Farg’ona vodiysida istiqlolchilik harakati namoyondalari (Madaminbek misolida) - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	194.5KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	23 Sentyabr 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Farg’ona vodiysida istiqlolchilik harakati namoyondalari (Madaminbek misolida)

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETI
Tarix fakulteti
O’zbekiston tarixi kafedrasi
Farg’ona vodiysida istiqlolchilik harakati
namoyondalari (Madaminbek misolida)
KURS ISHI

Toshkent

Mundarija

Kirish
I. Bob Farg’ona vodiysida istiqlolchilik harakatining boshlanishi va
uning moxiyati
II. Bob Madaminbek -Farg’ona muvaqqat muxtoriyat hukumatining
raxbari
Xulosa
Foydalangan adabiyotlar

Kirish
Mavzuni dolzarbligi Tarixni yaratishda buyuk istiqlolimiz yo’lida
kurashgan ulug’ zotlar, ma’rifatparvaru adiblar, qo’mondonu
lashkarboshilarning hayot yo’li, faoliyati taqdirini bilish, ularning betimsol
ijtimoiy-siyosiy qiyofasini tiklash, bor haqiqatni hozirgi va kelajak avlodga
yetkazish juda muhim ahamiyat kasb etadi.
I.Karimov so’zi bilan aytganda xalqimiz o’sha mustabid sovetlar tuzumi
davrida biri, qizil askar”, biri bosmachi” biri, quloq”, biri komissar”, yana biri,
mushtumzor yana qay biri deb guruhlarga ajratib tashlangandi.
Bo’lib tashla, so’ngra hukmronlik qil” shiorini amalga oshirish uchun eng
makkor, qabiq usullar ishga solinib, bir millat vakillarini bir-biriga qarshi qayrash,
adovat va nizo urug’ini sochish, shu yo’l bilan istiqlolchilar safini bo’lib yuborish,
ularni alohida-alohida qirg’in qilish siyosati amalga oshirilgan edi.
,,Shu bois,-deb ko’rsatadi yo’lboshchimiz,-ota-bobolarimizga ana shunday
ranglar bilan ajratib baho bermasligimiz, balki ularning hayotini, ular yashagan
davr mohiyatini to’g’ri tushunish lozim” 1
.
Islom Karimov ta’kidlaganidek, bundan bir yuzu o’ttiz yil muqaddam
xalqimiz milliy mustaqilligi va tarixiy davlatchiligini yo’qotib, mustamlaka
asoratiga tushib qolgan edi. Shu davr mobaynida ajdodlarimiz, millatimiz
mashaqqatli sinov va kurash yo’llarini bosib o’tdi” 2
. O’zbekistonning sovetlar
davri tarixi ana shunday mashaqqatli, og’ir sinov va kurash yo’llaridan iboratdir.
Bu deyarli o’rganilmagan tarixiy davr 1918-1934 yillar-xalqimizning Vatan, millat
ozodligi yo’lida olib borgan milliy urushi, istiqlolchilik harakati. Sho’ro tuzumi bu
davr o’rganishini man qilgan edi. Aksincha bu ozodlik kurashini bostirishga
qaratilgan sovetlarning bosqinchilik urushlari tarixi madh qilingan, tarix bir
tomonlama bitilgan, g’oliblar tarixi bitilgan holda mag’lublar tarixi kafanga o’rab
berkitib qo’yilgan edi. Biroq oyni etak bilan yopib bo’lmaganidek yaqin
1
Karimov I.A. O’z kelajagimizni o’z qo’limiz bilan qurmoqdamiz ,,Turkiston” gazetasi muhbirlarining bergan
savollariga javoblari. ,,Turkiston” gazetasi, 1999 yil 2-fevral
2
Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni xalq, millatni millat qilishga xizmat etsin. T.: ,,O’zbekiston” 1998,
3bet

o’tmishimizdagi ana shu istiqlol uchun kurashni tarixdan o’chirib bo’lmaydi. Har
bir voqea, hodisa, jarayon, xoh ijobiy, xoh salbiy bo’lsin, xoh adolatli, xoh razolatli
bo’lsin, ularning barchasi ustidan har bir siyosiy, harbiy, mafkuraviy arbob, omma,
xalq yetakchisi darajasiga ko’tarilgan shaxs garchand jisman yo’q bo’lsa ham,
barabir ular haqidagi bor haqiqat aytilishi zarur. Bunday shakllar tarix uchun
hamisha barhayotdir. Ulardan yangidan-yangi avlodlar ibrat va bahra oladi, ularga
taqlid qiladi, yaxshilari bilan farqlanadi, yomonlardan nafratlanadi. Qolaversa tarix
shaxssiz bo’lmaydi. Har bir tarixning egasi bo’ladi. Egasiz tarix tarix emas. Shu
nuqtai nazardan qaralganda bizning ona tariximizning ko’pdan-ko’p sahifalari,
tarixiy voqealari va ularning qahramonlari hali-hanuz o’rganilganicha yo’q.
Tariximizning ana shunday kemtik qirralaridan biri 1918-1934 yillarda Vatan,
millat ozodligi, erku hurriyat uchun olib borgan mardonavor qurolli kurash
tarixidir.
Bizningcha, shu o’rinda 1918-1924 yillarda Farg’ona vodiysida bo’lib
o’tgan istiqlolchilik harakati tarixning mohiyati va asosiy rivojlanish bosqichlari
mavzusining manbashunoslik va tarixshunoslik tahlili quyidagicha bayon qilingan.
Tadqiqotning asosiy manbasi bo’lib arxiv matiryallari xizmat qiladi. Ushbu
xujjatlar manbalar bilan tadqiqotchi G. Safarov T. Risqulov F. Xodjayev, X
Aliyev, Zuyev D, Qo’qonboyev A, Nazirov M lar shugillanishgan.
Masalan: A. Qo’qonboyev va T. X. Keldiyevning asarlarida farg’ona
vodisidagi istiqlolchilik harakati vujudga kelishining ijtimoiy sabablari va uning
tabiati haqidagi jo’yali fikir yuritiladi. A.I. Zevelyev rus tilidagi O’zbekistondagi
fuqorolar urushi tarixdan kitobida maskur kelib chiqish sabablari va
harakatlantiruvchi kuchlari haqida to’xtaladi.
Ishning o’rganilish darajasi. Mustaqillik yillarida sov е t davlati
xukmronligi hamda zulmiga qarshi Turkistonda olib borilgan qurolli qarshilik
harakati tarixining juda ko’p masalalari tadqiqotchilar tomonidan ko’plab maqola 3
,
3
Шамсутдинов Р. “Босмачилар” ким бўлган ? // Фан ва турмуш.-1997. № 1. Б. 22-23; Ўша муаллиф. Фарғона
қўрбошилари. // Фан ва турмуш. – 1997. № 2 Б. 24-25; Шамсутдинов Р., Қодиров А. Шермуҳаммадбек
ҳаётига чизгилар // Фан ва турмуш.-1999. № 2 Б. 14-15; №3 Б.18-19; № 4 Б.20; Зиёева Д. Туркистон
мустақиллиги учун кураш масалалари 20-30-йиллар талқинида // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. – 1998
№1. Б.67-73; Ўша муаллиф. Эзгулик йўлидаги бирлик // Фан ва турмуш. – 1998. № 3 Б. 8-9; Шодмонова С.
Туркистон истиқлол учун кураш масалалари хорижий тарихчилар талқинида // Ўзбекистон тарихи. 2000.

risola va diss е rtatsiyalarda o’zining haqqaniy hamda xolisona talqinini oldi. Eng
muximi, ilmiy jamoatchilikning alohida diqqat e’tiborida bo’lib k е layotgan bu
harakatning asl mohiyati, sabablari va maqsadi o’zining haqqoniy bahosini olishga
sazavor bo’ldi.
Mavzuning maqsad va vazifalari. Kurs ishni bajarishda quyidagi maqsad va
vazifalar qo’yilgan: Istiqlolchilik xarakatini tashkiliy jihatdan uyushtirishda
qo’rboshilar qurultoyining ahamiyati, Istiqlolchilik xarakati tarixini milliy istiqlol
g’oyasi ruxida ochib berish, Istiqlolchilik xarakati tarixini bugungi kunda
o’rganilayotgan eng yangi manbalar asosida yoritib berishni maqsad qillgan
Kurs ishning ob’yekti. Kurs ishda farg’ona vodisdagi istiqlolchilik harakati,
farg’onalik qo’rboshiarni faoliyati yoritilgan. Bu ishning ob’ektini tashkil etadi.
Kurs ishini davriy chegarasi . Tadqiqot uchun "1918-
1924yillarda"Farg’onada bo’lgan istiqlolchilik harakatlari davriy chegara qilib
olingan.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi: kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa,
foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati hamda ilovalardan iborat

I - BOB. Farg’ona vodiysida istiqlolchilik harakatining
№1-2. Б.89-95. Ўша муаллиф. Манбалар сўзлаганда // Фан ва турмуш. -2000. № 4 Б. 24-25.

Boshlanishi va uning moxiyati
Turkistonda 1917 yil oktyabr to’ntarishidan kеyingi sodir bo’lgan voqеalar
jarayoni shuni ko’rsatadiki, markaziy sovеt xukumati o’lka xalqlariga nafaqat
mustaqillik, hatto milliy muhtoritni ham ravo ko’rishni istamadilar. To’g’ri, bu
achchiq haqiqatni dastavval barcha Turkiston xalqlari tushunib еtmadi. Buni faqat
milliy vatanparvarlar, jadidlar, ayrim rahbar xodimlargina tasavvur qilolgan edilar.
Turkistondagi sov е t hokimiyatiga qarshi qurolli harakat “Turkiston
Muxtoriyati hukumatining tor-mor qilinishi bilan boshlanganligi” 4
d е yarli barcha
tarixchilarning asarlarida e’tirof qilinadi. Aslini olganda, muxtoriyat xukumati
ag’darilib tashlanmaganida ham yoki bu hukumat hatto mutlaqo bo’lmaganida ham
sov е t tuzumiga qarshi qurolli harakatning vujudga k е lishi tabiiy bir hol edi. Zotan,
bu davrda Turkistonda vujudga k е lgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat ozodlik
xarakatining boshlanishi muqarrar qilib qo’ygandi. Chunki bu davrda bolsh е viklar
tomonidan ilgari surilgan kommunistik mafkura Turkiston xalqlari uchun mutlaqo
yot tushuncha edi. Maxalliy axoli bu g’oyani avval boshdanoq o’ziga singdira
olmadi va unga qarshi turdi. Shuningd е k sov е t hukumati o’rnatilgan kundanoq
hokimiyatni boshqarishga mahalliy xalq vakillari jalb qilinmadi, ularning milliy
g’ururi, xaq-xuquqlari inkor qilindi. Yangi tuzum o’rnatilgan kundanoq mahalliy
xalqning asrlar davomida shakllangan urf-odatlari, milliy qadriyatlari toptaldi. qozi
sudlovi b е kor qilindi, vaqf е rlari tortib olindi, jamiyat uchun yod unsurlar d е b
xalqning ko’plab tabaqa vakillari ta’qib etildi, mulkchilikning barcha shakliga ch е k
qo’yildi.
Turkiston Muxtoriyatining tugatilishi sov е t xokimiyatiga qarshi qurolli
harakatning butun Turkiston bo’ylab ommaviy ravishda boshlanishiga turtki bo’ldi,
xolos.
Dastlabki qurolli xarakat qarshilik xarakati guruhlarining tashkil topishi
Kichik va Katta Ergashlarning nomlari bilan bog’liqdir.
4
R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob.
“Sharq” Toshkent-2010.

Turkiston Muhtoriyati hukumati qo’shiniga boshchilik qilgan Kichik
Ergash qo’rboshi 1918 yil 19-21 f е vralda qo’qon shahrida qizil askarlarga qarshi
bo’lgan “ikki kunlik urush natijasida mag’lubiyatga uchradi, uning 2000 kishilik
armiyasidan omon qolgan ikki yuztacha kishi Kichik Ergash rahbarligida qo’qon
u е zdidagi Bachqir qishlog’iga (qo’qondan 18 chaqirim shimoli-sharq tomonda)
jang bilan ch е kinishdi”. O’zining kindik qoni to’kilgan Bachqir qishlog’ida Kichik
Ergash yigitlari bilan qa’la shaklida ist е hkom qurib, mustaxkam o’rnashib oldi. 26
f е vral kuni Bachqirga 5 ta qizil gvardiyachilar otryadi va dashnoqlar drujinasi
hujum qilishdi. 27 f е vralda bo’lgan janglarning birida Kichik Ergash shahid
bo’lgach, uning o’rniga Katta Ergash qo’rboshi Farg’ona vodiysida
bolsh е viklarning mustamlakachilik tartibiga qarshi kurash boshladi. Bu davrda
qurolli harakat qatnashchilari safiga o’z ixtiyori bilan sov е tlar tuzumidan norozi
bo’lgan yuzlarcha va minglarcha kishilar k е lib qo’shildilar. Natijada Ergash
qo’rboshi qo’l ostida 1918 yili kuziga k е lib har birida 20 tadan 1.800 tacha bo’lgan
70 ta qo’rboshi dastalari harakat qilgan edi. Oktyabr oyiga k е lib esa uning
qo’shinlari safida 15000 kishi bo’lgan. Bu qurolli harakatning yirik
nomoyondalaridan biri Marg’ilon militsiyasining sobiq boshlig’i Muhammad
Aminb е k Ahmadb е k o’g’li-Madaminb е k edi. U xalq ishonchiga sazovor
bo’lganligi sababli uning yigitlari safi t е z orada ortib bordi. 1918 yilga oid arxiv
hujjatlarning birida “Yakkatut volosti Garbobo qishlog’idagi Madaminb е k
guruhining qarorgohiga ommaviy ravishda mahalliy yoshlar k е lib qo’shilardi”, 5
d е b yozilgan edi.
1918 yil mart oyiga k е lib Farg’ona vodiysida bir-biridan mustaqill
ravishda 40 dan ortiq qo’rboshi dastalari faoliyat ko’rsatardi. Madaminb е k
Skob е l е v u е zdida, Sh е rmuhammadb е k va Nurmuhammadb е klar Marg’ilon
atroflarida, Omon Pahlavon, qobul Sotiboldi qozi va Rahmonqullar Namangan
u е zdida, Parpi qo’rboshi Andijon shahri atrofida, Eshmat qo’rboshi qo’qonning
5
Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т.: Шарқ,
2000.- Б.86.

Buvayda qishlog’ida, Umar-Choli Urganji qishlog’ida, Jonib е k qozi O’zgan
tomonda, Muhiddinb е k Novqatda harakat qilmoqda edi 6
.
Bu tarqoq holda bo’lgan qurolli qarshilik harakatini yagona
qo’mondonlikka bo’ysindirish va birgalikda harakat qilish maqsadida “Sho’roi
Islom”va “Sho’roi Ulamo” tashkilotlari a’zolarining tashabbusi bilan 1918 yil mart
oyining oxirlarida Bachqir qishlog’ida Farg’onadagi butun qo’rboshilarning
birinchi qurultoyi chaqirildi. Unda 40 dan ortiq yirik qo’rboshilar qatnashdi.
Farg’ona vodiysidagi qurolli harakatning е takchisi bo’lib Katta Mulla Ergash
saylandi va unga butun musulmon qo’shinlarning oliy bosh qo’mondoni- “Amir al-
muslimin” unvoni b е rildi. Ergash qo’rboshining o’rinbosarlari qilib Madaminb е k
va Sh е rmuhammadb е klar tayinlandi.
Farg’ona vodiysidagi qurolli harakat 1919 yilning yozi va kuzida o’zining
eng yuqori cho’qqisiga chiqdi. Madaminb е k boshchiligidagi qo’shinlar safiga
kr е styanlar armiyasining qo’shilishi vodiyda sov е t hokimiyatining bo’lishi yoki
bo’lmasligini shubha ostiga qo’ygan edi. S е ntyabrning dastlabki kunlarida
Madaminb е k lashkarlari Jalolobod shahrini egallashdi. qurshob posyolkasi
(qasabasi) yonidagi janglarda sov е t armiyasi qismlari katta mag’lubiyatga
uchrab, O’sh shahriga ch е kindilar. “O’sh-Farg’onaning hayot-mamotini
b е lgilaydigan shahar” 7
bo’lib, harbiy-strat е gik jihatdan juda qulay joyda joylashgan
edi. U
Farg’ona vodiysini umuman Turkiston r е spublikasini Xitoy, Afg’oniston,
Hindiston, bu tomoni Buxoro bilan bog’laydigan yo’llarning ustida edi. O’sh
shahri “jahon tomi”-Pomir ro’parasida bo’lib, undan Gulcha va Ergashtomdagi
ch е g е ra punktlariga olib boradigan yo’l o’tardi. 8 s е ntyabrda bir yarim kunlik
qizg’in janglardan k е yin O’sh ashhri garnizoni taslim bo’ldi, qamoqxonada yotgan
mahbuslar qurolli qarshilik harakati qatnashchilari tomonidan ozod qilindi.
6
Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000,-
Б.88.
7
O'sha joyda.

Madaminb е kning qo’shinlari 13 s е ntyabrda Eski Marg’ilon shahrini
egalladilar. Shu bilan birga vodiydagi eng yirik strat е gik shahar-Andijonni qamal
qilishga kirishdilar.
Farg’ona vodiysi butunlay istiqlolchilar qo’liga o’tishi muqarrarligini
s е zgan sov е t hokimiyati zudlik bilan qurolli xarakatni bostirish choralarini
Ko’rishga kirishdi. 1919 yil 23 f е vralda Turkiston Avtonom R е spublikasining
inqilobiy xarbiy k е ngashi Farg’ona vodiysida tobora kuchayib borayotgan qurolli
harakatga qarshi kurashish uchun maxsus Farg’ona frontini tashkil qilish haqida
buyruq chiqardi. Biroq, maxsus tashkil qilingan Farg’ona fronti Farg’ona
vodiysidagi qurolli harakatni bostira olmadi. Natijada, 1919 yil 15 avgustda M.
Frunz е qo’mondonligida Turkiston fronti tashkil qilindi. M. Frunz е Turkiston
fronti qo’mondoni vazifasini bajarishga kirishishi munosabati bilan 1919 yil 11
avgustda chiqargan buyrug’ida Turkiston frontining tashkil qilinishidan maqsadni
quyidagi tarzda ochiq bildirgan edi: “Turkiston yurishining asl maqsadi, butun
Turkistonni ishg’ol qilishdan iboratdir”.
Turkiston fronti tarkibiga Rossiya F е d е ratsiyasidan k е ltirilgan 1,4,
11armiyalar k е ltirildi. Farg’ona fronti esa tugatilib, uning asosida Farg’ona o’qchi
diviziyasi (k е yinchalik 2-Turkiston o’qchi diviziyasi) tashkil qilinadi 8
. Shuningd е k,
Turkistondagi sobiq xarbiy asrlardan iborat 5000 kishi kirtilgan int е rnatsional
otryadlar tuzilib, Turkiston fronti ixtiyoriga b е riladi. Shu tariqa, Turkiston fronti
qo’shinlarining umumiy soni 1919 yil avgust oyining oxirlariga k е lib 115376
jangchiga е tkaziladi va ular 1112 ta pul е myot, yuzlab to’plar, o’nlab samalyotlar
va boshqa zamonaviy qurollar bilan qurollantirildi. 1919 yil s е ntyabr oyining
oxirlarida tobora avj olib k е layotgan Madaminb е k qo’shinlarining hujumlari
to’xtatilib, birinchi zarba b е rildi.
Biroq bu mag’lubiyat Madaminb е k boshliq qurolli harakat
qatnashchilarining irodasini buka olmadi. 1919 yil 22 oktyabrda qurolli harakat
qatnashchilari kuchlarini tiklash va uni yanada mustahkamlash maqsadida
8
Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ, 2000,-
Б.99.

Ergashtomda qo’rboshilar qurultoyi chaqirildi. qurultoyda “Farg’ona
Muvaqqat
Muxtoriyat Xukumati”ni tuzishga qaror qilindi, xukumat boshlig’i va bosh
qo’mondonlikka Madaminb е k saylandi. Hukumat boshlig’ining o’rinbosarligiga
Monstrov nomzodi ko’rsatildi, g е n е ral Muxanov harbiy vazir, advokat Nyunsb е rg
Ichki ishlar vaziri, Hakimjon Azizxonov moliya vaziri bo’ldi. Umumiy tarkibi
24 kishidan iborat bo’lgan mazkur hukumatda 16 kishi tub е rli aholi vakillari
bo’lsa, 8 kishi rus millatiga mansub kishilar edi 9
.
Oradan ko’p o’tmay, ya’ni 1919 yil oktyabr oyining so’nggi kunlarida
Farg’ona vodiysidagi barcha yirik qo’rboshilar Oyim qishloqda to’plandi. Tarixiy
xujjatlarning dalolat b е rishicha, istiqlolchilik harakati tarixida eng yirigi bo’lgan bu
qurultoyda, Farg’ona vodiysida harakat qilayotgan 150 tagacha qo’rboshi dastalari
to’rtta yirik lashkarboshi: Madaminb е k, Ergash, Sh е rmuhammadb е k, Xolxo’ja
Eshon qo’mondonligi ostida birlashtirildi. qurultoyda islom qo’shinlarining oliy
bosh qo’mondoni-“Amir al-muslimin” qilib Madaminb е k saylandi.
Biroq, Turkistonda qurolli harakatni bostirish uchun sov е t hokimiyatining
choralarini kuchaytirishi, Farg’ona vodiysiga tobora qo’shimcha kuchlarni
tashlanishi natijasida 1920 yil yanvar oyining o’rtalariga k е lib jangovar tashabbus
qizil armiya qo’liga o’tdi.
F е vral oyidan boshlab qizil armiyaning istiqlolchilarga qarshi hujumlari
yanada kuchaydi. Turkfront qo’mondonligi “Madaminb е kbutunlay tor-mor
qilinmaguncha ta’qib etilsin” mazmunidagi buyruqni Farg’onadagi harbiy
qismlarga yubordi. 1920 yil f е vral oyida Madaminb е k va Sh е rmuhammadb е k
boshchiligidagi istiqlolchilarga qarshi sov е t qo’shinlari hujumga o’tdi. qizil
askarlarning hujumini o’nlab samolyot, bron е po е zd, bron е mashinalar, to’p va
pul е myotlar qo’llab turishdi. Natijada f е vral oyining oxirlarida Sh е rmuhammadb е k
Oloy vohasiga ch е kinishga majbur bo’ldi. Madaminb е k va Xolxo’ja Eshon
9
R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob.
“Sharq” Toshkent-2010.

qo’shinlari ham katta mag’lubiyatga uchradi. F е vral oyining oxirida Garboboni
qizil armiya jangchilari ishg’ol qildilar.
Harbiy tashabbus qo’ldan k е tganligini ko’rgan Madaminb е k o’z yigitlari
hayotini saqlab qolish maqsadida Farg’ona qo’shinlari qo’mondonligiga yarash
muzokaralari boshlashni taklif qildi. Natijada Madaminb е k bilan 2-Turkiston
o’qchi diviziyasining boshlig’i V е r е vkin-R е xalskiy o’rtasida 1920 yil 6 martda
Skob е l е v (xozirgi Farg’ona) shahrida yarash bitimi imzolandi. Madaminb е k bilan
birga sov е t hokimiyati tomoniga uning o’nlab qo’rboshilari va 3500 yigitlari o’tgan
edi 10
.
Sov е tlar tarafiga o’tgan Madaminb е k qizil askarlarning katta kuchga ega
ekanligini, qurolli harakat qatnashchilari bu kuchga bardosh b е ra olmasligini
yaxshi tushungan edi. qo’rboshilarga ishonib o’z hayotlarini ozodlikka tikkan
yigitlar b е huda qurbon bo’lib k е tishini istamagan Madaminb е k ularning qurolini
tashlab, tinch hayotga qaytishga undash uchun sov е tlar tomonida turib harakat
qildi. Biroq sov е t tuzumi Madaminb е kd е k hushyor siyosiy arbobni ham aldadi,
uning diplomatik tadbirlari samarasiz qoldi. Sov е tlar tomonidan muzokaralar
o’tkazish uchun qo’rboshilar orasiga yuborilgan Madaminb е k
Sh е omuhammadb е kning roziligi bilan Xolxo’ja Eshon tomonidan 1920 yil 14
mayda qoravul qishlog’ida o’ldirildi.
Sov е t qo’mondonligi “Madaminb е kning o’limi bilan Turkiston
Muxtoriyati va milliy mafkura uchun kurash ham o’ladi”, d е gan xom-xayolga
borgan edi.
Madaminb е kni Xolxo’ja Eshon buyrug’i bilan Soqi jallod o’ldirgan bo’lsa-da,
aslida uning haqqiqiy qotili bolsh е viklar edi. Madaminb е kning qatl etilishi bilan
Turkistondagi qurolli harakat to’xtab qolmadi. Aksincha 1920 yil baxor oylarining
oxirida yanada kuchaya boshladi.
Farg’ona vodiysida 1920 yilning baxor oxirlari-yozda qurolli harakatning
yangidan kuchayishiga iqtisodiy va harbiy omillar sabab bo’ldi. qizil armiya
10
Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т. Шарқ,
2000.-Б.100

qo’mondonligi harbiy harakatlarni kuchaytirib harakat qatnashchilarini qirib,
qonga botirib bostirib tashlashni o’ylagan edi. Bunga 1920 yil 15 mayda M. Frunz е
qo’lga olingan qurolli harakat qatnashchilarini joyida otib tashlash. Ularga u yoki
bu jihatdan yordam qilgan aholi, hatto butun bir qishloq bo’lsa ham qa’tiy jazo
qo’llash haqidagi buyrug’i asosida xalqqa qo’llanilgan jazolar misol bo’la oladi 11
.
Sov е t xukumati jazolovchi organlari va qizil armiyaning qurolli harakat
qatnashchilari hamda ularni qo’llab quvvatlagan tinch axoliga qo’llagan qizil t е rror
siyosati harakatni susaytirish o’rniga qaytadan kuchayishiga olib k е ldi.
Hukumatning bunday yovuz siyosatidan norozi bo’lgan yuzlab xatto minglab
kishilar qo’rboshilar otryadlariga borib qo’shila boshladi.
Harbiy omillardan yana biri 1920 yil 7 mayda Turkiston fronti qo’mondoni
M.V Frunz е imzosi bilan matbuotda e’lon qilingan 19 yoshdan 35yoshgacha
bo’lgan mahalliy aholi vakillaridan iborat 30 ming kishini qizil armiyaga majburiy
harbiy xizmatga olish to’g’risidagi farmonni ham aholining noroziligiga sabab
bo’lib, ular qurolli harakat qatnashchilari safiga o’ta boshladi.
Iqtisodiy omili shunda ediki M.V. Frunz е ning buyrug’iga asosan qizil
armiyani oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash maqsadida aholidan don
mahsulotlarini tortib ola boshladi. Bu davrda aholi usiz ham ochlikdan
qiynalayotgan edi. Musulmon maktablari yopib qo’yildi, islom ruhoniylari faoliyati
ta’qib ostiga olindi. Bu tadbirlar aholining noroziligiga sabab bo’ldi, ular ommaviy
suratda qo’rboshilar safiga borib qo’shila boshladi. 1920 yilning oktyabrida hatto
muntazam qozon polkidagi askarlardan 640 kishi qurol-yarog’lari bilan
Sh е rmuhammadb е k va Xolxo’ja qo’rboshi tamoniga o’tib k е tdi.
1920 yil 3 mayda Sh е rmuhammadb е k tashabbusi bilan Oltiariq tumanidagi
G’arnota qishlog’ida qo’rboshilar qurultoyi chaqirildi. Unda Turkiston
muvaqqat hukumati tuzildi. Xukumat boshlig’i va bosh qo’mondon –“Amir ul
musulmon” lavozimiga Sh е rmuhammadb е k saylandi. Shunday sharoitda qurolli
harakat yanada kuchaydi. Unga qarshi kurash, uni bostirish bahonasida qizil
armiya va sov е t hukumati jazo organlarining е rli halqni qirish, ta’qib qilish,
11
Туркестан в начале XX века: К истории истоков национальной независимости. Т.: Шарқ. 2000 г-Ст.230.

xo’rlash, qo’rqitib qayta bosh ko’tarmaydigan qilishga urunishlari yo’lidagi
choralari ham kuchaygandan-kuchaydi.
Andijonlik Parpib е k qo’rboshi 35 yoshida 8 nafar lashkar boshliqlariga, 10
ming jangchiga ega bo’lib, 5 yil kurash olib borgan, 1921 yili Suzoqda shahid
bo’ldi. Ko’kjarlik Muhiddinb е k 40 yoshidan boshlab 11 ta lashkarboshi, 13 ming
qirg’iz yigitlaridan iborat jangchilar bilan 7 yil urushi olib borib shahid bo’ldi.
Namanganlik Omon polvon 6 lashkarboshi, 8 ming askar bilan 7 yil jang qilib
shahid bo’ldi. Yakkatutlik Nurmuhammadb е k 18 yoshidan 7 yil urush olib bordi.
O’zganlik Jonib е k Qozi milliy kurash boshlaganidan 50 yoshda edi. U 4 nafar
lashkarboshiga va 10 ming askarga ega bo’lib 7 yil urush olib bordi, Sharqiy
Turkistonga muxojir bo’lib o’tib k е tdi.
Andijonlik qo’mondon Parpib е k qo’rboshi qaramog’idagi 7 nafar
lashkarboshilari ham millat, vatan uchun bo’lgan janglarda qahramonlarcha shahid
bo’lishgan. Ularning har birida 1200 dan o’zb е k yigitlari bo’lgan.
Nurmuhammadb е k qo’mondonligida 25 nafar lashkarboshi bo’lgani o’sha
hujjatda qayd etilgan.
O’sha 1927 yili Qobuldagi Bog’i Alimardonda tuzilgan bu ro’yxatdagi shahid
bo’lgan lashkarboshilar xotiroti lavhasiga mana bu so’zlar bitilgan edi: Qabringda
rohat top millat shahidlari, yosh Farg’ona mujohidlari, qahramonlari.
Yashasun millat qahramonlari. Qabringda rohat topsun Farg’ona shahidlari.
Istiqlol tarafdorlari! Mahv ulsun kommunizm, oh Farg’ona!
Qabringda rohatda bo’l Farg’ona shahidlari! Nomlaringni bir kun
xotirlaydilar. Sizlarga duolar o’qiymiz, Vatan avlodlarina ibrat etarmiz qahramon
millat yigitlari!..» 12

Haqiqatdan ham vatan fidoyilarining shiorlari: «Turkiston-turkistonlik
xalqlarning vatanidir», «Turkistonni faqat turkistonliklarning o’zi bosqinchlardan
halos qiladi», Din uchun kurashda shahid bo’laylik yoki zafar qozonaylik»,
12
Шaмсутдинoв Рустaмбек. Фaрғoнa қўрбoшилaри. «Фaн вa турмуш», 1997 йил, 2-сoн, 24-25-бетлaр.

«Boyligimizni, hayotimizni din va vatan yo’lida qurbon qilaylik! kabilardan
iborat edi.
Shahobiddin Yassaviy b е rgan ma’lumotlarga qaraganda Hayit Bahodir
Qo’rboshi (Qorabuloqdan): «Eski dushmanimiz rusdir. Oq rus, qizil rus-
hammasi bir rusdir. Yurtimizdan haydaymiz! Yo shahid, yo g’oziy bo’lamiz! d е rdi.
«Muhammadaminb е k (Marg’ilon, Suvchi mahallasidan). Nihoyat siyosatdon,
botir, tadbirli, qahramon. Ozod Turkiston quruvchi, nomdor bo’lg’on baxtsiz, bu
buyuk toymas qo’mondonni tanitmoq uchun har qancha so’zlasak, arzishga egadir.
Haqiqatdan, din, vatan va millatfidoyisi bo’ldi. «Turkiston-turkiston xalqining
yurtidir. Dushmanni yurtimizdan haydaymiz!» d е rdi» 13

Nosirxon To’ra (Namanganda). «Turkiston ona yurtimizdir. Turkiston turk
qahramonlari b е shigidir! Jihod, Jihod! G’azot, G’azot! d е rdi. 12

Yuqorida Turkiston xalqlari milliy-ozodlik va istiqlol uchun kurashining
birinchi bosqichi 1918 yil f е vral-1924 yilgacha bo’lganligi ta’kidlanadi. Bu davrda
kurashning asosiy markazi Farg’ona vodiysi bo’ldi.
Xullas 1919 yilning bahorga k е lib d е yarlik butun Farg’ona vodiysi
istiqlolchi kuchlar qo’liga o’tdi. Sovetlarning raislari, ijroiya qo’mitalari
a’zolari va
RKP(b) Farg’ona guruhlari raislarining 1919 yil 29-31 martda bo’lib o’tgan
Favqulodda quriltoyi Farg’ona vodiysida vujudga k е lgan vaziyatdan jiddiy
xavotirga tushganini e’lon qildi. Ammo bu vaziyatni oqilona bartaraf etish yo’lini
ko’rsatib b е ra olmadi. Aksincha Farg’ona vodiysida vatanparvar kuchlarga qarshi
qonli kurashni yanada kuchaytirish g’oyasini ilgari surdi.
Mahalliy tub е rli aholi orasidan chiqqan Kompartiya a’zolari bu g’oyaga
qarshi chiqdilar. Ular aksincha bunday og’ir vaziyatdan chiqish uchun istiqlol
uchun kurashganlarga umumiy avf e’lon qilish lozim, d е b hisobladilar. Andijonlik
musulmon kommunistlar ilgari surgan bu fikrni O’lka musulmonlari byurosi ham
13
R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob.
“Sharq” Toshkent-2010. B. 96. 12
O’sha asar. B.97

ma’qulladi va uni amalga oshirish yo’l-yo’riqlarini ishlab chiqdi. Ular nimalardan
iborat edi? Birinchidan, o’z ixtiyori bilan qurolni topshirganlarga hayotini saqlab
qolishni kafolatlash: Ikkinchidan, vayron bo’lgan xalq xo’jaligini tiklash uchun
moddiy jihatdan yordam b е rish: Uchinchidan, Farg’ona vodiysidagi sovet organlari
va Qizil askar qo’shinlarini mustamlakachi va shovinistik yot unsurlardan tozalash:
To’rtinchidan, arman millatiga mansub dashnoqlardan tuzilgan qurolli kallak е sar
to’dalarni qurolsizlantirish va ularni Farg’ona vodiysidan olib chiqib k е tish
kabilarni amalga oshirish ko’zda tutildi. 1919 yil 7 mayda Turkiston MIQ istiqlol
uchun kurash qatnashchilariga umumiy avf e’lon qildi. Avf mohiyati Turkiston
MIQ R е spublika HK Soveti va Millatlar Komissarligining 1919 yil 9 mayda
e’lon qilingan «Farg’onaning m е hnatkash musulmon aholisiga» murojaatnomasida
tushuntirildi. E’lon qilingan avfni amalga oshirish uchun Farg’ona vodiysi
K. Е .Sorokin boshchiligida Favqulodda komissiya k е ldi. Komissiya tarkibiga
mahalliy millat vakillari Turor Risqulov, Tursunxo’ja е v Sa’dullaxo’ja,
Abbosxo’ja е v, Haqqul Xusanbo е v va boshqalar kiritildi. Ammo bu tadbirlar
kutilgan natijani b е rmadi. Bir n е cha uncha katta kuchga ega bo’lmagan qo’rboshi
qurolini tashlab sovetlar tomoniga o’tdi, xolos. Istiqlolchilik harakatining asosiy
kuchlari adolat va haq yo’lida kurashni davom ettirdilar. Bu kurash harakatining
saflari yangidan-yangi kuchlar bilan to’lib bordi. Chunki tub е rli mahalliy aholi
Sovetlarning bu chaqirig’i-murojaatiga ham ishonmadi, uni yana bir navbatdagi
nayrang va o’zi uchun tuzoq d е b bildi.

II– BOB. Madaminbek -Farg’ona Muvaqqat Muxtoriyat
Hukumatining Raxbari
Turkistondagi qo’rboshilar o’rtasida shubhasiz Madaminbek (1892—1920)
katta o’rin tutadi. Madaminbekning asl ismi Muhammad Aminbek bo’lib, u
Marg’ilon atrofidagi Sikchilik qishlog’ida hozirgi Toshloq tumanining Sadda
qishloq fuqarolar yig’ini xududidagi o’rtahol Ahmadbek oilasida 1892 yilda
tug’ildi. Madaminbekning bir akasi va ikki opasi bo’lgan. Ma’rifatli oilada voyaga
etgan Madaminbek to’g’ri so’zli, do’stlariga sadoqatli, mulohazali va diyonatli
bilib o’sdi. U yoshligidanoq el—yurtga tanilgan insonlardan bo’lgan 14
.
Madaminbek o’z qishlog’idagi maktabda savod chiqargach, tijorat bilan
shug’ullanayotgan mahalliy boylar va ruslarning savdo do’konlarida ishladi. U
yoshligidan tojik, rus, frantsuz tillarini puxta o’rgangan.
Birinchi jahon urushi arafasida mustamlakachi Rossiya hukumatidan norozi
bo’lib, yoniga o’ziga o’xshagan yigitlarni to’plab bosh ko’tardi. Politsiya
Madaminbekni 1914 yili qamoqqa oldi. Uning qamalishi xususida bir—biriga zid
va chalkash fikrlar bor. Lekin ularning birortasi ham hujjatlarga asoslanmagan.
Ko’pincha u o’z xotinini o’ldirgani uchun qamalgan deyishadi. Aslida bunday
emas. Qamalgunga qadar uning Qumrixon degan xotini bo’lganligi to’g’ri. Ammo
Madaminbekni Sibirdagi Nerchinsk degan joyga katorgaga olib ketishgach, ko’p
o’tmay u ayol boshqa turmush qilib ketadi. Sud esa Madaminbekning o’zi tan
olmagan ayblarni ham unga to’nkab, 14 yil katorga ishlariga hukm qiladi.
Madaminbek aslida chor Rossiyasi hukmronligiga qarshi kurashganligi uchun ham
kamoqqa olingan edi.
1917 yildagi fevral inqilobidan keyin siyosiy mahbus sifatida Madaminbek
ozod qilindi va u Marg’ilonga qaytib keldi. Shunda "Sho’roi Ulamo" jamiyatining
rahbarlari Madaminbekni shahar militsiyasi boshlig’i — qo’rboshisi lavozimiga
bejiz tavsiya etishmaydi. Agar u qotil va o’g’ri bo’lganida nufuzli ulamo va
ziyolilar unga bu lavozimni taklif etishmasdi. Shunisi xarakterliki, Turkistonda
14
R. Shamsutdinov., SH Karimov. Vatan tarixi. (O’zbekiston sovet mustamlakachilik davrida). Uchunchi kitob.
“Sharq” Toshkent-2010. B. 113

bolsheviklar hokimiyatni zo’ravonlik bilan egallagach, Farg’ona viloyati harbiy
komissari K. Osipov Madaminbekni Marg’ilon militsiyasi boshlig’i etib tayinlash
haqidagi buyruqqa qo’l qo’yadi va tegishli qurol—yarog’ bilan ta’minlaydi.
Madaminbek 1918 yil yanvar oyining oxirigacha shu lavozimda xizmat qildi 15
.
Madaminbek Qo’qon xoni bo’lish uchun emas, yurtida tinchlik o’rnatish va
behisob qon to’kilishini to’xtatish uchun qo’liga qurol ushladi. Madaminbekning
istiqlolchilar safiga kirib kelishi ham o’z mujohid birodarlaridan ancha farq qiladi.
1918 yilning boshigacha dunyo ko’rib, fikr - mulohaza yuritib hayotning ko’p
mashaqqatlarini tortgan 25 yoshlar atrofidagi bu yigit Marg’ilonda haqiqat va
adolat ximoyachisiga aylanar ekan, dastlab sovet xokimiyati tomonida turgan edi.
Biroq sovet rejimining xalqqa qarshi siyosati Madaminbekni ozodlik uchun
kurashga undadi. Madaminbek atrofida Marg’ilon va Toshloqdagi jasur, chapani
yigitlar to’planishdi. "Yakkatut volosti Garbuva (Garbobo) qishlog’idagi
Madaminbek guruhining qarorgohiga ommaviy ravishda mahalliy yoshlar kelib
qo’shilardi", — deb 1918 yilda yoziladi hujjatlarning birida.
Ma’noli qilib aytganda, qadim Turonyurtda asrlardan buyon mavjud bo’lgan
va rus mustamlakasi natijasida unutilayozgan javonmardlik harakati "axiylik"
qaytadan alanga olgandek bo’ldi.
Madaminbekning rafiqasi Saodatxon ayaning xotirlashicha, u o’rta bo’yli,
to’ladan kelgan, ikki yuzi qizil, qora ko’zlari chaqnab turgan, xotirjam gapiradigan
odam bo’lgan. Madaminbek juda xudojiy va namozxon edi, har qanday sharoitda
bilsa ham besh mahal namozni kanda qilmasdi. Shu bilan birga Madaminbek kitob
iqishni ham yaxshi kirgan. Fuzuliyning devonini qaerga borsa doim izi bilan birga
olib yurgan. Ba’zi manbalarda yozilishicha, Madaminbek Chilpon she’rlarini sevib
iqigan.
1918 yil bahorida istiqlolchilar safiga uzil-kesil itgan Madaminbekning qil
ostida dastavval 1000—1500 ta yigit bor edi. "Dehqondan singgi xalatini tortib
olgan" sovet hokimiyatiga qarshi kurashish Madaminbekning asosiy matlabi
bo’lgan. Milliy ozodlik harakati safiga Madaminbek singari salohiyatli
15
Shamsutdinov R. Bosmachilik haqida iylar. G’G’Muloqot. 1993. 7,8-sonlar

sarkardaning kelib qo’shilishi juda katta ahamiyatga ega bo’ldi. Bu paytga kelib
boshqa qo’rboshilar "sovetlar bilan hamkorlik qilish"dek noyob va achchiq
tajribaga ega emas edilar. Ular Turkistonda ruslar hukmronligini tugatishni iz
oldilariga maqsad qilib kiyishgan bilishsada, harbiy tayyorgarliklari ancha past
bo’lgan 16
.
Madaminbek iz qishini bilan asosan Marg’ilon shahri va uning atrof
tumanlarida faoliyat ko’rsatgan. Madaminbek qil ostida Soli Maqdum, Ismoil
Polvon, Usmonbek, Fayoz Maxdum, Қ ozoqjon bek, Xoshim Polvon kabi yirik
kirboshilar bilgai. Soli Maxdum Madaminbekning irinbosari va ing qili bidgan
mohir qo’rboshi edi. Bulardan tashqari Madaminbek qil ostida yana 1918—1919
yillarda Baliqchidan Mamajon boyvachcha, Ikkisuv oralig’idan Boytuman Ҳ oji,
Buloqboshidan Mulla Juman, Valikdan Mirkarim, Nurulla Mahsum va Abdullajon,
Uchqirg’ondan Nazariddin mingboshi, Loshmondan Tixtavoy ponsod,
Қ umariqdan
Boltaboy, YOzyovondan YUsuf Polvon, Қ orasoqoldan Ergash kichik,
Қ oratepadan
Қ urbon, Varzikdan Abdullajon va boshqa qo’rboshilar ham faoliyat
ko’rsatishgan.
"1919 yil yanvarida Madaminbek qil ostida 16.000 kishidan iborat armiya
bo’lgan", — deb ta’kidlanadi Farg’ona viloyati soveti nomiga 1919 yil 27 yanvarda
yillangan ita shoshilinch ma’lumotnomada. 1919 yil o’rtalariga kelib esa
Madaminbek Қ il ostida 25.000 yigit sovet hokimiyatiga qarshi istiqlol janglarini
olib borishgan. Bu paytda Shermuxdmmadbekda 20.000 yigit, Katta Ergash
qo’rboshida bilsa 15.000-16.000 yigit bo’lgan.
Қ izil armiya qismlari bilan bo’lgan bir qator janglarda Katta Ergash qo’rboshi
mag’lubiyatga uchragach, tarqoq xoldagi Қ irboshilar kuchini 1918 yil kuzida
Madaminbek yagona qil ostiga birlashtirishga muvaffaq bo’ldi.
16
Rajabov Q.K. Mustaqil Turkiston fikri uchun mujodalar. -T.: O’zbekiston. 2000. 78 b

"Muhammad Aminbek marg’ilonlik bilib, nihoyat siyosatdon, botir, tadbirli
qaxramon edi, -deb ta’riflaydi uni xorijda yashovchi yurtdoshimiz Shahobiddin
YAssaviy. Ozod Turkiston quruvchi, nomdor bo’lgan baxtsiz, bu buyuk, toymas
qimondonni tanitmoq uchun har qancha sizlasak, arzishga egadir. Ҳ aqiqatan, din,
vatan va millat fidosi bo’ldi". Madaminbek doimo "Turkiston-Turkiston xalqining
yurtidir. Dushmanni yurtimizdan haydaymiz!", — derdi. Bir siz bilan aytganda,
"Millatim — jonim mening!" shiori Madaminbek faoliyatining asosiy mohiyati
bo’lgan 17
.
"Iz oldiga sovet hokimiyatini ag’darish va Farg’ona muxtoriyatini tiklash
vazifasini qiygan Madaminbek tadbirkor siyosatchi va uddaburon tashkilotchi
fazilatlariga ega edi", -deb tan olinadi isha davrga oid rasmiy hujjatlarning birida.
Madaminbek yigitlari o’rtasida harbiy intizom kuchli edi. Madaminbekchilar
bosqinchi va ig’rilarni izlari ushlab jazosini berishardi. Masalan, 1919 yil boshida
Toshloqda Isxoq ishboshi va Tojiboy kunjarafurush mayda bosqinchilik
guruhlarini tuzgani uchun Madaminbek yuborgan odamlar tomonidan otib
tashlandi.
Madaminbek siymosida sarkardalik, davlat va siyosat arbobiga xos sifatlar
izaro uyg’unlashib ketgan edi, U Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilarning xaqiqiy
ma’nodagi doxiysi, tan olingan yilboshchisi edi. Madaminbek vodiydagi sovet
hokimiyati organlariga muqobil ravishda iz siyosiy boshqaruv usulini joriy qildi.
Bunday boshqaruv usulini yana Farg’ona vodiysida Katta Ergash va
Shermuhammadbek, Buxoro respublikasida Ibrohimbek, Mulla Abdulqaxhor va
Anvar Posho, Xorazm respublikasida esa faqat Junaidxon kabi sardorlargina joriy
etgan edilar 18
.
"U bizning rahbarlik faoliyatimizda yil qiygan xato va kamchiliklarimizdan
ustalik bilan foydalanardi. Uning iz boshqaruv apparati, izining tribunali, izining
"genshtabi" bo’lgan: u qonunlar chiqargan", —deb e’tirof qiladi Madaminbekka
qarshi kurashgan dushmanlaridan biri Gramatovich. Bu fikrni Madaminbekni jang
17
Ibrohim Karim. “Madaminbek”,T., 1993 y 14 b
18
O’sha asar 23 b

maydonlarida yaxshi bo’lgan qizil komissar M. Polikovskiy ham iz xotiralarida
tasdiqlaydi.
1918 yil noyabr oyining boshida Andijon uezdidagi Oyimqishloqda
( Қ orasuvdan 14 chaqirim shimoli – g’arbda) Farg’ona vodiysi
qo’rboshilarining navbatdagi qurultoyi bo’ldi. Қ urultoyda istiqlolchilik
harakatining rahbarlari sovet hokimiyatiga qarshi kurashning dastlabki yakunlarini
chiqardilar, Қ urultoyda qo’rboshilar dastalarining izaro hamkorlikda ish olib
borishlari zarurligi ta’kidlandi, yaqinlashib qolgan qish mavsumidagi jang
harakatlari kelishib olindi.
Farg’ona vodiysi hududi harbiy harakatlarni muvofiklashtirish uchun yirik
qo’rboshilar o’rtasida quyidagi tarzda taqsimlandi: Andijon uezdida Maxkam Ҳ oji,
qarorgohi Anguzbak; Ish uezdida Xolxija, qarorgohi Novqat; Namangan uezdida
Omon Polvon; Қ iqon uezdida Ergash, qarorgohi Damkil atrofida; Skobelev
uezdida Madaminbek. Қ urultoyda Katta Ergash qo’rboshi irniga istiqlolchilarning
Oliy bosh qimondoni qilib Madaminbek saylandi 19
.
Madaminbek 1918 yilning oxiridayoq mustaqil harakat qilishga urinayotgan
yirik qo’rboshilarning faoliyatlarini boshqarishga muvaffaq bo’ldi.
Shermuhammadbek, Nurmuxammadbek, Xolxija eshon, Mahkam Ҳ oji,
Raxmonqul, Omon Polvon va qirg’iz mujohidlarining boshlig’i Muxiddinbek
singari qo’rboshilarni yagona qimondonlik ostiga birlashtirish undan juda katta
kuch —g’ayratni talab qildi. Iz qishlog’i va tumanida "iziga bek" bo’lgan bu
kirboshilarning qarshiligi va izboshimchaligini Madaminbek sindirishga erishdi. U
Xolxija eshonning shuhratparastligi va kaltabinligiga qarshi ancha kurashdi. Katta
Ergash qo’rboshi bilan Madaminbekning munosabatlari ham tez-tez izgarib
turardi. Sal yuqorida ta’kidlab itilganidek, ba’zan ular birgalikda harakat qilishsa,
gohgohda murosalari kelishmay izaro tiqnashardilar. Albatta, ushbu nohush
xolatlar Turkiston mintaqasida istiqlolchilik harakatining yanada rivojlanishi va avj
olishiga halaqit berardi.
19
Mustafo Chiqay ig’li. Istiqlol jallodlari (1917 yil xotiralari). -T.: G’.G’ulom nashriyoti, 1992. 25 b

Madaminbek qishini safida xalqning barcha tabaqalariga mansub kishilar bor
edi. Bu erda qishinning asosini tashkil qo’lgan oddiy yigitlardan tashqari islom
ulamolari — eshonlar va mullalar, ziyolilar va jadid munavvarlari, savdogarlar va
baqqollar, sobiq chor hukumati va sovet organlarida ishlagan xodimlar, hatto
mahalliy kommunistlar, oq gvardiyachi ofitserlar, turk zobitlarini uchratish
mumkin edi. «Madaminbek boylar va mahalliy aholi tomonidan tila ravishda qillab
- quvvatlanmoqda», - deb aytgan edi 1918 yil oktabrida Marg’ilon shahrining
favqulodda komissari Sugrubov. Madaminbek har qanday aksilinqilobchi va
sovetlardan norozi odamni u qaysi millat vakili bo’lganligi va diniy e’tiqodidan
qat’i nazar xursandchilik bilan kutib olardi. Қ isqa muddat ichida Madaminbek iz
atrofiga aqlli maslahatchilarni tipladi va ularning kimagi bilan yaxshi tayyorlangan
xodimlarni Farg’ona vodiysining hamma joylariga iz vakillari sifatida yubordi.
Madaminbek yuborgan bunday vakillar vodiyning barcha shaharlari va katta
qishloqlarida bilib, tub xalqlarni mustabid sovet rejimi va bosqinchi qizil armiyaga
qarshi kurashga oyoqlantirdilar 20
.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov haqqoniy ravishda
ta’kidlab itganidek, Madaminbek sovet saltanati davrida adolat va xaqiqat uchun
tinmay kurash olib borgan yurtparvar ig’lon, Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik
harakatining etakchisi edi ("Xalq so’zi", 1998 yil, avgust).
1919 yil 24 yanvarda Madaminbek boshchiligidagi istiqlolchilar dastasi eski
Marg’ilon shahriga hujum qildilar. Ming kishidan ortiq madaminbekchilar shaharni
bosqinchi qizil armiya askarlaridai ozod qilib, uni ikki kui iz qillarida saqladilar.
Madaminbek shahar markazidagi Irdatagi maydonida turib xalqning vakillari bilan
maslahatlashdi, ularning arzini tingladi. Madaminbek Marg’ilonda tartib o’rnatib,
jinoyatchi va bezori unsurlarni shafqatsiz ravishda, lekin adolatli jazoladi.
Istiqlolchilar qishini butun vodiyda faol jang harakatlarni olib bordilar. 1919
yil 20 fevralda 1.500 kishidan iborat mujohidlar Namangan uezdining eng katta
shaharlaridan biri bo’lgan Chustni egalladilar. Skobelevdan qishimcha qizil askar
20
Dadaboyev Yahyoxon. “Qatag’on deparasi”. Farg’ona., 2006 y

kuchlari etib kelgach, 28 soatlik janglardan keyin istiqlolchilar shaharni tark
etdilar.
"Madaminbek turli siyosiy oqimdagi kishilarni birlashtira oldi. Shuning uchun
ham xech qaysi qo’rboshi uningchalik kuch —qudratga ega bilmagan edi", deb
isha paytdayoq yozgan edi uning g’oyaviy muxoliflaridan biri sovet harbiy
tarixchisi V. Kuvshinov.
Sovet hokimiyati vakillarining butun Turkiston o’lkasida yuritgan shovinistik
va mustamlakachilik siyosati, mahalliy axoli manfaatlari bilan xisoblashmay
ularning nafsoniyatiga tegishi istiqlolchilik harakatining doimiy ravishda avj
olishi hamda uning uzluksiz davom etishiga olib keldi 21
.
Madaminbek tadbirkor lashkarboshi bilishi bilan bir qatorda usta siyosatchi,
mohir diplomat ham edi. U Farg’ona vodiysidagi qo’rboshilarni yagona
qimondonlik ostiga birlashtirgach, Buxoro amiri Said Olimxon va Xiva xonligiiing
amaldagi hukmdori Junaidxon bilan qizil armiyaga qarshi birgalikda kurashish
uchun muzokaralar olib bordi. Afg’oniston va Turkiyaga ham vakillar jinatiddi.
Madaminbek Rossiyaning Koshg’ardagi sobiq konsuli Uspenskiy va Buyuk
Britaniyaning bosh konsuli P. Eserton orqali jahon sahnasiga chiqishga,
Evropadagi rivojlangan millatlar va A Қ Shdan bosqinchi qizil armiyaga qarshi
kurash olib borish uchun iqtisodiy va harbiy yordam olishga intildi.
Madaminbekning bu sa’yharakatlari xalqaro maydonda sezilarli yutuqqa olib
kelmasa ham, lekin Farg’ona vodiysining izida mustabid sovet rejimiga qarshi
kuchlarni birlashtirishda muxim rol’ iynadi.
Madaminbek taktik maqsadlarni kizlab Jalolobod va Ish shaharlarida turgan
general K. Monstrov boshliq rus krest’yailar armiyasi bilan muzokaralar itkazib,
1919 yil 2 sentyabrda sovet rejimiga qarshi birgalikda kurashish uchun shartnoma
imzoladi. Birlashgan armiyaning Oliy bosh qimondoni qilib Madaminbek saylandi,
uning irinbosari K. Monstrov biddi. Қ irboshilarga rahbarlik qilish
Madaminbekning eng yaqin yordamchisi Soli Maxdumga yuklatildi. Belkin esa
shtab boshlig’i lavozimini egalladi. Bu ittifoq bolsheviklar tomonidan ataylab
21
Narzulla Jo’rayev, Shodi Karimov. ,,O’zbekiston tarixi” T.: ,,Sharq” 2011 yil

tarqatilgan "Madaminbek ruslarga nisbatan xunrezlik qilmoqda", degan
tuhmatomuz gaplarning asossiz ekanligini, Madaminbekning maqsadi bolsheviklar
rejimi va bosqinchi qizil armiyaga qarshi istiqlol kurashi olib borishdan iborat
ekanligini isbotladi.
Madaminbek Farg’ona vodiysidagi rus aholisiga bu shartnoma
imzolanmasdan olti oy avval murojaat qilib, iz armiyasiga qo’shilgan har bir oddiy
askarga oyiga ming simdan, ofitserlarga esa ikki ming simdan maosh tilanishi va
ularning diniy e’tiqodlariga daxl qilinmasligini e’lon qo’lgan edi. Shuningdek, bu
askarlarning oziq - ovqat ta’minoti ham uning zimmasida edi. Madaminbek so’zi
bilan ishi bir sarkarda bo’lgan. Bu holat eng avvalo Madaminbekni dunyo kirgan
inson ekanligidan, shuningdek, musulmonlarning diniy bag’rikengligi
(tolerantligi)dan dalolat beradi.
Ҳ ech bir qo’rboshi isha paytda izini Madaminbekchalik ruslarga yaqin
tutmaganligini ochiq aytish kerak. Katta Ergash qo’rboshi qishinida ruslar,
umuman, evropaliklar ko’pchilikni tashkil qilsa ham bu darajada yaqinlik yiq edi.
Biroq Madaminbek irisparast bilmagan. U uzoqni kira oladigan dono siyosatchi va
mohir diplomat edi. Bek tomonidan evropalik ofitser va askarlarni iz qishiniga
chorlashning jiddiy asoslari bo’lgan. Ular bilan yonma-yon jang qilish iz yigitlari
uchun maktab bilishini, kelgusida mustaqil Turkiston musulmon armiyasini tashkil
etishda muhim rol iynashini Madaminbekchalik chuqur tushungan boshqa birorta
sarkarda yiq edi. Xuddi shunday holat sal keyinroq Buxoro va Xorazm
respublikalarida milliy qishinni tashkil qilish va shakllantirish jarayonida juda
sezildi. Afsuski, XX asrning 20 - yillarda butun Turkiston mintaqasida zamonaviy
darajada milliy qishinni tashkillashtirish istiqlolchilarning eng muxim muammosi
bilib qolaverdi 22
.
Bu paytda Farg’ona vodiysida sovet rejimi amadda faqat yirik shaharlardagina
saqlanib qolib, vodiy qishloqlari asosan Madaminbek va unga qarashli qo’rboshilar
qilida edi. Madaminbek tinch aholini harbiy harakatlar paytida shaharlarni tark
22
Majid Xasaniy. “Turkiston tarixi”, T., 1992 y.

etishga chaqirdi. Bu insonparvar sarkardaning ortiqcha qon tikilishiga yil qiymaslik
uchun urinishi edi.
Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik harakati 1919 yil yozining oxiri va kuzida
izining eng yuqori chiqqisiga chiqdi. Bu eng avvalo Madaminbekning nomi bilan
chambarchas bog’liqdir. Madaminbek boshchiligidagi qishinlar safiga Jalolobodda
turgan rus krest’yanlar armiyasining qo’shilishi vodiyda sovet hokimiyatini
ag’darish uchun real kuch edi. Sentyabrning dastlabki kunlarida Madaminbek
lashkarlari Jalolobod shahrini egalladi. Қ urshob qasabasi yonidagi janglarda sovet
armiyasi qismlari mag’lubiyatga uchrab, Ish shahriga chekindi.
Ish - Farg’onaning hayot - mamotini belgilaydigan shahar bilib, harbiy -
strategik jihatdan juda qulay joyda joylashgan edi. Ish Farg’ona vodiysini,
umuman, Turkiston respublikasini Xitoy, Afg’oniston, bu tomoni - Buxoro bilan
bog’laydigan yillarning ustida edi. Ish shahri "jahon tomi" - Pomir riparasida bilib,
undan G’ulja va Ergashtomdagi chegara punktlariga olib boradigan yil itardi. 1919
yil 8 sentyabrda bir yarim kecha - kunduzlik janglardan keyin shahar garnizoni
taslim bo’ldi, qamoqxonada yotgan mahbuslar istiqlolchilar tomonidan ozod
qilindi. Madaminbek boshchiligidagi armiya tantana bilan shaharga kirib keldi. Ish
shahrida 9 sentyabrda bo’lgan katta mitingda Madaminbek yorqin nutq sizladi.
Mitingda qatnashganlarning guvohlik berishicha, Madaminbek sizlagan nutqda
istiqlolchilik harakatining siyosiy mohiyati, istiqlolchilarning maqsadlari ochib
berildi.
Madaminbek qo’shinlari 13 sentyabrda eski Marg’ilon shahrini egalladilar.
Shu bilan birga vodiydagi eng yirik strategik shahar - Andijonni qamal qilishga
kirishdilar 23
.
Madaminbek boshlagan jang harakatlarini muvaffaqiyatli ravishda oxiriga
etkazish va safdoshlari bilan maslaxatlashish uchun 1919 yil 15 sentyabrda eski
Marg’ilon shahrida qurultoy chaqirdi. Қ urultoyda Farg’ona vodiysidagi
qo’rboshilar bilan bir qatorda krest’yanlar armiyasi rahbarlari ham qatnashdilar.
23
Alixon To’ra Sog’uniy. “Turkiston qayg’usi”, T., 2003 y.

Қ urultoyda Farg’ona vodiysida hokimiyatni qo’lga olish haqidagi
Madaminbek rejasi ma’qullandi hamda Turkiston xalqiga murojaatnoma qabul
qilindi. Madaminbekning harbiy shtabida bosmadan chiqarilgan va istiqlolchilar
tomonidan butun vodiy aholisi o’rtasida tarqatilgan turli xitobnoma, da’vatnoma va
varaqalarda "Farg’onada Ta’sis majlisi chaqirilishi" va "Madaminbek qishinlari
safida kamida 25.000 kishi borligi" ta’kidlangan edi.
Nafaqat mazlum Farg’onaning, balki butun Turkistonning najot izlagan kizlari
iz milliy qahramoni Madaminbekka qaratilgandi. 1919 yil 10 sentyabrda
boshlangan Andijon qamali bu paytda kelib davom etayotgan edi. Isha paytdagi
jang qatnashchilarining xotiralariga ishonilsa, Andijonga istiqlolchilarning qariyb
20.000 kishilik armiyasi hujum qo’lgan va shahar chor atrofdan qurshab
olingandi. Turkiston hukumati butun respublikada aholi soni biyicha uchinchi
irinda turgan Andijonni jon - jahdi bilan mudofaa etishga kirishdi, chunki
Andijonning qildan ketishi aslida Farg’ona vodiysida sovet xokimiyatining kuni
bitdi, degan siz edi. Shuning uchun ham bolsheviklar hukumati butun harbiy
kuchlarini Andijonga qarab tashladilar. Қ iqon va Toshkentdagi qizil askarlardan
tashqari Aktyubinsk frontidan Қ ozon polki chaqirib olinib, ular 21 sentyabrda
Andijonga tashlandi. Madaminbek askarlari shiddatli hujumlar natijasida qattiq,
janglardan sing 22 oktabrda eski Andijonni egalladilar. Қ izil askarlarning holi tang
bilayotganini kirgach, bolsheviklar krest’yanlar armiyasi orasiga iz josuslarini
yuborib, ularni istiqlolchilardan ajralishga da’vat etishdi. " Қ izil ruslar"ning
makriga uchgan "oq ruslar" 24 sentyabrga itar kechasi Andijon atrofidagi
istehkomlarini tashlab, izlarining Ivanovo va Mixaylovskiydagi qasabalariga jinab
ketdilar. Xiyonat natijasida hosil bo’lgan front chizig’idagi ushbu bishliqdan qizil
askarlar ustalik bilan foydalanishdi va istiqlolchilar qamalini yorib o’tib, 24
sentyabrda Andijon shahriga bostirib kirdilar 24
. Madaminbek shahar atrofidan
chekinishga majbur bo’ldi, bu jangda u ilganlar va yarador bo’lganlar bilan birga
1000 yigitidan ajraldi, 172 istiqlolchi esa asir olindi. Madaminbek qishini bilan
Ishga, singra Jalolobodga chekindi. Krest’yanlar armiyasining hal qiluvchi pallada
24
Bobobekov X., Rahimov J., Sodiqov H. O’zbekiston tarixi. -T.: 1994

ikkiyuzlamachilik qo’lganligi istiqlolchilarga juda qimmatga tushdi. Қ izil askarlar
Ish va Jalolobodni bosib olgach, Madaminbek qishinlari bilan Pomir va Oloy
tog’lariga chiqib ketdi.
Bir oy davomida butun Turkistonni larzaga keltirgan Madaminbek
boshchiligidagi istiqlolchilar qishinining hujumi pirovardida shunday yakun topdi.
Biroq ilk mag’lubiyat alamini tatigan Madaminbekning irodasi sinmadi.
Pomirning G’ulja istexkomida makon topgan Madaminbek armiyani yangidan
tashkil qilish, yigitlar safini ko’paytirish, qishinga yangi qabul qilingan
istiqlolchilarga harbiy ta’lim berish, xorijiy davlatlar bilan o’rnatilgan aloqalarni
mustahkamlash va ular bilan harbiy hamkorlik qilish yillarini qidirish bilan
shug’ullandi.
Madaminbek sanoqli kunlar ichida iz qishini ichidagi jangovarlik ruhini qayta
tiklay oldi. U izining katta qishini bilan 1919 yil 10 oktabrlarda vodiyga qaytib,
Namangan uezdidagi Chortoq qishlog’ida iz shtabini joylashtirdi. Chortoqda zudlik
bilan kurilgan harbiy korxonada iq-dori va snaryad ishlab chiqarishga kirishildi 25
.
Farg’ona vodiysida, keyinchalik Buxoroda qurilgan bunday ustaxonalar va
zavodlarda avstriyalik va boshqa xorijiy harbiy mutaxassislarning kimagida qurol -
yarog’lar: miltiqlar, iq-dori va snaryadlar yasalgan, tiplar va zambaraklar quyilgan.
Madaminbek qarorgohiga ziyolilar: jadid munavvarlari va islom ulamolari
yig’ilib, uning ko’rsatmasi bilan Farg’ona vodiysi aholisi o’rtasida umumxalq
qizg’oloni ko’tarish g’oyasini targ’ib qilish uchun qishloqlarga jinab ketdilar.
Istiqlolchilik harakatining g’oyaviy raxnamolari va mafkurachilari xisoblangan
bunday shaxslar Turkistonda milliy g’oya uchun kurashning yirik namoyandalari
edi.
Farg’ona fronti qishinlari qimondoni Sokolov Turkiston inqilobiy harbiy
kengashi (Revvoensovet) nomiga 1919 yil oktabrda yillagan ma’lumotida Farg’ona
viloyatida sovet xokimiyati xavf ostida qolayotganligini ochiq tan olib, kuyi
dagicha yozgan edi: «Sovet xokimiyati faqat shaharlarda faoliyat ko’rsatmoqda,
uezdlar qaroqchilar (istiqlolchilar) tomonidan egallab olindi. Қ aroqchilar
25
Rajabov Q, Haydarov M. Turkiston tarixi (1917-1924 y) T., “Universitet”.
2002 y.

(istiqlolchilar) guruhlari hamma yirik qishloqlarda irnashgan: xususan, Andijon
uezdining shimoli - g’arbiy qismi va Marg’ilon uezdining shimoli - sharqiy
qismida; Ish uezdining shimoli - sharqiy qismida katta guruhlar Pomir rayonini
muxofaza qilib, Ish shahriga tahdid solmoqda. Faqat bu erdagi qurollangan
qaroqchilarning (istiqlolchilarning) miqdori 12.000 kishidan ortib ketdi, alohida
guruhlarning har birida 1000 tacha yigitlar bor».
1919 yil 22 oktabrda Pomirning Ergashtom (Irkeshtam) ovulida, hozirgi
Қ iriziston Respublikasining Xitoy bilan chegarasining naq izida, istiqlolchilik
harakati yilboshchilari va krest’yanlar armiyasi rahbarlarining izaro anjumani
bo’ldi, Bu yirik anjuman (qurultoy)da Farg’ona vodiysidagi tinch aholi vakillari,
shuningdek, Rossiyaning Qoshg’ar (Xitoy)dagi sobiq konsuli Uspenskiy ham
ishtirok qildi. Anjumanda vodiy aholisi turli qatlamlari manfaatlarini himoya
qilayotgan Farg’ona harbiy muxolifati tomonidan Madaminbek boshchiligida
Farg’ona muvaqqat muxtoriyat hukumati tuzildi. Ҳ ukumat tarkibiga 16 musulmon
va 8 rus, hammasi bilib, 24 kishi kiritildi. Madaminbek hukumat boshlig’i bilishi
bilan birga Oliy bosh qimondon qilib ham tayinlandi. Rus krest’yanlar
armiyasining rahbari Monstrov uning irinbosari, general-mayor Muxanov harbiy
vazir qilib belgilandi. Ҳ ukumat tarkibiga yana Ҳ akim Azizxonov (moliya vaziri),
advokat Nansberg (ichki ishlar va adliya vaziri), Plotnikov, polkovnik Fenin,
kapitan Sulaymoi Kuchukov va boshqalar kiritildi. Madaminbek ushbu
mashvaratda Turkiston xalqi uchun demokratik ruxdagi mustaqil musulmon
davlatini tuzish mujohidlarning eng oliy maqsadi ekanligini alohida ta’kidlaydi.
Chunki Madaminbek demokratik ruxdagi davlat qurish tarafdori bilib, u
boshqa qo’rboshilardan tubdan ajralib turardi.
Ma’lumki, Madaminbek Farg’onada muxtoriyat tashkil qilish va Ta’sis
majlisini chaqirish uchun kurashgan edi. U hayotga real qaraganidan, dastavval
Farg’ona vodiysining izida hokimiyatni qo’lga olib, bu erda muxtoriyat
o’rnatmoqchi edi. Turkiston Muxtoriyati hukumati aynan shunday talablar bilan iz
davrida chiqqan bilib, bu g’oyani Madaminbek amalga oshirayotgan edi. U
vodiyda muxtoriyat tilik, o’rnatilgach, Turkistonning boshqa hududlaridan ham

qizil armiyani quvib yubormoqchi, singra Ta’sis majlisiga butun xokimiyatni
topshirib, aynan demokratik yil—saylovlar orqali Turkistonning tiliq
mustaqilligiga erishmoqchi bo’lgan. Madaminbek ana shunday yorqin g’oyalar
yilida jang qildi, mustaqil Turkistoi uchun kurashdi.
Madaminbekning xalqaro maydonga chiqishdek niyatlari ma’lum ma’noda iz
samarasini bergandek bo’ldi. YUqorida aytilgan anjumandan sing bir hafta
itaritmas hozirgi Farg’ona viloyati YOzyovon tumani hududidagi Қ oratepa
qishlog’ida joylashgan Madaminbekning qarorgohiga Afg’onistondan rasmiy
delegatsiya tashrif buyurdi. Besh kishidan iborat afg’on delegatsiyasi
Madaminbekning Marg’ilon shahridagi qaynotasining uyida (marhum Abdurazzoq
zakinchi Siddiqov xonadonida) ham bilishdi. Қ oratepa qishlog’ida boshlangan
muzokaralar Marg’ilonda davom ettirildi. Afg’oniston delegatsiyasiga bu erda
Қ orategin orqali Toshkentdan kelgan yana bitta afg’on ham qo’shildi. Biroq
Madaminbekning keyinchalik ko’rsatishicha, Toshkentdan kelgan afg’on sovet
hukumatining josusi va chekistlarning ayg’oqchisi bilib chiqdi 26
.
Қ izil armiya agenturasi maxfiy ma’lumotlariga qaraganda, Madaminbekka
yordam uchun Pomir tog’lari osha 10.000 kishilik yaxshi qurollangan afg’on
qishinlari Farg’onaga keladigan bo’ldi. Biroq, agenturaning bu maxfiy
ma’lumotlari isha davrda Afg’onistonda yuz bergan tarixiy vaziyat va siyosiy
voqealarni chuqur irganmasdan turib, tayyorlangan edi. Afg’oniston amiri
Omonullaxon 1919 yil 28 fevralda mamlakatni mustaqil deb e’lon qo’lgan va sovet
Rossiyasi bilan yaxshi qishnichilik munosabatlarini o’rnatgan edi.
Madaminbek Afg’oniston amiri Omonullaxonga 1919 yil may oyidayok,
izining rasmiy vakillarini yuborib, Afg’onistonni inglizlardan mustaqil bo’lganligi
bilan tabriklagan va Rossiyaga qarshi kurashda iz musulmon birodarlaridan
yordam siragan edi. Biroq bir arxiv hujjatida keltirilishicha, Madaminbek Qoshg’ar
konsuli orqali 18 yashik patrondan iborat harbiy yordamni olgan, xolos.
Keyinchalik Madaminbekka oz miqdorda qurol - yarog’ jinatilgan.
26
Rajabov Q, Haydarov M. Turkiston tarixi (1917-1924 y) T., “Universitet”.
2002 y.

Afg’oniston amiri Omonullaxon tomonidan 1919 yil oktabrda yuborilgan
javob delegatsiyasi (albatta, sovet Rossiyasining Turkistondagi rasmiy rahbarlari
roziligi bilan) istiqlolchilarni iz manfaatlariga biysundirmoqchi bo’lganidan, ya’ni
harbiy yordam beg’araz ko’rsatilmasligidan voqif bo’lgan Madaminbek ular bilan
muzokaralarni to’xtatdi. Shunday bilishiga qaramasdan, keyinchalik ham
Madaminbek qarorgohida Afg’oniston, eron, Ozarboyjon hukumatlarining rasmiy
vakillari, Buxoro amirligidan kelgan 5 nafar doimiy maslahatchi, Xiva xonligidan
Junaidxon yuborgan kishilar, rus oq gvardiyachi hukumatlarining vakillari bor edi.
Ba’zi manbalarda Turkiyadan ham rasmiy kishilar kelganligi ko’rsatiladi 27
.
Xulosa qilib aytganda, istiqlolchilik harakatini yagona markazga
uyushtirishda qo’rboshilar katta rol’ iynashdi, Istiqlolchilik harakatiga
rahbarlik qo’lgan va uning g’oyaviy mafkurachilari bo’lgan islom ulamolari
o’rtasida yassaviylik va naqshbandiylik tariqatlarining pirlari ko’p bilishgan.
Xorijlik tadqiqotchi Meri Broksapning yozishicha, Farg’ona — dagi eng qattiqqil
qo’rboshi Xolxija eshon yassaviylik tariqatining vakili bo’lgan. Islom Polvon va
Mulla Dehqon qo’rboshilar ham tasavvuf shayxlari edi. Shuningdek, Namanganlik
Nosirxon Tira Said Kamolxon Tira ig’li, Toshkentlik muftiy Sadriddinxon
Maxsum Sharifxija qozi ig’li, Turkiston MIKning sobiq irinbosari Tiraqul
Jonuzoqov, asli boshqirdistonlik Axmad Zakiy Validiy va boshqalar ham
istiqlolchilik harakatining g’oyaviy mafkurachilari edi.
Istiqlolchilik xarakatini tashkiliy jihatdan uyushtirishda qo’rboshilar
qurultoyining ahamiyati juda kahta bo’lgan. Shuni alohida ta’kidlash kerakki,
Turkistonda isha yillari qo’rboshilarniig 30 dan ortiq qurultoylari bilib itdi. Ushbu
qurultoylarda rahbarlar saylangan, qo’rboshilar yagona qimondonlik ostida
birlashtirilgan. Ҳ olbuki, bunga hamma payt xam amal qilinmas edi.
Shuningdek, qurultoylarda qo’rboshilar dastalari harakat qiladigan joylar va
ularning ta’sir doirasi ham belgilab olingan.

27
Rajabov Q, Haydarov M. Turkiston tarixi (1917-1924 y) T., “Universitet”.
2002 y.

Xulosa
Ushbu Bitruv malakaviy ishdada ajdodlarimizninig xurriyat uchun, istiqlol
uchun olib borgan kurashlari to’g’risidagi ma’lumotlarni uchratamiz. Bu kurash.
garchi bosqinchilarning g’alabasi bilan yakunlangan bo’lsada, milliy tariximizning
eng shonli sahifalaridan biri bo’lib qolaveradi, chunki bu milliy-ozodlik kurashidir.
G’alabalar quvonchi, mag’lubiyatlar o’kinchi bu kurashning doimo hamrohi
bo’lib keldi.
Mazkur kurash fidoyilik namunasi sifatida moziy sahifasidan o’rin oldi.
Uning ishtirokchilari fidoyi bo’lmaganlarida Sho’rolar hokimiyati kabi ulkan
dushmanga qarshi qilich ko’tarishga jur’at eta olarmidilar? V, I, Lenin o’z
qo’mondonlaridan bejiz xafa bo’lgan emas.
Biroq, besh-olti yil uzluksiz davom etgan urush, ketma-ket kelgan qahatchilik
milliy-ozodlik harakatini barcha barcha zahiralardan mahrum qildi, qon tomirini
quritdi. Qizil armiya esa borgan sari o’sib, kuchayib bordi, unga kuch, oziq-ovqat,
o’q-dori uzluksiz yetkazib berib turildi.
Millatimiz boshiga tushgan fojiali kunlardan, erk va ozodlik yo’lida shahid
bo’lgan milionla vatandoshlarimiz qismatida, xalq taqdiri bilan o’ynashgan, uni
manqurtga aylantirib, o’zgalar qo’liga qaratishga uringan kimsalar ham bo’lgan.
Milliy mustaqillikning qo’lga kiritilishi jarayonidagi murakab vaziyat va
mana shu ziddayatli pallada mamlakatimiz rahbari Islom Karimov toionidan
tanlangan g’oyat to’g’ri va oqilona yo’l tufayli xalqimiz uzoq yillik istibdod
iskanjasidan qutqarib olingani, hech mubolag’asiz aytish mumkinki, milliy
taqdirimizning o’tayotgan asrdagi eng buyuk voqeasi bo’lib tarix sahifalariga kirdi.
Sovet mustamlakasi davri, chindan ham, tariximizning qora kunlari bo’lib
ortda qoldi. Asrimizning so’nggi o’n yilligiga kelib, yurtimiz zulmi
zo’ravonlikning har qanday ko’rinishlaridan holi, ozod mamlakatga aylandi. Ulug’
yutrparvar bobomiz A. Qodiriy “Moziyga qaytib ish ko’rishlik hayrli” deya
ogohlantiradi. O’tmishdan otalarimiz erishgan barcha muvaffaqiyatlardan ibrat
olib, ular yo’l qo’ygan xatolardan-saboq chiqarib, do’st kim, dushman kim
anglabbilib yashasak, bilganlarimizni to’laligicha farzandlarmiz ongu shuriga

qo’ya olsak, ularni tarix orqali tarbiyalasak, kelajagimiz albatta buyuk
bo’ladi.Farg’ona vodisidagi istiqlolchilik harakati bugungi kunning qadriga
yetishga yoshlarni o’rgatadi.Bu kunga erishishimiz oson kechmaganligini ota
bobolarimiz kurashganligini yuqoridagi manbalardan bilishimiz mumkun . Demak,
bugungi tinch va osoyishta yurtimizni qadriga yetishimiz va uni avaylab asrashimiz
lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. -T.: Sharq, 1998.
2. Alixon To’ra Sog’uniy. “Turkiston qayg’usi”, T., 2003 y.
3. Bobobekov X., Rahimov J., Sodiqov H. O’zbekiston tarixi. -T.: 1994.
4. Dadaboyev Yahyoxon. “Qatag’on deparasi”. Farg’ona., 2006 y.
5. Dadaboyev Yahyoxon. “Qatag’on deparasi”. Farg’ona., 2006 y.
6. F. Qilichev Zulmatdan sadolar, T.: Adolat, 1994 yil
7. Ibrohim Karim. “Madaminbek”, T, 1993 y.
8. Majid Xasaniy. “Turkiston tarixi”, T., 1992 y.
9. Mansurxo’ja Xo’jayev. Shemuhammadbek Qo’rboshi. T.: Sharq 2008 yil
10. Mustafo Chiqay ig’li. Istiqlol jallodlari (1917 yil xotiralari). -T.: G’. G’ulom
nashriyoti, 1992.
11. Narzulla Jo’rayev, Shodi Karimov. O’zbekiston tarixi” T.: Sharq” 2011 yil

Farg’ona vodiysida istiqlolchilik harakati namoyondalari (Madaminbek misolida)

Sotib olish