1991. – № 3.
1
29
Оболдуева Т.Г. Раскопки 1960 г. на городище Эйлатан // КСИА. – М., 1962. – Вып. 91.
47

reja asosida qurilgan hamda mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan. Devorlar
paxsa, g‘isht va guvalalar yordamida tiklangan. Burjlar to‘rtburchak shaklli bo‘lib,
umumiy mudofaa devori chizig‘idan oldinga turtib chiqib turgan 1 18 130
.
Ta’kidlash lozimki, Eylaton shahar xarobasini o‘rganishda o‘z yechimini
kutayotgan uchta murakkab masala mavjud bo‘lib, bular:
a) shaharni o‘rab turgan mudofaa devorlari qachon qurilganligi;
b) devor va shahar kimlar tomonidan – ko‘chmanchilar yoki mahalliy aholi
tomonidan barpo etilganligi;
c ) ko‘hna shaharda ark bo‘lganmi yoki bo‘lmaganmi, degan muammolardir.
Bu masalalar yechimining tarafdorlari ham va o‘z navbatida qarshilari ham bor 1 19 131
.
Biroq ko‘plab belgilariga ko‘ra, bizning fikrimizcha, Eylatonni shahar deb atashga
va uni Dalvarzindan keyingi yirik shahar deyishga quyidagi asoslar bor:
1. Ikki qator mustahkam devor bilan o‘rab olinganligi Eylatonni shaharlar
sirasiga kiritish imkonini beradi.
2. Ark masalasi muammo bo‘lib qolmoqdaki, buning asosiy sababi u haqida
materiallarning juda kam bo‘lganligidaidir. Nazariy jihatdan qaraganda, ichki
shahar yoki uning bir bo‘lagi ark vazifasini bajargan bo‘lishi kerak. Chunk i, ko‘hna
shaharning aynan , shu qismi ikki qator devor bilan o‘rab olingan va burjlar bilan
kuchaytirilgan.
3. Qurilish materiallarini (paxsa, g‘isht, guvala) e’tiborga olsak va Eylaton
joylashgan hudud hisobga olinsa, ko‘hna shahar ko‘chmanchilar tomonidan
qurilgan, degan da’voga o‘rin qolmaydi.
Nihoyat, Eylatonning nisbatan kechroq paydo bo‘lganligi masala ham hal
etilmagan. Hozirgacha , birorta tadqiqotchi ko‘hna shahar devorlarining tiklanishi
bilan bog‘liq, uning sanasidan dalolat beruvchi topilmaga duch kelgan emas.
Xullas, Eylaton shahar qal’asini o‘z zamonasining juda mukammal qurilgan yirik
me’moriy-muhandislik yutug‘i, deb hisoblash mumkin.
1
30
Оболдуева Т.Г. Раскопки 1960 года на городище Эйлатан // КСИА. – Л., 1962. – С. 38-47
1
31
Матбобоев Б.Х. Қадимги Фарғона илк темир даври маданиятининг келиб чиқиши масаласига доир //
Археология ва тарих фанининг долзарб муаммолари: Республика илмий-назарий анжуман материаллари. –
Самарқанд, 2005. – Б. 23-26
48

Ma’lumki, 200 gektarlik maydonni mustahkam devorlar bilan o‘rab olish
uchun ma’lum ishchi kuchi va sarf-xarajatlar talab etiladi. O‘sha davrda bunday
tashkilotchilik ishini yirik shahar maqomidagi manzilgohda markazlashgan
tashkilotgina amalga oshirishi mumkin edi. Bunday qal’a-shahar atrof
hududlardagi aholi va uning chorvasi, mol-mulki uchun xavf tug‘ilgan paytlarda
boshpana vazifasini ham bajargan. Shuning uchun , katta maydon mustahkam o‘rab
olingan bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. Biroq, Eylatonga o‘xshagan ushbu davr
yodgorliklarining deyarli yo‘qligi arxeologlarni o‘ylantirib keladi. Shu paytgacha
Eylatonga o‘xshagan yodgorlik vodiyda noma’lum edi. Bu davr qatlamlari
Sho‘robashat, Simtepa, Sufontepa, Piloltepa, Qoraqo‘rg‘on va Quva kabi
yodgorliklarda kam miqdorda uchragan, albatta. Asosiy yodgorliklar esa
ko‘chmanchi chorvadorlarga taalluqli Oqtom, Dashti Asht, Kungay, Ozgor kabi
mozor-qo‘rg‘onlardir 1 20 132
. Bu holat Eylaton madaniyatining kelib chiqishini turli xil
taxminlar bilan bog‘lashga olib keldi. Chunonchi, Eylaton davrida vodiyda asosan,
ko‘chmanchilar yashagan va bir qism aholi Shimoliy Baqtriyadan ko‘chib kelgan,
degan da’volar kelib chiqishiga sabab bo‘ldi. 1 21 133
Keyingi yillardagi arxeologik
izlanishlar bu davr shaharlari birgina Eylaton bilan chegaralanib qolmaganligini
ko‘rsatmoqda. Bunga yorqin misol va yuqoridagi keltirilgan faktlarni tasdiqlovchi
muhim topilma Andijonning Eski shahar qismidagi Sarvontepadan aniqlandi.
Ayonki, Andijon shahrining Eski shahar qismi va unga yaqin hududda bir necha
arxeologik yodgorlik qayd etilgan. 1 22 134
Bularga Kultepa, Sarvontepa, Chordonatepa,
Qo‘shtepa I, II kabilar kiradi. Bular ichida Sarvontepa yodgorligi Andijonning
qadimgi davri tarixiga oid noyob topilmalarni berdi. Madaniy qatlamlardan mil.
avv. VI – III asrlarga oid sopol buyumlarning bir nechtasi topildi va aniqlandi.
Ushbu sopol idishlar Eylaton madaniyati (ilk temir davri) deb ataluvchi
yodgorliklar majmuasiga kiradi. Ushbu topilmalarning nafaqat Andijon, balki
1
32
Иванов Г.П. Археологические культуры Ферганы (периодизация и синхронизация).: Автореф. дисс. ...
канд. истор. наук. – Самарканд: ИА АНРУз, 1999. – 25 с.
1
33
Матбобоев Б.Х. Қадимги Фарғона илк темир даври. ... – Б. 23-24.
1
34
Бу ҳақида қаранг: Б.Х. Матбобоевнинг сўнгги йилларда чоп этилган ишларидан батафсил маълумотлар
олиш мумкин
49

Farg‘onadagi arxeologik-qazuv ishlari uchun ham bir necha muhim tomonlari
bor. 1 23 135
Mazkur topilmalar Andijon shahri o‘rnida bundan 2400-2500 yillar ilgari
aholi istiqomat qilgan maskanlar mavjud bo‘lganligini anglatadi. Ammo , bu
topilmalarni to‘g‘ridan to‘g‘ri Andijon shahri yoshi bilan bog‘lash uchun
ma’lumotlar hali yetarli emas. Buning uchun ushbu qatlamni kengaytirib ochish,
qadimgi aholi joylashishi hududini aniqlash, boshqa hududlardagi topilmalar bilan
qiyosiy o‘rganish hamda ularni me’moriy qoldiqlar (binolar, mudofaa devorlari)
bilan bog‘lash kerak. Oqibatda , ushbu davr topilmalari soni o‘z-o‘zidan ortadi. Bu
arxeologik topilmalar nafaqat Andijon shahri, balki vodiy tarixi uchun o‘ta
muhimdir. 1 24 136
Bunday ashyolar Andijon vohasi hududida ilk bor aniqlandi. Bundan
shunday xulosa chiqarish mumkinki, ushbu davrda hozirgi topilma aniqlangan
shahar bo‘lagida mil. avv. VI – III asrlarda Eylaton madaniyati aholisi yashab,
tirikchilik o‘tkazgan. Ularda dehqonchilik va hunarmandchilik rivojlangan.
Xullas, shu paytgacha Eylaton madaniyatida shahar yoki qishloq yodgorliklari
juda kam uchrar va ularning vodiy tarixidagi o‘rni yo‘q hisobida edi. Keyingi
paytdagi, arxeologik tekshiruvlar natijasida ularning soni ortdi va bu jarayonlar
Dalvarzindan so‘ng vodiydagi shaharsozlik an’analari davom etganligini
ko‘rsatmoqda. Demakki, Eylaton madaniyati Farg‘ona vodiysi shaharsozlik
madaniyati tarixida o‘z o‘rniga ega. Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivoji va
jamiyatdagi o‘zgarishlar vodiy tarixida yangi bosqich bo‘lib, ushbu madaniyatning
shakllanishiga olib kelgani aniq. Biroq, bu madaniyatga o‘z-o‘zidan yoki faqat
oldingi davr mexanik o‘zgarishlaridan kelib chiqqan madaniyat sifatida
qaralmasligi kerak. Chunki, bu madaniyat murakkab tarixiy jarayonlar mahsulidir.
N.G.Gorbunovaning salmoqli xulosasiga ko‘ra, Eylaton madaniyatining
shakllanishiga quyidagi omillar sabab bo‘lgan:
1
3
5 Матбобоев Б., Машрабов З. Андижан: городская культура и этапы ее развития // O’zbekiston tarixi. –
Тошкент, 2007. – № 4. – С. 35-40.
1
3 6
Матбобоев Б., Машрабов З. Андижан: городская культура... – С. 35-40
50

1. Oldingi Chust madaniyati bilan genetik bog‘liqlik. Bo‘yoq bilan naqsh solingan
idishlar, ayrim sopol idishlar shakllari, marhumlarni ko‘mish bilan bog‘liq urf-
odatlar Eylatonda oldingi davr madaniyati ta’sirida paydo bo‘lgan.
2. Janubi-g‘arbiy aloqalar. Kulolchilikda charx yordamida sopol idishlar tayyorlash
texnologiyasi vodiyga kirib keladi. Chunki bu davr uchun kulolchilik charxini
yangilik va inqilobiy o‘zgarish sifatida qarash mumkin.
3. Qadimgi ko‘chmanchi chorvadorlar ta’siri. Birinchi navbatda qo‘shni hududlar –
Oloy, Ketmontepa va sal yiroqroq Yettisuv, Talas, Tyanshan, Sirdaryoning o‘rta
oqimidagi ko‘chmanchi chorvadorlar bilan aloqalar ko‘zda tutiladi 1 25 137
.
Eylaton madaniyatining oxirgi bosqichlarida vodiyda paydo bo‘lgan yangi
majmua – bo‘yoq bilan naqsh solish texnikasini davom ettirish bilan birga,
dehqonchilik va shaharsozlik madaniyati an’analarini rivojlantiradi.
Ilk temir davri arxeologik yodgorliklari yaqingacha faqat mozor-
qo‘rg‘onlardan iborat deb hisoblanar edi. Shundan kelib chiqib, uning nomlanishi
ham Eylaton-Oqtom madaniyati deb belgilangan edi. Ammo, keyingi paytlarda bu
madaniyat yodgorliklari soni haqiqatdan ham, kam emas ekanligi va ular ichida
shahar va qishloq xarobalari yetarliligi ilmiy jihatdan asoslandi. Eylaton
madaniyatining asosiy tadqiqotchisi Y.A.Zadneprovskiyning xulosasicha,
yodgorliklar soni 40 tadan ortadi, ulardan 20 tasi shahar hamda qishloq
yodgorliklari va shunchasi mozor-qo‘rg‘onlardir. 1 26 138
Bular ichida Eylaton, Nurtepa
(O‘ratepa yaqinida), Andijon shahri Eski shahar qismidagi Sarvontepa va
Sho‘robashat (ilk davri) alohida ahamiyat kasb etadi. Biroq Farg‘ona jamiyatidagi
o‘zgarishlar ayrim tadqiqotchilar tomonidan tashqaridan kelgan aholi yoki
ko‘chmanchi chorvadorlar bilan bog‘lanadi. Har ikki g‘oya tarafdorlarining ham
yetarli dalillari bor. Chunonchi, ayrim tadqiqotchilarning fikricha, mil. avv. VIII
asrda Farg‘ona vodiysiga Baqtriya shimolidan bir guruh aholi ko‘chib keladi va
1
37
Горбунова Н.Г. Некоторые особенности формирования древних культур Ферганы // АСГЭ. – Л., 1984.
Вып. 25. – С. 101-102.
1
38
Заднепровский Ю.А. Спорные вопросы истории культуры древней Ферганы // КСИА. – М., 1993. Вып.
209. – С. 20.
51

ular ilk temir davri madniyatini shaklantiradilar. 1 27 139
Yana bir guruh tadqiqotchilar
fikriga ko‘ra esa, mil. avv. VIII asr oxiri – VII asr boshlarida Baqtriyadan bir guruh
aholi Zarafshon vohasiga ko‘chib keladi. Bir muddatdan so‘ng ular Farg‘ona
vodiysiga ko‘chib ketadilar . 1 28 140
Ushbu fikrlarning davomi sifatida S.Qudratovning yetarlicha asoslanmagan
g‘oyasini keltirish mumkin. Unga ko‘ra, mil. avv. III – II asrlarda chetdan kelgan
ko‘chmanchilar Eylaton shahriga asos soladilar 1 29 141
. Avvalo, Farg‘ona vodiysida
chetdan kelgan ko‘chmanchilarning shahar qurishlari uchun hech qanday asos yo‘q
edi. Chunki, mil. avv. II – I asrlardagi voqealar bayoniga bag‘ishlangan Xitoy
manbasida aytilishicha, vodiyda 70 dan ortiq katta-kichik shaharlar gullab
yashnagan. Bunga qo‘shimcha qilib aytish mumkinki, arxeologik ma’lumotlarga
ko‘ra vodiy hududlarida 20 ga yaqin yodgorlik shahar belgilariga ega. 1 30 142
Bundan
tashqari S.Qudratovning fikrlarini rad etuvchi bir necha dalillar bor. Ularga ko‘ra,
ko‘chmanchilar tomonidan O‘rta Osiyoning o‘troq dehqonchilik tumanida ikki
qatorli kuchli mudofaa devorini guvala, g‘isht va paxsadan tiklab shahar qurilishi
mantiqqa zid holatdir. Mil. avv. VIII – VII asrlarda Baqtriyadan kelgan aholining
Farg‘onada ilk temir madaniyatini shakllantirganiga ham ishonish qiyin. Chunki
arxeologik jihatdan Baqtriyadan kelgan aholining vodiy madaniyatida hech qanday
izlari kuzatilmagan. Demak, N.G.Gorbunova, Y.A.Zadneprovskiyning Eylaton
madaniyati mahalliy asosga ega, degan fikrlari o‘z kuchida qolmoqda. O‘z
navbatida Shimoliy Baqtriyadagi Kuchuktepa madaniyatining shakllanishida
Farg‘onaning ta’siri bo‘lgani haqida A.A.Asqarovning xulosasi bor 1 31 143
.Eylatonning
mahalliy asosda paydo bo‘lganligining tasdig‘iga xizmat qiluvchi yangi dalillar
ko‘paymoqda. Andijonning Sarvontepa yodgorligidan topilgan Eylaton davri
majmuasi bunga misol bo‘la oladi. Nihoyat, bu fikrlar tasdig‘iga yana bir dalilni
1
39
Иванов Г.П. Проблемые вопросы периодизации культуры древней Ферганы // Фарғона ўлкашунослиги. –
Фарғона, 1996. – С. 121-123.
1
4 0
Жўрақулов М., Исомиддинов М. Ўрта Осиё кулолчилиги тарихидан. – Самарқанд, 1999. – Б.29
1
41
Қудратов С.С. Фарғона тарихида Эйлатон маданияти // Фарғона водийси тарихининг долзарб
муаммолари: Анжуман материаллари. – Фарғона, 2000. – Б.40-41.
1
42
Горбунова Н.Г. Поселения Ферганы первых веков нашей эры (некоторые итоги исследования) // СА. – М.,
1977. – № 3. – С. 113.
1
43
Аскаров А.А., Альбаум Л.И. Поселение Кучуктепа. – Ташкент: Фан, 1979. – С.72.
52

topografik izlanishlar beradi. Y . A.Zadneprovskiyning fikricha, Chust va Eylaton
madaniyatlarining geografik joylashuvida keskin o‘zgarishlar kuzatilmaydi. Ya’ni
Chust yodgorliklari joylashgan yerlarda Eylaton madaniyati majmualari qayd
etilgan. Hatto, Eylaton davrida o‘zlashtirilgan yerlar kengaygan. Chotqol va Oloy
tomonlarda ham Farg‘ona madaniyati ta’sirini kuzatish mumkin.
Arxeologik materiallar Eylaton madaniyati so‘nggi bronza an’analarini
davom ettirganini tasdiqlaydi. Farg‘ona davlatchiligi Chust madaniyatidagi
dastlabki davlatchilik shakllarida davom etayotgan edi, degan fikrni bildirish
mumkin. Biroq, butun O‘rta Osiyoda bo‘lgani kabi saklar 1 32 144
ta’siri sezilarli
kuchayadi va ular hokimiyatni butunlay egallab oladilar. Ko‘chmanchi
chorvadorlarning hokimiyat tepasiga kelishi va boshqarishini Farg‘ona
davlatchiligining keyingi bosqichida ko‘rish mumkin. Qadimgi Dovon davlati 1 33 145
Farg‘ona davlatchiligining yorqin ko‘rinishi bo‘lib, bir hisob bo‘yicha 400 - 500
yil, boshqasiga ko‘ra, bundan ko‘proq vaqt tarix sahnasida faoliyat ko‘rsatgan.
Oldingi Eylaton davri davlatchilik an’analarini Dovon davlati davom ettiradi.
Eylaton shahar harobasi (mahalliy aholi Shahri Xaybar deb ham ataydi)
Xaqqulobod temir yo‘l stansiyasidan 1,5 km sharqda, hozirgi Eylaton qishlog‘i
(Andijon viloyati) yaqinida joylashgan. Yodgorlik juda qattiq shikastlangan va
hozirda ichki mudofaa devorlarining bir qismi va ichki shaharning bir necha
tepaliklari saqlangan, xolos. Holbuki, o‘tgan asrning 30-yillarida Leningradlik
arxeolog B.A.Latinin yodgorlikni tekshirgan paytda shaharning ikki qator mudofaa
devori yaqqol ko‘rinib turgan. Ichki shahar maydoni 500X400 metr va tashqi devor
undan 500 metr masofada aniqlangan. Shulardan kelib chiqib, ichki shahar
maydoni 20 gektar, tashqi shaharniki 200 gektarga yaqin bo‘lgan.
Arxeologik qazishmalar natijasida mudofaa devorlarining balandligi 4
metrgacha saqlangani va har 50-60 metrda kuzatuv minoralari (burjlar) bo‘lganligi
1
44
Тўғрироғи уларни ҳозирча кўчманчи чорвадорлар деб атаган маъқул. Чунки уларни этник жиҳатдан
аниқлаш анча мушкул ишдир ва ҳозирча бу масала ҳали узил-кесил ечилмаган42 m 2
1
45
“Қадимги Фарғона Даван давлати” термини Б.Г. Гафуров томонидан “Древнеферганское государство
Давань” тарзида қўлланилган ва биз ҳам ўзбекча вариантини шундай қабул қилдик. Қаранг: Гафуров Б.Г.
Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. Изд. второе. – Душанбе: Ирфон. 1989. – С. 171-
172.
53

aniqlangan. Ichki shaharning ayrim tepaliklaridagi qazishmalarda aholining
xo‘jalik faoliyati ifoda etuvchi topilmalar qayd qilingan. Ana shu tepalarning
birida 1934 yili yuqorida tilga olingan B.A.Latinin o‘lchamli maydonda qazishma
o‘tkazgan 1 34 146
.Tadqiqotlar davomida qurilish qoldiqlari aniqlanmagan. Ammo ,
birinchi bor arxaik sopollar majmuasi to‘plandi va ular ikki davriy sanaga ajratildi:
1) Quyi qatlam (B.A. Latinin ularni miloddan avvalgi III ming yillik deb
noto‘g‘ri sanalangan);
2) Yuqori qatlam (V-VIII asrlar).
1952 - yili Pomir-Farg‘ona ekspeditsiyasi tarkibida ishlagan Y.A.
Zadneprovskiy ichki shahar qismida qazishmalar olib borib, quyi qatlamga tegishli
cho‘zinchoq xonaning ikki devori qoldiqlarini 50 sm balandlikda ochgan. Ish
jarayonida eylaton xilidagi bo‘yoq bilan naqsh solingan va qizil angobli sopollar
topildi. Bu materiallarni Chust madaniyati sopollari bilan solishtirib,
Y.A.Zadneprovskiy “Eylaton madaniyati” degan yangi arxeologik kompleksni
asoslab berdi va miloddan avvalgi VII-IV asrlarga tegishli deb ko’rsatdi 1 35 147
.
1960-1963 yillari Moskvalik T.G.Obolduyeva Eylatonda qazishma ishlarini
olib bordi va 2x3,7 metrga teng kichik bir xonani kovlab ochdi 1 36 148
. Ushbu muallif
ichki shaharning mudofaa devorini, undagi burjni va shahar darvozasini tadqiq
etdi. Burj tagkursi ustiga katta o‘lchamdagi g‘ishtlarda va to‘rtburchak rejali qilib
qurilgan (o‘lchamlari 10x10 m). Burj bilan qurilgan devor eni 4 metr va ular 3,5
metr balandlikda saqlangan. Burj yaxlit holda qurilgan faqat darvoza oldida 3x2
metrli xona unga qirqib qurilib yasalgan. Xona polidan topilgan sopol namunasi
burj va devorni qurilish davrini yodgorlik ilk davri bilan belgilashga olib keldi 1 37 149
.
Burjning ta’mir qatlamlaridan topilgan materiallarni qizil angobli sopol
buyumlarning ilk davriga to‘g‘ri kelishini hisobga olib T.G.Obolduyeva Eylatonni
1
46
Латынин Б.А. Некоторые итоги работ Ферганской экспедиции 1934 г. //АСГЭ. Вып. 3. 1961. – С. 112.
1
47
Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы. Москва-Ленинград (МИА, №118). 1962.
– С. 167.
1
48
Оболдуева Т.Г. Раскопки 1960 года на городище Эйлатан//КСИА. Вып. 91. 1962. – С. 45
1
49
Оболдуева Т.Г. О датировке стен Эйлатана//СА Вып. 4. 1981. – С. 192.
54

miloddan avvalgi III asr bilan belgiladi. Bu vaqtga qadar Eylaton-Oqtom
madaniyati yodgorliklari miloddan avvalgi VI-III asr bilan aniqlanar edi 1 38 150
.
Bu davrlashtirishni Eylatonda 1988-1989 yillari ish olib borgan S.S. Qudratov
qo‘llab-quvvatladi 1 39 151
. Ammo, bu davrlashtirishning bir zaif tomoni bor. Sabab,
Yu.A.Zadneprovskiyda topilgan qadimgi davr sopollari (bo‘yoq bilan naqsh
solingan) na T.G.Obolduyevada, na S.S. Qudratovda topilmagan.
Ushbu materiallarning mavjudligi Eylaton miloddan avvalgi III asrdan ham
oldin bo‘lishi mumkinligani ko‘rsatmoqda. Ammo, Eylaton shahrining paydo
bo‘lishi va uning devorlari qurilishi tortushuvli bo‘lishiga qaramay, u maydoni va
mukammal mudofaa tizimi bilan miloddan avvalgi I ming yillik o‘rtalaridagi
Farg‘ona tarixida yirik shahar sifatida o‘z o‘rniga ega. Eylaton madaniyati mil.
avv. VII-VI-III asrlar bilan belgilanadi. Ushbu madaniyat Izboskan tumanidagi
Eylaton qishlog‘i yaqinidagi yodgorlik nomi bilan ataladi va tarix darsliklariga
kiritilgan. Vodiyda Eylaton madaniyatining 40 dan ortiq arxeologik yodgorlik
aniqlangan bo‘lsa, ularning aksariyati mozor-qo‘rg‘onlar tashkil etadi. B.A.
Latinin, Y.A.Zadneprovskiy, T.G. Obolduyeva va N.G. Gorbunovalar arxeologik
qazishmalar o‘tkazganlar. Simtepa, Sho‘rabash a t, Quvada madaniy qatlamlar bilan
kam miqdorda topilmalar aniqlangan. Faqat, Eylaton va Andijondagi Sarvontepada
qalin qatlamlar bilan gulli sopollar qayd etilgan va shuning uchun bu yodgorliklar
vaqtiy jihatdan oldingilardan qadimgiroq davriga to‘g‘ri keladi. Andijon shahridagi
Sarvontepa Eylaton madaniyati vodiy tarixidagi tutgan o‘rni haqida yangi fikrlar
aytish uchun yangi daliliy ashyolarni berdi 1 40 152
. Bu to‘g‘rida Andijon arxeologiyasi
qismida to‘xtab o‘tamiz. Aholi asosan , dehqonchilik va chorvachilik bilan
shug‘ullangan. Biroq , b u davrda chorvachilik roli bir oz ortadi. Tarixiy jihatdan ilk
temir davriga yoki bundan 2300-2700 yilga to‘g‘ri keladi.
1
50
Оболдуева Т.Г. О датировке стен Эйлатана//СА Вып. 4. 1981. – С. 184.
1
51
Кудратов С.С. Исследование Ферганского городища Эйлатан (раннее железо) // Проблемы древней
истории Северного Причерноморья и Средней Азии (эпохи бронзы и раннего железа). Тезисы докладов
научной конференции. Ленинград, 1990. – С. 21.
1
52
Матбобоев Б., Машрабов З. Андижан: городская культура и этапы ее развития // O’zbekiston tarixi. –
Тошкент, 2007. – № 4. – С. 35-40.
55

Eylaton shahar xarobasi (mil. avv. VI-III asrlar) (mahalliy aholi Shahri
Haybar deb ham ataydi) – Andijon viloyati Izboskan tumanining Yangiqishloq
fuqarolar yig‘ini Eylaton mahallasi yaqinida joylashgan. Uni 1932 - yili leningradlik
B.A. Latinin aniqlagan, yodgorlikda Y.A.Zadneprovskiy, T.G.Obolduyevalar ko‘p
ishlar qilganlar. Yirik shahar xarobasi bo‘lmish Eylaton ikki qismdan iborat.
Tashqi shahar maydoni 200 gektar bo‘lib, birinchi mudofaa devori bilan o‘ralgan.
Uni ichida 40 gektar joyda ichki shahar bo‘lib u ikkinchi mudofaa devori bilan
o‘rab olingan. Mudofaa devorlari kuzatuv minoralari bilan musta h kamlangan.
Mudofaa devorlari qalinligi 4 metr, balandligi 2,5 metrga boradi. Kuzatuv
minoralari har 50-60 metrda joylashgan. Eylaton ushbu davr uchun hozircha
ma’lum bo‘lgan eng katta yodgorlik bo‘lib, arxeologiya fanida butun bir madaniyat
nomini bergan. Eylaton yodgorligiga davriy va qatlamlar xususiyatlari bo‘yicha
eng yaqini bu Andijonning Eski shahar qismidan topilgan Sarvontepa hisoblanadi.
Buning ustiga Eylaton va Andijon bir hu dudda – Qoradaryo h avzasida joylashgan.
Eylatonni miloddan avv. VII-VI-III asrlarda ya’ni Dalvarzin tanazzulga yuz
tutgach, Farg‘ona vodiysining o‘ziga xos iqtisodiy, savdo va ma’muriy boshqaruv
markazi edi deyish mumkin.
56

XULOSA
Bronza va ilk temir davrida Farg‘ona vodiysi etnik jarayonlarini
arxeoetnologik usullari bilan o‘rganish hamda, bu davrga doir manba va
adabiyotlarni tahlil etish asosida quyidagi xulosalarga kelindi:
1. Mil.avv. II mingyillik ikkinchi yarmi davomida Yevroosiyo dashtlarining
chorvador aholisi ijtimoiy-iqtisodiy zaruriyat tufayli, ya’ni chorva mollariga
o‘tlov-yaylovlar qidirish harbiy qurollar ishlab chiqarish uchun metall
xomashyosiga ega bo‘lish va shu kabi manfaatlar ishtiyoqida janubga, jumladan,
O‘rta Osiyo hududlariga guruh-guruh bo‘lib kirib kela boshlaydi. Ular, dastlab,
mahalliy aholi egallamagan, chorva boqish uchun qulay bo‘lgan tog‘
yonbag‘irlarida, adir va dashtlarda, tog‘li dara va tog‘ soylari havzalarida
o‘rnashadilar. Qo‘nim topgan ko‘chmanchi chorvadorlar ko‘chmanchilik
xo‘jaligining o‘ziga xos xususiyati tufayli hech qachon o‘troq xalqlardan ajralgan
holda hayot kechirmadilar. Tarixning barcha davrlarida hayotiy zaurat
ko‘chmanchi chorvadorlarni o‘troq dehqon aholi bilan iqtisodiy va siyosiy, ham
madaniy jihatdan o‘zaro uzviy bog‘lab turgan. Shunday qilib, ko‘chmanchi
qabilalar bilan o‘troq aholi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar qadimgi davrlardan
boshlab vujudga kelgan va butun tarixiy taraqqiyot davomida rivojlangan.
2. Qayroqqum madaniyati tarkibiga kiruvchi Vodil va Qaramko‘l
yodgorliklarining aholisi etnik jihatdan nafaqat, O‘rta Osiyoning bronza davri
dasht qabilalari bilan qon-qarindosh, balki ularning kelib chiqish tarixiy ildizlari
shimolning dasht qabilalariga borib taqaladi.
3. Chust yodgorligining tuzilishi va moddiy madaniyatini o‘rganish uning
Farg‘ona vodiysidagi shaharmonand makon degan xulosaga kelishga asos bo‘ladi.
Qadimgi dehqonchilik yodgorliklari tasnifida bu yodgorlik o‘rtacha kattalikdagi
shaharmonand makonlar guruhiga kiradi va bunday yodgorliklar vodiyda unchalik
ko‘p emas, ular vohalarning markazi vazifasini o‘tagan bo‘lishi haqiqatga yaqindir.
Umuman olganda, Chust yodgorligi o‘zining shakli, mudofaa sistemasi va
imoratlari bilan O‘rta Osiyo ko‘hna shaharsozligining tipik timsoli hisoblanadi .
57

4. Eylaton madaniyati aholisi vohalarda asosan, dehqonchilik xo‘jaliklari
bilan, ularni o‘rab olgan tog‘oldi adir va dasht aholisi esa chorvachilik bilan
shug‘ullanishda davom etadilar. Ularning o‘rtasidagi iqtisodiy va etnomadaniy
aloqalarning jadal kechishi doimiy xarakter tusini oladi. Natijada, ularning
mulkdor qismi yarim o‘troq holatda yaylov chorvachiligi bilan shug‘ullanishda
davom etadilar. Ularning aksariyat ko‘pchiligi (kambag‘allashib borayotgan qismi)
orasida o‘troq hayotga o‘tib, dehqonchilik xo‘jaligi bilan shug‘ullanish, ularning
kundalik turmush tarzi asosiga aylanib boradi .
5. Shu paytgacha , Eylaton madaniyatida shahar yoki qishloq yodgorliklari
juda kam uchrar va ularning vodiy tarixidagi o‘rni yo‘q hisobida edi. Keyingi
paytdagi arxeologik tekshiruvlar natijasida ularning soni ortdi va bu jarayonlar
Dalvarzindan so‘ng vodiydagi shaharsozlik an’analari davom etganligini
ko‘rsatmoqda. Demakki, Eylaton madaniyati Farg‘ona vodiysi shaharsozlik
madaniyati tarixida o‘z o‘rniga ega. Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivoji va
jamiyatdagi o‘zgarishlar vodiy tarixida yangi bosqich bo‘lib, ushbu madaniyatning
sifatida qaralmasligi kerak. Chunki, bu madaniyat murakkab tarixiy jarayonlar
mahsulidir.
Tadqiqot natijalaridan kelib chiqib, ushbu bitiruv malakaviy ishida quyidagi
taklif va tavsiyalar ilgari surildi:
1. Farg‘ona vodiysi etnik jarayonlarini bronza va ilk temir davri tarixini
yoritishda birmuncha ijobiy ishlar qilindi, biroq bu davr bo‘yicha hal etilmagan
masalalar mavjud, munozarali masalalarni yanada chuqurroq, kengroq, har
taraflama o‘rganish, tadqiq va tahlil etish maqsadga muvofiqdir.
2. Mavzu bo‘yicha haligacha foydalanilmagan, yangi tarixiy manbalarni,
ilmiy iste’molga kiritish, adabiyotlar va monografiyalarni bugungi
kun talablari darajasida nashr etish zarur.
3. Respublikamiz ta’lim tizimining turli bosqichlarida, ayniqsa, “Farg‘ona
vodiysi etnik jarayonlarini arxeoetnologik usullar bilan o‘rganish” mavzusiga
bag‘ishlangan ilmiy-amaliy konferensiyalar va seminarlar tashkil etish maqsadga
muvofiqdir.
58

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Prezident asarlari:
1.1. Каримов И . А ., 1999. Тарихий хотирасиз келажак йўқ // Биз ўз
келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз . Танланган асарлар . Т .7. –
Ташкент : Ўзбекистон , 1999. –132-155 саҳифалар
1.2. Каримов И.А., 1999. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Ташкент:
Ўзбекистон, 1999.-78-саҳифалар .
Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar:
2.1. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. “Ўзбекистон миллий
энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти. 1-жилд. А-Бешбалиқ. – Т.,
2000. Б. 391.
2.2. Асқаров А.А. Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи. – Т.:
Университет, 2007. Б. 200, 204.
2. 3 . Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы. –
М. – Л. 1962. С. 50.
2.4. Литвинский Б.А. Кайрак-кумская культура Северного
Таджикистана. В.кн.: История таджикского народа. Т.1., - Душанбе, 1998. С.
151.
2.5. Сальников К.В. Кипельские селище. // СА, XXVII. Москва, 1957. c.
194.
2.6. Бернштам А.Н. Историко–археологические очерки Центрального
Тянь–Шаня и Памиро–Алая. Москва–Ленинград. 1952. с. 186.
2.7. Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири. Москва, 1951. с. 68-
70.
2.8. Горбунова Н.Г. Культура Ферганы в эпоху раннего железа.:
Автореф. дисс. … канд. истор. наук. – Л.: ЛОИА АН СССР, 1961. – С. 15.
2.9. Асқаров А. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи. – Т.: O`zbekiston,
2015. – 680 б.
2.10. Исамиддинов М., Рахматиллаев Х. Ўрта Осиёда бронза даври
ҳамда илк темир даври ва Фарғонанинг илк давлатчилик муаммолари //
Ўзбек давлатчилиги тарихида Фарғона водийси. Фарғона. 2004.
2. 11 . Матбабаев Б.Х. Новый археологический комплекс Эйлатанской
культуры Ферганы (к вопросу о хронологии и происхождении) //
Цивилизации скотоводов и земледельцев Центральной Азии. Самарканд-
Бишкек. 2005.
2.12 Матбобоев Б., Машрабов З. Андижан: городская культура и этапы
ее развития // O’zbekiston tarixi. – Тошкент, 2007. – № 4. – С. 35-40.
2.13. Қудратов С.С. Фарғона тарихида Эйлатон маданияти // Фарғона
водийси тарихининг долзарб муаммолари: Анжуман материаллари. –
Фарғона, 2000. – Б.40-41.
59

2.14. Алохунов А. Фарғона водийсининг Қайроққум маданияти
ёдгорликлари. ФарДУ Илмий Хабарлар, 5/2017. Б. 90-92.
2. 15 . Асқаров А. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи. – Т.:
O`zbekiston, 2015. – 680 б.
2. 16 . Шайдуллаев Ш.Б. Ўзбекистон ҳудудида давлатчиликнинг пайдо
бўлиши ва ривожланиш босқичлари (Бақтрия мисолида). Тарих фанлари
доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. –Самарқанд,
2009.
2. 17 . Кляшторный С.Г. Савинов Д.Г. Степные империи Азии, Снб
1994. С. 71-73.
2.18. Эшов Б.Ж. Кўчманчи давлатчилик ҳақида айрим мулоҳазалар.
ЎЗМУ хабарлари. Махсус сон. – Т.: Университет, 2013. Б. 82.
2. 19 . Асқаров А. Ўзбекистон тарихи (Энг қадимги даврлардан
эрамизнинг V асригача). – Т., 1994. Б. 61.
2. 20 . Alokhunov A. Thoughts In Regard To Location Of Pastoralists
Monuments In Fergana Valley. European Journal of Business & Social
Sciences. (EJBSS), Vol-07, Issue-10 July 2019. P. 37-48.
2. 21 . Асқаров А. Жўрақулов. Энеолит ва бронза даврида Ўрта Осиё. –
Самарқанд, 1984. Б. 65.
2. 2 2 . Литвинский Б.А. Кайрак-кумская культура Северного
Таджикистана. В.кн.: История таджикского народа. Т.1., - Душанбе, 1998.
С. 151.
2. 23 . Алохунов А. Фарғона водийсининг Қайроққум маданияти
ёдгорликлари. ФарДУ Илмий Хабарлар, 5/2017. Б. 90-92.
2. 24 . Литвинский Б.А., Окладников А.П., Ранов В.А. Древности
Кайрак-кумов. – Душанбе, 1962. 262 с.
2. 25 . Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы.
– М. – Л. 1962. С. 50.
2. 26 . Литвинский Б.А., Окладников А.П., Ранов В.А. Древности
Кайрак-Кумов. – Душанбе. 1962. С. 250-258.
2. 27 . Литвинский Б.А. Бронзовый и раннежелезный век, в книге
Э.Гулямова и другие. «Археологические и этнографические коллекции
60

Музея Института истории, археологии и этнографии АН Таджикской ССР.
–Душанбе, 1956. с. 11–13;
2. 28 . Литвинский Б.А. и др. Древности Кайраккумов. Душанбе, 1962.
c. 150.
2. 29 . Литвинский Б.А. и др. Ўша асар, c. 150–151.
2. 30 . Сальников К.В. Андроновские поселения Зауралья. // СА, XX.
Москва, 1954. c. 239.
2. 31 . Гуммель Я.И. Раскопки поселения I на западе от Ханлара (1939–
1941 г.г.). КСИИМК № XXIII. 1948. c. 70.
2. 32 . Сальников К.В. Кипельские селище. // СА, XXVII. Москва, 1957.
c. 194.
2. 33 . Литвинский Б.А. и др. Древности Кайраккумов. Душанбе, 1962,
c. 151-152.
2. 34 . Литвинский Б.А. и др. Древности Кайраккумов.... c. 170–174.
2. 35 . Вебер В.Н. Полезные ископаемые Туркестана. Санкт–Петербург,
1913, с. 119.
2. 36 . Назаров П.С. Дополнение к статье И.Т. Пославского о находках
каменных орудий в Средней Азии и Б.Я.Королькова о бронзовом веке.
ПТКЛА, т.XI, Т.: 1906. с. 79.
2. 37 . Фонд коллекции музея истории народов Узбекистана. Инвентарь
№ 3464.
2. 38 . Массон М.Е. Археологические материалы к истории горного
дела в Средней Азии. «Блютень № II 2.17. 2.27. Среднеазиатского
районного геологоразведочного управления». Т.: 1930.
2. 39 . Литвинский Б.А. идр. Древности Кайраккумов..... c. 173
2. 40 . Литвинский Б.А. Древности Кайраккумов. Душанбе, 1962, c. 179
2. 41 . Литвинский Б.А. Ўша асар, c. 191–192, табл. 35 и 36.
2. 42 . Литвинский Б.А. Ўша асар, c. 192.
2. 43 . Литвинский Б.А. Древности Кайраккумов. Душанбе, 1962. c. 117.
2. 44 . Литвинский Б.А. Древности Кайраккумов..... c. 164.
2. 45 . Веселовский Н.И. ОАК за 1882–1888 г. СПб., 1991.
2. 46 . Литвинский Б.А. Изучение курумов в северо–восточной части
Ленинабадской области в 1957 г. В кн. «Археологические работы в
Таджикистане». Т.V. Душанбе, 1959. c. 109–129.
2. 47 . Салтовская Е.Д. О погребениях ранних скотоводов в северо-
западной Фергане. // КСИА АН ССР, Вып. 154, Москва, 1978. с. 95–99.
61

2. 48 . Бернштам А.Н. Историко–археологические очерки Центрального
Тянь–Шаня и Памиро–Алая. Москва–Ленинград. 1952. с. 186.
2. 49 . Гамбург Б.З., Горбунова Н.Г. Могильник эпохи бронзы в
Ферганской долине. КСИА, Вып.63. Москва. 1956. с. 85–93
2. 50 . Бернштам А.Н. Историко–археологические очерки Центрального
Тянь–Шаня и Памиро–Алая. Москва–Ленинград. 1952. с. 186
2. 51 . Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири. Москва, 1951. с.
68-70.
2. 52 . Бернштам А.Н. Историко–археологические очерки Центрального
Тянь-Шаня и Памиро-Алая. МИА, № 26, Москва. 1952. с 19–22.
2. 53 . Грязнов М.П. Погребения эпохи бронзы в Западном
Казахистане. Сб. “Казаки” , Вып. № XI. Ленинград,1927. рис. 20, 2.
2. 54 . Киселев С. В. Ўша асар, табл. VIII, 15.
2. 55 . Гамбург Б.З., Горбунова Н.Г. Новые данные о культуре эпохи
бронзы Ферганской долины. // СА № III, 1957, c.133–135.
2. 56 . Итина М.А. Раскопки могильника Тазабагъябской культуры
Кокча III. “МХЭ”, Вып.V, Москва, 1961. –С.3-96, Рис.28,3.
2. 57 . Горбунова Н.Г. О культуре степной бронзы Ферганы.
«Археологический сборник Гос.Эрмитажа» № 32, Санкт–Петербург, 1995.
c. 13–30.
2. 58 . Горбунова Н.Г. О культуре степной бронзы…... c. 15.
2. 59 . Пиотровский Ю.Ю. Памятник эпохи поздней бронзы в
Ферганской долине. «Археологические открытия 1972 года» Москва, 1973.
c. 465–466.
2. 60 . Спришевский В. И. Чустская стоянка эпохи бронзы в
Узбекистане. СЭ № III, Москва-1954, с. 69-76.
2. 61 . Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы.
Москва-Ленинград. 1962. МИА № 118
2. 62 . Заднепровский Ю.А. Чустская культура Ферганы и памятники
раннежелезного века Средней Азии. Автореф. док. дисс. Москва-1978, с.
28-34
2. 63 . Рузанов В.Д. Еще раз о хронологии чустской культуры Ферганы.
«Российская археология» № IV, Москва-1999, с. 24-35.
2. 64 . Матбобоев Б.Х. Локальные варианты чустской культуры
Ферганы. Автореф. канд. дисс…с.15-16.
2. 65 . Zadneprovskiy Yu.A. Drevnezemledelcheskaya kultura Ferganы.
MIA-118. -M., L.: 1962.
62

2. 66 . Litvinskiy B.A., Ranov V.A. Raskopki navesa Ak-tangi v 1959 g.
ART. Vыp.VII, (1959). Dushanbe: 1961
2. 67 . Sagdullayev A.S. O sootnoshenii drevnezemledelcheskix kompleksov
Ferganы i Baktrii. SA. -1985. -№4.
2. 68 . Zadneprovskiy Yu.A. Oshskoye poseleniye. K istorii Ferganы v
epoxu pozdney bronzы. Muras.: 1997.
2. 69 . Masson V.M. Drevnezemledelcheskaya kultura Margianы. MIA vыp.
73, M., L.: 1959, tabl. XVII-XX.
2. 70 . Avanesova N.A. Drevneyshiye nomadы Zerafshana. Kultura
nomadov Sentralnoy Azii. Materialы mejdunarodnoy konferensii. Samarkand.:
2008
2. 71 . Ivanov G.P. Problemnыye voprosы periodizatsii kulturы drevney
Ferganы. V sb. Farg ona o lkashunosligi. Farg ona o lkashunoslik muzeyiningʻ ʻ ʻ ʻ
100-yilligiga bag ishlangan ilmiy ishlar to plami. Farg ona., 1996.
ʻ ʻ ʻ
2. 72 . Gorbunova N.G. K voprosu o datirovke kompleksov s
shurabashatskoy keramikoy v Vostochnoy Fergane // ASGE, vыp. 17. L., 1977.
2. 73. Gavryushenko P.P. Kulunchakskoye ukreplennoye
poseleniye//Avtoreferat dissertatsii kand. ist. nauk. Tashkent.: 1970.
2. 74 . Isamiddinov M.X. Istoki gorodskoy kulturы Samarkandskogo Sogda
(problemы vzaimodeystviya kulturnыx traditsiy v epoxu rannejeleznogo veka i
v period antichnosti). -T..: Iz-vo A.Kadыri. 20025. Zadneprovskiy Yu.A.
Oshskoye poseleniye. K istorii Ferganы v epoxu pozdney bronzы. Muras.:
1997.
2. 75 . Isamiddinov M.X., Suleymanov R.X. Yerkurgan (stratigrafiya i
periodizatsiya). -T..: “Fan”, 1984
2. 76 . Исомиддинов М., Алохунов А. Фарғона водийси бронза ва темир
даврида. – Фарғона, 2021. – Б.
2. 77 . Воронец М.Э. Археологическая рекогносцировка по
Наманганской области // Известия АН УзССР. – Ташкент, 1951. – № 5. – С.
93-97.
2. 78 . Спришевский В.И. Чустское поселение (К истории Ферганы в
эпоху бронзы).: Автореф. дисс. … канд. истор. наук. – Ташкент: ИИА АН
УзССР, 1967. – С. 7.
2. 79 . Алохунов А. Фарғона водийсининг бронза ва илк темир даври
тарихи (маданий, ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий муносабатлар
муаммолари). Фалсафа доктори (РhD) диссертацияси автореферати. –
Андижон, 2020. – Б.13.
63

2. 80 . Заднепровский Ю.А. Раскопки поселений Чустской культуры
Ферганы // АО 1974 г. – Москва: Наука, 1975. – С. 495-500.
2. 81 . Заднепровский Ю.А. Дальверзинское селище. КСИИМК. – Вып.
69. – С. 55.
2. 82 . Матбабаев Б.Х. Уникальный сосуд с Чустского поселения //
ОНУ. – Ташкент, 1983. – № 11. – С. 44-46;
2. 83 . Матбабаев Б.Х. Локальные варианты чустской культуры
Ферганы. Автореф. дисс. На соис. уч. ст. канд. ист. наук. Ленинград.: 1985.
– С.17-18.
2. 84 . Ўзбекистон тарихи. (Дарслик). I жилд. – Тошкент, 2015. – Б. 152.
(- 287 б.)
2. 85 . Спришевский В.И. Оборонительные сооружения эпохи бронзы
на территории Узбекистана // Советская Археология. №3. – Москва, 1972.
– С. 229-230.
2. 86 . Древние города Ферганы (Чустское поселение (Б.Х.Матбабаев)).
– Ташкент, 2008. – С. 14. (- 160 с.)
2. 87 . Заднепровский Ю.А. Древняя Фергана. Автореф. дисс. на соиск
уч степени канд ист наук. Ленинград. 1954.
2. 88 . Заднепровский Ю.А., 1960. Городище Эйлатан (К вопросу о
датировке памятника) // СА. 1960. № 3.
2. 89 . Заднепровский Ю.А. Погребальные памятники Эйлатанской
культуры Ферганы // КСИА. Вып. 199. Москва, 1990.
2. 90 . Горбунова Н.Г. Культура Ферганы в эпоху раннего железа //
Археологический сборник Государственного Эрмитажа. Вып. 5.
Ленинград. 1962.
2. 91 . Кудратов C.C. Ранние гончарные печи с городища Эйлатан //
ОНУ. – Ташкент, 1991. – № 3.
2. 92 . Кудратов С.С. Фарғона тарихида Эйлатон маданияти // Фарғона
водийси тарихининг долзарб муаммолари. Республика илмий назарий
анжумани материаллари. Фарғона. 2000.
2. 93 . Матбабаев Б.Х., Грицина А.А. К характеристике нижних слоев
городища Кува // Средняя Азия: Археология. История. Культура. Москва.
2000.
2. 94 . Батраков В.С. Характерные черты сельского хозяйства
Ферганской долины в период Кокандского ханства // Труды САГУ. Новая
серия. Вып. LXII. Гуманитарные науки. Книга 8. Ташкент. 1955
64

2. 95 . Матбабаев Б.Х. К открытию древнего поселения Эйлатанской
культуры на территории Андижана // Цивилизации Центральной Азии:
земледельцы и скотоводы. Традиции и современность. ТД МНК.
Самарканд. 2002.
2. 96 . Горбунова Н.Г. Культура Ферганы в эпоху раннего железа //
Археологический сборник Государственного Эрмитажа. Вып. 5.
Ленинград. 1962.
2. 97 . Заднепровский Ю.А. Фергана // Древнейшие государства
Кавказа и Средней Азии. Москва. 1985.
2. 98 . Иванов Г.П. Ранняя государственность на территории древней
Ферганы // Ўзбек давлатчилиги тарихида Фарғона водийси. Фарғона. 2004.
2. 99 . Матбабаев Б.Х., 1994. Отчет Ферганского отряда о работах в
1993 г. на городище Шурабашат. Рукопись. Архив ИА АН РУз.
2. 100 . Горбунова Н.Г. Традиции орнаментации ферганской
керамики // Ош и Фергана в исторической перспективе. Вып. 3. Бишкек.
2000.
2. 101 . Иванов Г.П. Проблемные вопросы периодизации культуры
древней Ферганы // Фарғона улкашунослиги. Фарғона. 1996.
2. 102 . Жўрақулов М, Исамиддинов М. Ўрта Осиё кулолчилиги
тарихидан. Самарқанд. 1999.
2. 103 . Исамиддинов М., Рахматиллаев Х. Ўрта Осиёда бронза даври
ҳамда илк темир даври ва Фарғонанинг илк давлатчилик муаммолари //
Ўзбек давлатчилиги тарихида Фарғона водийси. Фарғона. 2004.
2. 104 . Кудратов С.С. Фарғона тарихида Эйлатон маданияти // Фарғона
водийси тарихининг долзарб муаммолари. Республика илмий назарий
анжумани материаллари. Фарғона. 2000.
2. 105 . Горбунова Н.Г. Традиции орнаментации ферганской
керамики // Ош и Фергана в исторической перспективе. Вып. 3. Бишкек.
2000.
2. 106 . Заднепровский Ю.А. Фергана // Древнейшие государства
Кавказа и Средней Азии. Москва. 1985.
2. 107 . Заднепровский Ю.А., 1960. Городище Эйлатан (К вопросу о
датировке памятника) // СА. 1960. № 3.
2. 108 . Горбунова Н.Г. Некоторые особенности формирования древних
культур Ферганы // Археологический сборник Государственного
Эрмитажа. Вып. 25. Ленинград. 1984.
65

2. 109 . Горбунова Н.Г. Культура Ферганы в эпоху раннего железа //
Археологический сборник Государственного Эрмитажа. Вып. 5.
Ленинград. 1962.
2. 110 . Матбабаев Б.Х. Новый археологический комплекс Эйлатанской
культуры Ферганы (к вопросу о хронологии и происхождении) //
Цивилизации скотоводов и земледельцев Центральной Азии. Самарканд-
Бишкек. 2005.
2.1 11 . Аскаров А.А., Альбаум Л.И. Поселение Кучуктепа. Ташкент.
1979.
2.11 2 . Батраков В.С. Характерные черты сельского хозяйства
Ферганской долины в период Кокандского ханства // Труды САГУ. Новая
серия. Вып. LXII. Гуманитарные науки. Книга 8. Ташкент. 1955.
2.1 13 . Горбунова Н.Г. Культура Ферганы в эпоху раннего железа.:
Автореф. дисс. … канд. истор. наук. – Л.: ЛОИА АН СССР, 1961. – С. 15.
2.1 14 . Бу ёдгорликнинг илк босқичини илк темир даври
маданиятининг сўнгги даврига киритиши мумкин.
2.1 15 . Заднепровский Ю.А. Древнеземледелческая культура ... – С.
110-112.
2.1 16 . Заднепровский Ю.А. Городище Эйлатан ... – С. 40.
2.1 17 . Горбунова Н.Г. Некоторые особенности … – С. 101
2.1 18 . Латынин Б.А. Некоторые итоги работы Ферганской экспедиции
// АСГЭ. – Л., 1961. Вып. 3. – С. 111-129.
2.1 19 . Заднепровский Ю.А. Городище Эйлатан (К вопросу о
датировке памятника) // СА. – М., 1960. – № 3. – С. 29-45, рис.7.
2.1 20 . Кудратов С.С. Ранние гончарные печи с городища Эйлатан //
ОНУ. – Ташкент: 1991. – № 3.
2.1 21 . Оболдуева Т.Г. Раскопки 1960 г. на городище Эйлатан // КСИА.
– М., 1962. – Вып. 91.
2.1 22 . Оболдуева Т.Г. Раскопки 1960 года на городище Эйлатан //
КСИА. – Л., 1962. – С. 38-47
2.1 23 . Матбобоев Б.Х. Қадимги Фарғона илк темир даври
маданиятининг келиб чиқиши масаласига доир // Археология ва тарих
фанининг долзарб муаммолари: Республика илмий-назарий анжуман
материаллари. –Самарқанд, 2005. – Б. 23-26
2.1 24 . Иванов Г.П. Археологические культуры Ферганы
(периодизация и синхронизация).: Автореф. дисс. ... канд. истор. наук. –
Самарканд: ИА АНРУз, 1999. – 25 с.
66

2.1 25 . Матбобоев Б.Х. Қадимги Фарғона илк темир даври. ... – Б. 23-
24.
2.1 26 . Бу ҳақида қаранг: Б.Х. Матбобоевнинг сўнгги йилларда чоп
этилган ишларидан батафсил маълумотлар олиш мумкин
2.1 27 . Матбобоев Б., Машрабов З. Андижан: городская культура и
этапы ее развития // O’zbekiston tarixi. – Тошкент, 2007. – № 4. – С. 35-40.
2.1 28 . Матбобоев Б., Машрабов З. Андижан: городская культура... – С.
35-40
2.1 29 . Горбунова Н.Г. Некоторые особенности формирования древних
культур Ферганы // АСГЭ. – Л., 1984. Вып. 25. – С. 101-102.
2.1 30 . Заднепровский Ю.А. Спорные вопросы истории культуры
древней Ферганы // КСИА. – М., 1993. Вып. 209. – С. 20.
2.1 31 . Иванов Г.П. Проблемые вопросы периодизации культуры
древней Ферганы // Фарғона ўлкашунослиги. –Фарғона, 1996. – С. 121-123.
2.1 32 . Жўрақулов М., Исомиддинов М. Ўрта Осиё кулолчилиги
тарихидан. – Самарқанд, 1999. – Б.29
2.1 33 . Қудратов С.С. Фарғона тарихида Эйлатон маданияти // Фарғона
водийси тарихининг долзарб муаммолари: Анжуман материаллари. –
Фарғона, 2000. – Б.40-41.
2.1 34 . Горбунова Н.Г. Поселения Ферганы первых веков нашей эры
(некоторые итоги исследования) // СА. – М., 1977. – № 3. – С. 113.
2.1 35 . Аскаров А.А., Альбаум Л.И. Поселение Кучуктепа. – Ташкент:
Фан, 1979. – С.72.
2.1 36 . Тўғрироғи уларни ҳозирча кўчманчи чорвадорлар деб атаган
маъқул. Чунки уларни этник жиҳатдан аниқлаш анча мушкул ишдир ва
ҳозирча бу масала ҳали узил-кесил ечилмаган42 m 2
2.1 37 . “Қадимги Фарғона Даван давлати” термини Б.Г. Гафуров
томонидан “Древнеферганское государство Давань” тарзида қўлланилган
ва биз ҳам ўзбекча вариантини шундай қабул қилдик. Қаранг: Гафуров
Б.Г. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. Изд. второе.
– Душанбе: Ирфон. 1989. – С. 171-172.
2.1 38 . Латынин Б.А. Некоторые итоги работ Ферганской экспедиции
1934 г. //АСГЭ. Вып. 3. 1961. – С. 112.
2.1 39 . Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура
Ферганы. Москва-Ленинград (МИА, №118). 1962. – С. 167.
2.1 40 . Оболдуева Т.Г. Раскопки 1960 года на городище
Эйлатан//КСИА. Вып. 91. 1962. – С. 45
67

2.1 41 . Оболдуева Т.Г. О датировке стен Эйлатана//СА Вып. 4. 1981. –
С. 192.
2.1 42 . Оболдуева Т.Г. О датировке стен Эйлатана//СА Вып. 4. 1981. –
С. 184.
2.1 43 . Кудратов С.С. Исследование Ферганского городища Эйлатан
(раннее железо) // Проблемы древней истории Северного Причерноморья
и Средней Азии (эпохи бронзы и раннего железа). Тезисы докладов
научной конференции. Ленинград, 1990. – С. 21.
2.1 44 . Матбобоев Б., Машрабов З. Андижан: городская культура и
этапы ее развития // O’zbekiston tarixi. – Тошкент, 2007. – № 4. – С. 35-40.
68

Farg‘ona vodiysi etnik jarayonlarini arxeoetnologik usullar bilan o‘rganish (bronza va ilk temir davri)

Sotib olish