Farg‘ona vodiysi o‘zbek va qirg‘izlarining an’anaviy xo‘jaligi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	142.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

82 Sotish

Farg‘ona vodiysi o‘zbek va qirg‘izlarining an’anaviy xo‘jaligi

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………….……
2 I BOB. FARG‘ONA VODIYSI O‘ZBEKLARINING AN’ANAVIY
XO‘JALIGI VA MODDIY-MA’NAVIY MADANIYATI ………………….5-20
I.1. Farg‘ona vodiysi o‘zbeklarining an’anaviy xo‘jaligi.........… …………… .5-14
I.2. Moddiy-ma’naviy madaniyati…………………………………………….14-19
II BOB. FARG‘ONA VODIYSI QIRG‘IZLARINING AN’ANAVIY
XO‘JALIGI HAMDA MODDIY-MA’NAVIY MADANIYATI…………20-34
I.1. Farg‘ona vodiysi qirg‘izlarining an’anaviy xo‘jaligi.............… ……..…20-25
I.2. Moddiy-ma’naviy madaniyati……………………………………………25-34
XULOSA…………………………………………………………………….35-36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………...37-39

KIRISH
Farg‘ona vodiysi Markaziy Osiyoning eng qadimiy va eng zich yashovchi
hududlaridan biri bo‘lib, tabiiy sharoiti, serhosil yer-suv manbalari, qulay
geografik joylashuvi bilan ajralib turadi. Bu hudud uzoq tarixiy davrlardan beri
turli xalqlar uchun yashash, ishlab chiqarish va madaniy taraqqiyot markazi bo‘lib
kelgan 1
. Ayniqsa, o‘zbek va qirg‘iz xalqlari bu vodiyda asrlar davomida yonma-
yon yashab, o‘zaro iqtisodiy, madaniy va ijtimoiy aloqalar o‘rnatganlar. Bu
xalqlarning an’anaviy xo‘jalik tizimi, dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik
va savdo-sotiqdagi tajribalari ularning hayot tarzini, dunyoqarashini va
madaniyatini belgilab bergan.
Farg‘ona vodiysida o‘zbeklar asosan tekisliklarda yashab, dehqonchilik
bilan shug‘ullangan bo‘lsa, qirg‘izlar tog‘li hududlarda ko‘proq chorvachilik bilan
mashg‘ul bo‘lishgan. Biroq bu ikki xalqning iqtisodiy hayoti bir-biriga
chambarchas bog‘liq bo‘lib, o‘zaro almashinuv va hamkorlik munosabatlari orqali
rivojlanib borgan. Shu sababli, ushbu mavzu zamonaviy etnologiya va tarix fanlari
nuqtayi nazaridan alohida ilmiy va amaliy ahamiyatga ega.
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Bugungi kunda globalizatsiya va
zamonaviy texnologiyalarning keng kirib kelishi natijasida ko‘plab qadimiy
xo‘jalik shakllari yo‘qolish arafasida turibdi 2
. Ayniqsa, etnik guruhlarning tarixiy
tajribalarini, ularning ishlab chiqarish madaniyatini o‘rganish orqali hozirgi
zamonaviy jamiyatda barqaror taraqqiyot uchun foydali xulosalar chiqarish
mumkin. Farg‘ona vodiysida yashovchi o‘zbek va qirg‘izlarning an’anaviy xo‘jalik
shakllari, ularning ijtimoiy va iqtisodiy hayotdagi o‘rni, qadriyatlar tizimi va
mehnat madaniyati bugungi avlodlar uchun o‘rganishga arzigulik muhim manba
hisoblanadi.
Ushbu mavzuni tadqiq etish orqali nafaqat tarixiy jarayonlarni yoritish, balki
etnik madaniyatlararo aloqalarni chuqur tahlil qilish, ular asosida shakllangan
1
Ўзбекистон Республикаси Президентининг " Миллатлараро муносабатлар соҳасида Ўзбекистон
Республикасининг давлат сиёсати концепцияси тўғрисида " ги Фармони // Халқ сўзи . 2019 йил 16 январь .
2
Мирзиёев Ш . М . Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз . Тошкент :
Ўзбекистон , 2017.

iqtisodiy tajribalarni hozirgi kun sharoitida qayta tiklash imkoniyatlari ham
aniqlanadi.
Ushbu kurs ishini biz, A.A.Asqarovning “Ўзбек халқининг этногенези ва
этник тарихи” (Toshkent, 2007) а “Ўзбек халқининг келиб чикиш тарихи”ѵ
(Toshkent, 2015), akademik K. Sh. Shoniyozovning “Ўзбек халқининг
шаклланиш жараёни” (Toshkent, 2001), elshunos va faylasuf I. M. Jabborovning
“Жаҳон халқлари этнографияси” (Toshkent, 1985) а “Ўзбек халқи
ѵ
этнографияси” (Toshkent, 1994), jahon xalqlari hamda o zbek etnologiyasiga oid
ʻ
nashr etilgan darslik va o‘quv qo‘llanmalari, professor A. X. Doniyorovning
“Мустақил Ўзбекистон этнографияси тарихшунослигининг айрим
масалалари” (Toshkent, 2003), “Марказий Осиё халқлари этнографияси,
этногенези ва этник тарихи” (Toshkent, 2003), “Марказий Осиё халқлари
этнографияси, этногенези ва этник тарихи фанидан таълим технологияси”
(Toshkent, 2010), professor O. Bo riyevning “Ўзбекистон тарихини ўрганишда
ʻ
этнография маълумотларидан фойдаланиш” (Toshkent, 1996), “Этнография
бўйича ўқув- услубий қўлланма” (Qarshi, 1996), “Марказий Осиё халқлари
этнографияси” (Qarshi, 1997), “Этнология бўйича ўқув-методик қўлланма”
(Toshkent, 2000), “Этнология атамаларининг қисқача изоҳли луғати” (Qarshi,
2004), “Этнология” (2020) hamda ushbu muallif tomonidan etnologiya fanini
o‘rganish va o‘qitish bo‘yicha e’lon qilingan ko‘plab ilmiy-uslubiy maqolalar,
professor A. Ashirovning “Этнология” (Toshkent, 2014) hamda A. X. Doniyorov,
O. Bo riyev va A. A. Ashirovlarning “Марказий Осиё халқлари этнографияси,
ʻ
этногенези ва этник тарихи” (Toshkent, 2011; 2014) kabi o‘quv qo‘llanmalariga
tayanib yozdik.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. Farg‘ona vodiysida yashovchi o‘zbek va
qirg‘iz xalqlarining an’anaviy xo‘jalik yuritish shakllarini chuqur tahlil qilish,
ularning o‘ziga xos jihatlari, farqlari va o‘xshashliklarini aniqlash, shuningdek,
tarixiy rivojlanish jarayonida bu xo‘jalik tizimlarining qanday o‘zgarishlarga
uchraganligini ilmiy asosda ko‘rsatishdan iborat. Shu bilan birga, etnik

guruhlarning xo‘jalik tizimi orqali ularning ijtimoiy tuzumi, urf-odatlari va
madaniy hayoti haqida ham umumlashtirilgan tasavvur berish maqsad qilingan.
Tadqiqot ob’ekti sifatida Farg‘ona vodiysi hududida yashovchi o‘zbek va
qirg‘iz etnik guruhlarining an’anaviy xo‘jalik tizimi, ya’ni dehqonchilik,
chorvachilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq va boshqa moddiy ishlab chiqarish
faoliyatlari olinadi. Tadqiqot mazkur xalq guruhlarining kundalik hayoti, mehnat
munosabatlari, yer egaligi, suv taqsimoti, mavsumiy ko‘chishlar, bozorlardagi
faoliyati kabi ko‘plab jihatlarni ham qamrab oladi.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Mazkur kurs ishidagi tadqiqot ishlari
qadimgi davrdan – hozirga qadar, asosan XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr
boshlariga, ya’ni an’anaviy xo‘jalik tizimlari o‘zining eng yuqori taraqqiyot
bosqichiga yetgan davrga qaratilgan. Shu bilan birga, tarixiy jarayonlardagi
o‘zgarishlar ham qisqacha tahlil qilinadi. Bu orqali an’anaviy xo‘jalik shakllarining
zamonaviy holati va ularning davomiyligi haqida umumiy xulosa chiqarilgan.
Kurs ishi ning tuzilishi va hajmi. Ushbu kurs ishi kirish, ikki bob, to‘rt
paragraf, xulosa hamda foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iboratdir.
Kurs ishining hajmi 39 betdan iborat.
I BOB. FARG‘ONA VODIYSI O‘ZBEKLARINING AN’ANAVIY
XO‘JALIGI VA MODDIY-MA’NAVIY MADANIYATI

I.1 Farg‘ona vodiysi o‘zbeklarining an’anaviy xo‘jaligi
O‘zbekiston zamini Markaziy Osiyoning eng qadimiy, osori-atiqalarga boy
va moddiy-madaniy turmush tarzi kishilik jamiyatining ko‘hna davrlariga borib
taqaladigan o‘lkadir 3
. Dehqonchilik, chorvachilik va xo‘jalikning barcha sohalari
necha asrlardan buyon rivojlanib kelmoqda. O‘zbeklarning ajdodlari asli dehqon,
chorvador va hunarmand xalq hisoblanadi 4
.
Dehqonchilik. O‘zbeklar ajdodlari qariyb eng qadimgi zamonlardan buyon
yerga ishlov berish bilan tirikchilik qilib keladi va don-dun, meva-cheva, poliz
hamda rezavorlar ekish bilan shug‘ullanadi. Markaziy Osiyoning barcha voha va
vodiylarida yirik hamda mayda daryo irmoqlari, ko‘l va buloqlari atrofida
sug‘orma dehqonchilik qiladigan lalmi, yaylov, qir-adir hamda tepaliklari deyarli
dehqonchilik maydonlariga aylanib ketgan. Ekinlami sug‘orish uchun daryo, ko‘l,
irmoq va buloqlardan foydalanilgan hamda ariq va zovurlar qazilgan.
Sug‘orma dehqonchilik qilinadigan yerlarda qishloq jamoalari mavjud edi.
Jamoa bir qancha oila urug‘laridan tashkil topgan bo‘lib. yarim jamoalar 4—5 ta
qishloq aholisini o‘ziga birlashtirgan. Bunday iamoalar birgalikda muayyan
ishlami bajarar edi. Jamoaning alohida ariq-kanallari bo‘lar, kim nima ish qilishi,
qachon, qaysi navbatda sug‘orishi va nimani qaerga ekishi bilan bog‘liq masalalar
oldindan kelishib olingan.
Jamoalar g‘allakor, sholikor va paxtakor tumanlarda tuzilar edi. Jamoa
a’zolari – dehqonlaming mehnati bir nechta uslubda tashkii etilgan bo‘lib, o‘z
mehnat quro’l lari bilan ishlaydigan oilalar mustaqil faoliyat olib borar edi. Ish
kuchi yoki asbob-jihozlari yetishmagan bir nechta dehqonlar birlashib, jamoaviy
mehnat qilar edi. Oila a’zolari bilan haqbay ishchilar birgalikda mehnat qilishlari
ham mumkin bo‘lgan.
3
Abirov V. E. Yangi avlod kadrlarining o‘zbek xalki etnogenezi va etnik tarixi masalasini o‘rganish zarurati
"Yangilanayotgan O‘zbekistonga yangi avlod kadrlari". "Umid" jamg‘armasi bitiruvchilarining birinchi Xalqaro
konferensiyasi materiallari. Toshkent, 2020.
4
Аскаров А . А . Новые подходы к проблеме этногенеза тюркоязычных народов Центральной Азии / Тезисы
докл . Независимость и история: новые подходы к изучению истории Узбекистана. Ташкент, 1997.

Ariq, zovur va kanallami tozalash hamda ta’mirlash uchun iamoadagi har bir
oila har yili albatta bir yoki ikki marta birgalikda ishga chiqqan. Jamoalar orasida
“alg‘ov” va “hashar” kabi birgalikdagi ish shakllari qo‘llanilgan. “Alg‘ov”da
jamoa a’zolari ot-ulovni bir-biriga qarzga berib turgan yoki dalada, bog‘da va
tomorqada birga ishlab bergan bo‘lsa, hasharda esa hamma bir-biriga tekinga
yordam bergan.
XIX asrning oxirgi choragiga qadar dehqonchilikda asosan, donekinlar
yetishtirilgan bo‘lib, bug‘doy bilan arpa ko‘p ekilgan. Kuzgl bug‘doy yoki arpa
ekilgan maydonlarga kelgusi yili tariq sepilgan yeming hosildorligi kamayib
ketmasligi uchun mahalliy o‘gitlar, jumladan, go‘ng, eski devor tuprog‘i, kesak va
guvalalar maydalab sochilgan.
G‘alla ekiladigan yerlar kuzda shudgor qilingan. yer omoch bilan ot yoki
qo‘sh ho‘kiz yordamida haydalgan, omochning o‘zini yonboshlatib, qalin taxta
mola yoki bo‘lm asa shohmola bilan tekislangan. Sho‘rxok yerlar sho‘rini yuvish
uchun qishda yaxob berilgan yoki yiliga bir-ikki urug‘ unib chiqqan zahoti va don
tugish boshlagan vaqtda ham sug‘orilgan.
O‘zbekiston iqlimi va tabiiy shart-sharoitlaridan kelib chiqib, hosil may
oyining oxiri – iyuning boshida o‘roq bilan o‘rib olingan. G‘alla-don boshoqlari
xirmonda yoyilib, ustidan ot, ho‘kiz yoki eshak yurgizilgan. Vaqti-vaqti bilan
somonni maydalanayotganiga qarab yangi bug‘doy yoki а rp а bog‘lamlari tashlab
turilgan. Avvaliga yog‘och panshaxa, keyin esa yog‘och kurak bilan sovurilgan.
Sug‘orma dehqonchilik orqali yetishtirilgan bug‘doy bilan arpadan lalmi
bug‘doy hamda arpaga qaraganda uch-to‘rt baravar ko‘p hosil olingan. G ‘alla-don
hosili suv va qo‘l tegirmonlar (“yorg‘uchoq”)da tortilgan. Shuningdek,
O‘zbekistonning aksariyat hududlarida donli ekinlardan jo‘xori, makkajo‘xori,
dukkaki; ekinlardan esa mosh, loviya va sholi yetishtirilgan.
Sug‘orma dehqonchilikka asoslangan hududlarda beda va yo‘ngliqcha han
ekilgan. Qishloq va shahar hovlilarining deyarli hammasida tokzorlar mavjud
boclib, mevali daraxtlar o‘tqazilgan. Toklardan mo‘l hosil olingan. Mintaqada

chillaki, qora kishmish (shivilg‘oni), husayni, charos, kirmiska, toifi, parkati, oq
kishmish, nimrang, daroyi, kattaqo‘rg‘on (maska), oq va qora xalili, toshbuaki,
soyaki, obaki, norbuali, yumaloq, baxtiyori hamda boshqa navlari keng tarqalgan
edi. Ayrim yerlarda kunjut, zig‘r va ko‘knori yetishtirilgan.
Dehqonchilikning eng yirik sohasi paxtachilik hisoblangan. Ayniqsa,
Rossiya imperiyasi Turkistonni bosib olganidan keyin paxta maydonlari yanada
kengaygan, natijada keyinchalik Turkiston sovet hukumatining asosiy paxta-xom-
ashyo bazasiga aylangan. Jaydari g‘o‘za o‘rniga nisbatan tezpishar, serhosil va
tolasi uzun “Amerika” navi ekiladigan bo‘ldi.
Turkistonda ilk bor pomidor, kartoshka, qand lavlagi, karam, bulg‘or
qalampiri, baqlajon va boshqalar ekinlar ekila boshlangan.
Polizchilik va rezavorchilik keng tarqalgan, xilma-xil ko‘katlardan tortib,
piyoz, sabzi, qizilcha, turp, sholg‘om, rediska va qalampirgacha yetishtirilgan.
Poliz ekinlaridan qovoq, qovun, tarvuz, handalak, va bodring ko‘p ekilgan.
Qishloqlar va shahar hovli joylarida bog‘-rog‘lar ko‘p bo‘lgan. Olma, o‘rik,
anor, shaftoli, nok, olxo‘ri, gilos, olcha, behi, bodom, pista, yong‘oq va tut
daraxtlaridan mo‘l hosil olingan. Shuningdek, O‘zbekiston qovuni va uzumlarining
o‘nlab ajoyib navlari hamda ularning shirin ta’mi bilan dong chiqargan. Qolaversa,
o‘lkada quruq mevalami yetishtirish ham keng tarqalgan edi.
Chorvachilik. O‘zbeklar xo‘jaligining muhim tarmoqlaridan yana biri
chorvachilik bo‘lgan. Markaziy Osiyoda Dashti Qipchoqdan ko‘chmanchi
o‘zbeklar ko‘chib kelmasdan oldin yashagan ko‘chmanchi turkiy qabilalaming
ko‘pchiligi chorvachilik bilan shug‘ullanar edi 5
. o‘zbek qabilalari orasida turk
o‘zbeklar, laqaylar, qarluqlar va qo‘ng‘irotlar asl chorvador qabilalar hisoblangan.
Qo‘ychivonlarning piri Cho‘pon ota bo‘lib, mazkur tarmoq chorvachilikning
asosiy sohasiga aylangan. Ushbu sohada qorako‘lchilik yuqori o‘rinda turgan.
Qo‘y-qo‘zilar erta bahordan to kech kuzgacha yaylovlarda boqilgan.
5
Дониёров А. Х. Марказий Осиё халклари этнологияси, этногенези ва этник тарихи. Тошкент, 2003.

Qo‘y zotlari ichida qorako‘1 qo‘ylaridan keyin Hisor qo‘ylari nihoyatda
qimmatbaho hisoblangan. Ular O‘zbekistonning janubiy tumanlarida boqib
ko‘paytirilgan. Jaydari qo‘ylar O‘zbekistonning deyarli barcha tumanlarida
boqilgan. Ayrim hollarda qo‘y-qo‘zisi va qoramoli ko‘p aholi o‘z chorvalarining
bir qismini muayyan shart bilan tog‘li qirg‘iz cho‘ponlariga bergan. Hududda qo‘y-
qo‘zidan tashqari, echki, uloq, buzoq va ho‘kiz ham boqilgan.
Chorvachilikda yilqichilik ham katta ahamiyatga ega edi. Ammo, yilqini
asosan, laqay hamda marqa chorvador o‘zbeklar boqqan. Qorabayir va laqay zot
otlari ko‘plab yetishtirilgan.
Pillachilik. O‘zbeklar x’o‘jaligining yana bir azaliy tarmog‘i bu —
piliachilikdir. Markaziy Osiyo, shu jumladan, O‘zbekiston hududlariga ipak qurti
milodning IV asrida Xitoydan keltirilgan.
Ipak qurtini boqish va uning pillasidan sifatli xom-ashyo tayyorlash juda
ko‘p mehnat talab qiladigan murakkab va og‘ir jarayon bo‘lganligi uchun
pillachilik bilan nisbatan kam aholi shug‘ullangan. M ayda hunarmandlar ipakdan
ro‘mol, har xil uy jihozlari va popuklar tayyorlagan. Pillachilik Buxoro, Farg‘ona,
Qo‘qon va Marg‘ilonda keng rivojlangan. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida
Namangan, Marg‘ilon va Andijon okruglarida yashagan aholining ko‘pchiligi
ipakchilik bilan m ashg‘ul bo‘lgan. Farg‘ona vodiysidagi Marg‘ilon va Namangan
shaharlari ipakchilik an’analarining qadimiy o‘choqlari sanalgan Ayniqsa,
ipakchilikning asosiy markazlari sifatida Qo‘qon va Marg‘ilon e’tirof etilgan.
Shuningdek, Chust shahri ham ipakchilik sohasida o‘z o‘m iga ega bo‘lgan. XX asr
boshlarida Farg‘ona viloyatida esa 30 ta ipak yetishtirish punktlari mavjud edi.
XIX asming 60-yillarida Turkistondagi dehqon xo‘jaliklarining 10 foizi
(mavsumda) ipakchilik bilan bandligi o‘sha davr iqtisodiy hayotida ushbu xo‘jalik
tarmog‘i muhim o‘rin tutganidan dalolat beradi. Ushbu davrdagi ipakchilik tarixini
maxsus o‘rgangan Nargiza Alimovaning qayd etishicha, mahalliy tadbirkorlar ipak
qurti urug‘i sifatini yaxshilash ishlarida ham ishtirok etgan. Ular xorijdan ipak
qurti urug‘larini olib kelib, o‘lkada mazkur sohani rivojlantirishga harakat qilgan.

Jumladan, mahalliy tadbirkor A. Yunusov birinchi bo‘lib Yaponiyadan o‘rta
Osiyoga sifatli ipak qurti urug‘lari olib kelib ko‘paytirgan 6
.
Hunarmandchilik. O‘zbek xalqi qadimdan kosib-hunarmand bo‘lmagan.
“Yigit kishiga qirq hunar ham oz” degan ajoyib maqolga amal qilib, o‘zbek yigit
va qizlari bolalik hamda o‘smirlik davrlaridanoq biron-bir hunarni egallashga
harakat qilgan. Qishloq va shaharlarda har bir mahallaning o‘z novvoyi,
tegirmonchisi, qassobi, duradgori, sartaroshi, taqachisi, temirchisi, yamoqchisi, ip
yigiruvchisi, to‘quvchisi, ko‘nchisi hamda tikuvchisi mavjud edi. Olis qishloqlarda
bir yo‘la bir nechta hunarga ega bo‘lgan hunarmandlar faoliyat olib borar edi.
Ip yigiruvchi va to‘quvchi hunarmandlar nihoyatda ko‘p bo‘lib, qariyb har
bir xonadonda xotin-qizlar, ayniqsa, keksa onaxonlar kunni charxda ip yigirish
bilan o‘tkazgan. Qishloq va shaharlarda charxi hamda urchug‘i yo‘q biron-bir
xonadon bo‘lmagan. Paxta yoki jundan tola olish va ip yigirishdan tortib,
yigirilgan ipdan xonadon ehtiyojlariga qarab har xil kiyim-kechaklar hamda uy-
ro‘zg‘or buyumlarini tayyorlashgacha bo‘lgan ishlarning hammasini xonadon
ayollari bajargan: biri urchuqda tola olsa, ikkinchisi charxda ip yigirgan va ipni
kerakli rangga bo‘yagan. Ba’zan bir ayolning o‘zi ayni vaqtda ip yigirish,
bo‘yoqchilik, bichuvchilik, to‘quvchilik va tikuvchilik vazifalarini ham ado etgan.
Kiyim-kechak va uy-ro‘zg‘or buyumlariga talab hamda ehtiyoj orta borgani sayin
ushbu mashg‘ulotlarda ixtisoslashish jarayoni kuchaygan, mehnat taqsimoti
kengaygan, charxchi, bo‘yoqchi, bichuvchi, tikuvchi, to‘quvchi kabi ixtisosliklar
ko‘paygan.
To‘quvchilik chitchi va ipakchi mutaxassisliklarga bo‘lingan. Biri faqat chit
va bo‘z, ikkinchisi esa ipak gazlamalar to‘qish bilan kun kechirgan. Ular bilan
o‘zaro hamkorlikda chitgar (gazlamalarga gul bosib beradigan mutaxassis)lar
ishlagan.
6
Аширов А., Атаджанов Ш. Этнология. Ўқув қўлланма. Тошкент, 2007.

Shoyi ipak gazlamalari o‘simlik moylari bilan har xil rangga bo‘yalgan.
Tikuvchilik sohasida mehnat taqsimoti mavjud bo‘lgan: to‘nchi, tikuvchi,
mashinachi, telpakchi, maxsido‘z, po‘stindo‘z, do‘ppido‘z va h.k.
Qadimdan keng tarqalgan hunarmandchilik sohalaridan yana biri -
ko‘nchilikdir.Ushbu soha Rossiya imperiyasi hukmronligi davriga kelib ancha
susayib ketgan. Ko‘pchilik xom charm va oshlangan teri bilan ishlab kelgan.
Mazkur mashg‘ulot turi bilan charmgar, ko‘nchi, saxtlangar va meshgar nomlari
bilan ma’lum bo‘lgan ustalar shug‘ullangan. Xom teri ishlovchi usta charmgar,
maxsi va meshkob tikuvchilar saxtlagar, qo‘y va echki terisidan charm
tayyorlovchi ustalar esa meshgar deb atalgan. Shuningdek, poyafzalchi ustalar
etikchi, maxsido‘z va kovushdo‘z deb atalgan. Kulolchilik ustaxonalarida
tandirchi, xumdonchi, badiyachi va koshinchi kabilar mehnat qilgan.
Degrezlik o‘zbeklarning eng qadimiy hunarlaridan hisoblanadi. Misgar,
rextgar, zangulasoz va zargar ustalar tayyorlagan mahsulotlarga talab hamda
ehtiyoj katta bo‘lgan. Cho‘yandan qozon quyish ishlari Markaziy Osiyo
hududlarida III—V asrlardayoq yaxshi rivojlangani ma’lum. Quyma cho‘yan,
bronza va mis buyumlar bilan ishlashda o‘zbek ustalariga teng keladigani
bo‘lmagan 7
.
Qo‘li gul ustalar ishlagan qadimiy metall buyumlarining xilmaxili
respublikamizning ko‘pgina muzeylarida namoyish qilinayotgani bejiz emas.
Quyma qozon, shamdon, chiroqdon, mankaldon (uyni isitadigan cho‘yan
ko‘mirdon), o‘smadon, qulf, zanjir va turli badiiy buyumlami bugungi kunda
hamma qiziqib tomosha qilmoqda. Misgarlar yasagan qum g‘on, oftoba va turli-
tuman uy-ro‘zg‘or buyumlariga talab katta bo‘lgan. Hunarmandlar orasida
beshikchi, kigizchi, arqonchi, sovunchi, shamchi, shirapaz, nisholdachi, va
nosvoychilar ham mavjud bo‘lgan.
Transport. O‘zbekiston qadimiy karvon yo‘llariga boy o‘lka hisoblanib,
Buyuk Ipak yo‘li orqali butun dunyoga mashhur bo‘lgan. Ushbu yo‘ldan ot va
7
Дониёров А. Х. Этнографические исследования в Узбекистане в ХХ веке. - Ташкент, 2005.

tuyalardan iborat karvonlar ketma-ket o‘tib turgan. Karvon yo‘llari ko‘hna
Xorazmdan shimolda - Kazalinsk, Perovsk va Irgiz shaharlari tomon, g ‘arbda
Astraxan hamda Kaspiy dengizi qirg‘oqlari sari, sharqda Jizzax va Toshkentga,
janubda esa Ashxobod, Mari va Buxoroga olib borgan.
Buxoro karvon yo‘llarining ayni chorrahasi hisoblanar edi. Shimoldan, ya’ni
Kazalinskdan, sharq bilan g ‘arbdan Qorako‘1, Karmana va Samarqand, janubdan
esa Qarshidan karvonlar qatnar edi. Toshkentda bir tomondan Orenburg, ikkinchi
tomondan esa Verniy (Olmaota)dan keladigan yomlar tutashgan edi.
Ko‘pincha tuya karvonlari bilan yo‘l yurilgan. Odatda, har bir karvonda 20-
30 ta, ba’zan esa hatto 60-70 ta tuya bo‘lgan. Karvonboshiga nor tuya qo‘yilgan.
Boy savdogar yoki karvon egalari ushbu tuyaga yuk ortmasdan, uni chiroyli
yasatgan. Egarining chetlariga popukli qizil jihozpo‘sh solinib, bo‘yniga charm
tasma bilan katta “do‘m-do‘m” qo‘ng‘iroq, pastrog‘iga undan kichikroq “tuqur”
qo‘ng‘iroq, oldingi ikki oyog‘ining ostiga beshtadan dumaloq shiqildoq-
qo‘ng‘iroqchalar osilgan. Ushbu qo‘ng‘iroqchalar “tizgir” deb atalgan.
Karvonning oxiriga luk tuya qo‘yilgan. Uning bo‘yniga “tusay qo‘ng‘iroq”,
quloqlari tagiga va karvon orasidagi tuyalarga esa ittadan “chakka qo‘ng‘iroqlar”
osilgan. Tuyalardan biron yerga borib bilish uchun ham foydalanilgan. Xotin-
qizlarni tuyaga o‘tkazish ichun kajava (soyabon) o‘matilgan. Kelinni olib
ketayotganda bezak psrda tutilgan kajavadan foydalanilgan.
Yuk tashishda tuyadan tashqari ot va eshakdan foydalanilgan. Otga odatda,
120 kg gacha, eshakka 300 kg gacha yuk ortilgan. Cho‘ponlar, dehqonlar va
tuyachi-karvonchilar ko‘pincha eshakdan foydalanishgan.
Cho‘lga chiqish kerak bo‘lgan hollarda aravadan ham foydalanilgan.
Aravalar asosan, ikki nom bilan atalgan: Qo‘qon arava, Xorazm aravasi.
Shuningdek, o‘lkada qoraqalpoq aravasi ham, avjud bo‘lgan. Arxeologik
qazilmalardan topilgan yodgorliklarga qaraganda, Xorazm aravasi ancha qadimiy
bo‘lib, u Qo‘qon aravasiga’, qaraganda ancha vazmin va g‘ildiraklari kattaroq
ko‘rinishga ega edi. Xorazmlik aravakash aravadagi maxsus o‘rinda o‘tirib,

Qo‘qon aravasida esa otga o‘tirilgan holda arava boshqarilgan. Qoraqalpoq
iravasida ham aravakash uchun maxsus o‘rindiq yasalgan. Daryo, ko‘l va
dengizlarda suzish uchun qayiq hamda kema shlatilgan, shuningdek, qamish
bog‘lamlaridan yasalgan soldan ham foydalanilgan.
Kulolchilik. O‘zbekistonning turli hududlarida uzoq yillar davomida olib
borilgan va davom ettirilayotgan arxeologik qazilmalar vaqtida kulolchilik
namunalari topilgan.
Toshkent, Samarqand, Buxoro va Rishton kulolchiligl mahsulotlari ham
azaldan juda e’zozlanib kelingan. Masalan. Toshkent, Samarqand va Rishtonda
laganlar mashhur bo‘lsa, Xorazmda badiya deb ataladigan chuqur sopol tovoq juda
qadimdan ishlab kelinayotgan sopol buyumlardan hisoblanadi. Qo‘li gul o‘zbek
kulollari ishlagan sopol buyumlari xilma-xilligi, nafisligi va jozibaligi bilan
haligacha barchaning diqqat- e’tiborini o‘ziga jalb etib kelmoqda.
Kandakorlik. Metall buyumlarga bo‘rtma usulda ishlov berish hunari
ajdodlarimizning qadimiy amaliy san’at turlariga kiradi. Qadimgi va ilk o‘rta
asrlarda asosan, tallangan kumush buyumlarga bo‘rtma naqsh solingan. Milodiy III
—VIII asrlarda kandakorlik chinakamiga rivojlana boshlaydi 8
. Qizil misdan ko‘za,
degcha, idish, sariq mis hamda jezdan oyna, shamdon, oq mis brinchdan piyola,
ko‘za va kir tog‘oralar tayyorlangan.
XI asr o‘rtalariga kelib mis va uning qotishmasidan turfa xil buyumlar -
to‘g‘ri to‘rt burchakli barkashlar, qomi yumaloq, bo‘yni naqshdor ko‘zalar, yarim
doira paymonlar, xovonchalar, siyohdonlar va brinch ko‘zalar tayyorlangan.
Shuningdek, yozuvli naqshlar keng miqyosda qo‘llana boshlangan.
Zeb-ziynat buyumlari badavlat xonadonlar, xon, amir, sulton, bek va
hokimlarning saroylari hamda uylarining ichida o‘zining tanholigi va mo‘l-ko‘lligi
bilan hamisha kishilami hayratga solib kelgan.
O‘zbeklar hunarmandchiligi va amaliy san’atining qadimiyligi, rang-
barangligi hamda rivojlanish bosqichlari jihatidan unga teng keladigan xalq
8
Дониёров А. Х. Этнографические исследования в Узбекистане в ХХ веке. - Ташкент, 2005.

bo‘lmasa kerak. 0’zbek amaliy san’ati Sharq .lamlakatlari tarixida shubhasiz,
oldingi saflarning birida turadi.. U nihoyatda chuqur ildiz otgan va bir necha ming
yiliiklarga borib taqaladi. Farg‘ona, Buxoro va Samarqand kandakorligida
me’morchilik obidalarining tasvirlari aks etgan bo‘lsa, Qo‘qon ustalari afsonaviy
parrandalar obrazini kandakorlik san’atiga olib kiradi.
Misgarlik ham kandakorlik san’ati an’analariga yaqin turadi. Nafisdan
ishlangan buyumlar qadimdan o‘zbek xonadonlarida o‘ziga xos o‘ringa bo‘lib,
bunday san’at namunalari Buxoro, Qarshi, Shahnsabz, Qo‘qon va Toshkent singari
yirik hunarmandchilik raarkazlarida keng miqyosda, har biri o‘z milliy
an’analariga mos uslubda tayyorlangan.
O‘rta Osiyoning boshqa yirik shaharlari qatori Qo‘qonda ham kulolchilik
ma’lum darajada rtivojlangan choy idish, choynak, ko‘za, oftoba, lagan va
dastsho‘ylar yasalgan.
Quro’l -aslahalar ishlash san’ati ham juda qadimiy bo‘lib, o‘z miiftiy
uslubini saqlab qolgan hunarlardan biridir. 0’zbek ustalari tomonidan tayyorlagan
qinli hanjar va qilichlar, sovut, qalqon, dubulg‘a, yugan, bo‘yin bog‘ich hamda
oyboltalar naqsh bezaklariga boy nafis buyumlar sirasiga kiradi.
O‘ymakorlik. Yog‘och va ganchni o‘yib, naqsh solish san’ati boshqa san’at
turlari qatori o‘zbeklarda o‘zining qadimiy ildizlariga ega. O‘tmishda Qo‘qon
hamda Xiva o‘ymakorlik maktablari butun Markaziy Osiyo hududida ma’lum va
mashhur bo‘lgan. Buxoro va Samarqand o‘ymakor ustalari tomonidan ishlangan
san’at namunalari o‘zining rang-barangligi, ganchning nimrang, ko‘kish, to‘q
sarg‘ish hamda qizil lojuvard ranglarga hamohangligi bilan ajralib turadi. Qo‘qon
va Xiva ustalari yong‘oq, chinor hamda qayrag‘ochga o‘yib solgan naqshlari
kishining diqqatini o‘ziga tortmasdan qolmaydi. Shuningdek, Toshkent
naqqoshlari tomonidan yasalgan bir va qo‘sh tavaqali eshiklar hamda
darvozalardagi naqshlar o‘ymakorlik san’atining kelajagidan dalolat beradi.
O‘zbekiston Fanlar akademiyasining faxriy a’zosi, Respublikada xizmat
ko‘rsatgan san’at arbobi buxoro’l ik usta Shirin Murodov qo‘li bilan yaratilgan

ajoyib o‘ymakorlik namunalari xalqimizning o‘ymakorlik san’ati tarixida o‘chmas
iz qoldirdi. Iste’dodli ustalar T. Arslonqulov, Sh. G ‘ofurov va K. Jalilov hamda
ulaming qobiliyatli shogirdlarining nomlari xalqimiz tarixida doimo hurmat bilan
tilga olinadi.
Kashtado‘zlik. O‘zbek xalqi amaliy san’atining eng nafis va jozibali
turlaridan biri kashtado‘zlik bo‘lib, kundalik hayotimiz hamda ro‘zg‘orimizni
kashtado‘zlik buyumlarisiz tasavvur qilib boim aydi Mehmonxonaga osiladigan
palaklar, taxmon, dokcha, ko‘rpa yostiqlar, krovat ustiga yopiladigan va devorga
osiladigan rangbarang, bejirim hamda serjilo kashtalar xonadonimizda o‘zgacha
tus va ko‘rk bag‘ishlaydi. Turli gazlama ayollar sarpolariga tikilgan gul va
bezaklar ularning yanada yorqin hamda go‘zal bo‘lib ko‘rinishiga olib keladi.
Kashtado‘zlik asosan, o‘simliklar tasviri, ya’ni islimiy naqshlar hisobiga boyidi,
ayniqsa, shoyi iplar bilan gul chizish uslubi kashtado‘zlikda muhim o‘rin egallaydi.
Kashtado‘zlik nafaqat respublikamiz, shu bilan birga butun Markaziy Osiyo
hududiga keng tarqalgan amaliy san’at turidir. U bilan deyarli har bir xonadonda
shug‘ullanadi. o‘zbek chevarlari 66 kashtado‘zlikda xilma-xil choklami qo‘llaydi:
bosma chok, qandaxayol, iroqi yo‘rma. Kashta, gul tikib bezatilgan buyumlarning
turi ko‘p: shohi so‘zana, da ф ech, palak va boshqalar. o‘zbek xalqining necha asrlar
davomida taraqqiy etib kelgan amaliy san’ati tarixi an’analariga nihoyatda boy va
bitmas tuganmas noyob xazinadir.
I.2. An’anaviy moddiy madaniyat
Uy-joylar. O‘zbeklarning an’anaviy turar-joylari qadimdan o‘ziga xos
bo‘lib, ular yashagan mintaqaning tabiiy-geografik sharoiti bilan bog‘liq bo‘lgan.
Turar-joylar barp о etishda qurilish konstruksiyasi va uslubi, loyihasi hamda
bezaklari bilan ajralib turgan, mustaqil va o‘ziga xos Farg‘ona, Buxoro, Xiva
hamda Shahrisabz me’morchilik yo‘nalishlari mashhur bo‘lib kelgan.Uy-joy
qurilishida o‘zbeklarda ba’zi bir o‘ziga xoslik saqlansa-da, umumiy yagona
me’morchilik tipi keng tarqalgan bo‘lib, qadimiy uylar odatda, ko‘cha va qo‘shni
tomoni derazasiz devor bilan o‘ralgan hovlilardan iborat bo‘lgan. Barcha turar-joy

va xo‘jalik xonalarining oynalari ichkari tomonga qaratilgan. Hovli ikki qismga:
bolalar va ayollar uchun ichkari hamda nomahram erkaklar va begonalar uchun
mehmonxona shaklidagi hashamatli xonalardan iborat tashqari hovliga bo‘lingan.
Hunarmandlaming uylarida dolkon va shogirdlar yashaydigan xonalar ham
tashqarida joylashgan. Eng ko‘p tarqalgan variantlardan biri dahliz va katta
xonadan iborat bo‘lgan uylarni ko‘rsatish mumkin. Bunday uy-joylar odatda, oldi
ham ayvonli va ayvonsiz qilib qurilgan. O‘rtacha oilalarda esa mehmonxona
sifatida uyning bir hujrasi ajratilgan. Aholi o‘rtasida an’anaviy paxsa uylar qurish
bilan birga naqshinkor ganchli binolar qurish ham mavjud bo‘lgan 9
.
O‘zbeklarda doimiy uy-joylar qurilishida mahalliy tuproqdan tayyorlangan
loy asosiy qurilish materiali hisoblanib, ayrim o‘ziga to‘q xonadonlarda pishgan
g‘ishtdan ham uylar qurilgan Eski tipdagi uylaming xonalari va oynalari ayvonga
chiqqan, darchalar yer sathi bilan teng bo‘lgan. Eshiklar ichkariga, darchalar esa
tashqariga ochilgan. Deraza yoki eshikning yuqori qismiga yorug‘lik tushadigan
piramon (tobazon) qo‘yilgan, unga yog‘och yoki ganchdan yasalgan panjara
o‘matilgan. Uyga kiradigan joyda eshik oldida to‘g‘ri burchakli peshtoq (poygak)
bo‘lib, unga poyafzal yechilgan.
Odatda, uylarning tarhi oila a’zolarining soniga qarab bir nechta xona, dahliz
va ayvon, shuningdek, xo‘jalik binolari hisoblangan omborxona, hojatxona va
molxonada iborat bo‘lgan. Shaharlar yoki aholi zich joylashgan qishloqlarda
mehmonxona odatda, ikkinchi qavat - bolaxonada joylashgan. Hozirgi kunga kelib
zamonaviy uylaming qurilishi ancha takomillashgan bo‘lib, ularda milliy an’analar
zamonaviy ko‘rinishlar bilan o‘zaro uyg‘unlashgan. Bugungi uylar muayyan reja
asosida turli qulayliklar bilan qurilmoqda.
Shahar va yirik qishloqlar yana bir qancha mahallaga bo‘lingan. Ba’zi joylar
(Toshkent va Farg‘ona vodiysi shaharlari)da mahalla, ayrim hududlar (Samarqand,
Buxoro, Shahrisabz, Qarshi va boshqa shaharlar)da guzar deb atalgan. Barcha
hududlarda aholining uy - joylari mahalla (guzar), ko‘cha va orqa tomoni bilan
9
Аширов А., Атаджанов Ш. Этнология. Ўқув қўлланма. Тошкент, 2007.

qo‘shni (guzar)ga qaratib qurilgan. Shu tariqa, har bir mahalla (guzar) bir-biridan
uy devorlari bilan ajralib turgan. Ilgari har mahallaning o‘z darvozasi bo‘lib,
ko‘chalari darvoza ichkarisidan qulflab qo‘yilgan.
30-80 ta xonadon odatda, bir mahallaga uyushgan va har bir mahalla o‘z
maktabiga ega bo‘lgan. XIX asrga kelib yirik shaharlarda aholi soni ko‘payishi
bilan mahallalar soni ham ortib brogan shu jumldan bu davrda Andijonda ‘3 ta
yirik mahalla bo‘lgan.
Ko‘p shaharlar mavzelar va shahar atrofidagi qishloqlar bilan birbiriga
ulanib ketgan edi. Mavze va qishloq odamlari ham muayyan bir mashg‘ulot bilan
shug‘ullangan. Shaharlarga yaqin qishloqlaming aholisi ko‘proq hunarmandchilik
bilan mashg‘ul bo‘lsa, sug‘orma dehqonchilikka asoslangan hududlardagi
qishloqlarda esa bog‘dorchilik va dehqonchilik yaxshi rivojlangan. Qir-adirlar va
tog‘ etaklarida joylashgan qishloqlarda lalmi dehqonchilik hamda chorvachilik
xo‘jalikning muhim tarmog‘i hisoblangan. Shu sababli mahalla, guzar va
qishloqlar aholisi ko‘proq nima bilan shug‘ullanishiga qarab nomlangan.
Egarchilar, ko‘nchilar, mardikorlar, aravakashlar, kulollar va etikdo‘zlar
mahallalari, sholikor qishloq, g‘allakor qishloq, temirchi-taqachi qishlog‘i va
hokazo. Shuningdek, yirik qishloqlar ham shaharlardagidek mahalla va guzarlarga
bo‘lingan. Har-bir fuqaro masjidga qatnaganligi uchun ushbu mahalla yoki
qishloqlar aholisi “masjit-qavm” deb atalgan.
Kiyim-kechaklar. O‘zbeklarning an’anaviy kiyimlari asrlar davomida ko‘p
marta o‘zgarib, yangilanib va takomillashib kelmoqda. Har-bir davming o‘ziga
xos, milliy va an’anaviy kiyim-kechaklari mavjud bo‘lgan.
O‘zbekiston hududida yashagan eng qadimgi ajdodlarimizning kiyim-
kechaklari ham dunyoning boshqa mintaqalaridagi xalqlaming kiyimlari kabi
tabiiy iqlim, turmush sharoiti va urug‘-qabila an’analari asosida shakllangan.
O‘tmishda kiyim-kechaklar, ularning shakllari, mahalliy xususiyatlari va
ishlatilgan matolari Respublika hududidagi arxeologik yodgorliklardan topilgan
devoriy rasmlar, haykalchalar, mayda naqshlar, torevtika (metallga ishlangan

relef), yozma manbalar hamda qo‘lyozma kitoblarga ishlangan m o‘jaz tasvir
(miniatyura)larda aks etgan. Kiyim-kechaklaming dastlabki ko‘rinishlari
to‘qimachilikning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. Arxeologik ma’lumotlarga ko‘ra,
0’rta Osiyo hududida to‘qimachilikning vujudga kelishi neolit davriga borib
taqaladi. Munchoqtepa (Farg‘ona vodiysi)dan ilk o‘rta asrlarga oid erkak, ayol va
bolalar kiyim-kechaklari topilgan. Ushbu manzilgohdan topilgan ayollar ko‘ylagi
uzun bo‘lib, ipakdan tayyorlangan va etagi to‘pig‘igacha tushgan, etagining eng
quyi qismidan ikki yon tomondan 10-15 sm qirqilgan, bellariga esa kamar
(belbog‘) bog‘lab zeb berilgan. Bolalar kiyimlari ham ipakdan kalta qilib tikilgan
bo‘lib, belidan sal pastga tushib turgan. Ko‘ylak etagi, ya’ni beli atrofidan 69 ikki
tomondan 10-15 sm qirqib qo‘yilgan. Yoqalari to‘g ‘ri va belida maxsus belbog‘i
bo‘lib. tashqi choklari esa ensiz lenta bilan mustahkamlangan. Qiz bolalar
ko‘ylagining ko‘krak qismi, yengining uchi va etagi maxsus qadama gullar bilan
bezatilgan hamda o‘ng qo‘l tomonidan esa o‘ym a cho‘ntak tikilgan. Kiyimga
munchoqdor tikilib, zeb berilgan, yengi va ko‘krak qismiga mayda maijondan
naqshlar ishlangan.
Kiyimlaming yon tomonida, odatda, yirmoch-qiyiq joyi, yonlama yoqasi
bo‘lganki, ushbu holatni o‘zbek xalqining bugungi kundagi kiyim-kechaklarida
ham kuzatish mumkin. Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asarida 30
ga yaqin qadimgi kiyimlar va gazlamalaming nomi qayd qilingan.
Shuningdek, o‘rta asrda yaratilgan miniatyuralarda ham o‘zbek xalqining
o‘sha davrdagi kiyim-kechaklari aks etgan. XII asr miniatyuralarida tasvirlangan
erkak va ayol kiyimlari etagi birmuncha keng, o‘ziga xos bichimda dumaloq
shakldagi ko‘ylaklardan iborat bo‘lganligini ko‘rish mumkin. Kiyimlaming old
qismi qisqaroq, orqasi uzunroq, astari esa ko‘pincha yo‘l-yo‘l matodan tikilgan.
Erkak va ayollarning ko‘ylaklari tashqi jihatdan o‘xshash bo‘lsa-da, ularda
ko‘pgina farqli jihatlari mavjud bo‘lgan: ayollar kiyimining yengi pastga qarab
kengayib borgan, erkaklarnikida esa bilagiga yopishib turgan. Erkaklar
cholvoming poychasini uzun qo‘njli etikka tiqib, boshiga salla o‘ragan. Askarlar

esa kiyim ustidan sovut kiygan. Mintaqada asosan, turli rangdagi silliq matolardan
tikilgan kiyimlar urf bo‘lgan.
Mo‘g‘ul bosqinchilarining o‘lkamizga kirib kelishi natijasida zo‘rlik bilan
singdirilgan mo‘g‘ul-xitoy an’analari o‘zbek xalqi kiyimkechaklariga ham o‘z
ta’sirini o‘tkazgan. XV asrda Temuriylar hukmronligi davrida erkak va ayollaming
turli rangdagi ichki hamda tashqi qavatli, ya’ni turli rangdagi avra-astarli ikki uzun
libos kiyishi odatga aylangan. O‘z navbatida, ushbu davrda Samarqand, Hirot va
Sheroz kabi shaharlarda bashang, rang-barang, sodda va jozibali mahalliy
bichimdagi kiyimlar tikilgan. Shuningdek, turli mintaqalar kiyinish uslubi, ranglari
va ayrim bezaklari bilan farqlanib turgan.
XVII-XVIII asrlarda an’anaviy bichimdagi kiyimlar taraqqiy etgan holda
Qo‘qon, Namangan, Marg‘ilon, Andijon va Toshkent kabi shaharlarga xos kiyim-
kechak turlari ham shakllandi. Mazkur holat kiyimlarda o‘ziga xos qismlaming
vujudga kelishi, yangicha poyafzal va bosh kiyimlaming tarqalganligi hamda turli
matolardan foydalanilganini aniq ko‘rsatib turadi.
XIX-XX asming boshlarida o‘zbek milliy kiyimlari majmui shakllanib
ulgurgan edi. Ushbu davrda O ‘rta Osiyoda ishlab chiqarish munosabatlarining
rivojlanishi, savdo aloqalarining kengayishi va o‘lkani Rossiya imperiyasi
tomonidan bosib olinishi natijasida mintaqaga fabrika gazlamalarining keng
miqyosda kirib kelishi va o‘z navbatida, yangi etnik kiyim-kechak nusxalarining
paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Ayniqsa, tikuv mashinasining kirib kelishi kiyim
tayyorlash jarayonida o‘ziga xos “inqilobiy” hodisa bo‘ldi.
O‘zbeklarning an’anaviy kiyimlari orasida erkaklarning milliy liboslari
alohida olringa ega. Kiyimlar (to‘n, ko‘ylak, yaktak, ishton va b.) yaxlit bichimli,
to‘g‘ri, keng va uzun bo‘lib, eni buzilmagan bir bo‘lak mato yarmidan bir-biriga
ulab uzunasiga tikilgan, yon qismi esa etagiga qarab kengayib borgan.
Dastlab erkaklaming ko‘ylagi uzun, tizzadan pastga, keyinroq esa belning
yarmigacha tushadigan qilib tikilgan. Umuman olganda, O‘zbekiston hududida
erkaklar orasida bir nusxadagi to‘n, ko‘ylak-yaktak, ishton, do‘ppi, salla, telpak,

kavush-maxsi, etik, choriq va turli yordamchi kiyimlar kiyilgan. Erkaklaming
ko‘ylagi Farg‘ona vodiysida uzun, tik yirmoch-, qiyiq joyi uzunroq mato
bo‘lagidan bichilib, burchak-burchak qilib, ikkita qiyiq kesilgan hamda uchlari
keng holatda tikilgan. Boshqa xil bichimdagi ko‘ylaklarda yirmoch yotiq, u
yelkadan bu yelkagacha olingan. Bunday ko‘ylaklar “mullavachcha ko‘ylak” deb
atalgan.
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida mamlakatning turli mintaqalarida kalta, tik
yoqali “no‘g ‘oy yoqa ko‘ylak” va “bo‘g‘ma yoqa” ko‘ylaklar kiyish ommalashib,
uni dastlab shahar aholisi, ayniqsa, savdo ahli kiygan. O‘zbeklar orasida bo‘z, ipak
va ip gazlamalardan tikilgan oldi ochiq yaktak ko‘ylaklarni yoshlar va qarilar
birdek yoqtirib kiygan. Erkaklar ishtonining yuqori qismi keng, poychalari torroq
tikilib, to‘piqqacha tushib turadi, yuqori qismiga ishtonbog‘ o‘tkazish uchun
milkiga gir aylana bayachok qilingan. Sovuq paytlarda ishton ustidan astarli yoxud
astarsiz shim kiyilgan, u asosan, ip-gazlama va jun gazmollardan tikilgan.
Chavandozlar va ovchilar namat, jun, mo‘yna va oshlangan teridan tikilgan
cholvor kiygan. Chopon (tokn), jomakor, kamzul, jelak va chakmon erkaklaming
mavsumiy kiyimlari sirasiga kirgan. To‘n (chopon)lar avra-astarli holda paxta solib
qavilib, oldi ochiq va uzun holatda tikilgan. Yurganda, otga minganda va yerda
chordona qurib o‘tirganda qulay hamda ixcham bo‘lishi uchun yon tomonlariga
kesik yirmoch qo‘yilgan va belbog‘ bog‘langan. To‘nlarning avrasi beqasam,
kimxob, baxmal, shoyi, satin, chit va boshqa matolardan tikilgan.
To‘nlar mahalliy xususiyatlarga ko‘ra ham farqlangan. Farg‘ona vodiysi,
Toshkent va Xorazmda gavdaga yopishib turadigan sirmaqavima choponlar keng
tarqalgan bo‘lsa, Buxoro, Samarqand, Shahrisabz va boshqa shaharlarda
qimmatbaho matolardan zardo‘zi to‘nlar tikilib, yoqasi, etagi va yeng uchlariga
turli rangdagi zar iplar hamda atrofiga gavhar toshlar qadab bezatilgan.
II-BOB. FARG‘ONA VODIYSI QIRG‘IZLARINING AN’ANAVIY
XO‘JALIGI HAMDA MODDIY-MA’NAVIY MADANIYATI
II.1. Farg‘ona vodiysi qirg‘izlarining an’anaviy xo‘jaligi

Ko‘p asrlar davomida qirg‘izlarning asosiy mashg‘uloti chorvachilik
bo‘lgan. Mahalliy chorvadorlar ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi hayot
kechirgan. Qirg‘izlar juda qadimdan ardoqlab va e’zozlab kelayotgan chorvachilik
tarmog‘i mintaqaning janubida keng tarqalgan. Shuningdek, ular qo‘sh o‘rkachli
tuya urchitgan, ushbu kasb O‘sh viloyatining tog‘li hududlarida rivojlangan edi.
Qirg‘izlar mo‘g‘ul zotli otlarni boqqan, eshak va xachir kabi uy
hayvonlaridan ham keng foydalangan va Qirg‘izistonning barcha hududlarida
tarqalgan. Har bir urug‘-aymoq va qabila chorvadorlari mol-holini o‘zlariga
ajratilgan yerlarda boqqan. Qo‘y-qo‘zi va yilqilar olis yaylovlardagi otarlarda
parvarish qilingan.
Dehqonchilik. Qirg‘izlarda dehqonchilik Farg‘ona pasttekisligi va uning
atroflaridagi yerlarda olib borilgan. Issiqko‘1, Chuy hamda Talas daryolari,
shuningdek, boshqa hududlarda ham dehqonchilik bilan shug‘ullanib kelgan.
Qolgan mintaqalarda dehqonchilik yaxshi rivojlanmagan, asosan, sug‘orma
dehqonchilik qilingan. Ariq, nov va to‘g‘onlar qurilib, suv keltirilgan, lalmikor
yerlardan ham dehqonchilikda foydalanilgan.
Yerlar bursun va isfar (omoch) bilan haydalgan. Urug‘ qo‘lda sepilgan va
uni qalpoq (telpak), to‘nning etagi va chelak to‘rvaga solganlar. Otda yurib urug‘
sepish usulidan ham foydalanilgan va yemi shoxmola bilan tekislaganlar. Hosilni
o‘roq va mangal bilan o‘rib, yig‘ib olingan g‘alla mola bilan yanchilgan. Avvalo,
panshaxa, ya’ni beshlik, so‘ngra kuraklar bilan sovurilgan.
Dehqonchilikda paxta, bug‘doy, arpa, tariq, makkajo‘xori, jo‘xori, sholi,
beda va poliz ekinlari yetishtirilgan. Mamlakatning shimoliy tumanlarida asosan,
bug‘doy, а rp а va tariq, ayrim joylarda esa qisman suli ham ekilgan.
Shimoliy Qirg‘izistondagi muqim yashash sharoitining vujudga kelishi va
uning rivojida mahalliy hamda ko‘chmanchilar o‘rtasidagn o‘zaro aloqalar muhim
ro’l o‘ynagan. Farg‘ona vodiysidagi dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi aholi
joylashgan maydonlar yaxlit hisoblanib, yagona davlat boshqaruviga ega bo‘lgan.

Arxeologik tadqiqotlar tufayli ilk o‘rta asrlardagi hozirgi Shimoliy
Qirg‘iziston shahar va qishloqlarining tashkil topishi xususida bugungi kungacha
saqlanib qolgan ma’lumotlar to‘plangan. Yozma manbalar bilan birgalikda ular,
o‘tmish to‘g‘risida muayyan ma’lumotga ega bo‘lishni ta’minlaydi.
I—II asrlarda mintaqada dehqonchilik, savdo va hunarmandchilik bilan
shug‘ullangan bir qator vohalar vujudga kelgan bo‘lsa, VI-IX asrlarda esa qishloq
xo‘jaligidan hunarmandchilik, shahardan qishloqning ajralib chiqish jarayoni
nihoyasiga yetmagan edi. Shimoliy Qirg‘izistonda janubdagidek aholining qishloq
joylarida muqim turib qolishi uchun shart-sharoitlar yetarli bo‘lmagan.
Yirik aholi manzilgohlari yaqinida himoya istehkomlari, turarjoylar
oraligida esa karvonsaroylar mavjud bo‘lgan, Eng katta istehkomlar hozirgi
Qirg‘izistonning Olatog qoyalaridan boshlanadigan Chuy daryosining so‘l
qirg‘og‘idagi daralarga kirish qismida qurilgan edi. Mazkur himoya istehkomlari
tog‘dan keladigan dushman yo‘liga g‘ov bo‘lishi bilan birga, daryo suvi bilan
sug‘oriladigan yerlarni muhofaza kilish vazifasini ham bajarar edi.
X—XII asrlarda Markaziy Osiyoda ishlab chiqaruvchi kuchlaming
rivojlanishi kuzatilgan edi. Ushbu davrda mazkur hudud hayotida muhim o‘rin
tutgan yirik hunarmandchilik va savdo markazlari rivojlangan. Ammo, qishloq
xo‘jaligi, XIII asrgacha, ya’ni mo‘g‘ullar tomonidan hozirgi Shimoliy
Qirg‘izistonning muqim yashovchi qishloq aholisiga qaqshatqich zarba berganga
qadar, hyech qanday o‘zgarishsiz qolib ketgan edi.
Ovchilik. Qirg‘izlarda qadimdan ovchilik rivojlanib kelgan. Ov qushlari,
miltiq yordamida, shuningdek, qopqon qo‘yish orqali ov qilingan. Asosan, tog‘
echkilari, bug‘u, ayiq, bo‘ri va tulki ovlangan.
Tog‘-toshlarda bemalol yurish uchun turli xil moslamalar: toy tuyoq, japqaq
va temir chukalardan foydalanilgan. Qirg‘iz ovchilari ov jarayonida it, burgut,
lochin va qirg‘iylardan keng foydalangan.
XIX asming oxiridan boshlab qirg‘izlaming kundalik hayotidbaliqchilik
muhim ro’l o‘ynay boshlagan. Suv havzalariga yaqin yerlarda yashayotgan qirg‘iz

oilalari baliq ovlash bilan mashg‘ul bo‘lgan. Keyinchalik asalarichilik va
pillachilik vujudga kelgan.
Hunarmanchilik. Mintaqaning boshqa chorvador xalqlarida bo‘lgani
singari, qirg‘izlarda ham ko‘proq chorvachilik bilan bog‘liq kasb-hunarlar taraqqiy
etgan. Masalan, bahor va kuzda qirqilgan qo‘y junidan urchuq, ya’ni iyiq
yordamida ayollar uyda ip yigirgan va oddiygina qop xalta hamda tasma tikish
uchun zarur matolar to‘qilgan.
Yog‘ochsozlik va duradgorlik ham keng tarqalgan hunarlardan hisoblangan.
o‘tov, egar va idish-tovoq yasalgan, ulami tayyorlovchi ustalar jigach usta deb
atalgan. Bunday ustalar qirma va duko‘n kabi dastgohlarda ishlagan.
Qadimiy kasb-hunarlardan aksariyati hozirda ham butun o‘lka bo‘ylab keng
qo‘llanilib kelinmoqda. Shahar va qishloq hunarmandlari temirdan ish quro’l lari,
uy jihozlari, shuningdek, harbiy quro’l -aslahalar tayyorlagan. Afsuski, arxeologik
qazishmalar tayyorlangan barcha temir uskunalaming turlari xususida to‘liq
ma’lumot bermaydi. Chunki temir yer ostida yomon saqlanadi, shunga qaramay,
ko‘plab ma’lumotlar to‘plangan.
Qishloq xo‘jaligi uchun omoch uchiga kiydiriladigan tish, ketmon, o‘roq,
bog‘dorchilik va qo‘y junini qirqadigan qaychilar, nag‘al, ishga yaroqli hayvonlar
abzali hamda aravaga zarur bo‘ladigan jihozlar tayyorlangan. Shuningdek, temir
idishlar, qozon, tarozi, tosh, qaychi, pichoq, qoshiq, beshlik, qulf-kalit, zanjir va
boshqa buyumlar yasalgan.
Badiiy quyma buyumlar orasida juda ko‘plab bronzadan yasalgan listunlar
va zinapoyachalar muhim ahamiyatga ega. Ustunlar silindr shaklida ishlangan,
balandligi 30 sm, diametri 15 sm. bo‘lib, usti o£ymakor naqshlar bilan qoplangan.
Yuqori badiiy saviyada bajarilgan ikki ustun sirti, turli xil naqshlar (har xil
o‘simliklar, gajaklar, geometrik shakllar va yozuvlar)da cho‘lda borayotgan to‘rt
yo‘lbars tasviri o‘ta mohirlik bilan ishlangan.

Oqbeshim (To‘qmoq shahri yaqinida) shaharchasidagi budda
ibodatxonasidan topilgan juda ko‘plab tilla qoplangan nozik qirqma bronza
nishonlar qadimdan oltinni eritib ishlash usuli rivojlanganligidan dalolat beradi.
Rangli va qimmatbaho metallardan ayollar uchun turli xil bezak va
buyumlar yasalgan. Jumladan, bilakuzuk, isirg‘a, uzuk, qo‘ng‘iroqcha, hayvonlar
shakli tushirilgan osma tumorlar va oynachalami misol qilib keltirish mumkin.
Shoshtepa manzilgohi va hozirgi Krasnorechensk shaharchasidan topilgan kumush
bilakuzuklar o‘zining badiiy qiymati yuqoriligi bilan ajralib turadi. Bilakuzuklar
tayyorlash usuli bitta bo‘lgan: uchta silliq kumush sim bir bog‘lam qilingan, ikki
yo‘g‘on sim o‘rtasidan nozik kumush sim o‘tkazilgan. Bilakuzuk uchi
yuqalashtirilib, shunga o‘xshash maxsus jihoz bilan : hay von boshlari ulangan.
Kulolchilik hunari hammadan ko‘proq o‘rganilgan. Mahalliy kulollar
idishlarga boMgan talabni qondirishga harakat qilgan, shu bois bunday
mahsulotlardan keng foydalanilgan. Kuydirilgan loydan yasalgan buyumlar
qurilish, jamoat va madaniy binolami me’moriy bezash hamda diniy marosimlami
o‘tkazishda keng qo‘llanilgan. Kulolchilik VI—XII asrlarda bir nechta bosqichda
rivojlannb kelgan.
VI-VIII asrlarda kulolchilik mahsulotlarining asosiy qismi uyda, qo‘lda
bajarilgan. Idishlar va yoritqichlar uncha takomillashmagan, shakllar bilan ishlov
berilgan holda, uning ustiga bo‘yoq surtilgan, so‘ngra pardoz qilingan. O‘choq
tirgaklari hayvonlar boshini eslatuvchi shaklda jihozlangan.
Shuningdek, kulolchilik buyumlaridan loy tobutlar sifatida foydalanilgan.
Ular ko‘pincha badiiy jihozlarda ishlatilgan, masalan, inson qiyofasi va hayvonlar
shaklida yasalgan bezaklar devorlarga yopishtirilgan. Shaharlik kulollar tomonidan
bino peshtoqlarini bezovchi g‘ishtlar ham yasalgan.
Kulollar faqat tor doirada ish ko‘rmagan, idish yasash bo‘yicha kuzatishlar
shuni ko‘rsatadiki, ulami uy sharoitida tayyorlash keng y o‘lga qo‘yilgan.
Xalqlaming bir yerda muqim yashashi, dehqonchilik bilan shug‘ullanishi va ular
bilan ko‘chmanchi qabilalar o‘rtasida aloqalaming rivojlanishi kuzatilgan.

Maxsus uskunalarda tayyorlangan idishlar ko‘paygan, ayrim joylarda ular
o‘z ustunligiga ega bo‘lgan. Ushbu davrda kulollar yasagan buyumlar ko‘plab
uchrashini ta’kidlash o‘rinlidir.
O‘troq aholi hunarmandchiligining ko‘pgina turlari to‘g‘risida yozma
manbalarda deyarli ma’lumot uchramaydi. Hunarmandlaming mehnat quro’l i va
mahsulotlari ga u yoki bu darajada tavsif berish uchun arxeologiya materiallari
ham yetarli emas. Masalan, yog‘ochga ishlov berishni buyumlar (so‘qa)ning
namunasi va qurilish buyumlari (ustun qoldiqlari va kuygan to‘sin yog‘ochlari),
duradgorlik asboblari (iskana, randa va bolta) orqali tasavvur qilish mumkin.
Surplar, shuningdek, gazmol qoldiqlarining topilganligi yigiruv va to‘quv ishlari
keng rivojlanganligidan dalolat beradi. Teri oshlash va hay von suyaklaridan
anjomlar yasash haqida deyarli hyech qanday ma’lumotlar mavjud emas.
Ko‘rinib turganidek, VI—XII asrlar mobaynida hozirgi Qirg‘iziston
hududida hunarmandchilik ishlab chiqarish va texruk taraqqiyoti yuksak darajasiga
yetgan. Bunda shubhasiz, hunarmandlaming yuqori kasbiy mahoratini kuzatish
mumkin. Qirg‘iziston hududida aholining doimiy yashab qolishida yana bir sababi,
oldinlari Farg‘ona va Oloydan o‘tgan savdo yo‘lining VI—VII asrlarda yettisuv
hamda Tangritog‘ orqali Uzoq Sharq, 0’rta yer dengizi bo‘yidagi mamlakatlar
hamda Yevropa bilan bog‘lanishi muhim ro’l o‘ynagan. G‘arbiy turk
xoqonligining yettisuvda o‘z hokimiyatini o‘matishi va qarorgohini bu yerga
ko‘chirishi ham muhim savdo yo‘lining yo‘nalishining o‘zgarishiga sabab bo‘lgan.
Mazkur yo‘ldan foydalangan Sug‘d savdogarlari o‘z faoliyatlarini yanada
rivojlantirgan. yettisuv va Sug‘dning aholisi muqim yashay boshlagan davrda
iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish taraqqiy eta boshlagan. Shu bois qadimgi
solnomalarda yozilishicha, Siyobdan to Amudaryogacha bo‘lgan turkiylar yeri
bitta nom bilan atalib, odamlar bir xil yozuv va tilga ega bo‘lgan, shuningdek, bir-
biriga o‘xshash ho Ida kiyingan. Bu shundan dalolat beradiki, Sug‘d va Shoshdan
kelgan savdogarlar hozirgi Shimoliy Qirg‘iziston vohasi hayotida muhim ro’l
o‘ynagan. Ammo, keyingi davrlarda sug‘d tili turkiy tilda so zlovchi mahalliy aholi

tilidan farq qilgan. Ushbu yettisuv tarixidagi muhim voqyeani Mahmud Koshg‘ariy
qoldirgan ma’lumotlar ham tasdiqlaydi: “Sug‘diylar — Bolasog‘unga ko‘chib
kelgan odamlar guruhi. Ular Buxoro va Samarqand o‘rtasidagi Sugtddan bo‘lib,
turkiylar ko‘rinishiga ega va ulaming odatlarini qabul.qilgan”.
Muqim aholi yashovchi markazlaming vujudga kelishi va rivojlanishida
mahalliy turkiy xalqlaming o‘mi beqiyos bo‘lganligini turar-joylarining turkiycha
nomlanishida ham ko‘rsa bo‘ladi. Jumladan, VII—X asrlarda Sariq, Jo‘l, Xo‘rran-
Juvon, Bolaspg‘un va hokazo nomlar bunga misol bo‘la oladi.
Arxeologik tadqiqotlarda shu narsa aniqlanganki, Shosh va Sug‘ddan kelgan
savdogarlaming moddiy madaniyati mahalliy aholi ta’siri ostida o‘zgarib borgan.
II.2. Moddiy va ma’naviy madaniyati
Turar-joylari. Qirg‘izlar qadimdan alohida, bir-biridan ancha olisda, 2 – 3
ta oila bo‘lib yashagan. Chorva mollarini yaylovlarga olib chiqib ketib, har bir
xo‘jalik ajralgan holda kun kechirgan. Sovuq tushib, yog‘ingarchilik
boshlanadigan vaqtlarga kelib qishloq joylariga qaytilgan. Qarindosh-urug‘lar bir
ovul bo‘lib yashagan, ushbu ovullaming orasi bir chaqirimgacha borgan.
Qirg‘izlaming hammasi o‘tovlarda yashashni ma’qul ko‘rgan. o‘tovni
qirg‘izlar bo‘z uy, qora uy yoki qirg‘iz uy deb atar edi. Biy va manaplaming
o‘tovlari bilan kambag‘al aholining o‘tovlari orasida juda katta farq boMgan.
Biylar, manaplar va o‘ziga to‘q, badavlat qirg‘izlar xonadonlarining o‘tovlari
ancha katta, baland hamda chiroyli bo‘lib, usti va atrofi qalin hamda sifatli kigizlar
bilan yopilgan, shuningdek, bezaklari ko‘p bo‘lgan.
Qirg‘iziston hududidagi o‘tovlar hamma joyda bir xil ko‘rinishga ega
bo‘lmagan. Aftidan, o‘tovlar tabiiy, iqlim sharoitlari, urf-odat va an’analarga qarab
xilma-xil ko‘rinishda qurilgan. o‘tovlar asosan, usti va gumbazi bilan farqlangan.
Qirg‘izistonning shimolida o‘tovning gumbazi qonussimon ko‘rinishda bo‘lsa,
Talas hamda Chotqol vodiylarida sal yalpoqroq, bir muncha tekis qilib qurilgan.
O‘tovlar, qanday va qancha qavat kigiz bilan yopilganligi bilan ham bir-
biridan farqlangan.

Ko‘p hollarda o‘tovning ustiga ikki qavat kigiz yopilgan. Birinchi qavat
o‘tovlaming atrofini yopsa, ikkinchi qavat uning ustiga yopilgan. Nihoyat, o‘tovlar
nafaqat tashqi, shu bilan birga ichki bezaklari bilan ham farqlangan. O‘tovning ichi
bir necha bo‘laklarga bo‘lingan. O‘tovga o‘choq joylashgan qismi (kolomta)
markazi hisoblangan. O‘choq orti, eshikdan kiraverishda ro‘paraga yog‘och tosh
yoki egalar ustiga sandiq, ko‘rpa-yostiq, gilam, namat, kigiz kabi uy-ro‘zg‘or
buyumlari, xaltalar, va kiyimlar joylangan. Bu yerda idish-tovoq, ro‘zg‘or
anjomlari, oziq-ovqat mahsulotlari solingan qop va xaltalar turgan. Erjakda egar-
jabduq, arqon, miltiq va boshqa buyumlar saqlangan.
Qirg‘izlar o‘tovdan tashqari chayla va alachiq uylarda ham yashagan.
Chaylada yog‘ochlaming uchlari yuqoridan bitta qilib bog‘lab qo‘yilgan va xoda,
ya’ni yog‘ochlarining ustiga kigiz yopilgan 10
. Sharqiy Pomir qirg‘izlarida chayla
xodalami hay von terilari bilan yopilgan. O‘tovlarda qishlash uchun atrofida
baland qor uyumi hosil qilinib, o‘tovning usti poxol, ba’zan qamish bilan yopilgan.
Qirg‘izlar keyinchalik sinch va paxsa devorli uylar qura boshlagan.
Ko‘pgina qirg‘iz oilalari devorlari xom g‘ishtdan ko‘tarilgan, tomi tekis, bir necha
xonali uylarda yashagan. Bunday uylaming hovlisida yonma-yon yordamchi
xo‘jalik binolari (molxona, otxona, qo‘yxona, somonxona va boshqalar)
joylashgan.
O‘rta asrlaming rivojlangan davridagi qurilgan uylar tadqiqotchilar
tomonidan batafsil o‘rganilgan. X-XII asrlarga oid hunarmandning uyi
Krasnorechensk shaharchasidan topilgan. Bu yerdagi turar-joylar devor bilan
o‘ralgan, 15x17 metr hajmli to‘g ‘ri burchakli hovlida barpo etilgan. Hovli xom
g‘ishtli devor bilan ikkiga bo‘lingan: sharq tomonida xo‘jalik inshootlari
joylashgan, g ‘arb tomonida esa turar-joy imoratlari qurilgan. Turar-joy kompleksi
oltita xonadan iborat bo‘lgan. Barcha xonalardagi 50x20x10 sm. hajmli xom
g‘ishtdan, devorlaming qalinligi 25 sm. xonalaming hajmi katta emas - 4,5 dan 8,5
m.kv gacha bo‘lgan. Ulardan birida Markaziy Osiyoga xos bo‘lgan oddiy bir pech
10
Аширов А., Атаджанов Ш. Этнология. Ўқув қўлланма. Тошкент, 2007.

(tandir) bo‘lgan. Boshqa uchta xonani sharob tayyorlash ustaxonasi egallagan:
ikkitasida ishlab chiqarish moslamalari, uchinchisida esa omborxona joylashgan.
Х - Х II asrda shahar zodagonlari o‘z uylarini eski arxitektura an’analari
bo‘yicha qal’a ko‘rinishida barp о etganlar. Shunday uylardan biri, Talas
vodiysidagi Oqtepa shaharchasida qazilma paytida topilgan 40x60 metr hajmida
to‘gcri burchakli qo‘rg‘onda joylashgan bo‘lib, u 6 ta 2,’x10 metrli uzun
xonalardan tashkil topgan. Devorlari xom g‘isht va paxsadan ishlangan va
eshikning o‘mi xom g‘ishtdan ark shaklida qurilgan. Imoratdan qocrg‘on hovlisiga
chiqilgan.
Tomning to‘sini xom g‘ishtdan gumbazli ko‘rinishda bo‘lgan. Qurilish
uyumining ko‘pligidan qurilma bir qavatli bo‘lganligini bilish mumkin. Imorat boy
manzarali jihozlar bilan bezatilgan va hovli tomondan tashqi devoming yuqori
qismigacha xom suvoqqa naqqoshlik bezaklari tushirilgan friz saqlanib qolgan.
Uslubga solingan uzun novdalar va to‘qima usulidagi geometrik naqshlar bilan
to‘ldirilgan to‘g‘ri burchaklaming o‘zaro bir-biriga tutashib ketgan 166 bezaklar
motivi bo‘lgan. Ichki devorlarga aftidan, suvoq paytida naqshlar ishlangan, buni
vayronalar ichidan topilgan devor parchajari ham isbotlab turibdi. Ammo, Х - ХП
asrlarda qal’a inshootlari o‘mida to‘la jihozlangan shahar uylari vujudga kelgan.
Ulaming atrofida turli hajmda 8-9 ta xona joylashgan keng markaziy zal
joylashgan edi. Bunday uylaming umumiy maydoni 200 m-kvga yaqin bo‘lgan.
Binoning ichi yuksak mahorat bilan ishlangan ganchli o‘yma naqshlar bilan
bezatilgan. O‘simlik nihollari, geometrik to‘qimalar va hayvonlar tasviri ham
uning mazmunini tashkil etgan. Devorlariga o‘yma naqshlar ishlangan.
Janubiy Qirg‘izistonda kattaligi jihatidan ikkinchi o‘rinda turadigan shahar
o‘zgan bo‘lib, o‘z vaqtida ushbu shahar joy Movarounnahr o‘lkasining poytaxti
bo‘lgan. Unda ham qo‘rg‘on bo‘lib, shahriston va bir qancha rabotiar joylashgan
to‘rtta darvozaga ega edi. o‘zgan katta savdo-sotiq markazi hisoblanib, u yerdan
chiqqan karvonlar Yassi dovoni orqali Markaziy Tangritog‘ va undan keyin
yettisuv hamda G ‘arbiy Turkistonga yo‘l olgan.

Qadimgi O‘zgan shahrining qoldiqlarini bugungi kunda ham uchratish
mumkin. Xarobalar Qoradaryoning o‘ng qirg‘og‘ida joylashgan bo‘lib, har biri
alohida mudofaa qudratiga ega, uch qismdan iborat xandaqlar mavjud. Daryo
qirg‘oqlari va xandaqlar beqiyos mohirlik bilan tarashlanganki, ushbu holat
shahami dushmandan himoya qilishda ayniqsa, qo‘l kelgan. Xarobaga aylangan
shaharda uylaming qoldiqlari saqlanib qolgan. Shahaming o‘rtasida bir vaqtlar
saroylar bo‘lganligini anglatuvchi vayronaliklar uchraydi va uning ayrim joylarida
kulolcliilik qoldiqlarini ko‘rish mumkin. Qator paxsa va katta g‘ishtdan qurilgan
devor va xalqa minoralar qoldiqlarini ham kuzatish mumkin. Bu yerda pishirilgan
g‘ishtdan qurilgan devorlar kam uchraydi. Bugungi zamonaviy o‘zgan shahrining
chekkasida o‘rta asrlaming ajoyib me’morchilik yodgorliklari bo‘lgan, Х 1- ХИ
asrlarga oid minora va uchta maqbara saqlanib qolgan 11
.
O‘shdan uncha uzoqda bo‘lmagan Medva ham o‘z mavqyeiga ko‘ra Janubiy
Qirg‘izistondagi uchinchi shahar bo‘lgan. Bugungi kunda u yerda shahar
qal’asining bir qancha mustaxkam himoya qoldiqlari saqlanib qolgan. Uning
qolgan qismida zamonaviy uyjoylar qurilgan. Pomirga olib boradigan yo‘l bo‘ylab
borilganda, bir 167 kilometrcha masofada ko‘hna shahar markazi xarobalari ko‘zga
tashlanadi. Xaroba qirralarining balandligi 12 metrgacha yetadi.
Qirg‘iz xalqining an’anaviy turar-joylari deganda, avvalo, o‘tov tushuniladi.
O‘tov - qirg‘iz xalqi milliy madaniyatining muhim tarkibiy qismini tashkil etadi.
Qirg‘izlarda o‘tov oila, yurt, vatan va insonning tug‘ilgandan tortib vafotigacha
bo‘lgan hayoti ramzi hisoblangan. Aynan o‘tov orqali qirg‘iz xalqining eng muhim
an’anaviy marosimlaridan tortib moddiy madaniyatigacha bo‘lgan ko‘rinishlari
namoyon bo‘ladi. Shu bois Qirg‘izistonning davlat bayrog‘ida ham o‘tov aks
etgan.
Jumladan, o‘tov markazidagi tunduk oila va koinot ramzi bo‘lganligi bois
ham milliy bayroqda aks etgan. Aynan o‘tov turkiy xalqlar orasida ham keng
tarqalgangan bo‘lib, qurilishining qulayligi va mustahkamligi bilan ajralib turgan.
11
Дониёров А. Х. Этнографические исследования в Узбекистане в ХХ веке. - Ташкент, 2005.

o‘tovdagi har bir ashyo o‘ziga xosligi, naqshlari va qo‘llanishilish bilan ajralib
turgan. An’anaga ko‘ra, o‘tovning o‘ng tomoni ayollar tomon “epchi-jak” deb
atalib, u yerda idish-tavoqlardan iborat oshxona anjomlari, turli kiyimlar va oziq-
ovqatlar solingan sandiq joylashgan. Chap tomon erkaklar bilan bog‘lanib, “er-jak”
deb atalib, ushbu tomonda asosan, otning egar va boshqa anjomlari bilan birga ov
uchun zarur bo‘lgan quro’l lar hamda pichoq bo‘lgan. O‘tovning markazida o‘choq
bo‘lgan. Mehmonlar uchun alohida joy ajratilgan bo‘lib , o‘tovning ushbu qismi
to‘ri, o‘tovga kiraverishdagi eshik oldi esa bo‘sag‘a deb yuritilgan.
Oldinlari badavlat qirg‘izlar katta va kichik bo‘lgan bir qancha o‘tovlar
sohiblari bo‘lgan. Ulaming kichiklari “ashkana-uy (oshxona va ombor)”,
Umeyman-uyu (mehmonxona)”, “yerge (to‘y o‘tovi)” va uyiangan o‘g‘illarining
alohida o‘tovlari bo‘lgan. o‘tovning oldi belgili bo‘lganligi bois doimiy ravishda
yangi oila qurilganda yangi o‘tov tiklangan. O ltroq turmush tarziga o‘tilishi bilan
birga tom uylar, ya’ni yog‘och va loysuvoqdan qurilgan xonadonlar ko‘paygan.
Uylarni o‘tovga o‘xshatib qurilgan holatlari bo‘lsa-da, qo‘shni bo‘lgan
o‘zbeklaming ta’siri kuchli edi. Zamonaviy qirg‘izlaming turar-joylari birmuncha
takomillashgan bo‘lib, hozirda ko‘p hollarda pishgan g‘ishtdan ko‘p xonali uylar
qurilmoqda. Uylarda oshxona, mehmonxona va yotoqxonalar mavjud.
Kiyim-kechaklari. Qirg‘izlaming kiyimlari nihoyatda xilma-xil bo‘lib,
o‘ziga xos milliy jihatlari bilan ajralib turadi.
Erkaklarning kiyimi asosan, ishton, ko‘y!ak, to‘n, chopon, bosh kiyimlar va
poyafzaldan iborat. Ko‘ylaklari ochiq ko‘rinishda bo‘lib, bichilishi va tikilishi
jihatdan to‘nga o‘xshaydi. Keyinchalik oldi faqat ko‘kragigacha ochiq tik yoqali
ko‘ylak kiyilgan, bu ko‘rinish qozoq tatarlarining ko‘ylagini eslatadi. Ko‘pgina
qirg‘iz erkaklari boshida oppoq namat telpagini ko‘rish mumkin.
Erkaklaming ishtoni charmdan tikilgan bo‘lib, uning turli qismlari har xil
nom bilan atalgan: chalbar, qanday, jargaq shim.
Qirg‘izlaming milliy an’analari asosan, ayollar kiyimkechaklarida yaxshi
saqlanib kelmoqda. Hozirgi ayollar ko‘ylagi (ko‘ynak) bichimi bo‘yicha

avvalgilardan keskin farq qiladi: ancha kalta, ochiq, ba’zan esa tik yoqali, burma,
ko‘proq, qizil, pushti rangli gazlamalardan tikiladi. Ko‘ylak ustidan turli xil gul va
bezaklar solib tikilgan o‘ngur kiyiladi.
Xotin-qizlar albatta, nimcha va kamzul (poyjen, kamzur, ba’zi yerlarda
kiyamzur deb ham ataladi) kiygan. Ushbu kiyim yoqasiz, o‘mizi keng yoki tik
yoqali qilib tikiladi, ayrim hollarda kumush tugmachalar qadaladi.
Qirg‘iziston tog‘li o‘lka bo‘lganligi sababli ko‘p hududlarning iqlimi va
tabiati ancha salqin bo‘ladi. Shuning uchun qishin-yozin issiqroq kiyinib
yurishlariga to‘g‘ri kelgan. Ko‘pincha duxoba paltoda yuriladi.
Qirg‘iz ayollari bosh kiyim sifatida odatda, yorqin, rangdor chit ro‘mol,
bayram kunlari esa shohi ro‘mol o‘raydi. Ko‘pchilik yosh juvonlar, ayniqsa, qizlar
do‘ppi kiyadi. Qirq kokil qilib sochlarini o‘rish hozir ancha urfdan qolgan.
Ko‘pincha sochlarini qo‘sh kokil qilib o‘rib, ustidan do‘ppi kiyadilar. Qizlaming
eng sevimli bosh kiyimi ikki cheti mo‘ynali telpakdir. Bunday telpakning uchiga
chiroyli qush patlarini bog‘ich bilan tikib qo‘yiladi 12
.
Ko‘pincha qirg‘iz ayollari quloqchin kiyadi va uning tashqi ko‘rinishi hamda
bezagi bilan bir-biridan farq qiladi. Qirg‘izistonning shimoliy tumanlarida ayollar
quloqchinini takiya kop, g ‘arbiy va janubiy tumanlar, jumladan, o‘sh viloyati
atroflarida esa chachqop nomi bilan ataydi. Takiya qopning orqasi yelkaga osilib
turadi, qop ustidan yupqa oq mato yoki dokadan salla (elechik) o‘raladi.
Quloqchining ikki tomoniga sochpopuk osiladi.
Ayollar kiyimining noyob elemetlaridan biri tugma qadalmaydigan yubka -
“beldemchi” va bosh kiyim “elechek” hisoblangan, uni asosan, keksa ayollar
kiygan.
Issiqko‘1, Chuy va Tangritog‘ atroflarida yashaydigan qirg‘iz qizlari sallani
o‘rama ko‘rinishda o‘raydi. Sallaning uchi chap tomondan o‘rama ichiga qistirib
qo‘yiladi. Talas vodiysi va O‘sh viloyatning shimoliy tumanlarida sallaning iloq
turi keng tarqalgan (yumaloq yoki yalpoq ko‘rinishda bo‘ladi).
12
Дониёров А. Х. Этнографические исследования в Узбекистане в ХХ веке. - Ташкент, 2005.

Ayrim hollarda salla ustidan duriya, ya’ni chiroyli ro‘mol tashlab olinadi.
Ba’zi joylarda naqshdor hoshiya va kumush taqinchoqlar (tanga, maijon hamda
dur) bilan bezaladi. Ushbu odatni ko‘proq ichkilik guruhiga kiruvchi qirgliz
qizlarda uchratish mumkin.
Qirg‘iz ayollari, xususan, janubiy tumanlaridan yashaydigan xotin-qizlar
ko‘ylak ustidan belga taxlangan guidon ro‘mol yoki keng tasma (beldik) yoki
bezkur bog‘lab oladi. Qirg‘izlaming oyoq kiyimlari orasida echki tivitidan
ishlangan namat etik keng tarqalgan. Ularning namat etikdan tashqari choqoy deb
ataladigan pastak etigi ham bor. Keksalar poshnasiz massi (maxsi)ni kalish bilan
kiyib yuradi. Etik va maxsining ichidan namat paypoq hamda guldor jorob
kiyadilar.
Milliy taomlari. Qirg‘izlar mavsumga qarab xilma-xil tartibda
ovqatlanishga odatlangan, lekin taomlaming turlari unchalik ko‘p emas. Qadimda
ko‘pincha un va donning yetishmasligi sababli asosan, sut va go‘sht mahsulotlari
bilan tirikchilik qilingan. Kun issiq kezlari asosan, sut va sut mahsulotlari, qishda
esa un, don, shuningdek, pishloq, sariyog‘ va sho‘rtak suzma iste’mol qilingan.
Qirg‘izlarda mehmonga alohida hurmat ko‘rsatiladi. Boshqa turkiy xalqlarda
bo‘lgani singari qirg‘izlarda ham mehmonni hurmati uchun qo‘y so‘yilib, qo‘noq
osh tayyorlanadi. Qo‘noq osh tarzida qo‘yning tanasi qozonga solib pishiriladi va
eng shirin joyi mehmonga tortiq qilinadi.
Ko‘pchilikning kundalik taomi har xil suyuq oshlardan iborat bo‘lgan.
Qirg‘iz tili bilan ifodalaganda, maqsim bilan jarm a ichilgan. Maqsim - suli talqoni
yoki tuyilgan а rp а unidan tayyorlansa, jarma pishirish uchun esa а rp а yoki
bug‘doyni yog‘och kelida qaynab turgan suvga solingan. Atala sovuganidan keyin
ozgina solod, ya’ni ko‘kat va un qo‘shilgan.
Oshqovoqdan sho‘rva va chuchvara pishirilgan yoki o‘zini qaynatib dimlat)
istemol qilingan. Tandirda non yopilib, buursoq pishirilgan, kurd (suzma), pishloq
tayyorlangan. Kul qo‘rida kumuch, choymo tokoch, jupqa, non, qattama (qatlama),
toytokoch, quymoq, kesma osh, sirguruch va boshqa taomlar pishirilgan. Sho‘rva,

beshbarmoq, quuroq, quurma, kuygan o‘pka, olobo va kulchatoy taomlari ham
sevib iste’mol qilingan. So‘nggi vaqtiarda jarkop, manti va lag‘mon pishirish keng
tarqalmoqda.
Oila va ma’naviy madaniyati . Qirg‘izlarda yaqin-yaqingacha o‘zida
patriarxal an’analarning ba’zi qirralarini saqlab qolgan alohida (kichik) oila
hukmron hisoblangan. Qirg‘izlarda oilaning asosini oila boshligi, xotini va
farzandlari, ba’zan esa ota-ona tashkil etgan. Nikoh tuzish sovchilikdan
boshlangan. Shu bilan birgalikda beshikkerti, bola tug‘ilishi bilan yoki
tug‘ilmasidan unashtirib qo‘yilishi bilan bog‘liq urf-odatlar mavjud bo‘lgan.
Shuningdek, ushbu xalq vakillari orasida levirat va sororat ham keng tarqalgan.
Ba’zan opa-singillar yoki qarindoshlar o‘rtasida qalin toMamasdan almashtirish
hollari ham bo‘lgan. Qizlar o‘z roziligi bilan o‘g‘irlangan, lekin qiz o‘g‘irlash bilan
kuyov qalin to‘lashdan ozod bo‘lmagan. Qalin miqdori turli xil bo‘lib, kuyov
tomonning iqtisodiy holatiga bog‘liq edi. Qalin asosan, chorva hayvonlari bilan
to‘langan, keyinroq esa kiyim va sep buyumlari bilan o‘mi qoplangan.
Qirg‘izlarda qizlar 13-15 yoshda turmushga berilgan. O‘tmishda ota urug‘i
tomonidan yetti pushtigacha yaqin boim agan qarindoshligi bor oiladan xotinlikka
olingan bo‘lib, keyinchalik ushbu udumga amal qilinmay qo‘ydi.
Xullas, oila ko‘p hollarda patriarxal tartiblar asosiga qurilgan. Oila boshlig‘i
oiladagi barcha holatlar va hatto farzandlaming taqdirini ham hal qilgan: Oiladagi
barcha yumushlar: bola tarbiyasi, hayvonlarga qarash, kiyim tikish va boshqa
mayda-chuyda ishlar ayollaming zimmasiga yuklangan.
Agarda, o‘tmishga yanada teranroq nazar tashlansa, ayollaming jamiyatdagi
ro’l i boshqacharoq namoyon bo‘ladi.
Chunonchi, qirg‘iz xalq dostoni bo‘lgan “Manas”da o‘z eriga hatto qiyin
harbiy ishlarda ham ko‘maklashgan jasoratli ayollar timsoli saqlanib qolgan
(masalan, Manasning xotini qiyofasida) 13
.
13
Аширов А., Атаджанов Ш. Этнология. Ўқув қўлланма. Тошкент, 2007.

Xalq ijodiyoti. Qirg‘iz xalqi o‘z tarixi davomida ajdodlardan avlodlarga
o‘tib kelayotgan xalq ijodiyoti va madaniyati bilan bog‘liq bo‘lgan xazinani
bugungi kungacha saqlab kelmoqda. Qirg‘iz xalq og‘zaki ijodiyoti xalqning ko‘p
asrlik yorqin tarixiy taqdiri va madaniyati, tabiatan shoirona qarashlari, ozodlikka
intiluvchi va mardlik kabi xislatlarini ifodalagan.
Xalq ijodiyoti orqali qirg‘iz xalqining qahramonliklari va go‘zal romantik
kechinmalari yoritib berilgan. Chunonchi, “Manas” dostoni qirg‘iz xalqining durru
gavharidir.
“Manas” misoli bir epik asar bo‘lib, dastlab XLX-asming 50-yillarida
Cho‘qon Valixonov tomonidan yozib olingan, lekin rus tiliga faqat 1904-yilda
tarjima qilinib, nashr etilgan. “Manas”ning qisqartirilgan varianti akademik V. V.
Radiov tomonidan nemis tilida chop etilgan. “Manas” xalq orasida yuksak poetik
esdalik sifatida nafaqat xotira tufayli, shu bilan birga xalq orasida mashhur
boiganligi sababli ham hozirgi vaqtgacha saqlanib qolgan. “Manas” eposi qirg‘iz
folklorining barcha janrlarini o‘z ichiga qamrab olgan, ya’ni afsona, qo‘shiq, ertak,
aytishuv va masallardan iborat edi. “Manas”ning xalq ichida keng tarqalishida
irchilarning ro’l i katta bo‘lib, ular dostonni mashhur bo‘limlarini aytib, keng
tarqatgan.
“Manas”da asosiy 9 ta qo‘shiqlar uziviyligi ko‘rish mumkin: Manasning
tug‘ilishi va bolalik yillari, Manasni xon sifatida tanilishi, Manasni Qoshg‘ar
xonligiga qarshi birinchi yurishi, mintaqa hududlariga yurishidan iborat. Doston
Xitoy poytaxti (Beypin)ga yurish va Talas vodiysida Manasning o‘limi bilan
yakunlanadi.
Manasning qimmati shundaki, unda tarixiy, etnologik, geografik va boshqa
ma’lumotlami o‘z ichiga olganligi sababli qirg‘iz xalqi hayotining qomusi deb ham
atash mumkin. Dostonda juda katta ijtimoiy-maishiy hayotga doir ma’lumotlar:
to‘ylaring tavsifi, dafn marosimlari, xalq o‘yinlari va mashg‘ulotlari o‘rin olgan.
Shu boisdan ham “Manas” qirg‘iz xalqining tarixi va etnografiyasiga oid bebaho
manbadir. Qolaversa, ushbu doston o‘ziga xosligi bois dunyodagi eng uzun epos

sifatida Ginnesning “Rekordlar kitobi” va 2013-yil YUNESKOning nomoddiy
madaniy merosi ro‘yxatiga kiritilgan.
XULOSA
Farg‘ona vodiysi qadim zamonlardan beri o‘zining tabiiy boyliklari,
unumdor yerlari, suv manbalari, qulay iqlimi va strategik joylashuvi bilan ajralib
turgan muhim mintaqalardan biri hisoblanadi. Mazkur hududda ming yillar
davomida turli etnoslar, jumladan o‘zbek va qirg‘iz xalqlari yashab kelgan va ular
bu yerdagi tabiiy sharoitga mos ravishda o‘ziga xos xo‘jalik tizimini

shakllantirganlar. Ushbu kurs ishida Farg‘ona vodiysida yashovchi o‘zbek va
qirg‘izlarning an’anaviy xo‘jalik tarmoqlari, ularning tarixiy shakllanish jarayoni,
hududiy tarqalishi, o‘zaro ta’siri va madaniy ahamiyati keng qamrovli tahlil
qilindi.
Avvalo, o‘zbek va qirg‘iz xalqlari tomonidan yuritilgan xo‘jalik
faoliyatining asosiy tarmoqlari bo‘lgan dehqonchilik, chorvachilik, bog‘dorchilik,
hunarmandchilik va savdo alohida o‘rganildi. O‘zbeklar asosan sug‘orma
dehqonchilikni rivojlantirgan bo‘lib, bu orqali paxta, g‘alla, sabzavot, poliz
ekinlari va mevali bog‘lar yetishtirishda katta tajriba to‘plaganlar. Ayniqsa, suvni
tejab foydalanish, ariqlar qazish, suv inshootlari qurish orqali erni samarali
o‘zlashtirish borasida ilg‘or uslublarni amalda qo‘llashgan.
Qirg‘izlar esa ko‘proq yarim ko‘chmanchi hayot tarziga asoslangan
chorvachilik xo‘jaligini rivojlantirgan. Ular yil fasllariga qarab yaylovlarni
almashtirib, mol, qo‘y, ot va echkilar boqish bilan shug‘ullanganlar. Tog‘li
hududlarda chorvachilik bilan shug‘ullanish nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy-
madaniy hayotning muhim jihatiga aylangan. Qirg‘izlarning turmush tarzi, uy-joy
qurilishi (masalan, o‘tovlar), oziq-ovqat saqlash va tayyorlash uslublari bevosita
ularning chorvachilik bilan bog‘liq bo‘lganligidan dalolat beradi.
Shu bilan birga, o‘zbeklar orasida hunarmandchilik keng rivojlangan bo‘lib,
bu soha ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotda muhim ro’l o‘ynagan. Zargarlik,
kulolchilik, temirchilik, to‘quvchilik, pichoqsozlik va boshqa kasblar yirik
shaharlarda va qishloqlarda yuqori darajada bo‘lgan. Hunarmandlar orasida usta-
shogird an’analari rivojlangan, har bir kasbning o‘z maktabi va urf-odatlari mavjud
bo‘lgan. Qirg‘izlar esa yog‘ochdan ishlov berish, kiyim-kechak tikish, charm
buyumlar tayyorlash, gilam to‘qish kabi amaliy faoliyatlarda o‘z an’analari bilan
ajralib turishgan.
Ijtimoiy-iqtisodiy aloqalar ham mazkur xalqlar o‘rtasida mustahkam bo‘lib,
ular ko‘pincha o‘z xo‘jalik tarmoqlari orqali bir-birini to‘ldirib turgan.
O‘zbeklarning sug‘orma dehqonchiligi orqali hosil bo‘lgan ortiqcha oziq-ovqat va

hunarmandchilik mahsulotlari qirg‘izlar bilan chorva mollari, sut mahsulotlari va
boshqa tovarlar evaziga ayirboshlangan. Bu holat mintaqadagi iqtisodiy
barqarorlikni saqlashda va madaniy aloqalarni mustahkamlashda muhim ro’l
o‘ynagan.
Kurs ishida, shuningdek, an’anaviy xo‘jalik tizimining madaniy va ijtimoiy
ro’l iga ham e’tibor qaratildi. Mehnat taqsimoti, urf-odatlar, oila tuzilmasi, mehnat
quro’l lari va mavsumiy ishlar bu xalqlarning an’anaviy hayot tarzini
shakllantirgan. Ularning tabiat bilan uyg‘un hayot kechirishga bo‘lgan intilishi,
ekologik muvozanatni saqlashdagi qadriyatlari zamonaviy davr uchun ham dolzarb
ahamiyat kasb etadi.
Yakuniy xulosa sifatida ta’kidlash joizki, Farg‘ona vodiysi o‘zbek va qirg‘iz
xalqlari tomonidan yuritilgan an’anaviy xo‘jalik tizimi – bu nafaqat iqtisodiy
faoliyat, balki ko‘p asrlik tarixiy tajriba, madaniy meros va hayot falsafasining
mujassam namunasidir. Bugungi kunda bu an’analar ayrim jihatlari bilan saqlanib
qolgan bo‘lsa-da, ularni chuqur o‘rganish, ilmiy asosda tahlil qilish va zamonaviy
sharoitda moslashtirish muhim vazifalardan biridir. Shu sababli, mazkur mavzu
nafaqat tarixchilar, balki etnologlar, iqtisodchilar, madaniyatshunoslar uchun ham
dolzarb ilmiy-amaliy ahamiyatga ega.
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Prezident asarlari
I.1. Мирзиёев Ш . М . Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз
билан бирга қурамиз . Тошкент : Ўзбекистон , 2017.

II.2. Мирзиёев Ш . М . Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом
эттириб , янги тараккиёт боскичига кўтарамиз . 1- ж . – Тошкент :
Ўзбекистон , 2017. – 542 б .
II.3. Мирзиёев Ш . М . Халқимизнинг розилиги бизнинг фаолиятимизга
берилган энг асосий баҳодир . 2- ж . Тошкент : Ўзбекистон , 2018. – 508 б .
II.4. " Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича
Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида " ги Ўзбекистон Республикаси
Президентининг Фармони . Тошкент : Адолат , 2017. – 112 б .
II.5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг " Миллатлараро
муносабатлар соҳасида Ўзбекистон Республикасининг давлат сиёсати
концепцияси тўғрисида " ги Фармони // Халқ сўзи . 2019 йил 16 январь .
II.6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг " Ўзбекистон
Республикасида миллий маданиятни янада ривожлантириш концепцияси
тўғрисида " ги Қарори // Халқ сўзи . 2018 йил 29 ноябрь .
II. Foydalanilgan adabiyotlar
I .1. Абашин С. Н. Население Ферганской долины (к становлению
этнографической номенклатуры в конце ХІХ — начале ХХ вв.). – М.,
2004.
I .2. Абашин С. Н. Ферганская долина: этничность, этнические процесс и
этнические конфликты. М., 2011.
I .3. Абдураҳмонов Ғ. Ўзбек халқи ва унинг шаклланиши ҳақида. Тошкент,
1999.
I .4. Абдуллаев Т., Хасанов С. Одежды узбеков (ХІХ-ХХ вв). Ташкент,
1978.
I .5. Абдуллаев У. С. Фарғона вилоятида этнослараро жараёнлар. Тошкент,
2005.
I .6. Абдуллаев У. С., Валихонова Г. К. Фаргона водийси аҳолиси этник
тарихининг шаклланиши ва этномаданий муносабатлар тарихи. Тошкент,
2016.

I .7. Абиров В. Э. Янги авлод кадрларининг ўзбек халки этногенези ва
этник тарихи масаласини ўрганиш зарурати / "Янгиланаётган
Ўзбекистонга янги авлод кадрлари". "Умид" жамғармаси
битирувчиларининг биринчи Халқаро конференцияси материаллари.
Тошкент, 2020.
I .8. Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. Тошкент: Шарқ, 2000.
Алихон Аман. Миграция населения Узбекистан (1980-1990). Ташкент,
2000.
I .9. Арифханова 3. Х. Современная жизнь традиционной махалле
Ташкента. - Ташкент, 2000.
I .10. Аскаров А. А. Новые подходы к проблеме этногенеза тюркоязычных
народов Центральной Азии / Тезисы докл. Независимость и история:
новые подходы к изучению истории Узбекистана. Ташкент, 1997.
I .11. Аскаров А. Ўзбекистон тарихи (Энг қадимги даврлардан эрамизнинг
асригача). – Тошкент: Ўқитувчи, 1994.Ѵ
I .12. Аскаров А. А. Ўзбек халки этногенези ва этник тарихининг баъзи бир
назарий ва илмий-методологик асослари // Ўзбекистон тарихи. - 2002. -
№4. - Б. 54-60.
I .13. Асқаров А. А., Аҳмедов Б. А. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи //
Ўзбекистон овози. 1994 йил 20 январь .
Internet saytlari
I.1. https://www.wilsoncenter.org/program/cold-war-international-history-
project
I.2. https://nsarchive.gwu.edu/coldwar
I.3. https://archives.history.ac.uk/history-in-focus/cold/websites.html
I.4. https://www.wilsoncenter.org/cold-war-archives-research-cwar-institute
I.5. https://www.open.edu/openlearn/history-the-arts/history/origins-the-cold-
war

FARG‘ONA VODIYSI O‘ZBEK VA QIRG‘IZLARINING AN’ANAVIY XO‘JALIGI kurs ishi

Sotib olish