Fayzulla Xo’jayev hayoti va faoliyati haqidagi yangi mulohazalar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	97.3KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	24 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

66 Sotish

Fayzulla Xo’jayev hayoti va faoliyati haqidagi yangi mulohazalar

Sotib olish

“ FAYZULLA XO’JAYEV HAYOTI VA FAOLIYATI HAQIDAGI YANGI
MULOHAZALAR ”
Reja:
Kirish
I BOB. Fayzulla Xo’jayev hayoti va faoliyatining yangi sahifalarini
o’rganilishi
II BOB. Fayzulla Xo’jayev va Jadidlar o’rtasidagi munosabat
III.BOB. Milliy Ozodlik uchun kurash voqealari Fayzulla Xo’jayev nigohida
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi Vatanimiz о‘tmishi haqida hamda yurtimiz ravnaqi
uchun hayotini baxsh etgan ajdodlarimiz tо‘g‘risida xolisona tarixi о‘rgatish fursati
yetdi. О‘zbekiston Respublіkasіі mustaqillikka erishib, о‘zbek xalqi yangilanish va
taraqqiyot yо‘lida о‘z taqdirini hal etayotgan bugungi kunda biz tarixchi olimlar
tariximizdagi qahramon siymolar haqidagi haqiqatni aytish imkoіlіga ega bо‘ldik.
О‘z davring shafqatsizliklariga qaramay, yurtimiz ravnaqi yо‘lida xizmat qilgan
ana shunday siymolardan biri Fayzulla Xо‘jayev edi. Xalq orasida katta obrо‘-
e’tibor qozongan bu shaxsning quyidagi sо‘zlari alohida e’tiborga molik: «Barcha
fikr va barcha bilimlar yagona oliy maqsad – bizning buyuk Vatanimizni barcha
choralar bilan mustahkamlashga yо‘naltirilishin lozim».
Fayzulla Xо‘jayev taqdiri о‘sha davr ziyolilari uchun ramzіy tus olgan
bо‘lib, nihoyatda mushkul va fojiali bо‘ldi. Respublika hayotda totalitar rejim va
markaznіng Іmperiyachilik siyosatining salbiy ta’siri tobora kuchayib borayotgan
murakkab bir sharoitda F. Xо‘jayev iqtisodiy va xо‘jalik muammolarini hal etishda
О‘zbekiston manfaatlarini imkon qadar himoya etish uchun butun kuch-quvvatini
sarfladi. Uning bu say-harakatlari ba’zan muvaffaqiyatli tugadi, ba’zan esa zoye
ketdi. F. Xо‘jayevning mustaqil ish olib borish uchun oshkora harakat qilishga
urinishlari keskin qarshilikka uchradi. BXSR Xalq nozirlari Soveti rahbari
lavozimida ishlagan davrda u RSFSR bilan to’g’ridan-tо‘g‘rіі, partiyaviy ustqurma
RKP (b) O’rta Osiyo byurosi bilan kelishmagan holda iqtisodiy shartnoma tuzishga
urinadi. U О‘zbekiston XKS Raisi lavozimida ishlagan kezlari esa markazning
diktatorlik, ya’ni hukmini о‘tkazish siyosatiga (ayniqsa paxtachilik masalasida)
qarshilik kо‘rsatishga harakat qiladi. Ba’zan F. Xо‘jayev ustatik va diplomatika
bilan ish tutib, sodiqlik, itoatgо‘ylik niqobini kiyishga majbur bо‘ladi, chunki u
respublika manfaatlarini himoya qilish uchun о‘z faoliyatini davom ettirishi lozim
edi. F. Xо‘jayev shaxsini о‘z davrdan ayri holda kо‘rish va baholash mumkin
emas. Tashqaridan qaraganda «partiyaning sodiq farzandi» sifatida kо‘ringani
uchun uni betayinlikda, tuturiqsizlikda ayblash F. Xо‘jayev yashagan va ishlagan
fojiali muxitni tushunmay asossiz va shoshilinch xulosa qilish natijasi bо‘lur edi.
2

Stalincha rejimning barcha murakkabligiga qaramay xalq yashashi, respublika
rivojlanishi lozim edi va bunda F. Xо‘jayev kabi shaxslarning xizmati cheksiz
bо‘ladi. Bu xizmatlari evaziga u xalq orasida katta e’tibor va mehr qozondi.
F. Xо‘jayev xalq iborasi bilan aytganda «me’dasi tо‘q» kishilardan edi. U
jadidchilikka, taraqqiyotga, о‘z mamlakati kelajagiga katta ixlos qо‘yib, bu yо‘lda
о‘zining ota meros boyligini ham ayamadi. Yuqori lavozimlarni egatlaganligiga
qaramay, u ba’zi rahbarlar kabi о‘z xamyonini о‘ylamadi. Bunin juda kо‘pchilik
yaxshi bilardi va uning bu xislati boshqa fazilatlari bilan birgalikda о‘z
tarafdorlarini kо‘payishida katta rol о‘ynagan. O’sha yillarda iqtisod va madaniyat
masalalarida partiya muxoliflari bо‘lgan mas’ul shaxslardan bir qanchasi F.
Xо‘jayev bilan maslakdosh edilar. Usha davrda markazning zо‘ravonligi, eski
ziyolilarga salbiy munosabati, kadrlarni sinfiy asosda tanlash, paxtachilikda о‘z
hukmini о‘tkazish, xususiy mulkni zо‘rlik bilan musodara etish siyosatiga, 1925-
1929 yillarda olib borilgan yer-suv islohoti uslublariga qarshi chiqib, norozilik
bildirgan respublikadagi 18 kishidan iborat mas’ul xodimlarning chiqishlarida F.
Xо‘jayev ham ishtirok etib, qо‘llab-quvvatlagani bugungi kunda ma’lum bо‘ld.
Mavzuning maqsad va vazifasi BXSR ning Nozirlar kengashi raisi
bo’lgan yetuk arbob Fayzulla Xo’jayevning ozodlik uchun olib borgan
harakatlarini o’rganish va tahlil etish. Bugungi kunda Fayzulla Xo’jayevning olib
borgan ishlari, Buxoroda amirlik siyosatini tugatib Respublika tashkil qilish
siyosati, Marifatparvar Jadidlarning imtiyozlarini oshirish kabi qilgan ishlarini
hozirda saqlanib kelayotgan arxiv hujjatlaridan, shu davrga oid asarlardan to’g’ri
yondoshilgan holda o’rganishdir.
Mavzuning ob’ekti va predmeti Fayzulla Xo’jayevga
aloqador bo’lgan hujjatlarni o’rganish va ulardan to’g’ri xulosa chiqarishdir.
Zero, birinchi Prezidentimiz I. A. Karimovning “Tarixga
murojaat qilar ekanmiz, u xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak.
Xotirasiz barkamol kishi bo`lmaganidek, o`z tarixini bilmagan xalqning kelajagi
ham bo`lmaydi” 1
degan fikrlari davlatchilik masalalari bilan bevosita
1
Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак Йуқ. Тoshkent.,”Шарқ”, 1998, 24-б
3

shug`ullanuvchi olimlar oldiga katta vazifalarni yuklaydi. 1996 yil 22 fevralda
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi yirik davlat va jamoat arbobi F.
X о ‘jayevning 100 yilligini nishonlash haqida qaror qabul qild і . Qarorda F.
X о ‘jayev asarlarni chop etish zaruriyati ham qayd etildi. O’zR FA Tarix instituti
xodimlari darhol F. X о ‘jayev asarlarini tayyorlash va chop etishga kirishdilar. Shu
yilning may oyida respublikada F. X о ‘jayevning 100 yillik tavallud yoshi keng
nishonlandi.
4

I BOB. FAYZULLA XO’JAYEV HAYOTI VA FAOLIYATINING YANGI
SAHIFALARINI O’RGANILISHI
Milliy istiqlol mafkurasi xalqimiz о‘tmishinnigina emas, uning kо‘zga
kо‘ringan arboblarini ham bilishni, о‘rganishni hamda ular tо‘g‘risida tarixiy
haqqoniylik zamirida turib, sо‘z yuritishni muhim vazifa kilib qо‘ymoqda. Shо‘ro
hokimiyati davrida Markaziy Osiyoda, jumladan О‘zbekistonda ijtimoiy-siyosiy va
boshqa jabhalarda faoliyat kо‘rsatgan xalqimiz vakillari, ularning shaxsi, rо‘y
bergan voqealarga munosabatlarini tadqiq etish murakkab, lekin zarur, dolzarb
ilmiy muammodnіr. Rahbar lavozimlarda xizmat qilgan F. Xо‘jayev va uning
zamondoshlari faoliyatlariga ular oqlangandan keyin ham haqqoniylik bilan baho
berimasdan kelindi 1
.
Buxoro Respublikasi va О‘zbekiston hukumatlari boshlig‘i bо‘lgan
F.Xо‘jayevning faoliyati bir qator risolalar va maqolalarda yoritilgan. Uning
saylanma asarlarining uch jildligi о ‘zbek za rus tillarida nashr qilingan. Lekin
uning «faoliyati bir tomon. tama, qisqa va ayrim jarayon teskari buzib talqin
qilingan. F.X о ‘jayevning Respublika iqtisodiy va siyosiy rivojlaninida mustaqil
tutishiga qilgan harakattan adashdilar va xatolar sifatida baholangan. Ayni paytda
uning boy ijodiy merosini о ‘rganini F. X о ‘jayev O’zbekistonning aholi va
xalqning kelajagi t о ‘g‘risida teran, istiqlol g‘oyalari bilan hamohang fikrlarni ilgari
surganini, ularni hayotga tadbiq etishga jon-dili bilan intilganini k о ‘rsatmoqda.
Respublikamizning mustaqilligi sharoitida bu merosni, uning istiqlol mafkurasi
uchun qimmatli b о ‘lgan tomonlarini о ‘rganish jiddiy ilmiy nazariy va amaliy
ahamiyat kasb etadi. F. X о ‘jayevning ijtimoiy-siyosiy qarashlari uning k о ‘p qirrali
va sermazmun faoliyati ikkita ijtimoiy tuzum, ulardagi munosabatlar, voqealar
kechgan jarayonlar bilan uzviy bog‘liq b о ‘lgan, ularni aks ettirgan. Birinchisi 1920
yilgacha b о ‘lgan davr, ikkinchisi 1920 yildan keyingi davrlar 2
.
О ‘z navbatida 1920 - 1938 yillar F. X о ‘jayevning Buxoro
1
Ражабов. Қ – Файзулла Хўжаев. Тошкент., “Абу – Матбуот консалт”., 2011. 11-б
2
Алимова. Д масул мухарирлиги остида “Файзулла Хўжаев ҳаёти ва фаолияти ҳақида янги мулоҳазалар”.,
Бухоро инқилобининг тарихига материаллар. Тошкент., “Фан”., 1997. 45-б
5

va О ‘zbekiston Respublikalarida faoliyat k о ‘rsatgan bosqichlarn і dan iborat. XX
asr boshida Buxoro davlatni ijtimoiy munosabatlar klassik sharqona y о ‘sinda
shakllangan, о ‘ziga xos moddiy-iqtisodn і y poydevor і n, oltin zahirasiga ega, ta’lim
tizimi va ma’naviyati turli-tumani, chet ellarda obr о ‘ qozongan mamlakat edi. Shu
bilan birga bunda G‘arb sivilizatsiyasiga oid pul-tovar munosabatlari, transport,
korxonalar, nashr-matbuot ishlari, chet ellar bilan iqtisodiy, madaniy aloqalar
paydo b о ‘lib, kengaymoqda edi. Hukmron doiralar, tadbirkor-u tijorat ahli,
xunarmandlar ommasi, ruhoniylaru ziyolilar Buxoro davlati fuqarolari asriy Milliy
qadriyatlar, ijtimoiy tuzum, islom dini ta’timotlari zaminida turib yangi davr, uning
k о ‘rinishlari va alomatlariga y о ‘l ochganlar, ularni q о ‘llab-quvvatlaganlar.
Xalq hayotining, ijtimoiy munosabatlarni yangilash
harakatida fuqarolarning ishgan, tadbirkor, о ‘tkir zehni na moyagdalari
qatnashganlar, bu harakat ijtimoiy harakat edi. Mana shunday bir sharoitda,
asrning boshida yosh Fayzullaning dunyoqarashi, ijtimoiy ong tarkib topa
boshlaydi. U 1913 yildan yosh buxoroliklar harakatiga q о ‘shgan kurtganini
k о ‘rsatgan. Ijtimoiy harakatning g‘oyaviy-ma’naviy mazmunini Buxoro davlatida
siljishlar va jarayonlarning b о ‘sh kechganligi va ularni joylashtirish
zaruratnomalari tashkil qilgan. Bu g‘oyaga tadbirkor-tijoratchilar, hunarmandlar,
dehqonlar jamiyatni boshqarish tizimini yangi onglarga moslashtirish kerakligi
nuqtai nazaridan yondoshgan b о ‘lsalar, harakatning asosiy qismini takitlagan
ziyolilar, ayniqsa jadid ziyolilari ma’rifatchilik, maorif ishlarini tub Yangi y о ‘ldan
rivojlantirish kerakligini targ‘ib qildilar, say-harakatlar olib bordilar.
Mamlakatdagi ijtimoiy harakatning qismlarga b о ‘linishi va qatnashchilari
doirasini belgilash ma’lum darajada nisbiydir. Chunki jamiyat, uning ongli, ilg‘or
vakillari islohotlarni amalga oshirish zarurati yetilganini tushunida yakdil edilar.
F. X о ‘jayev z о ‘rlik, qon t о ‘kishlar, fitnalar y о ‘lini inkor qilgani, milliy va
umuminsoniy qadriyatlarga sodiq b о ‘lgan, xalq ommasining xohsh і -irodasi,
manfaatlari va intilishlarini diqqat markazida saqlagan, shuning uchun ham u
islohotlar y о ‘lini tanlagan shaxs sifatida faoliyat k о ‘rsatdi. Shuni alohida
ta’kidlamoq lozimki, bu olijanob va insonparvarlik tamoyillariga u butun hayoti
6

davomida amal qilishga intildi, ularni о ‘zining insoniy burchi deb bildi. Lekin
zamonaning ayanchli va mudhish о ‘zgarishlarn і , F. X о ‘jayev tushib qolgan siyosat
va voqealar girdobi uning intilish va umidlarni sarobga chiqardi, e’tiqodlaridan
ba’zilarini о ‘zgartirishga, og‘ir va о ‘ta madanyatli sharoitlarda faoliyatini davom
ettirishga, о ‘z insoniy burchini о ‘tashga majbur qild і 1
.
Sharqona qadriyatlar va tamoyillar ideallari hamda islohotlar y о ‘lini tanlab
kelgan yosh і buxoroliklar, p і u qatorda F. X о ‘jayevning siyosiy mavqei 1917 yil
Rossiyadagi bolshevikcha t о ‘ntarish, xususan 1918 yn. mart oyidagi Kolesoving
Buxoroga kilgan xurujidan keyin о ‘zgarishga y о ‘l tutdi. Ularga nisbatan k о ‘rsat
4.1tan tazyiq natijasida Buxoro davlatiga nisbatan kuch, z о ‘rlik ishlatib undagi
tuzumni ag‘dariy ї siyosati nari suridi. Buxoro xalqining tub manfaatlarini, undagi
ijtimoiy-siyosiy sharoit ham oqilona idrok etish tutmoqchi b о ‘lgan yok і
buxoroliklar fikr і inobatga olinmadi.
F. X о ‘jayev Buxoro Respublikasining bosh noziri vazifasida faoliyat
k о ‘rsatgan davrda uning ijtimoiy-siyosiy qarashlari jamiyatdagi kuchlar
muvozanati, u yoki bu siyosiy oqimlar ta’sirining kuchi, xalq ommasi va uning
namoyandalarining kayfiyatlari bilan bog‘liq ravishda r о ‘yobga chiqqan. Amir
hokimiyati ag‘darilgandan keyin qizil armiya qismlari mamlakatda qoldi, bu yerga
k о ‘plab yuborilgan Rossiya bolsheviklari va qizil armiya yangi hokimiyatni va
inqilobiy tuzumni mustahkamlanish uchun t о ‘xtovsiz kurash olib bordilar. TASSR
dagi siyosiy va x о ‘jalik organlari Buxoro Respublikasi ustidan qattiq nazorat olib
bordilar. Revolyusion y о ‘nalishdagi о ‘zgarishlar k о ‘plab shu asosda kelib chiqqan
va amalga oshirilgan.
Respublika boshqaruvidagi boshqa guruh arboblar qat’iy va z о ‘ravonlik
siyosatiga monelik y о ‘lini tutdilar. Bular yerni xalq vakillari edi. Buxoro
Respublikasida, s о ‘ngra O’zbekiston tuzilgandan keyin ham ahvol asosan shunday
davom etdi. F. X о ‘jayev respublikalar boshqaruvlaridagi bu guruhlar о ‘rtasida ish
olib bordi, ular muvozanatini saqlashga, xalq boshiga olib kelayotgan о ‘zgarishlar,
1
Хасанов. М – Файзулла Хўжаев, Тошкент., “Ўзбекистон”. 1990. 78-б
7

yangiliklarning ijobiy tomonlarini saqlab qolishga, mustahkamlashga, salbiy
tomonlarini esa mumkin qadar yumshatishga, achchiq sinovlar zahrini tezroq
bartaraf qilishga harakat qildi. Murakkab sharoitlarda ona-Vatan, xalq manfaatlari
y о ‘lida ish olib borishda u yolg‘iz emas edi. Biroq qat’iylik bilan olib borilgan
bolshevikcha siyosat sobitqadam milliy stakchilar, sof vijdonli ziyolilar,
mutaxassislar, boshqa qarvarlar qatoriga rahna solib bord і .
F. X о ‘jayev xizmat faoliyati davomida, ayniqsa 20-yillarning ikkinchi
yarmidan umrining oxirigacha rasmiy aqidastar, jumladan і , sinfiylik, iqtisodiyot,
taqsimot, madaniyat va boshqalarni sotsialistik asosda tashkil qilish о ‘zanida ish
olib bordi. Shu bilan bir qatorda uning dunyo qarashining izchil xalqchillik, milliy
qadriyatlarga sodiqlik, O’zbekistonning ozod va rivojlangan respublika b о ‘lishiga
komn, ishonch tamoyillari tashkil etgan. Bolshevistik markaz Mintaqaing qaram va
xom ashyo manbai darajasida saqlash uchun butun choralarni amalga oshirib
borgal і gi Diniy stakchilarining k о ‘pchiligi, shu qatorda Fayzulla X о ‘jayev ham о ‘z
faoliyatini el-yurt mustaqilligiga, qaratganlar.
Frunze boshchiligida kelgan harbiy qismlar amir hokimiyati
ag‘darishgandan keyin Buxoro davlati xududida qoldilar, ularning ta’minoti aholi
zimmasiga yuklatildi, Respublikada Rossiyaga xom ashyo moli, oziq-ovqat va
boshqa boyliklar oib ketildi. Nozirlar kengashining raisi F. X о ‘jayev 1921 yil
baxonda respublika hududidagi Rossiya harbiylari soni 15 ming kishidan oshmasin
degan talabni q о ‘ydi. Yana u Turkkomissiyadagi kengashda Buxorodan olib
ketilayotgan oziq-ovqat va xom ashyo mollari narxiga teng keladigan motar berish
masalasini і lgari surdi. Bu narsa Turkkomissiya rahbarlariga yoqmadi. Davlat
qurilishi masalasida F. X о ‘jayev tribunallar, Cheka (favqulodda komissiya — R.
K.), xavfsizlik organlari b о ‘limlarining Buxoro respublikasida tashkil etiliishini
tanqid qilib chiqdiz. Shuningdek О ‘rta Osiyo Respublikalarining
iqtisodiy birlashtirilishiga e’tiroz bildirdi. Milliy chegaralash masalasiga ijobiy
yondoshgan b о ‘lsada, 1924 yil fevralda e’lon qilgan tezislarida mintaqa turkiy
xalqlarining tarixiy і ldizlari mushtarakligi g‘oyasini bayon qildi. Shuning bilan
birga, F. X о ‘jayev guvohlik berishicha, Buxoro Respublikasida chegaralashga
8

kuchli qarshilik k о ‘rsatilgan, uning iborasi b о ‘yicha «d о ‘stlar doirasidan xam»
qarsh і chiqqanlar b о ‘lgan. 20-yillar о ‘rtasida F. X о ‘jayev bundan oydinroq gapira
olmas edi. Respublikaning ijtimoiy-siyosiy hayotida F. X о ‘jayev, uning safdoshlari
islohotlar va Ijobiy о ‘zgarishlarga intildilar. F. X о ‘jayev, hukumat a’zolari A.
Fitrat, M. Sadjonov, M. Mansurov, uning о ‘g‘li A. Mansurov va boshqalar chuqur
bilimga ega madaniyatli arboblar edilar. A. CH о ‘lpon, Munavvar qori, Q.
Otaboyevlar Buxoroda faoliyat k о ‘rsatganlar. F. X о ‘jayev hamda Respublika
rahbariyatining k о ‘pchiligi barqarorlik о ‘rnatishga, kelib chiqqan mojaro va qurolli
to’qnashuvlarga barham berishga intilganlar, x о ‘jalik hayotnin, savdo-tijorat,
madaniy-ma’rifiy ishlarni rivojlantirish choralarini k о ‘rganlar, fuqarolarning haq-
huquqlarin, osoyishtaligi uchun qayg‘urganlar. Axolidall, tadbirkorlardan
musodara qilib tortib olingan Mol-mulklari egalariga qaytarib berilmagan. Machit,
madrasastar, maktablar, vaqflar faoliyati davom etgai, shuningdek yangi madaniyat
о ‘chog‘lar і — о ‘quv yurtlari, kutubxonlar, matbuot y о ‘lga q о ‘yib borilgan.
Yoshlar 20-yi.t.nar boshida chet ellarga о ‘qishga yuborilgan. F. X о ‘jayev 1922 yil
oxiri 1923 yil boshida Germaniyada tabobatda b о ‘lganida ularning yashash joy va
moddiy ta’minoti masalalarini hat qilgan, uning ishtirokida Moskvada Buxoro
respublikasining о ‘quv yurti tashkil qilingan.
F. X о ‘jayev, respublika hukumati qizil armiya
tomonidan axolining oziq-ovqatlari, yem-xashaklari tortib olininga, istiqlol uchun
harakatda qatnashgan yoki shunda gumon qil і n і ra і nlarning qarindoshlari,
hamqishloqlari garovga olinishiga, mol-mulklan musodara qilinishiga qattiq
qarshilik k о ‘rsatganlar. Chunki 1922 yilda qarshilik harakati ishtirokchilarining 60
oila a’zolari garovga olingan edi. 1922 yil dekabr і da Buxoro respublikasi hukumati
F. X о ‘jayev ma’ruzasi asosida harbiy qism.tar alohida b о ‘limlarining aholiga
nisbatan jazo harakatlarini t о ‘xtatishi t о ‘g‘risida qaror qabul qildi. Jazo uchtiklari
faoliyatini, aholi mulkini musodara qilishni t о ‘xtatishni talab qilib RKP MK ning
O’rta Osiyo byurosiga murojaat qilindi. Bu talablar shunchalik qat’iy b о ‘ldiki,
О ‘rta Osiyo byurosi jazo uchliklarini darhol t о ‘xtatish, harbiy qismlar і ng Buxoro
respublika aholisiga qarzlarini tez orada uzish t о ‘g‘risida qaror qabul qildi.
9

O’zbekiston Respublikasi tashkil b о ‘lib F.X о ‘jayev Xalq komissarlari sovetining
raisi qilib tayinlandi. U yana bir qator lavozimlarga saylandi. О ‘zbekiston
respublikasining paydo b о ‘lishini F. X о ‘jayev, shuningdek, qator milliy
yetakchilar о ‘zbek xalqi milliy davlatchiligining yangi davri deb tushundi,tar, bu
voqea O’zbekiston istiqloliga xizmat qiladi deb umid bog‘ladilar. Respublikaning
suverehnteti haqiqat va voqelikka aylanishi uchun harakat qildilar, bu ezgu ishga
о ‘z xissalarini q о ‘shish uchun faoliyat k о ‘rsatdilar. Respublika
xukumatining raisi sifatida F. X о ‘jayev amalga oshirilgan о ‘zgarishlar, ularning
qays і n maqsadlarga y о ‘naltirilganini anchagina chuqur mushohada qildi, о ‘z vatan
va xalqi ravnaqi, manfaatlarini muhofaza qilish, ularni yoqlab ish tutish qanchal і k
murakkab, og‘ir va xavfli ekanini tushunib yetdi, lekin bu y о ‘lni u yagona va
sharafli deb tushunib unga umrining oxirigacha sodiq qoldi. Shuni ta’kidlash
muhimki, F. X о ‘jayev va boshqa arboblarning о ‘z xalqi farzandlari sifatidagi
faoliyati boshqa xatqlar, mamlakatlarga qarshi qaratilgan emas edi, ustar
g‘ayrinsoniy, totalitar tuzumning mudhish kirdikorlarini rad etib ustardan
norozilikatarini bin.tdirib borgallar, og‘ir, ayanchli sharoitlarda ham о ‘z xalqining
vakili ekanligini sir tutmaganlar. Mamlakat shovinistik doiralarining yeri xalq
vakillariga ishonmaganligi mana shundan kelib chiqqan. Bu narsa SSSR
rahbariyati, markazning О ‘zbekistonga, uning vakillariga munosabatini, ularni
parchalash, yakkalab tahqirlash va ruhsizlantirish xatti-harakatini belgiladi.
Respublikadagi markaz vakillari bu y о ‘lga qat’iy amal qiladilar. 20-30 yillarda
О ‘zbekistonda iqtisodiyot va madaniy hayot sohalarida ijobiy ishlar qilingan, bu
nishlarni albatta keng xalq ommasi, milliy yetakchilar, ziyolilarning yaratuvchilik
mehnati va faoliyatisiz tasavvur qilib b о ‘lmaydi. Shu davrning о ‘zida total і tar
tuzum odamlar boshiga, jumladan dexqonlar, milliy ziyolilar, hunarmandlar
boshiga kulfatlar yog‘dirgan chora-tadbirlarni amalga oshirdi. Paxta yakka
hokimligini amalga oshirish, O’zbekistonn xom ashyo manba і ga aylantirish jadal
olib borildi, qatagonlar begunoh odamlar yostig‘i quritdi, ularning k о ‘plarni qamoq
jazosiga mahkum etildi. Shunday murakkab va og‘ir sharoitlarda ham xalq, uning
asil farzandlari O’zbekistonning yorug‘ kelajagiga, asriy qadriyatlarimizga umid va
10

sodiqlik kayfiyatlarini y о ‘qotmadilar 1
.
F. X о ‘jayev ijtimoiy munosabatlar, davlat siyosatining asosiy
mezoni ma’lum bir sinf emas, balki xalq ommasi, uning manfaatlari, umid-orzu va
intilishlari deb tushungan, hukumat, ijtimoiy tashkilotlar faolyatni, r о ‘y berib
turgan voqealarga shu asosda munosabat bildirgan, о ‘z faoliyatini ezgulikka, iloji
boricha noxush holar oldini olishga qaratgan. O’zbekiston hukumati raisi sifatida
faoliyatining boshidan respublika, uning xalq manfaatlari, uning mustaqilligi
y о ‘lini k о ‘rgan. 1925 yilning noyabr oyida b о ‘lib о ‘tgan O’zkompart і ya I syezdida
qilgan «X о ‘jalik qurilishi t о ‘g‘risida»gi ma’ruzasida paxtachilikning jadal sur’atlar
bilan kengaytirilishi dehqonlarni ittifoqdan g‘alla va sanoat motlarni keltirilishiga
qaram qilib q о ‘yadi, lekin agar ittifoqda qurg‘oqchilik b о ‘lsa yoki temir y о ‘l ishida
biron bir kamchilik r о ‘y bersa, unda jiddiy xalokat kelib chiqadi.
О ‘zbekiston qishloq x о ‘jaligi t о ‘la-t о ‘kis paxta narxiga, ittifoq
sanoat mollari, undagi g‘alla hosiliga bog‘liq b о ‘lib qolmasligi kerak, degan fikrni
dadil aytgan. F.X о ‘jayev nafaqat bir marta, balki bir necha marta о ‘z fikrlarini
baralla bayon etgan. Markaz va О ‘rta Osiyo byurosining О ‘zbekistonda amalga
oshirgan qator tadbirlarini jiddiy tanqid qilgan hamda masalani hal qilishning
anchayish maqbul y о ‘llarini о ‘rtaga tashlagan, kechgan jarayonlarni chuqur
mushohada etgan. 1925 yilning kuzida xalq komissarlari va boshqa rahbarlardan
iborat qator xodimlar (18 lar guruhi) O’zbekistonda faoliyat kо‘rsatish
sharoitlaridan norozi bо‘lib bayonot e’lon qiladilar. F. Xо‘jayev bundan xabardor
bо‘lib, О‘rta Osiyo byurosiga tushuntirish xati yozgan, xatda kadrlar siyosati
notо‘g‘ri olib borilgani tо‘g‘risida bir necha bor gapirganini, 18 larning bayonoti
xam kadrlar siyosatidan norozilik tufayli kelib chіqqanini uqtirgan.
Muxim tomoni shundaki, gurux ishtirokchilari
qattiq ta’qib qilinganiga qaramasdan F. Xо‘jayev ularga xayrixoh bо‘lganini inkor
qilgan emas. 1929 yilda F. Xо‘jayev O’rta Osiyo respublikalari federatsiyasi
1
Ўзбекистоннинг янги тарихи., II – китоб., Ўзбекистон Совет мустамлакчилик даврида. Тошкент., “Шарқ”.,
2000. 169-б
11

tashkil qilish hamda kompartiya O’rta Osiyo byurosini tugatib, uning о‘rniga
о‘lkaning saylab qо‘yiladigan partiya organini tuzish taklifini qо‘llab chiqdi.
Mavjud bо‘lgan «murakkab siyosiy va xо‘jalik muammolari, jiddiy qiyinchiliklar»
bu choralari amalga oshirilishi talab qiladi deb uqtirdi. Bu talablar О‘zkompartіya
V syezdi qarorlarida ham о‘z aksini topdi, lekin markaz ularni rad qildi.
O’zbekistonda mavjud bо‘lgan murakkab ijtimoiy-
siyosiy muammolar va jiddiіі qiynіnchiliklar, markaz kо‘rsatmalari asosida zо‘rlik
va tazyiq yо‘llari bilan amalga oshirilgan о‘zgarishlar о‘ta sinfiylik siyosatini
amalga oshirilishi va mahalliy sharoitlarni inkor qilish natijalari bо‘ldi. F.
Xо‘jayev о‘n minglab dehqon oilalarining quloqlar deb uzoq о‘lkalarga badarg‘a
qilshiga, aholining katta qismiga dushmantar deb munosabatda bо‘lishga qat’iy
e’tiroz bildirdi. Uning fikricha respublika qishloq x о ‘jaligini yangicha tashkil
qilish, ijtimoiy munosabatlarni tekislashtirishning maqbut tarzi — bu aholi asosiy
qatlamlari manfaatlarini nazarda tutib puxta tayyorgarlik k о ‘rish y о ‘li bilan
islohotlarni amalga oshirish edi. Afsuski bu qarash va mulohazalar inobatga
olinmadi. 1929 yildan boshlab paxta maydonini
uch marta k о ‘paytirishga kirishgani dehqonchilik qiyin axvolga solib q о ‘ydi,
natijada uning maxsu, jiddiy kamayib bordi. F. X о ‘jayev xalq x о ‘jaligida moddiy
manfaatdorlik tamoyiliga amal qish va mehnat unumdorliginnil oshirish lozim.
Paxta yakkahokimligini ta’minlash, ijtimoiy xayotga sinfiylik singdirish maqsadida
О ‘zbekistonda chorvachilik paxta uchun zararli, guruch bu kuloqlar yem і nshin
kabi asossiz g‘oyalar tarqatdi. F. X о ‘jayev bunday safsatalar g‘azamislik oqibati va
zararli deb, ularni qat’iy fosh qildi. Yana chorvachilik masalasiga qaytib eng
muhimi chо‘poning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish, dedi. О‘zbekiston
dehqonchiligining eng jiddiy kamchikni dexkonlar tajarіbasi inkor qilishdir, biz
dehqon tajribasini va fanini uyg‘unlashtirishimiz kerak, deb alohida uqtirib о‘tdi.
Jamoalashtirish kompaniyasi boshlab
yuborilgan paytda F. Xо‘jayev hali ma’lum muddat davomida yakka xo’jaliklar
mahsulot yetkazish bо‘yicha ahamiyatlarini yо‘qotmaydilar va davlat zaruriyat
yuzasidan yakka xo’jaliklar bilan munosabatda bо‘ladi. Shuning uchun bu
12

xо‘jaliklarning unumdorligini oshirish choralarini kо‘rish va ular о‘rtasida
tushuntirish ishlari olib borish lozim, deb chiqdi. U dehqonga nisbatan ma’muriy
tazyiq kо‘rsatish emas, tushuntirish ishi olib borish tarafdori edi. U qishloq ishlab
chiqarishi asosan о‘rta xo1 dehqon xо‘jaliklariga tayanib turganini kо‘p marta
takror aytgan, lekin uning 1928 yilning yozida e’trof etishicha qator joylarda о‘rta
hol dehqonga nisbatan ma’muriyatchilik ta’siri kо‘rsatilgan. Ma’muriyatchilikka
nisbatan salbiy munosabat davom ettirgaіі, yig‘inlarda gapirgan, unga barham
berishga intilgan. 1931 yilning fevralida bo’lіb о‘tgan О‘zbekiston sovetlarining
IV syezdida u о‘zining bu masalaga qarashni jiddiy bayon qiladi: «Jamoa (kolxoz)
ga yо‘l tutgan ekanmiz, kambag‘al о‘rta hol yakka xо‘jaliklarni unutmasligimiz
kerak, ma’muriyatchilik qilish darkor emas, bizning rejalarimiz yuqoridan amalga
oshirilmasdan, balki omma orasida muhokama qilinin zarur» 1
.
О‘zbek dehqoning boshiga og‘ir
ishlar tushrailda F. Xо‘jayev zо‘rlik bilan jamoalashtirishni, minglab zaxmatkash
dexqolarni quloqlashtirib, ularning insoniy haq-huquqlari oyoqostі qilinganіі
qoraladi, qishloqda rivojlanishning ma’rifiy-sivіlizatsion yо‘lnalish qо‘llab
quvvatladi. U mehnatni yangi texnologiya hamda usullarga asoslanib tashkil qilish
tarafdori edi. Ishchining yuqori kо‘rsatkichlarga erishishi faqatgina son
kо‘rsatkichi bо‘lmasdan, bastki mehnat unumdorligining oshib borishi natijasi
bо‘lishi lozim edi. Ishchilar о‘rtasida avj oldirib borilgan kompaniyalarga,
masalan, zarbdorlar harakatії, staxanovchilar xarakatiga shu mezon bilan baho
berganі, «О‘zbekistong sanoatning vazifalarni» maqolasida (193 yil, fevra.1)
«Sotsalistik musobaqa va zarbdorlar harakatini xо‘ja ko’rsinga emas, balki haqiqiy
kengaytirish kerak», deb yozgan. Qalbaki zarbdorlar bо‘lgan singari ba’zi joylarda
qalbaki staxanovchilar paydo bо‘lganni jiddiy tanqid ostiga olgan (1936 yi.1,
mart). 20—30 yillarda О‘zbekistonda xunarmandlar sonjihatidan anchagina
salmoq edi. Shuning uchun F.
Xо‘jasv bu ijtimoiy tabaqaga alohida ahamiyat berdi, ular faoliyati uchun sharoit
yaratish muhimligini ta’kidladi. Usha davrda iste’mol mollari taqchinligi tufayli
1
Зиёева. Д – Туркистон миллий озодлик ҳаракати. Тошкент., 2000. 137-б
13

xunarmandlar tо‘g‘risida bir qator qarorlar kabul qilingani, chora-tadbirlar
belgilangan edi. Biroq F. Xо‘jayevning 1928 yil yozida e’tirof etishicha, bu
qarorlar bajarilmagan. Buning ustiga ustak hunarmandlarga nisbatan tazyiq
kо‘rsatilgan va F. Xо‘jayev «Marg‘ilonda, Buxoroda va qator boshka rayonlarda
hunarmandlarning shikoyatlari nihoyatda, kо‘payib ketgannin» ochiq aytgan, ular
haq ekanligini qayd qilgan. F. Xо‘jayev O’zbekiston respublikasida barqarorlik
о‘rnatilishi, unda yashagan xalqlar teng huquqlіі, qardosh va totuv bо‘lishlarini
istagan hamda о‘z faomіyati davomida shu u.zug‘ maqsadga intilgan. Shu Sіtlan
birga u о‘z vatanі — O’zbekistonning shon-shuxratni, obrо‘sini tushirish yо‘lida
bо‘lgan ishlarga qat’iy zarba bergan, bunday g‘alamisliklarni fosh qilgan,
respublika salohiyatini kо‘tarishga о‘z hissasini qо‘shgan 1
.
Gap shundaki, 20-yillar, hatto 30-yillar boshlarida ba’zi doirastar
O’zbekiston zamni qashshoq, unda mineral qazilmalar, yо‘q, О‘rta Osiyoning ob-
havo sharoitida yirik sanoat rivojlanishi mumkin emas, Toshkentning eski
shaharida sanoat korxonalari qurishi mumkin emas, sara aholi sanoat korxonalarida
mehnat qilishga moslashmagan singari bо‘hton gaplarni, mish-mishlarni
tarqatganlar. F. Xо‘jayev bu gaplar bо‘hton ekanligini aytgan va ularga qarshi
chiqqan. Achinarli joyi shundaki, ma’lum davrda markaz nomi bunday g‘arazli
aqidalarga amal qilialadi. 1931 yil boshida qilgan ma’ruzasida F. Xо‘jasi shunday
jiddiyi narsalarga e’tiborni qaratadi: 1929 yil о‘rtalaridan Toshkentning eski
shaxarіda bironta ham sanoat korxonasi qurilmagan. Garcha, bu davrda
Toshkentda kо‘pgina korxonalar qurilgan bо‘lsada kolonizator-otimlardan iborat
komissiya eskі shaharda havo buzilgan va shuning uchun u yerda sallesti
vіktantrish mumkin emas, deb da’vo qilgan. Bu boyliklr izlash, shu
asosda respublikada ishlab chiqarish kuchlari rivojlantirish, yangi-yangi sanoat
tarmoqlarni vujudga keltіrish, birinchi navbatda, O’zbekiston axolising turmush
darajasini kо‘tarishga, uning salohiyatini kuchaytirishga yordam beradi, deb umid
qilgan. Bu sohastardagi rejastarі amalga oshirishga о‘z hissasini qо‘shib borgan.
1
To ’ rayev . X – Buxoro tarixi . ( O ’ quv qo ’ llanma )., Buxoro . 2020. 127- b
14

Uning tashabbusi bilan respublika hukumati 1936 yil kuzida quyidagilarni amalga
oshirish bо‘yilcha markaziy hukumatga yozma ma’ruzalar bilan murojaat qilgan:
Quvasoy GREStini qurish; Toshkent shahrіna elektr quvvati bilan ta’minlash
uchun Oqtepa GESini qurish; Respublikada tuz sanoatini rivojlantirish;
Toshkentda akademik teatrni qurish uchun 3 mln sо‘m ajratish; «О‘zbekfilm»
uchun ovoz yozadigan «Kinal» apparatnnі yuborish va hokazo. Bular
O’zbekniston, uning xalqi, madaniyati extiyojlaridan kelib chiqqan talablar edi,
albatta. F. Xо‘jayev
ilgari surgan, leki ma’lum sabablarga kо‘ra uning saylanma asarlari matildan
tushirib qoldirilgan ravshan va dadrnі aytilgan yana bir fikrga murojaat qilamiz. U
jiddiy mas’uliyat va kuyunchaklik bilan shunday degan edi: «Bizga umuman
kadrlar emas, balki birinchi navbatda milliy о‘zbek kadrlari kerak, chunki busiz biz
sovetlar apparatinі millіlashtira olmaymiz, milliy proletar qadrlarni vujudga keltira
olmaymiz, kolxoz xо‘jaligini qayta tashkil qilish muammosiga yaqinlasha
olmaymiz. Qotonizatorlik unsurlari kuchliroq bо‘lgan sovet organlarida yeri millat
vakillarining о‘sishni qiyinroq, texnіkumlarda, rabfaktarda, іshchi unversitetlarida,
pedvuzlarda о‘zbeklar salmog‘i katta emas. Bular juda qoniqarsiz, eng past,
sharmandali raqamtar». Bunday otashin sо‘zlarni faqat xavfu xatarni pisand
qilmasdan el-yurtiga butun vujudi bilan berilib xizmat qilgan о‘z xalqining asiz
farzandigina aytishi mumkin edi. Shu о ‘rinda ba’zi mulohazalar kelib chiqadi. 20
— 30 yillarda О ‘zbekistonda qator о ‘zgarishlar r о ‘y bergan, katta qurilishlar,
maorif-madaniyat sohalaridagi ishlar rejalashtirilgan va boshlab yuborilgan.
Bas, nechun F. X о ‘jayev ijtimoiy-siyosiy qarashlarida, bayon qilgan fikrlari
va tevarak-atrof voqealariga munosabatlarida qanoatsizlik va tanqidiy qarash ancha
ustu і n va belg і lovchi о ‘rin tutgan. Nazarimizda, F. X о ‘jayev ijtmoiy-siyosiy
qarashlarning mohiyati uning о ‘z xalqi bilan birdamligidan kelib chiqqan, shu
asosiy omil bilan belgilangan. O’zbekistonda amalga oshirilgan siyosat, amalga
oshirib borilgan asosiy, fundamental о ‘zgarishlar, tadbirlar xalq ommasi va uning
namoyandalari munosabatlarini hisobga olmasdan ma’muriy y о ‘l bilan о ‘tkazilgan,
aholining ma’lum qismiga nisbatan tazyiq, qatag‘onlar amalga oshirilgan, ahon і ng
15

faol qismi k о ‘rsatmalarni bajaruvchilar darajasiga tushirib q о ‘yishgan.
Bularning barchasi odamlarning bir qismida xafsalasizlik, ikkinchi bir
qismida esa tanqidiy qarashtar, hatto oppozitsiya k о ‘rinishlarin і n keltirib chiqarish і
tabiiy ho1 edi. F. X о ‘jayevning siyosiy va ijtimoiy qarashlari ma’lum darajada
obyektiv omillar og‘ushida b о ‘lrali, shulardan kelib chiqib, u о ‘z xatti-harakatlarini
belgilagan. Bunga q о ‘shimcha F. X о ‘jayev garch о ‘z qobi і yati, butun aq1-idrokini
murakkab sharoitlarda ham О ‘zbekistonga, yillig xaqinga astoydil xizmat qilishga
qaratgan b о ‘lsa-da, respublikada mavjud b о ‘lgan cheksiz va boy imkoniyatlar
r о ‘yobga chaqmaganidan va t о ‘laligncha xalq manfaatlari uchun xizmat
qilmaganidan aziyat chekkan. Mamlakatda sinfiylik siyosatining amalga oshirilnin,
siyosiy boshqarma, Davlat xavfsizligi organlar і n і ng kengayib borgan harakatlari,
totalitar tuzumning о ‘rnatilsh і ni, mash’um shaxsga sig‘inishning tarkib topib
borgani t о ‘grisida gapirish qat’iy man qilgan — buning imkoniyati y о ‘q edn і , F.
X о ‘jayev bunday о ‘ta salbiy xolarning jamiyatda sodir b о ‘lib turgan
k о ‘rinishlarini, ularning xavfi oqibatlarga olib borgashini, keng xalq ommasi,
davlat jiddiy va k о ‘pincha halokatli zarar k о ‘rganini gapirgan, ularni qat’iy
qopalagaii, quyuqlashgan qora bulutlarni tarkatib yuborish ustida mushohada
qilgan, q о ‘lidan ketguncha shu y о ‘nalishda xarakat qilgan. U snifiylik siyosatini
asosida maktablar va boshqa о ‘quv yurtlaridan yoshlari «sinfiy unsurga aloqador»
deb haydalishni davlat va jamiyat manfaatlariga zid, zararli, deb chiqqan 1
.
О ‘zbekiston sovetlarning II syezdinda shu t о ‘g‘rida gapirib maktab
о ‘quvchisi yok і talabani 7-8 yil о ‘qitish uchun davlat k о ‘pgina mablag‘ sarf
qilgani. Agar bola tuzumga qarshi chiqmagan b о ‘lsa, bitirish oldidan uni
haydashaga idroklan і sh emas, deb ta’kidlagan. «Shuni nazarda tutish kerakki, —
degan edi F. X о ‘jayev,- bizda madaniy kuchlarga talab katta, fan-texnika; ega
chiqarailgan odamlar bizga kerak. Chistka qilish kerak, ammo k і mni chistka qishni
b і lish kerak. Kompartiya yakka xukmronligi sovetlar, kasabasoyuzlar, boshqa
ijtimoiy tashkilotlar faoliyatini cheklab, ularni buyruq va topshiriqlarni bajaruvchi
1
Zamonov . A, Egamberdiyev. A – Buxoro amirligi tarixi. Toshkent., “Tamaddun”., 2022. 71-72-b
16

vositaga aylantirgan. F. X о ‘jayev hokimiyat organi sifatida
sovetlar, ayniqsa mahalliy sovetlar, ularning ijroiya qismlari о ‘z salohiyatlarini
amalda tadbiq eta olmaganlarini va buning asosiy sabablarini qayta-qayta gapirgan.
Uning fikricha (1932 yil, iyun) qishloq sovetlar і «faoliyatida ishlab chiqarish
masalalar і , sug‘oriladigan suvini taqsimlash va shu kabilar markaziy о ‘rinda
b о ‘lgandagina», ular qishloqda t о ‘laqon x о ‘jayin b о ‘lishlari mumkin edi. F.
X о ‘jayev sovetlar faoliyatini k о ‘tarish y о ‘lllaridan muhimi respublika
rahbariyatining ularga yaqin b о ‘lishi, deb bilgan, sovetlar ishlari bilan borib
tanishgan, ularga amaliy yordam bergan і , tegishli xulosalar chiqargan.
Masalan, 193 yilda uning
ishtirokida ikkita rayonlararo qishloq sovetlari raislarining kengashlari о ‘tkazilgan:
Qarshi, G‘uzor rayonlar і b о ‘yicha Qarshi shahrida: Shahrisabz, Yakkabog‘,
Chiroqchi rayonlari b о ‘yicha Shaxrisabzda. Bu kengashlar mazmunini batafsil
tahlil qilingan aholi, uning vakillari bilan joylarda muloqotda b о ‘lish і , ular fikr-
mulohazalari bilan о ‘rtoqlashish rahbar xodimlar faoliyati uchun juda zarur va
muhim, degan xulosan yana bir bor takrorlagan. Va о ‘z navbatida mahalliy
hokimiyatning samarali faoliyatini - jamiyat ma’muriyati, aholi obodonchiligining
bosh mezoni, deb bilgan. F. X ӱ jayev
mahalliy hokimiyat masalasi bilan qonunchitik, huquqbuzarlik masalasi о ‘rtasidagi
bog‘liqlikni, revolyusion qonunchilik yaxshi amalga oshirilmoqda, degan da’volar
xato, not о ‘g‘ri ekanligini k о ‘rsatadi. Chunonchi, 1934 — 1935 yillarda «Karmana
va boshqa rayonlarda soliq solish ish b о ‘yicha sovetlar xodimlari sud qilingan».
Bular huquqbuzarlikning о ‘z і , deb ta’kidlaydi. Mash’um 1937 yil qatag‘onlari
ancha oldigan boshlanib ketgan. F. X о ‘jayev tobora kengayib borgan і
qonunbuzarliklarga befarq qarab turgan emas, ularning oldini olish kerakligini
qayta-qayta takrorlagan, shunga da’vat qilgan. 1936 yil yanvar oyida
О ‘zkompartiya Plenumida «bizda qonunlarga yetarli ahamiyat berilmayapti», deb
о ‘zi qatnashgan voqeani gapirgan: Rometan rayon paxta punktiga kelib, unda 14
kishing qamalganini va ularni boshqalarga ibrat b о ‘lsin uchun sud qilmoqchi
b о ‘lganlarini k о ‘rgan. O’zi, raykompartiya sekretarin va opersektor boshlig‘i
17

uyushtirgan 5 daqiqalik s о ‘roq bu odamlarning batamom gunohsiz ekanini
k о ‘rsatgan va ular ozod qilib yuborilgan. Lekin qatag‘onlarning shiddati oshib
borgan va tez orada F. X о ‘jayevni ham ajal girdobiga tortgan. F. X о ‘jayevning
ijtimoiy-siyosiy qarashlarini sermazmun va k о ‘p qirraligi bilan ajratib turadi. U
O’zbekistonda r о ‘y bergan va kechgan asosiy, uzviy voqealar, jarayonlar,
muammolar t о ‘g‘risida о ‘ylagan, munosabatin bildirgan. Uning fikr-mulohazalari,
faoliyati va і lgari surgan g‘oyalari el-yurt manfaatlari, osoyishtaligin, O’zbekiston
istiqlol, orzu va umidlari bilan y о ‘g‘rilgan. Uning dunyoqarashining dastlabki
bosqichi Liberal islohotchilikka xos b о ‘lib, keyingi rivojlanib borish jarayonida
bolshevizm pardasi bilan o’ralgan, lekin mazmun-mohiyati bilan
millatparvarlikdan iborat edi.
F. X о ‘jayev hayratomuz izchillik bilan о ‘z xalqining,
vatani – O’zbekistonning farzandi ekanligini unutmadi, u milliy
davlatchiligimizning tarixiy ildizlarini, sharqona gumanizm an’analarini, islom
din і , uning axloqiy, tarbiyaviy rostini va boshqa milliy qadriyatlarimizninig.
І stlarcha inkorqilish pozitsiyasida bir lahza b о ‘lsa ham turgan emas. Butun
faoliyati davomida O’zbekistonning istiqboli va istiqbolni bu — milliylik bilan
zamonaning ilg‘or sivilizatsiyasini mujassamlashtirib borish y о ‘li, deb tasavvur
qildi. F. X о ‘jayevning respublika voqealigini tahlil qilishi, kuzatishi, xulosalari va
umumtantirishlari ilmiy-nazariy jixatdan chuqur, siyosiy-ijtimon і tomondan puxta
asoslangan. Shuning uchun ham katta ma’naviy-tarbiyaviy ahamiyatga ega b о ‘ldi
va shunday b о ‘lib kelmoqda. Atoqli, ardoqli milliy yetakchi tarim і z, shu qatorda F.
X о ‘jayevning xalq baxt-saodatni tarannum qilishlari avlodlar bag‘rida istiqlol
q о ‘rining saqlanib qolishiga k о ‘maklashgan.
Mustaqil О ‘zbekistonning istiqlol, buyuk kelajak tomon
komil ishonch bilan harakat qilishida ular doimo biz bilan birga, Xalqimiz ota-
bobolarining xizmatlarini aslo unutmaydi.
18

II BOB. FAYZULLA XO’JAYEV VA JADIDLAR O’RTASIDAGI
MUNOSABAT
O’zbekiston tarixining shunlay ajoyib sahifalari borki, ular uzoq vaqtlar
mobaynida unutib, yohud kommunistіk mafkura akidalariga moslashі menіsh
uchun notо‘g‘ri talqin etib kelindi. Jaddizm tarixi ana shular jumlasidan bо‘lib,
faqatgina yangi davr — mustaqillik davriga kelib xolisona tahlil qilishga muvaffaq
bо‘ldi. Ma’lumki, jadidchilik Markaziy Osiyo qit’asida Osiyo va Yevropadagi
ilg‘or islohotlar oqimi ta’siri ostida XIX asr oxirі — XX asr boshlarida vujudga
keldi va taraqqiyotda burilish bosqichini belgilab berdi 1
.
Milliy ziyolilar, ilg‘or taraqqiyparvar kuchlar Rossiyaga yarim qaram
bо‘lgan Buxoro va Xiva xonliklaridagi inqirozli ahvolii, bu о‘lkalarning
umumjahon taraqqiyotidan tobora ortda qolayotganini, mahalliy axolining erk
uchun olib borgan kurashlarining bostiritish sabablarini chuqur anglab yetdilar. Bu
esa ularning ongida jamiyatni isloh etish g‘oyalarini uyg‘otdi, busiz taraqqiyotin
tasavvur xam etib bо‘lmas edi. Vatanimizda bu islohotchilik harakati tarixiy
jihatdan qiyin va murakkab yо‘lni bosib о‘tdi. Jadidchilik turli mamlakatlardagi
islohotchilik harakatning falsafiy tajribasni tanlab oldi va unin milliy asosda qayta
ishlab chiqishga intildi.
Mustamlakachilikka qarshi kurashning asosiy g‘oyasi ana shu murakkab
yо‘lda shakllanib yetildiki, uni biz bugungi kunda amalga oshirilayotgan ishlarning
g‘oyaviy nishonasi, keng miqyosdagi islohotlarning asosi sifatida baholashimiz
mumkin. Markaziy Osiyoda jadidchilik serqirra bо‘ldi. Uning asosiy oqimlaridan
biri Buxoro jadidchiligi edi. Buxoro jadidchiligi о‘z rivojlanish xususiyatiga ega
bо‘lib, u amirlikdagi iqtisodiy, siyosiy hamda jamіnyatning axloqiy ahvoli bilan
bog‘liq edi. Buxoro jadidchiligida F. Xо‘jayev va uning maslakdoshlari markaziy
о‘rinni egallard. F. Xо‘jayev jadidchilikdek noyob tarixiy hodisaga aloqadorligi
tufayli u bir necha о‘nlar davomida, xatto turg‘unlik yo’larida ham e’tibordan
chetda qolmadi. F. Xо‘jayevning Buxoro jadidchiligi tarixiga doir asari nafaqat
О‘zbekistonda, balki jahon tarixshunosligida ham bebaho xazina xisoblanadi.
1
Ражабов . Қ , Хайдаров . М – Туркистон тарихи., Тошкент. “Университетъ. 2002. 36-б
19

F. Xо‘jayev sо‘zlari bilan aytganda «muxolif ziyolilar tо‘dasi» say harakati
bilan boshlangan jarayon qay tariqa «Milliy taraqqiyot harakati»ga aylandi. Bu
tarixiy savolga F. X о ‘jayev о ‘z maqolalari va «Buxoro Inqilobining tarixiga
materiallar» (1926) asarida javob beradi. Eng avvalo bu asarning yozilish va qayta
chop etilish tarixiga murojaat etatlik. Chunki bu ham 20—30 yillardagi ijtimoiy-
siyosiy muhit va hukmron tizimining ilmiy tafakkurga ta’siri haqida ma’lumot
beruvchi bir tarxdir. Jadidchilikka, u g mamlakat ijtoy-siyosiy taraqqiyoti ta’siriga
baho bor. F. X о ‘jayevning «Jadidlar» nomi bilan chop etilgan maqolasida berilgan
edi. Bu maqolada Sharq musulmon davlatlardag: jadidchilikning umumiy tavsifi va
uning Buxoro jadidchiligining yuzaga kelishiga ta’sir k о ‘rsatib berilgan edi. Bu
о ‘rinda u Turkiya, Eron, Afgonistonda b о ‘lib о ‘tgan inqiloblarga, Mill і y-ozodlik
xarakatlar і ga, Rossiyadagi 1905 yilgi q о ‘zg‘oloning ta’siriga, Buxorodagi
jadidlarning islohot g‘oyalarini uyg‘otgan ichki turg‘un ijtimoiy-iqtisodiy ahvolga
t о ‘xtalib о ‘tadi. Maqola mualliflari xar qanday g‘oyaviy ta’sir xoli b о ‘lib,
jadidlarga ijtimoiy ta’rif berishga, ularning dasturi va ijtimoiy tarkibini tahlil
etishga hoyatda xolisona yondoshadi. U jadidchilikning davriy chegaralarini aniq
k о ‘rsatib beradi. F. X о ‘jayev fikricha jadidchilik yosh buxorotiklar partiyasi
tashkil topishi bilan tugaydi. Yosh buxoroliklar partiyasi dasturi jadidlarning
radikal maqsadlaridan farq qilib, о ‘z oldiga amirni ag‘darish va Buxoroda inqilob
qilish vazifasini q о ‘ygan edi, degan fikrn ії bitdiradi. Lekin, F. X о ‘jayev «Buxoro
inqilobining tarixiga materiallar» asarida bu masalaga boshqacha yondashib
jadidchilikni yosh buxoroliklar tarixining ajralmas qismi, asosi sifatida yoritadi.
F. X о ‘jayev «Buxoro inqilobining tarixiga materiallar» asarida
jadidchilikning ichki rivojlanishini, uning boshqa mamlakatlarda ozodlik uchun
olib borilgax kurashlar bilan aloqasini hamda taraqqiyot bosqichlarini k о ‘rsatib
beradi. Rus va о ‘zbek tillarida chop etilgan bu asar jamoatchilik tomonidan qizg‘in
kutib olindi va tezda sotilib ketdi. Jadidlar haqidagi tasavvurlar hali ham kishilar
xotirasida yaxshi saqlangan, jadidlar esa Sovet hokimiyatin о ‘rnatilib b о ‘lgan bu
davrda о ‘lkada omma о ‘rtasida ma’rifat va ta’lim ish.tarini rivojlantirish y о ‘lida
bor kuchlarini sarflamoqda edilar. Aniq dalillar, ilmiy tahlil asosida yozilgan bu
20

asardagi inkor etib b о ‘lmaydigan ma’lumotlarning qayd etilishi xukumat
dopratarini tashvishga solib q о ‘ydi. Totalitar rej і m tobora barqarorlashib
borayotgan bir sharoitda, hukumat doiralari tomondan «Jadidchilikni ulug‘lash
bolshevizmni urish» deb qabul qilindi. Matbuotda О ‘rta Osiyo Kommunistik
Universitet і kafedra mudiri Galuzoning G. Turkestanskiy taxallusi ostida chop
etilgan makopasida unga shunday ayb q о ‘yildi. Bu taqriz yuqoridan berilgan
buyurtma asosida yozilgan edi. Bu F. X о ‘jayevn і ta’qib qilish kompaniyasining
debochasi edi. U darxol VKP(b) MK O’rta Osiyo byurosi va O’ZKP(b) MK ning
majlisiga chaqiritib, majlisda bu yuzasidan muhokama о ‘tkazildi. F. X о ‘jayevning
xatolari, uning jadidchilikka munosabati masalasi О ‘zbekiston syezdida ham
k о ‘tarildi. F. X о ‘jayev G. Turkestanskiy tomonidan qabul qilindi tanqidga nisbatan
bergan atroflicha javobida u qisman tan olganini bildirsa ham unga qarshi
guruhvozlik t о ‘xtamadi. G. Turkestanskiy (P. Galuzo) bu bilan kifoyalanib qolmay
alohida jadidchilikka bag‘ishlangan ikkita taqrizdan iborat risola chop etadi.
Undagi taqrizlarni biri «O’rta Osiyoda inqilobn і y harakat
ocherklari» nomli t о ‘plamda chop etilgan. F. X о ‘jayev maqolasiga va jadidchilik
haqida YE. Fyodorov, T. Risqulov va S. Giburglar tomonidan bildirilgan
qarashlarga, ikkinchisi esa F. X о ‘jayevning ikkinchi kitobiga bag‘ishlangan edi. F.
X о ‘jayevning millatchitik xarakteridagi g‘oyaviy xatolarining tanqidiga q о ‘sh і lgan
s о ‘nggi hissa VKP (b) MK O’rta Osiyo byurosi kotibi Y. K. Baumanning Toshkent
shahar partiya anjumanida (1932) s о ‘zlagan nutqi b о ‘ldi. F. X о ‘jayevni tanqid
qilish olti yil davom etdi. U asarni qayta ishlashga majbur b о ‘ldi va asar
о ‘zgartirishlar bilan 1932 yilda chop etildi. F. X о ‘jayev asarg kirish qismini va
xulosasi qayta ishladi va unga Buxoro Xalq Sovet Respublikasidagi axvol hamda
О ‘rta Osiyoda milliy-ozodlik chegaralari masalalarini kiritdi. Natijada jadidchilik
quyidagicha bolshevikcha baho old і : jadidtarning xizmatlari bor, biroq ular aksi
inqilobch і boylar va quloqlarning pozitsiyasini egallab «kapitalning sodiq
malaylari b о ‘lib qoldilar» 1
. F. X о ‘jayev xusosan о ‘zgartirsada,
1
Алимова. Д масул мухарирлиги остида “Файзулла Хўжаев ҳаёти ва фаолияти ҳақида янги мулоҳазалар”.,
Бухоро инқилобининг тарихига материаллар. Тошкент., “Фан”., 1997. 49-б
21

asosiy mohiyatni saqlab qolishga uringan. Asarning birinchi nashri 60 yildan ortiq
davr mobaynida kutubxonalarning maxsus b о ‘limlarda saqlanib, keng kitobxonlar
ommasiga tavsiya etish taqiqlangan. Bugungi kunda bu asar mamlakatdagi ijtmoiy-
siyosiy tafakkur hamda milliy taraqqiyot uchun harakatlar tarixini о ‘rganishda
beqiyos ahamiyatga egadir. Uning kimmati asar muallifi ham Sharq, ham Yevropa
ta’limini otgan yuksak salohiyot egasi b о ‘lib va shu tufayl Buxoro turmushi va
hayotning milliy an’anaviy va diniy xususiyatlari belgilanadigan shart-sharoitlarni
hisobga olgan holda Yevropacha taraqqiyot - ning ustunligini anglab yetgan
jadidlarni t о ‘g‘ri tushungashi bilan belgilanadi.
F. X о ‘jayev bu harakatning eng yosh
a’zolaridan b о ‘lib Moskvada о ‘qishni tugatib, 1912 yilda Vataniga qaytib kelgach
ish boshlaydi. U jadidchilikka bu harakat ma’rifat maktablari va t о ‘garaklaridan
kuch ilg‘or tashkilotga aylanganda k і rib ketdi. F. X о ‘jayev aholi о ‘rtasida maorif
b о ‘yicha keng tashviqot yuritish bilan ish boshlab tez orada jadidchilik
sardorlaridan biri b о ‘lib qoldi. U jadid tashkilotining muntazam ravishda qayta
saylanib turadigan Markaziy Komitetning har bir tarkibiga kirgan. Safdoshlari
unga ishonch bilan qarab, hurmat qilganlar va qadrlaganlar. F. X о ‘jayev ikkinchi
marotaba amir saroyiga yuborilgan delegatsiya tarkibiga kiritilgani ham shundan
dalolat beradi. Bu delegatsiyalar rus rezidenti va amir bilan muzokara qilish uchun
yuborilgan edi. Lekin F. X о ‘jayev о ‘z faoliyatini kamtarona baholab,
jadidchilikning tashkil topishi va rivojlanishida A. Fitrat, Abdul Voh І d Burhonov,
Muhiddin Rafaat, Musa Sandjonov, Usmon X о ‘jayev kabi shaxslarning rolini
yuqori baholaydi. U Buxorodagi jadidchilik tarixi xaqida yozish, uzoq vaqt
rejalashtirib yurga 1
n. Uning
bu maksadi amalga oshishi S. Ayniyning xotiralar k о ‘rinishida yozilgan «Buxoro
Inqilobi tarixiga doir mater і alalar» kitobi chop etilgach tezlashdi. U muallifning
ayrim qarashlarini ma’qul topmadi. F. X о ‘jayev b о ‘lib о ‘tgan ijtimoiy tar і xiy
voqealarni chuqur ilmiy asosda, xujjatlarni jalb etgan xolda yozish lozmligini
tushunib yetdi. U Sadriddin Ayniy asarini tarixiy psixologik esse sifatida yuqori
1
Зиёева. Д – Туркистон миллий озодлик ҳаракати. Тошкент., 2000. 138-б
22

baholasada, undar і n jadidchilikni bolshevizm bilan bir qatorda uning ajralmas
qismi sifatida baholanishga qarshi edi. F. X о ‘jayev bolshevizmga til yog‘maslik
qilmadi. G. Turkestanskiy s о ‘z: bilan aytganda о ‘zining bu qarashtari bilan u
bolshevizm va jadidchilik о ‘rtasiga aniq t о ‘siq q о ‘ydi. Haqiqatdan ham bolshevizm
jadidchilikdan maqsadi, moxiyati bilan tubdan farqlanar edi. Bu asarning
mazmunidan sezilib turadi. F. X о ‘jayev Buxoroda jadidchilikning yuzaga kelishiga
xonlikning iqtisodiy negizi, jamiyat taraqqiyotiga t о ‘siq b о ‘lib turgan «g‘ayritabiiy
va dahshatli tartibsizliklar» sabab b о ‘lgan — degan fikrni b і ldirad і . Ayni paytda
muallif Buxoro O’rta Osiyoning eng markazida, qadimiy savdo y о ‘llarining
tutashgan yerida joylashganin і , aholining k о ‘p qismi savodsiz b о ‘lsada yuksak
arab-fors madaniyatining izlari har qadamda uchrab turganini yaxshi tushunib
yetgan. Ana shuilday salbiy va ijobiy vaziyatlar uyg‘unlashib ketgan sharoitda
Buxoro amirligi jadidchilik vatani b о ‘ldi. Har qancha ajablanarli b о ‘lmasin F.
X о ‘jayev fikricha aynan shu sabablar bilan О ‘rta Osiyoni banktar, dehqonlardan
xom ashyo sotib oluvchi savdo kontoralari qoplab olgan va О ‘rta Osiyoga о ‘z
manufakturasi va boshqa fabrikatlarini keltirayotgan rus kapitalizmi tobora
kuchayib jamiyatning ilg‘or qismini о ‘ylantirib q о ‘ygan va jadidchilikka sabab
b о ‘lgan. Buxorodagi mavjud boshqaruv tizimi va iqtisodiyot sohasida о ‘zgarishlar
yuz berishi Jamiyatning tadbirkor savdogar qismini og‘ir ahvolga sotib q о ‘ygan.
Shu tufayli «jadidchilik savdogarlar sinfining ilg’or qism manfatining
davom etgan. Qishloq quloqlari, bir tabaqa nast turgan kichik yer egalari islohot
ta’siriga bern.madilar, chunki ular eng serhosil b о ‘tgan yerlarga ega b о ‘lib,
iqtisodiy jihatdan mustaqil va erkin edilar. Ularning ta’sirida b о ‘lgan dehqonlar
betaraf va sust munosabatda edilar. «Jadidlarning k о ‘pchiligi moddiy jihatdan о ‘rta
va kam ta’minlangan ziyolilar va mayda burjua, diniy maktab talabalari, mayda
amaldorlar b о ‘lib, ularda d о ‘kondorlar bor edi, ular orasida yirik savdogar.tar ham
bor edi. Biroq ular kamchilikni tashkil etsa-da, tashkilotta о ‘zlari faoliyat
k о ‘rsatmagan b о ‘lsalarda, moddiy jihatdan ular ta’minlanganlar. Masalan, Mulla
Ikrom (Mulla Ikrom о ‘sha davrdagi Buxoro ahvolini tanqid ostiga olgan risolasi
bilan yaxshi tanish). Biroq partiya asosan shahar о ‘rta hollari partiyasi edi», deb
23

yozgan edin F.X о ‘jayev.
Fikrimizcha F. X о ‘jayevning jadidchilikda savdogarlar
xulosalari nihoyatda t о ‘g‘ri. Savdogarlar savdo kap і talnni rivojlantirish uchun
Buxoro taraqqiyotini yevropalashtirsh va u yerda oddiy huquqiy normalarni qaror
toptirish zarurligini tushunar edilar. О ‘sha davrdagi Buxoro amirligidagi ahvol
bunday sharoit yaratib bera olmas edi. Shuning uchun savdogarlar muhofazasiga
moyil b о ‘lib, jadidlar harakatn і ga q о ‘shilib uni moddiy jihatdan q о ’llab-quvvatlar
edilar. Ular Kolesov voqealaridan s о ‘ng yuz bergan qatag‘onlardan q о ‘rqib, amirga
qarshi oshkora kurashishga qarshi edilar. Chunki ular, F. X о ‘jayev iborasi bilan
aytganda, bu kurashda biror narsaga erishishdan k о ‘ra k о ‘proq y о ‘qotishlari
mumkin edi. «Ular ommaviy xarakatdan ch о ‘chirdilar, biroq busiz inqilob
muvaffaqiyat qozona olmas edi.
Kapitan manfaatlariga zarar yetkazadigan umuman
q о ‘zg‘olon ularning rejalariga kirmagan edi. Ular uchun qisman islohotlar yetarli
b о ‘lib, inqilob kerak emas edi. Ularning jadidchilikdan ketishi tashkilotini
anchagina tayanchdan mahrum qilib, harakati susaytirdi. F. X о ‘jayevning fikricha,
jadidchilik Buxoroda Turkistonga qaraganda kechroq yuzaga ketgan b о ‘lsada,
jamoat hayotidagi og‘ir muhit uning taraqqiyotini tezlashtirdi va bu harakat 1915
yitdan boshlab madaniyatdan siyosatga qarab y о ‘l tutdi. U Buxoro jadidlarining
publitsistik va badiiy asarlarida, xususan A. Fitrat (masalan, «Bayonoti sayyoxi
hindi») asarlarida k о ‘zga tashlanadi. F. X о ‘jayevning Fitrat asarlari adabiy
qimmatga ega b о ‘lib qolmay tashviqot uchun xam qimmatli edi degan fikriga
q о ‘shib, shuni qayd etish lozimki, Turkiston jadidlarining, xususiy Bexbudiyning
maqola va asarlarining tanqidiy kuchi bundan kam emas edi. S. Ayniydan farq
qilib, F. X о ‘jayev jadid maktablarining siyosiy ahamiyatini k о ‘rsatib о ‘tad. Un і ng
fikricha bu maktablar о ‘quvch і lar sautarning ota-onalari orasida yangilikni targ‘ib
qilish billan birga hukumatga qarshi muxolif kayfiyating yuzaga ketishiga sabab
b о ‘lgan. Tarixning k о ‘rsatishicha, jadidch і lik harakatida orqaga
qaytish y о ‘q edi: ma’rifatchink va tor doiradagi madaniylashtirishdan ish boshlab
siyosiy harakatga aylandi, о ‘z oldiga jamiyatni va uni boshqarishni kayta
24

qurishdek vazifalarni q о ‘ydi. Masalan, jadidch і lik Tataristonda «Musulmon
ittifoqi», Turkiston і da «Sh о ‘roi Islomiya» va boshqa partiyalarni, Buxoroda yosh
buxoroliklar partiyasini yuzaga keltirdi. Biroq siyosiy talablar shu partiyalar paydo
b о ‘lgandan keyingina q о ‘y і la boshlandi deb hisoblash xato b о ‘lur edi. 1910 yil dan
keyin jadidchilik harakati tashkiliy і tus olgach, «jadidlarning eng ilg‘or qismi
orzusida uning programma maksimumida asosiy о ‘rin і tutgan goya, Buxoroda
g‘arb namunasida kapitalizm va demokratiyani rivojlantirish ed і ». F.
X о ‘jayev і sh і g о ‘zi ham bu g‘oyalarga xayrixoh edi.
1926 yilda chop etilgan asarida
bayon etilishicha, demokratiya va kapitalizm birga tasavvur etishga о ‘sha yillar
vaz іі yati va ildiz olgan bolshevikcha tushunchalar xatal bera olmagan. Jadid
tashkilotlarining maqsadlari kengayib siyosiy tus olganligining sababi ikkita edi:
birinchidan 1914—1915 yillarda jadidchilik boshdan kechirgan nik і roz, gazetalar
va yangi usul maktablarining berkitilishi; hokimiyat jadidlarining b і lmsizlik va
g‘aflatga qarshi kurash faoliyatini kengaytirishga y о ‘l bermasligin jamiyatda hech
qanday о ‘zgarishlar b о ‘lmasligini k о ‘rsatdi; ikkinchidan jadidchilik harakatiga
xorijda о ‘qib, chet eldagi milliy taraqqiyparvar haraqattar tajribasini о ‘rganib
qaytgan buxoroliklar, yosh kuch oqimi ketib q о ‘shitdi. Ular madaniy.tashtirish
doirasida cheklanib qolish bilan qoniqmay aniq siyosiy vazifalar q о ‘yishni talab
qildilar. Soliqlarni kamaytirish, amaldorlar zulmini cheklash, dehqonlar hayotini
yengillashtirish shu talablar jumlasidan edi. Jadidlar bir-biriga zid b о ‘lgan ikki
oqimga ajraldilar; eski jadidlar va Fitrat boshchiligidagi yoshlar.
Natijada о ‘zaro
kelishmovchiliklar mavjud b о ‘gan birlik yuzaga keladi. Bu esa kelishib olinmagan
xarakatlarga sabab b о ‘ldi, amir manifestni q о ‘llash uchun о ‘tkazilgan tinch
namoyish quvg‘in et і ldi va jadidlarga qarshi qatag‘onlar boshlandi. F. X о ‘jayev
ana shu s о ‘l yoshlar guruhiga mansub b о ‘lib, keyinchalik xam shu pozitsiyada
qotdi. U jadidlarning keksa avlodlaridan farq qilgan holda chiqishlar taktikasini
xato hisoblmas edi. S. Aynin і n і ng fikricha «Fitrat va F. X о ‘jayev boshchiligidagi
s о ‘z gurux uzoqni k о ‘ra olmagan.angi va vaziyatni not о ‘g‘ri tushungan. Tigi
25

tufaiilit jandtar guruhi tor-mor etild11». Yesh jadidlar vaKn.1.tariga xurmat va
xayrixohligimiz cheksiz b о ‘lsada, shuni tan olish lozimki, keyingi yillarning
tarixiy voqealari shuni k о ‘rsatadiki, Abdul Vohid Burxonov, Usmon X о ‘jayev,
Muhiddin Rafaat, Musa Saidjonov, S. Ayniy va boshqalar vaziyatni t о ‘g‘ri
baxolaganlar, jadidchilar aholining asosiy ommasi о ‘rtasida ta’sirga va kuchga ega
emas edilar. Omma konservativ ruhoniylar ta’siri ostida b о ‘lib, istatgan vaqtda
uning da’vati bilan jadidlarga qarshi k о ‘tarilishi mumkin edi. Shunday b о ‘ldi ham.
Buni anglab yetgan «Katta avlod» jadidlar inqilobsiz, ayniqsa qonli
t о ‘qnashuvlarsiz, asta-sekin, bosqichma-bosqich о ‘tkazila digan islohotlar tarafdori
edilar. Aslida avvaliga manifestatsiya, keyin esa Kolesov voqealarining
tashabbuskorlari ham qurolli q о ‘zg‘olondan q о ‘rqlaydigan, inqilobiy kayfiyatdagi
s о ‘l jadidlar edilar. Biroq s о ‘l buxorochilar qiziqqon b о ‘lsalarda, tashkilotni ajralib
ketishiga y о ‘l q о ‘ymaslikka harakat qildilar 1
.
Abdul Voxid Burhonovni tashkilot raisi sifatida qoldirdilar. Ular 1917 yil
martdagi amir qatag‘onidan s о ‘ng ahvo1 keskin о ‘zgarganni yaxshi anglab
borardilar. «Jad і dchilikning ijtimoiy bazasi toraydi, chunk і n savdogar vakillari
ketib qoldilar va ularning moddiy yordami ham t о ‘xtadi. Mulkdorlar kurashdan
chetlashdilar. S о ‘l qanot markaziy о ‘rinni egalladi. Tashkilotning bundan keyingi
kengayishi aholining mulksiz tabaqalari hisobiga bordi. Tashkilot zaiflashdi, uning
jamiyatga ma’naviy ta’siri ham ziflashdi», — deb yozgan edi F. X о ‘jayev.
«Mulkdor sif». G. Turkestanskiyning yuqorida qayd etilgan taqrizidagi tanqidning
asosiy mavzusi b о ‘ldi. 1910-1917 yil.larda olib borilgan og‘ir mexnat, saboq-
matonat va qat’iylik natijasida jadidlar,F. X о ‘jayev iborasi bilan aytganda, «milliy
inqilobiy boshqarishga» qodir b о ‘lgan yosh buxoroliklarning siyosiy partiyasiga
aylandilar. Bu paytda F. X о ‘jayev amirni ag‘darish va inqilobni amalga oshirishda
yosh buxoroliklar partiyasi «Sovet Toshkentn» yordamidan foydalanganiga
samimiy ishonar edi.
Bu masalada asosiy о ‘rinni RKP (b) tutgani, yosh buxoroliklar
esa Buxoroni bosib olishda ularga q о ‘shimcha vosita b о ‘lga і nni F. X о ‘jayev ancha
1
Ражабов. Қ – Файзулла Хўжаев. Тошкент., “Абу – Матбуот консалт”., 2011. 19-20-б
26

kech tushundi, Kolesov voqealar і ning fojiali mohiyatini yaxshi ang.tadi. Turkiston
ACCP Xks rapsi Kolesovning Buxoroga 1918 yil martda qilgan yurishn
mag‘lubiyat bilan tugagach, 1500 ta jadid va ularga xayrixohlar qirib tashlandi.
3000 ta turli millat vakillari b о ‘lgan begunoh kishilar amir uyushtirgan qirg‘in
qurboni b о ‘ld і lar. F. X ӱ jayev r о ‘yirostlik bilan shunday deyd і : «Men Markaz і
Komitet rahbarlaridan biri sifatida Markaziy Komitetning Kolesov voqealarida
y о ‘l q о ‘ygan xatolariga boshqalardan k о ‘ra k о ‘proq javobgarman. Men endilikda
tushunishimcha kamtarona yutuqlarimizga berilib ketib, qurolli q о ‘zg‘olon
muvaffaqiyatli b о ‘lishiga umid qilganman».
Oradan sakkiz yil о ‘tgach, F. X о ‘jayev О ‘rta
Osiyoni t о ‘la bolsheviklashtirishga ikki markaz xalza berganini tushunib yetdi. Bu
ikki markaz Turkiston muxtoriyati va Buxoro amirligi edi. F. X о ‘jayev RKP (b)
ning bu y о ‘nalishdagi siyosatini Iloji boricha oshkora sharhlashga xarakat qilgan:
«1918 yil fevralida Turkistonda b о ‘lib о ‘tgan voqealardan s о ‘ng amir bilan
kurashish vazifasi Sovet hokimiyati uchun birinchi darajali vazifaga, kechiktirib
b о ‘lmaydigan zarur vazifaga aylanib qoldi. Chunki Covet Toshkentining bevosita
dushmai Fargona muxtor hukumati tugatildi». Endilikda barcha kuchlarni
amirlikni tugatish uchun bir joyga jamlash kerak ed ії . F. X о ‘jayev kitobidagi
Kolesov shaxsiga tegishli quyndagi yengit kinoyani senzura sezmagan k о ‘rinadi:
«Q о ‘qon і g‘alabasidan mast b о ‘lgan Kolesov Buxoro amirligini ham shunday
oson, tikcha tugatmoqchi b о ‘ldi, biroq buning aksi b о ‘ldi yengil g‘alabaga
ishongan Kolesov Hchki kuchlar qarshiligiga e’tibor bermadi. U yosh buxoroliklar
yordamida о ‘z kuchlari bilan Buxoroni osonlikcha egalashga ishongan edi».
F. X о ‘jayev о ‘z maqolalari va
asarlarida O’rta Osiyoda milliy-inqilobiy harakatga boshchilik qila oladigani
kadrlarni tayyorlashda jadidchilikning asosiy negiz b о ‘lganini bir necha bor
ta’kidlab о ‘tgan. Uning bu fikri muxoliflarining keskin tanqidiga sabab b о ‘lgan.
Ularning fikricha «jadidlar milliy-inqilobniy harakatga bosh b о ‘lmaganlar.
Turkistonda inqilobga RKP (b), ya’ni VKP (b) boshchilik qildi, jadidlar tarbiyasini
olganlar esa keyinchalik VKP(b) y о ‘linin ma’lum darajada q о ‘llab-quvvatlab,
27

uning qatorida element sifatida о ‘rin olganlar». Haqiqatdan ham Rossiyadan
eksport qilingan inqilob xalqqa begona edi, mahalliy ahoi manfaatlariga javob
bermasdi. Turkistonda jadidlarning k о ‘pchiligi Q о ‘qon voqealaridan s о ‘ng
siyosatdan uzoqlatdilar. Buxoroda u
bir oz kechroq, sodir b о ‘ldi, chunki amirlik ag‘darilgandan s о ‘nggina jadidlar F.
X о ‘jayev bilan birgalikda hukumatda raxbarlik о ‘rinlarini egalladilar. Dastlabki
paytarda sobiq BXSR hukumati asosan jadidlardan iborat edi. Rossiyaning
imperiyachilik siyosati milliy mustaqillikka y о ‘l bermasligiga ishonch hosil
qilganlaridan s о ‘ng, ularning ba’zilari qarshilik k о ‘rsatish lageriga о ‘tib ketdilar.
Biroq Buxoro respublikasin і ng keng tarixini, undagi rahbarlik, ichki kurash,
g‘oyaviy oqimlarni jadidchilik tarixshi bilamay turib tushunish qiyin. Chunki
jadidchik key і nchastik ham voqealar rivojiga va F. X о ‘jayevning tutgan siyosatiga
va ishlariga о ‘z ta’sirini о ‘tkazgandi. Sovet
tarixshunosligida F. X о ‘jayev 1920 yildagi Buxoro inqlobdan avval і , Moskvada
muhojirlikda yurgan kezlarida marksizm-leninizm bilan tanishib, «kommunistcha
ongi shaklland і n», deb ta’kidlanadi. Shuni ta’kidlash lozimki, F. X о ‘jayev kon і
darajasida prinsipial pozitsiyada b о ‘lishga harakat qilgan. Toshkentda tashkil
etilgan inqilobiy yosh buxoroliklar partiyasining Markaziy Turkiston byurosi
kommunistcha y о ‘ldan bor і shni istamagan. Kommunist.lar guruhidan farq qilib,
Buxorodagi barcha kuchlarning, jumladan kommuHnstik g‘oyalarni tushunmagan
va ularni qabul qilmarali, lekin islohot tarafdorlari b о ‘lgan mayda savdogarlar,
hunarmandlar, о ‘rta va mayda amaldorlardan amirga qarshi kurashda
foydalanishga uringanliklari shundan dalolat berad і .
Inqilobiy yosh buxoroliklaring Turkiston Markaziy byurosi dasturi RKP (b)
dasturiy ta’sirida yozilgan b о ‘lsa ham, unda yosh buxoroliklar partiyasining
poydevori b о ‘lgan jadidlar harakatining tarixiy ahamiyati alohida ta’kidlab
о ‘tilgan. F. X о ‘jayev bu ikki hodisani — yangi yosh buxoroliklar partiyasi va
jadidchilikni bir jarayonning ajralmas bosqichi sifatida ta’riflagan. Bu bilan u
jadidchilik О ‘rta Osiyo xalqlari hayotining barcha sohalaridagi nigor jarayonlarga
asos solganini ta’kidlagan. U «eski jadidlar» yangi qarashlarni tushunmagann і ,
28

yangi hayot qurishda ishtirok etmaganidan afsuslanadi. U о ‘z kitobining xulosa
qismida yangi xukumat haqida salbiy fikr bildira olmagan b о ‘lsa ham, jadidchilik
haqida ham tanqidiy fikrlar bildirmagan. Uzoq davom etgan tanqidiy xurujlardan
s о ‘nggina asarning ikkinchi nashrida qayd etilgan fikrlar muallifing chi yuragidan
bildirilmaganini sezish qiyin emas. Nima b о ‘lganda ham F. X о ‘jayev jadidchilikka
b о ‘lgan sodiqligi va muhabbatini о ‘zgartirmadi, tarixchilarga O’zbekiston tarixi
b о ‘yicha qimmatli manba qoldirdi.
29

III BOB. MILLIY OZODLIK UCHUN KURASH VOQEALARI
FAYZULLA XO’JAYEV NIGOHIDA
Taniqli davlat va jamoat arbobi Fayzulla X о ‘jayev hayotida 1920—1924
yillarni о ‘z ichiga olgan «Buxoro davri» alohida ajralib turadi. Bu paytda u Buxoro
Xalq jumhuriyati Nozirlar Sh о ‘rosining raisi lavozimida faoliyat k о ‘rsatgan edi.
F.X о ‘jayevning istiqlolchilik harakat і — «bosmachilik»ka nisbatan b о ‘lgan
munosabati k о ‘pchilikni qiziqtirishi tabiiy. Biz yangi top І .rail arxiv hujjatlari va
k о ‘pchilikka hati tanish b о ‘lmagan boshqa manbalar orqali mazkur maqolada
ushbu savolga bir qadar javob bermoqchimiz. F. X о ‘jayev Buxoro xukumatiga
boshchilik qilar ekan, sharoit taqozosi bilan kient armiyaning bosqinchiligi va
tajovuzkorligi qarsh і bosh k о ‘taradi kuchlarga qarshi kurash olib borishga majbur
b о ‘lgan edi 1
. Lekin shunday b о ‘lishiga qaramasdan і , u mill і y ozodlik
harakatiga о ‘zgacha b і lan qaragani, bu harakatdan t о ‘g‘ri y о ‘natishda va aniq
siyosiy maqsadni ko’zlab foydalanish m о ‘ljallagan. Arxivlarda saqlanib qolgan
о ‘sha davrdagi ayrim hujjattarda k о ‘rsatilishicha, Sovet Rossiyasi xukumati va
uning Buxorodagi vakillariga b і zn і shig xalqimiz sovetlashtirishni qabul
qilolmayad і , xalq buni xohlamayapti, shuning uchun q о ‘stiga qurol olib, uyusht і rib
kurashish uchun k о ‘tarilayapt і , degan qarashni singdirishga harakat qilingan. F.
X о ‘jayevning fikricha, bir vaqting о ‘zida tarqoq «bosmachn» guruxtarini
y і r і nklashtiirish va siyosiylashtirish y о ‘lida ish borish kerak. Chunki yaxshi
qurollangan va kurats і .tarda tajriba orttirgan bu kuchlar о ‘rtasida jangovar
sardorlar va botir jangchilar pishib yetilgan b о ‘lib, ulardan kelajakda milliy
arm і yani juda tez shakllantirish mumkin. Sovet Rossiyasidan ajratish
masalasi vaqti kelib k о ‘tarilsa, unda muayyan kuchga ega b о ‘ladi. Masalan, 1921
yilning yozida Fayzulla X о ‘jayevning topshirig‘i bilan Dushanbega ketgan Buxoro
hukumatning Favqulodda Muxtor vakili Fayzulla X о ‘jayev boshchiligidagi
komissiya Sharqiy Buxorodagii milli і y ozodlik harakati vakillari bilan aloqa
о ‘rnatishi va q о ‘rboshistar rozilik bildirsa ikki о ‘rtada shartnoma tuznsh і ham
kerak edi. Otaulla X о ‘jayev F. X о ‘jayevning amakisi b о ‘lib, о ‘sha davrdagi Butun
1
Ражабов. Қ – Файзулла Хўжаев. Тошкент., “Абу – Матбуот консалт”., 2011. 27-б
30

Buxoro Markaziy Ijroiya q о ‘mitasi raisi Usmon X о ‘jayevning ukasi ham edi.
X о ‘jayev Sharqiy Buxoroning ma’muriy markazi Dushanbega kelib, bu srda
k о ‘plab qo’rboshilar va xalqning nufuzli vakillari bilan uchrashadi 1
.
Natijada shu narsa oydinlashadi, «bosmachilar» umuman olganda yangi
tuzilgan Buxoro hukumatiga qarshi emaslar, balki ular Qizil armiyaning
z о ‘ravonkigi va bosqip і chiligiga qarshi kurashga otlanganlar. Buni qarangki, milliy
ozodlik harakati y о ‘lboshchilari va Buxoro hukumati rahbarlarining asl maqsadlari
bir nuqtaga kelib tutashadi. Har ikki tomon Qizil armiyaning Buxoro tuprog‘ida
ortiq qolishining, о ‘zining asriy an’ana va urf(datlaridan iborat b о ‘lgan sharqona
axloq xamda islomiy ruhdagi turmush tarziga «kommunistcha t о ‘n» kiyd і ri. Ishini
xohlamas edi. F. X о ‘jayev bilan telegraf orqali b о ‘lgan muloqotlardan s о ‘ng
Otamulla X о ‘jayev q о ‘rboshilar bilan muzokaralar о ‘tkazdi. Muzokaralar
natijasida Sharqiy Buxorodagi yirik k о ‘rboshilar hisoblangan Davlatmandbek va
Suotton Eshonxtar Batjuvon va G‘arm inqilobiy q о ‘mitasi (revkomn і ) ning raisi
qilib tayinlandilar. 1921 yil 12 avgustda Baljuvonda b о ‘lgan uchrashuvda.
X о ‘jayev bilan davlatmandbek Kamoliddinbek о ‘g‘li о ‘rtasida shartnoma
(kelishuv biti m і n) imzolandi. Mazkur shartnoma mati O’zbekiston Respublikasi
Prezn і denti Apparati arxivida saqlanib qolgan b о ‘lib, u 8 moddadan iboratdir.
Quyida undan parcha keltirmoqchimiz: «Biz Sharqiy Buxoro xalqi roziligi bilan
Mustaqilik Buxoro respublikasini tan olamiz va uning qon о ‘nlariga og‘ishmay
amal qilamiz – muqaddas Buxoroni bosib olgan Rossiya q о ‘sh і lari darhol olib
chiqib ketilishi va davlatda tartib о ‘rnatish.
Mustaqil Buxoro hukumati q о ‘lida, о ‘z armnyas і n kuchidan
foydalanish orqali b о ‘lishi kerak; birorta ham xorijiy mamlakat muqaddas
Buxoroling ichki ishlariga aralashmasligi kerak; hamma b о ‘g‘inlarda raxbar
xodimlar faqat ahli Buxoro orasidan tanlanishi kerak. Ular bizning urfodat va
an’analarimizni bilishi xamda xurmat qilshi shart; talab ketilgan mulk va
boyliklarimiz Rossiya hukumati tomonidan Buxoroga qaytarishi shart; mazkur
shartlarga rioya etilsa, biz о ‘z psom otryadlarimizni tarqatib yuboramiz yoki
1
Хасанов. М – Файзулла Хўжаев, Тошкент., “Ўзбекистон”. 1990. 79-б
31

hukumat Ixtiyoriga о ‘tamiz. Lozim b о ‘lsa muqaddas Buxoro davtati vakillariga
kurollarimizni topishiramiz. Buxoro dushmanlari - bizning dushman! Mnz,
d о ‘stlar і bizning d о ‘stimiz b о ‘lib qolajak; agar Rossiya davlat bizga о ‘z xukmini
о ‘tkazish siyosatini t о ‘xtatsa, uni xurmat qilamiz; xalq і mizga tazyiq о ‘tkazganlar,
millat oldida jinoyat qilganlar jazoga tortilish kerak (12 k і nsh і ning r о ‘yxati
beriladi). Boshqa bir arxiv hujjalar keltirishicha,
F. X ү jayev 1921 yil 24 iyunda Buxoro shahridagi masjida k о ‘pchilik oldida
s о ‘zlagan nutqida «Buxoroga bolshevizmni kiritmaslikka va’da bergan і ».
Fikrimizni tasdiqlash maqsadida yana bir nechta dalillarni keltirib о ‘tmoqchimiz.
Shaxrisabz viloyatIIda harakat qutlayotgan q о ‘rbosh Xudoyberdi Boyvachcha
о ‘zining 5 yigiti bilan muzokaralar о ‘tkazish natijasida 1923 yil 14 yanvarda
Shahrisabz revkomiga taslim b о ‘ldi. Shu kunlarda І Shahrisabzga yuborilgan Xalq
Nozirlari Sh о ‘rosi raisining о ‘rinbosari Otaulla X о ‘jasv F. X о ‘jayevning
buyrug‘iga binoan hibsda yotgan Xudoyberdi q о ‘rboshini qamoqdan ozod qildi.
О ‘zbekiston Markaziy
Davlat arxivining Buxoro respublikasi fondlarida q о ‘rboshilar nomiga yozilgan bir
nechta maktublar saqlanib qolgan. Ana shunday maktublardan ikkitasi Buxoro
hukumati idoralarida - ishlagan Ahmadjon Qamol о ‘g‘li (Kamolov) qalamiga
mansub b о ‘lib, ular 1923 yilning fevral-mart oylarida yozilgan. Birinchi maktub
Buxoro qurboshilarining umumiy yetakchisi Mulla Abdulqahhorning ukasi Naim
Polvon — millat qahramoni nomiga bitilgan b о ‘lib, unda muallif Buxoro hukumati
hozir chorasiz ahvolda qolganligi va «bosmachilar»ga qarshi kurash butunlay
« о ‘ruslar» q о ‘liga о ‘tib ketganligi ta’kidla nad ії . G‘ijduvon tumanida harakat
qilayotgan q о ‘rboshi dastalari nomiga bitilgan ikkinchi maktubda ham (uni
G‘ijduvonning Muxton qishlog‘ida yashovchi kishi qurboshilarga yetkazishi kerak
edi) yuqoridagi fikrlar bayon qilinadi. Maktubda k о ‘rsatilishicha, F. X о ‘jayev
bosh і chiligidagi Buxoro hukumati juda ham qiyi ahvolda qolgan. Ularning barcha
haq-huquqlari « о ‘ruslar» tomonidan tortib olingan. Turkistonda о ‘sha davrdagi
siyosiy kurash markazida turgan siymolardan biri Ahmad Zaki і y Validiy edi.
Validiy 1920 yil dekabridan to 1921 yil noyabrigacha Buxoro shahrida yashab,
32

Turkiston, Buxoro va Xorazmdagog milliy ozodlik harakatini yagona markazga
uyushtirish maqsadida katta ishlar qil і gan. Uning mashxur «Xotiralar» kitobida
eslab о ‘t і . Aytishicha, 1921 yil oktabr-
noyabr oylarida Anvar Poshsho bilan F. X о ‘jayev о ‘rtasida Buxoro shahrida
qizg‘in suhbat va mupozaralar b о ‘lib о ‘tgan. Bu suhbatlardan keyin F. X о ‘jayev
Anvar Poshshshoning Sharqiy Buxoroga borib, istiqilolchilar safiga ochiq ravishda
q о ‘shishini va Zakiy Vadiyning Buxoro respublikasini tark etishini tushunib
yetgan. F. X о ‘jayev Zakiy Validiy bilan s о ‘nggi uchrashuvida qattiq bir dard bilan
aytishicha, u end і «bosmachilikka» qarshi ochiq ravishda kurash olib borishga
majbur b о ‘ladi. Holbuki, ruslar undan bu ishni k о ‘p vaqtdan buyon talab
qilishgan”. Fayzulla X о ‘jayev «Tanlangan asarlar»ning 1-jildi sinchiklab k о ‘zdan
kechirilsa, uning k о ‘plab maqola va ma’ruzalarida istiqlolchilik harakatiga
nisbatan b о ‘lgan munosabati yaqqol k о ‘rinadi 1
. Sovet
davridagi qatag‘onlar avjiga chiqqan bir paytda yozilgan va uning vafotidan keyin
kayta nashr qilingan mazkur kitobda albatta ochiq ravishda bu harakatga ijobiy
munosabat bildirilmaydi. Lekin kitobda keltirilgan k о ‘plab dalillar kishini
о ‘ylantirmasdan qolmaydi. Sinichkov tadqiqotchi kitob sahifalaridan bosh
k о ‘targach, F. X о ‘jayev bu harakatga nisbatan dushman.barcha munosabatda
b о ‘lmay, balki unga ozmi-k о ‘pmi xayrixoh ekan degan fikrga ketishi mumkin.
Totalitar tuzum davrida rahbarlik qilgan boshqa birorta davlat arbobining
kitoblarida biz «bosmachilarga» nisbatan bu qadar e’tirof va oshkora munosabatni
k о ‘rmaymiz. F. X о ‘jayev shaxsida namoyon b о ‘lgan bu holat balki uning
jadidchilik о ‘tmishi bilan izohlalar. Balki F. X о ‘jayev bu vatanparvarlar timsolida
о ‘zining xazon b о ‘lgan milliy davlatchilik orzularini amalga oshiruvchilarini
k о ‘rgandir. Yaxnen, F. X о ‘jayevning о ‘z s о ‘zlariga yana murojaat qilaylik.
F. X о ‘jayevning yozishicha, u G‘uzor va ahrisabz viloyatlarida
harakat qilgan Jabbor q о ‘rboshi bilan muzokara о ‘tkazib, 1922 yil bahorida uni
Buxoro xukudatiga taslim b о ‘lishga k о ‘ndirgan. Jabbor qo’rboshi va uning
safdoshlariga Buxoroda erkin yashashlari uchun ruxsat berilgan. Lekin oradan k о ‘p
1
To ’ rayev . X – Buxoro tarixi . ( O ’ quv qo ’ llanma )., Buxoro . 2020. 130- b
3

о ‘tmay, F. X о ‘jayev Buxoro shaxrida b о ‘lmagan bir paytda, «Jabbor q о ‘rboshi va
uning safdoshlari aldab qamoqqa olingan va ikkinchi kuniyoq otib tashlangan». F.
X о ‘jayevning Buxorodagi milliy ozodlik harakatiga nisbatan b о ‘lgan munosabatini
k о ‘rsatishda bir guruh q о ‘rbonlarning 1922 yil boshilarida Buxoro xalqi
jumxuriyati hukumati rahbarlariga y о ‘llagan maktubi xarakterdir.
F. X о ‘jayevning asarida maktublarning t о ‘la matni
keltirilgan. Bu maktublarga. mujohidlarning bosh q о ‘mondoni G‘ozi, Buxoro
inqilobchisi Qor і Abdulla, Norqul Botir va Doniyorbek ellikboshilar imzo
chekishgan. Maktubda Buxorodagi istiqlolchilik harakatining asosiy mohiyati
l о ‘nda qilib k о ‘rsatilgan. Q о ‘rboshilar Buxoroning mustaqilligi uchun, erkin va hur
Vatan qurish uchun kurashayotganliklarini, bunday Vatanda kommunistlar
b о ‘lmasligi Tozimligini, Favqulodda komissiya orkali kambag‘at axolining mol-
mulki tortib olinayotganligini, rus bolsheviklari jabr va zulmni avj oldirib
yuborganliklarini va nihoyat, Buxoroning mustaqilligi quruq s о ‘z b о ‘lib
qolayotganligini alohida ta’kidlab о ‘tishgan. Maktubda keltirilgan quyidagi satrlar
kishini bugun ham befarq qoldira olmaydi: «Bir yarim million kishidan iborat
b о ‘lgan Buxoro aholisi ch о ‘l va tog‘larda о ‘zining issiq qonini t о ‘kib, q ӱ .shga
qilich olib millat xonin,tari bilan jang qilayotganliging hozirgi kunda k о ‘rib
turibmiz. Biz ham vatanimizning haqiqiy
farzandlari bilan birga mamlakatimiz mustaqilligi va ravnaqi uchun siz
kommunistlarga qarshi kurashaveramiz. Bizlar bosmachilar, emasmiz, balki
millatimizning haqiqiy va itoatli xodimlarimiz, dushmanlarimiz bо‘lgan ruslarni
vatanimizdan haydab chikaramiz va ularni abadiy yо‘qotamiz. Xudoga ming qatla
shukrki, bizning yо‘limiz va g‘oyamiz haq yо‘ldir va haq g‘oyadir, biz ishimizni
soat sayin hech bir tо‘xtovsiz avj oldirmoqdamiz. Musulmonlar qо‘llariga qurol
olib g‘azavotda qatnashmoq uchun о‘z ixtiyorlari bilan hamma tomonlardan
tо‘planib kelmoqdalar, islom dinini va musulmonlarni qutqarish uchun biz bilan
bir bо‘lib kurashmoqdalar. Isyuming fath uchun hamma otlangan. Shu sababli biz
sharafli vatanimizni yaqin fursatda kofirlar va vijdonsizlardan tozalashimizga va
ularni yо‘q qilib tashlashimizga aminmiz». Shunisi xarakterliki, mazkur
34

maktubda qо‘rboshistar F. Xо‘jayevni о‘z saflariga chorlab, uni Qizil armiyaga
qarshi ochiq kurash olib borishga da’vat qilganlar va о‘zaro hamkorlikda ishlashga
umid bildirganlar: «Maslahatimiz uchun avf etgaysiz, fursatni qо‘stdan bermay biz
tomonga о‘tingiz va millatga xizmat qilib uning tashakkurini olingiz. Tarixda
yaxshi nom qoldirmoq uchun islom yо‘lida kurashayotganlarning safida ishlangiz.
Agar islom uchun kurashayotganlar bilan ittifoq bо‘g in istasangiz, ruslarni
sharofati vatandan chiqarib yuboringiz. Shunday qilsangiz vatan ravnaqi yо‘lida
birga ishlayveramiz — bizning birdan-bir tilagimiz mana shu. Buxorodagi milliy
ozodlik harakatining о‘ziga xos tomonlarini kо‘rsatishda 1922 yil 5 aprelda F.
Xо‘jayev tomonidan RSFSR Tashqi ishlar vazirining о‘rinbosari L. M. Karaxan
nomiga yozilgan xat ham diqqatga sazovordir. F. Xо‘jayev ushbu xatnda Buxoro
jumxuriyatidagi bu xarakat qisqa muddat ichida ommaviy tus olganligini, xususan,
turkiyalik harbiy sarkarda Anvar Poshsho Sharqiy Buxoroga borgach, mujohidlar
harakati eng avj nuqtaga kо‘tarilganligi, hatto bu harakat Sharqiy Buxoroda
Farg‘ona vodiysidagi istiqlolchilik harakatiga nisbatan ham kuchayib ketganangini
e’tirof etadi. F. Xо‘jayevning haqqoniy
ravishda ta’kidlashicha, «Sharqiy Buxorodagi bosmachilik о‘zining strategik
mavqei jihatidan alohida ahamiyatga ega va siyosiy jihatdan qaraganda, Farg‘ona
bosmachilariga nisbatan kuchliroqdir». Fayzulla Xо‘jayevning niyatlari pok,
maqsadlari ulug‘ edi. U Buxoro xalqini amir zumdan ozod qilgan 1920 yildagi
inqilobga yetakchilik qilar ekan, Buxoro inqilobi xalqiga rо‘shnolik, ozodlik,
qolaversa, bir butun yurt — Turonzaminga mustaqillik olib ksladi deb о‘ylagan
edi. U Buxoro davlatiga boshchilik qilar ekan, juda murakkab sharoitda ish olib
borilshiga karamasdan, turli xato va kamchiliklarga yо‘l qо‘ysa-da, mustaqil
siyosat yuritishga xarakat qildi. Davr og‘ir va beshafqat edi. Buxoro hukumati
ichida unga «sо‘l»dan ham, «о‘ng»dan ham xurujlar kuchaydi. Bir tomondan
Butun Rossiya MIK va XKS huzuridagi Turkkomissiya mustaqil davlat — Buxoro
jumhuriyatining ichki ishlariga qо‘pol sur’atda aralasha boshladi. 1922
yil boshlariga kelib Buxoro masalasi juda keskinlashdi. Juda og‘ir xolatda ish olib
borayotgan F. Xо‘jayev shu kunlarda RSFSRining Turkiston ishlari bо‘yicha
35

komissiya raisiga maktub yо‘lladi. Maktubda achchiq kiіya va g‘azab bilan
Markazi Buxoro ishlarga aralashayotganini qattiq qorallaydi, qо‘g‘irchoq raxbar
bо‘lishini va behudaga qon tо‘kilishini istamay hokimiyatni ular xohlagan kishh
qо‘liga topshirishlar» mumkin ekanini bildiradi. F. Xo’jayev mazkur xatida
bunday yozadi: Bu yerda, Buxoroda hech bir hokimiyat, hech bir partiya biz qilgan
va qilayotgan ishdan kо‘proq ishni hech qachon qila olmaydi. Sizga jur’at qilib
shuni aytamanki, Buxoroda hokimiyati astmashtirishdan iborat biror eksperiment
о‘tkazishni zarur deb topsangiz, bun bizga oldindan xabar qilib qо‘yishingizni
iltimos qilamiz, bu ishda Sizga xizmatimizni ayamaymiz va Sizga kim ma’qul
bо‘lsa, (unga) hokimiyatni topshirib qо‘ya qolamiz. Bizning har qanday о‘jarlik
qilishimiz va Sizinng zо‘rlik choralari kо‘rishingiz halokati bо‘lishini, Sizlar uchun
ham, bizlar uchun ham nomaqbul oqibatlar keltirishini juda yaxshi bilamiz.
Biz zо‘rlik bilan qilinadigan tо‘ntarishlarni istamaymiz, chunki shunday
eksperiment.tardan sо‘ng Buxoro muqarrar xaroba ch lga aylaninshіnіn judaӱ
yaxshi binlamiz, amirning bosh kо‘tarib chiqishi tо‘g‘risida hamda qabilaviy va
milliy dushmanlik negizida bir qancha qо‘zg‘olonlar kо‘tarilishi haqida gapirib
о‘tirmasak xam bо‘ladi». Baxtga qarshi F. Xо‘jayevning milliy murosa va
kelishuvga, tinchlik va birdamlikka chorlovchi bu kabi chaqiriqlari «Inqilobiy
kurashlar»ning dahshatli o’rtanalari ostida g‘arq bо‘ldi. Mustaqil О‘zbekiston
respublikasini tuzish orzulari ham amalga oshmadi. Keyinchalik uning о‘zi
totalitar rejimning qurbonlarndan biriga aylandi. Ushanda SSSR Bosh prokurori A.
Y. Vіnshinskiy davlat qoralovchisi sifatida F. Xo’jayevni «Mustaqil О‘zbekiston
Respublikasi»ni tuziida ayblagan edi. A. Y. Vishinskiyning suddagi ayblov
xulosasiga kо‘ra, F. Xо‘jayev «Milliy istiqlol» va «Milliy ittihod» firqalarini
tashkil qilib, ular yordamida qо‘zg‘olonchilar otryadlarni tuzib, qо‘rboshilar orqali
о‘z maqsadlarini amalga oshirmoqchi bо‘lgan. A. Y. Vishinskiyning о‘sha
paytda F. Xо‘jayevni qoralab turib aytgan quyidagi e’tirofi xarakterlіdir: «Sizlar
Xо‘jayevni kо‘ringlar, u о‘ta madaniyati inson, о‘zi qatnashgan kurashning butun
nozik tomonlarini ipidan ignasigacha mayda-chuyda tafsilottari bilan juda yaxshi
tahlil qila olad». Fayzulla Xo’jayevdek insonlar tarixning burilishi pallasida har bir
36

xalq hayotida, har yuz-ikki yuz yilda bir paydo bо‘ladigan kamyob iste’dod
egalari, bebaho shaxslardir. Zeroki, shoir aytganidek: Asr-asrda porlab chiqar
buyuk daholar, Daxostarning qadrini davr о‘zi baholar. Afsuski, Fayzulla Xо‘jayev
boshchiligidagi Buxoro hukumati tarkibidagi milliy vatanparvar kuchlar (sobiq
«yosh buxorolik» jadidlar) bilan muxolifatdagi kurotli mujohid guruhlari
yо‘lboshchilari о‘rtasidagi ochiq kelishuv amalga oshmadi. Agar bu kelishuv
amalga Ouіr anda edi, bu nodir hodisa Turkiston xalqlari milliy ozodlik harakati
tarixidagi eng shon sahifani tashkil qilgan bо‘lardi. Holbukіn, har ikki tomon ham
milliy birlik, tіchlik va murosaga qarab tilgan edi. Har ikki tomoning ham irovard
maqsadi Turkistonni yagona va bir butun holda haqiqiy mustaqil davlat holida
kо‘rish edi. Lekin ularning bu orzularini totalitar rejim hukm surgan davrda amalga
oshirish imkoniyati yо‘q edi 1
. Biroq Fayzulla Xо‘jayevning tinimsiz
harakati va urinishlari behuda ketmadi. Oradan yarim asr о‘tib, О‘zbekiston
Respublikasi mustaqillikka erishgach, uning orzularin uraldіn va bedor ruhi shod
bо‘ldi.
1
Ражабов. Қ, Хайдаров. М – Туркистон тарихи., Тошкент. “Университетъ. 2002. 35- б
37

Xulosa
1917 yildan boshlab Fayzulla Xo‘jayev va Abdurauf Fitrat yosh
buxoroliklardan ajralib chiqqan «So‘l qanot»ga boshchilik qilishadi. Fayzulla
jadidchilar bilan birgalikda Buxoroda konstitutsion monarxiya, so‘ngra demokratik
respublika tuzish uchun kurashdilar. Fayzulla Xo‘jayev boy ilmiy meros qoldirgan.
Uning «Buxoro inqilobining tarixiga materiallar» (1926), «Buxorodagi
revolyutsiya va O‘rta Osiyoning milliy chegaralanish tarixiga doir» (1932)
kitoblari, «BXSRdagi iqtisodiy ahvol» (1924), «Yosh buxoroliklar to‘g‘risida»
(1926), «Jadidlar» (1926) kabi maqolalarida XX asrning 1 choragidagi jiddiy
muammolar haqidagi fikrlari bayon etilgan.
Fayzulla Xo‘jayev hayoti va faoliyati mustaqillik
tufayli chuqurroq o‘rganila boshlandi. 1996 yilda o‘zbek xalqi o‘zining fidoiy
farzandi Fayzulla Xo‘jayevning 100 yillik yubileyini nishonladi. Yubiley
munosabati bilan Fayzulla Xo‘jayev asarlari va u haqidagi tadqiqotlar nashr etildi.
Buxoroning asl farzandi . O‘zbek millatining asl farzandi Fayzulla Xo‘jayev 1896
yilda Buxoro xonligi davrida Buxoroda yirik savdogar oilasida dunyoga keladi.
Uning otasi Ubaydullaxo‘ja Qosimxo‘jayev Moskvada xususiy savdo
mahkamasiga ega bo‘lib, Rossiyaning o‘zida hamda xorijiy bozorlarda qorako‘l
teri bilan keng miqyosda savdo-sotiq yurgizar edi. U kelajakda o‘g‘lini o‘ziga
o‘xshagan e’tiqodli, ilmli, musulmon bo‘lib yetishishini istar edi.
1907 yilda o‘n bir yoshli
Fayzullani otasi Moskvaga olib ketadi. Moskvada u besh yil davomida uyda
yollangan rus o‘qituvchilaridan saboq oladi. Biroq Fayzulla o‘n olti yoshga ham
to‘lmasdanoq otasi olamdan o‘tdi. Shundan so‘ng Fayzulla Xo‘jayev tarbiyasi
kambag‘al dehqon oilasidan chiqqan onasiga qoladi. Unga onasi hayotdagi barcha
yaxshi-yu yomon tomonlarni uqtirib, qiziquvchan, ziyrak yigitchaning hayot
haqidagi tushunchalari shakllanishida katta rol o‘ynagan birinchi omil onaning
ta’siridir. Fayzulla Xo‘jayev 1913 yilda jadidlar harakatiga qo‘shiladi. Bu harakat
Buxoro sharoitida ma’lum taraqqiyot ahamiyatiga ega edi. Yosh Fayzullada
taraqqiyparvar g‘oyalarning shakllanishida Buxoroning dastlabki
38

ma’rifatparvarlaridan biri Abdulvohid Buxonovning sezilarli ta’siri bo‘lgan.
Buxoroda demokratik harakat aholi o‘rtasida ma’rifat va madaniyat tarqatish
uchun kurashdan boshlanadi. Bu yangi usul maktablari (maktabi usuli jadidi)
ochishdan boshlandi. Mazkur maktablarda diniy ta’lim asoslari bilan bir qatorda
matematika, geografiya, tabiatshunoslik kabi dunyoviy va ijtimoiy fanlar ham
o‘qitiladi. Yangi usul maktablar Buxoroda avvaldan mavjud bo‘lgan maktablarga
(maktabi usuli qadimi)ga qarama-qarshi yo‘sinda tashkil etiladi. Milliy ziyolilar va
mahalliy hukumatning maorifni isloh qilish harakatiga yetakchilik qilgan ayrim
vakil- lari mavjud tuzumga va Buxorodagi mustabid boshqaruv usuliga tanqidiy
nazar bilan qaraganlarning barchasini yangi usul maktablari atrofiga birlashtira
boshladi. Buxoro o‘sha yillari musulmon dinining beshigi, islom dinining tayanchi
hisoblanar edi. Shahardagi 364 ensiz va tor ko‘chalarda 360 machit va hammasi
bo‘lib 20 mingga yaqin talabaga ega bo‘lgan 138 maktab va madrasa bo‘lib,
talaba- larning aksari ko‘pchiligi ruhoniy, savdogar, amir amaldorlari va boy
tabaqa vakillarining bolalari edi. Fayzulla Xo‘jayev o‘z mamlakatining iqtisodiy,
ijtimoiy-siyosiy va madaniy sohalardagi qoloqligiga barham berish, xalq
ommasining turmushini yaxshilash yo‘llarini qidirdi. Bu borada Fayzulla Xo‘jayev
va yosh buxoroliklar ham bir masalada - Buxoroni taraqqiyot yo‘liga olib chiqish
masalasida bir xil fikrda edilar.
Jadidlar dastlab madaniy-oqartuv ishlari bilan shug‘ullandilar, keyinroq esa
uncha-muncha demokratik ozodlik haqidagi talablar bilan chiqa boshladilar.
Jadidlar harakatida faol qatnashgan Fayzulla Xo‘jayev Buxoroni taraqqiy ettirish
uchun ham ayrim o‘zgartishlar kiritish lozimligiga tobora ko‘proq ishonch hosil
qila boshladi. U, jadidlar orasidan o‘z g‘oyalariga tarafdorlarni ham topdi va
ulardan boshqa safdoshlari bilan birgalikda, 1917 yilda Yosh buxoroliklar
partiyasini tuzdi. 1917 yil aprelda Yosh buxorliklar Fayzulla Xo‘jayev
boshchiligida xalqqa ba’zi bir demokratik erkinliklarni berish kerakligi
to‘g‘risidagi talablar bilan amirga murojaat qildilar. Ammo amir yosh
buxoroliklarga yon bosmadi, ulardan qattiq o‘ch oldi. 1918 yilda vujudga kelgan
Buxoro Kommunistik partiyasi xalq ommasining tub manfatlarini ifodalar edi.
39

Fayzulla Xo‘jayev xalq
ishiga shijoat bilan kirishib hormay-tolmay ish olib borib, BXSR (Buxoro Xalq
Sovet Respublikasi) Xalq Nozirlari Sovetining raisi lavozimida harakat qildi.
Fayzulla Xo‘jayev 1920 yil yanvarda Toshkentda tashkil topgan inqilobchi yosh
buxoroliklar partiyasi Markaziy byurosi raisi bo‘lib ishlay boshladi. 1920 yil 14
sentyabrda Buxoro xalq Nozirlar kengashi tuzildi. Fayzulla Xo‘jayev tashqi ishlar
noziri lavozimida ishlay boshladi. Buxoro Respublikasi davlat arbobi bo‘lgan
Fayzulla Xo‘jayev birinchi kundanoq mustaqil siyosat yurgazishga, Rossiya va
xorijiy davlatlar bilan teng huquqli aloqalar o‘rnatishga harakat qildi. U o‘zbek
xalqining farzandlari ilm olishi yo‘lida ancha ishlarni amalga oshiradi. Talabalarni
xorij mamlakatlariga jo‘natib o‘qitish tashabbusi bilan chiqqan.
Fayzulla Xo‘jayev
ma’ruzalaridan birida xalqiga qarata shunday degan edi: «Barcha fikr va barcha
bilimlar yagona oliy maqsad - bizning buyuk Vatanimizni barcha choralar bilan
mustahkamlashga yo‘naltirilishi lozim». Fayzulla Xo‘jayev o‘zining xalq oldidagi
burchini bajarishda kuch va sog‘lig‘ini ayamasdi. U hatto bemorligiga qaramasdan
Moskvada yosh respublikaning iqtisodiy va madaniy qurilishiga doir juda ko‘p
masalalarni hal qildi. Fayzulla Xo‘jayev BXSR hukumatining boshlig‘i lavozimida
to‘rt yil ishladi, bu davr davlat arbobi bo‘lgan Fayzulla Xo‘jayev uchun katta
maktab, xo‘jalik-tashkilotchilik ishlari maktabi bo‘ldi. Fayzulla Xo‘jayevning
O‘zbekistonni namunali respublikaga aylantirish to‘g‘risidagi ezgu niyati ro‘yobga
chiqdi. U faqat o‘zbek millatining ravnaqi uchun emas, balki o‘nlab turli millat
farzandlari mehnat qilayotgan O‘zbekiston Respublikasining ravnaqi uchun, shu
respub- likada yashayotgan barcha millatlarning baxtli hayoti uchun kurashdi.
Fayzulla Xo‘jayev rahbarligida 1923 yildayoq aholiga meditsina hizmati
ko‘rsatish, umumiy ta’lim maktablari, bilim yurtlari va kurslar tarmog‘ini
kengaytirish sohasida anchagina amaliy choralar ko‘rildi. Aholiga - ishchilar,
xizmatchilar, hunarmandlar, yersiz va kam yerli dehqonlarga davlat hisobidan
meditsina xizmati ko‘rsatish, mehnat, ijtimoiy ta’minot hamda sog‘liqni saqlash
nozirligi tomonidan yo‘lga qo‘yildi. Eski Buxoroda 200 o‘rinlik dastlabki shahar
40

kasalxonasi, 12 ta davolash-ambulatoriya punkti ochildi.
Xalq maorifi ham ancha rivojlandi. 1923
yilda Buxoro respublikasida 32 ta boshlang‘ich va o‘rta maktab, to‘rtta musiqa
maktabi, ikkita pedagoglar tayyorlash instituti, 11 ta bolalar uyi, hunar maktabi
tashkil etildi. Xalq maorifi, sog‘liqni saqlash sohasida erishilgan dastlabki
natijalarda Fayzulla Xo‘jayevning salmoqli hissasi bor. Ana shunday yuksak,
olijanob maqsadlarga intilgan Fayzulla Xo‘jayev o‘zining xalq oldidagi burchini
jo‘shqin g‘ayrat bilan ado etdi. Ammo 1937 yil 9 iyulda Fayzulla Xo‘jayev
Moskvada qamoqqa olindi. Unga «O‘ng
trotskiychi blok» faoliyatiga qo‘shilganligi, «Milliy ittihod» tashkiloti faoliyatiga
rahbarlik qilganlik, «bosmachilik» harakati qo‘rboshilarini qo‘llab-quvvatlaganlik,
Fitrat, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy, Behbudiy va boshqa o‘zbek ziyolilariga
g‘amxo‘rlik ko‘rsat- ganlik kabi ayblar qo‘yilgan holda otishga hukm qilingan.
Shu tariqa o‘zbek xalqining otash qalb farzandi Fayzulla Xo‘jayev qatag‘onlar
qurboniga aylangan. 1965 yil 6 martda Oliy sud harbiy kollegiyasi Fayzulla
Xo‘jayevni aybsiz deb topdi va oqladi.
41

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. -
Toshkent: O’zbekiston, 2017.
2. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак Йуқ. Тoshkent.,”Шарқ”,
1998,
3. Одилов. А – Бухоро амирлигида миллий озодлик ҳаракатлари тарихи.,
Тошкент., 2003.
4. Алихонтўра Соғуний – Туркистон қайғуси.
5. Zamonov. A, Egamberdiyev. A – Buxoro amirligi tarixi. Toshkent.,
“Tamaddun”., 2022.
6. To’rayev. X – Buxoro tarixi. (O’quv qo’llanma)., Buxoro. 2020.
7. Зиёева. Д – Туркистон миллий озодлик ҳаракати. Тошкент., 2000.
8. Ражабов. Қ – Файзулла Хўжаев. Тошкент., “Абу – Матбуот консалт”.,
2011.
9. Алимова. Д масул мухарирлиги остида “Файзулла Хўжаев ҳаёти ва
фаолияти ҳақида янги мулоҳазалар”., Бухоро инқилобининг тарихига
материаллар. Тошкент., “Фан”., 1997.
10. Хасанов. М – Файзулла Хўжаев, Тошкент., “Ўзбекистон”. 1990
11. Ўзбекистоннинг янги тарихи., ИИ – китоб., Ўзбекистон Совет
мустамлакчилик даврида. Тошкент., “Шарқ”., 2000.
12. Ражабов. Қ, Хайдаров. М – Туркистон тарихи., Тошкент.
“Университетъ. 2002.
42

Fayzulla Xo’jayev hayoti va faoliyati haqidagi yangi mulohazalar

Sotib olish