Fe'l o'zgalovchi kategoriyasi shakllarining uslubiy xoslanishi - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	79.7KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	16 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Fe'l o'zgalovchi kategoriyasi shakllarining uslubiy xoslanishi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
MASOFAVIY TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI
Himoyaga tavsiya etaman
Masofaviy ta’lim
Fakultet dekani
________ N.Chiniqulov
“____” ____________
MAVZU: “ FE'L O'ZGALOVCHI KATEGORIYASI SHAKLLARINING
USLUBIY XOSLANISHI ” MAVZUSIDA
KURS ISHI
Talaba: 305 -guruh talabasi
Sag’dullayeva Sitora
Masofaviy ta’lim
kafedrasi o’qituvchisi
Nabiyeva P._______
Himoyaga tavsiya etildi.
Masofaviy ta’lim kafedrasi
Mudirasi: R.Abdullayeva ___________
TOSHKENT – 2023
1

MUNDARIJA
Kirish……………………………………………………………………………4
I BOB. O’ZGALOVCHI KATEGORIYASI HAQIDA VA O’ZGALOVCHI
KATEGORIYASI TADQIQI TARIXIDAN…………………………………5
1.1. O’zgalovchi kategoriyasi haqida…………………………………………….6
1.2. O’zgaruvchi kategoriyasi tadqiqi tarixi haqida.
II BOB. FE’LNING O’ZGALOVCHI KATEGORIYASI SHAKLLARINING
“TALVASA”DA SHAKLLANISHI.
2.1. “Talvasa”dagi o’zgalovchi Grammatik kategoriyasining ravishdosh shakllari
va ularning o’ziga xos grammatik belgilari.
2. 2. “Talvasa”dagi o’zgalovchi grammatik kategoriyasining sifatdosh shakllari va
ularning o’ziga xos grammatik belgilari.
2. 3. “Talvasa”dagi o’zgalovchi grammatik kategoriyasining harakat nomi shakllari
va ularning o’ziga xos xususiyatlari.
2.4. O’zgalovchi kategoriyaning o’zgalovchi paradigmasi.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
2

Kirish
Darhaqiqat, milliy ma’naviyatimizning ajralmas qismi til ma’navuyati sanaladi.
vatandoshlarimiz qadimdanoq tilimizning fonetik, leksikm so’z yasalishi,
girammatikasiga oid noyob asarlar yozib qoldirganlaridan xabardormiz. Bugungi
kunda olimlarimiz tilimizning yangi-yangi qirralarini, tilimizning o’zga sifatlaridan
kelib chiqqan holda, yoritmoqdalar. Biz yoshlar ham tilimiz ma’naviyati
taraqqiyoti uchun hissa qo’shish yuksak burchimiz ekanligini yaxshi anglab
yetayapmiz. Shuning uchun ham tilimiz grammatikasida muhim o’rin tutgan fe’l,
aniqrog’i uning garammatik kategoriyalaridan biri bo’lgan o’zgalovchi
kategoriyasi shakllarining badiiy matndagi o’ziga xos jihatlari, shakl
yasovchilarining aniq bir asarda qo’llanilishdagi faolligi va nofaolligi, bu
shakllarning badiiy matnda tutgan o’rni kabi masalalarni yoritishni maqsad
qildik.Demak, bitiruv malakaviy ishimiz uchun tanlangan mavzumiz til
ma’naviyati taraqqiyoti uchun hissa qo’shadigan dolzarb mavzulardan biri
hisoblanadi.Tilimiz garammatikasi, aniqrog’i morfologiyasi haqida fikr yuritilgan
darslik, qo’llanma, monografiya va akademik grammatikalarda fe’lning funksional
shakllari kabi atamalar bilan yuritib, ularga xos garammatik xususiyatlar nazariy va
amaliy jihatdan yoritib kelinardi. Mustaqillik yillarida tadqiqotchi-tilshunoslardan
bir qismi bu mavzuni “Fe’lning o’zgalovchi kategoriyasi” degan nom ostida tadqiq
etishib, uni alohida garammatik kategoriya ekanligini isbotladilar. Darhaqiqat, bu
ishlar o’zbek adabiy tili doirasida olib borildi. Ammo bu mavzu aniq bir badiiy
matn asosidalisoniy tadqiq etilgan emas. Shuning uchun biz o’z mavzumizni
“Fe’lning o’zgalovchi kategoriyasi (Tohir Malikning “Talvasa” romani asosida)”
deb nomlab, o’zgalovchi kategoriya tushunchasi, tadqiqi tarixi, ravishdosh,
sifatdosh, harakat nomlari shakllari ko’rsatgichlari, ifodalagan grammatik
ma’nolari, shakl yasovchi ko’rsatgichlarning faol va nofaol turlarini belgilash,
Grammatik kategoriya bo’lish jihatlarini matn asosida ochish kabilarni,
imkoniyatimiz doirasida, lisoniy tahlil qilishni niyat etdik.
3

I bob. O’zgalovchi kategoriyasi haqida va o’zgalovchi kategoriyasi tadqiqi
tarixidan.
1.1. O’zgalovchi kategoriyasi haqida.
Tahlil etilayotgan tasniflovchi, vazifaviy va lug’aviy shakl hosil
qiluvchi shakl sirasiga – ravishdosh, sifatdosh, harakat nomiga nisbatan qo’llanishi
fe’lning bu shakl sirasini yaxlit bir kategoriyaga birlashtirish va shu kategoriyaga
mansub shaklni alohida bir paraigma (yunoncha paradigma –misol, namuna. Til
birliklari, Grammatik shakllarning umumiy ma’nosiga birlashuvchi, xususiy
ma’nolariga ko’ra farqlanuvchi sistemasi)ga 1
tizish imkoniyatini beradi. Mantiq,
aniqrog’I, so’z va tushunha orasidagi murakkab mutanosiblikdan ma’lumki,
tushuncha so’z qobig’ida shakllantirilmasa, u yaxlitlik kasb etmaydi. Fe’lning
ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi shaklari ma’lum bir atama ostida
birlashtirilmasa, bu fe’l shakllarining yaxlitligi noaniq va chegaralanmagan bo’lib
qolaveradi. Ma’lumki, tilshunoslikda bir necha yillardan beri nisbatan, bo’lishli-
bo’lishsizlik, kelishik, egalik, zamon kategoriyasining rang-barang shakli ma’lum
bir paradigmaga (shaklan va mazmunan aniq chegaralangan shakl sirasiga)
birlashtiriladi. Biroq o’zgalovchi kategoriyasi atamasi, ostida birlashtirilayotgan
shakl sirasi alohida paradigma sifatida kamdan-kam tahlil etilardi. O’zbek
tilshunosligida H. Nematov va B.Mengliyevdan boshqa tadqiqotchilar ishlarida bu
shaklni bir paradigmaga birlashtirilmagan edi. O’zgalovchi – murakkab kategoriya.
Chunki bu kategoriyani tashkil etuvchi harakat nomi, sifatdosh, ravishdosh va
fe’lning kesimlik shaklidan har biri o’z ichiga o’ziga xos paradigmani tashkil
qiladi-hamda tarkibida uchtadan olti-yettitagacha shaklni birlashtiradi. Kesimlik
shakli (tasdiq, inkor, mayl-zamon va shaxs-son), odatda fe’l shakli darajasida
o’rganiladi, biroq uning qullanish davrasi faqat fe’l bilan chegaralanmaydi.Bu
haqda ishning oldingi qismida aytilgan edi.O’zgalovchi kategoriyasi kesimlik
kategoriyasini ham o’z tarkibida biriktiridigandek ko’rinadi, lekin haqiqatda
bunday emas. Kelishik kategoriyasining kelishik shaklini ajratib oladi.
4

Harakat nomi, sifatdosh, ravishdosh, kesimlik shakli paradigmasidagi ziddiyatda
dastlab, kesim vazifasida kela olish belgisi turadi. Bu belgi asosida tuziladigan
ziddiyat mohiyatan noto’liq, kuchli a’zoni fe’lning kesimlik shakli tashkil etib,
kuchsiz(mo’tadil, neytral)a’zoni qolgan shakl tashkil etadi.U ziddiyatning yuqorida
sanalgan belgisiga nisbatan betarafligi dastlab shunda namoyon bo’ladiki,harakat
nomi, sifatdosh,ravishdosh gaoda kesim pozitsiyasini emas, balki mavqeni
egallashga ixtisoslashgan, lekin ayrim holatda uning har biri kesim vazifasida
kelishi mimkin. Shunga qaramay, harakat nomi va sifatdosh kesim vazifasida
kelganda ham, agar undan alohida zamon hsakli rivojlanmagan bo’lsa, o’zining
harakat nomi va sifatdoshlik tabiatini saqlab qoladi. Masalan: hozirgi o’zbek
adabiy tilida harakat nomi va sifatdosh(zamon shakli emas)ning kesim vazifasida
kelishida misol keltirish mumkin: 1.Qilmish-qidirmish.2.Bu bola bo’ladigan.3.Dub
daraxtining egilgani-singani.
Ravishdoshning gap kesimi vazifasida kelishi an’anaviy sintakstida qo’shma gap
uchun me’yoriy holat edi: Bahor kelib, kunlar isib ketdi. Formalfunktsional
tahlilda yuqorida ko’rsatilgan holatda ravishdoshning kesim vazifasida inkor etilsa-
da, uyushgan kesimning lug’oviy asosi yoki uyushgan gapning kesimi mavqeida
kelishi to’la –to’kis tan olinadi. Demak, harakat nomi, sifatdosh va ravishdoshga
o’zligini saqlagan holda kesim vazifasida kelishi yot emas. Shunday qilib, sinalgan
shakl uchki ziddiyatning birinchi sirasini quyudagi tashkil etadi:
“kesim vazifasidagina kelish”
+ 0
Fe’lning kesim shakli Harakat nomi,sifatdosh,ravishdosh

Harakat nomi, sifatdosh, ravishdosh o’z navbatida fe’l kesim bilan yoki
fe’ldan boshqa so’z turkumi bilan bog’lash belgisi asosida ham, ziddiyat qatorini
tashkil etadi,bunda faqat fe’lni fe’l bilan bog’lashda(bir fe’lni ikkinchisiga
5

tobelantirishda) xizmat qiluvchi ravishdosh,bu belgiga nisbatan neytral bo’lgan
sifatdosh va harakat nomiga qarama-qarshi turadi ya’ni:
“Fe’lni fe’lga tobelash”
+ 0
ravishdosh Sifatdosh va harakat nomi

Sifatdosh va harakat nomining bu belgiga nisbatan neytralligi sifatdoshning ham
fe’l, ham boshqa so’z turkumi bilan bog’lana olishi va tarixan ko’p holda hozir
ham harakat nomidan farqlanmasligi bilan bog’liq. Sifatdosh va harakat nomi
shaklining o’zaro qorishuvi turkiy tilining qadimgi davridan hoirgacha xos.
G’.Abdurahmonov XI asrda sifatdosh va harakat nomi shaklini farqlash qiyinligini
farqlasa, hozirgi o’zbek tilshunosligi tadqiqotchisi”Akasining kelganini eshitib,
Dilbar xursand bo’ldi” kabi birikuvda . -gan shaklining harakat nomi vazifasida
kelayotganini qayt etmoqda .
Sifatdoshni harakat nomidan farqlash tarixan ancha
mushkul bo’lsa-da,hozirgi til uchun o’zaro farqlanishi o’ziga xos grammatik
hususiyat kasb etgan. Sifatdosh boshqa so’z bilan ham birikuv va
moslashuv(aniqrog’i-turkiy izofa)usuli bilan aloqaga kirisha olsa, harakat nomi
boshqa ism bilan faqat moslashuv usuli bilangina birikadi: U jon beruvchining
bunchalik azob ekanini shu paytgacha his qilmagan edi.
Fe’lning lug’aviy shakli tizimida alohida bir paradigma sifatida ajratilayotgan
o’zgalovchi kategoriyasi shaklining kategoriya ichida o’zaro munosabati yuqorida
ko’rib oqtildi.U noma’lum bir sintaktik funktsiyaga moslashtiradi yoki fe’lni
boshqa so’z bilan bog’lashga xizmat qiladi,ya’ni tom ma’noda sintaktik vazifa
bajaradi.Ammo bunday sintaktik mohiyat bitta so’z turkumi doirasi bilan
cheklangan, qolaversa,fe’lning o’zgaruvchi kategoriyasishakli o’zi qo’shilib
kelayotgan o’zakning lug’oviy ma’nosiga nisbatanham,to’la farqli deb bo’lmaydi.
Xususan harakat nomi,sifatdosh,ravishdosh shaklining fe’llar lug’oviy ma’nosiga
6

ta’siri shunchalik kuchliki,qator tilshunos, jumladan, I.I. Meshchaninov 3
ravishdosh va sifatdoshni alohida so’z turkumiga ajratgan bo’lsa,V.V.Vinogradov
va uning davomchisi 4
sifatdosh, ravishdosh va harakat nomini gibrid(ikki so’z
turkumining ma’nosi chatishgan)so’z sifatida baholaydi. Shu sababli o’zgaruvchi
kategoriyasini tom ma’nodagi fe’l kelishigi deb bo’lmaydi. Chunki kelishik
lug’oviy ma’noga ta’sir etmaydi.O’zgaruvchi kategoriyasi shakli esa lug’oviy
ma’noga fe’lni boshqa so’z turkumiga ma’no jihatdan yaqinlashtirish darajasida
ta’sir etadi, shuning uchun uni mohiyatan kelishik kategoriyasi bilan tenglashtirish
mumkin emas.
1.2. O’zgaruvchi kategoriyasi tadqiqi tarixi haqida.
Qizig’i shundaki fe’lni gap tarkibiga olib,kiruvchi bunday shaklning har biri
o’zining turli aforizmiga ega.Masalan:harakat nomi-rus tilida fe’lning noaniq
shakli –infunitiv,Yevropa tilida gerundiy, arabcha masdar, sifatdosh-
prichastiyi,yevropacha partitsin, arabcha ismi faol yoki unimasp’ul, ravishdosh-
ruscha deeprichastiyi, yevropacha adverbshem, sof fe’l-ruscha fe’lning tuslangan
shakli, yevropacha verbum finitum, arabcha fe’l kabi atama bilan yoritiladi. Lekin
bu to’rt turdagi shakl tizimi (o’zbek tilida) o’zining mazsus atamasiga ega
emas.Rus tilshunosligida bu sira fe’lning funktsional formasi degan noaniq atama
bilan birlashtirilishi va o’zbek tilshunosligiga hambu kalka asosida ko’rib
ketadi.Atamaning noaniqligi va kategoriyasining nomi bo’la olmasligi haqida
ko’pgina tushunchalar fikr bildirgan. Ammo bu kategoriya uchun umumiy bir
lekgemali qulay atamani kamdan-kam tadqiqotchitaklif etgan.JUmladan
H.Ne’matovning yozishicha , A.I.Shurnitskiy 1
“bu tizim uchun reprezentatsiya
kategoriyasi atamasini qullaydi.Tilshunoslikda ham bu atama H.Ne’matov
tomonidan ma’qul deb topildi 2
.O’zbek tilshunosligida mazkur kategoriya uchun
bimuncha munosib nom B.Mendeleyev tomonidan taklif etildi.Umumiy o’rta
ta’limda bu hodisaga nisbatan fe’l turi atamasi qo’llandi 3
. Ammo bu atamani ham
muayyanlashtirish lozim. Сhunki turi degan tushuncha o’ta mavhum.
7

2. Fe’lning o’zgalovchi shakli sirasi ma’lum bir tama ostida birlashtirilmas ekan,
bu kategoriya sirasining yaxlitligi noaniq va chegaralanmagan bo’lib qolaveradi.
3.O’zgalovchi kategoriya atamasi H,Ne’matov, B.Mengliyevlar tomonidan
tushunarli holatiga kiritildi. Bungacha fe’lning funktsional shakli atamasi
qo’llanib, uning Grammatik, morfologik kategoriya ekanligini o’zida aks ettirmas
edi.
4. O’zgalovchi kategoriya masalasi ko’pgina olimlar, xususan I.
Meshchaninov,V.Vinogradov, A.Smirnitskiy, B.Megliyev kabi olimlar tomonidan
tadqiq etilishi davomida bu kategoriya garammatik kategoriya ekanligi isbotlandi.
5.Demak, fe’l turi shakli bo’lmish ravishdosh, sifatdosh va harakat nomi shakli
alohida-alohida paradegmam tashkil etadi,bioq bu paradigma ravishdosh,
sifatdosh, harakat nomi umumiy grammatik ma’nosining xususiylashmasi emas,
balki ravishdosh, sifadosh, harakat nomi tabiatini to’suvchi , uni
murakkablashtiruvchi o’zga, ular mohiyatiga daxldor bo’lmagan hodisa asosida
tuziladi, yuzaga keladi.
Fe’lning o’zgalovchi kategoriyasi yoki ma’lum bir vazifa uchun xoslangan shakli
ravishdosh, sifatdosh, harakat nomidan iborat shakllardan iborat,bular fe’lning
ravish, sufat, otga xos vazifalarida qo’llanish uchun xoslangan
shakllarihisoblanadi, fe’lning ana shu ma’lum grammatik vazifa uchun xoslangan
shakllari –ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi shakllari Tohir Malikning “Talvasa”
romani matnida qo’llangan.Biz mana shu bobda ravishdosh, sifatdosh, harakat
nomlarining shakl yasobchilari , anglatgan grammatik ma’nolari, qo’llanish
darajasi qaysi shakllari mavjuddirki, qaysi shakllari umumsizligi kabilarni tahlil
etishni niyat qilganmiz.
8

II BOB “Talvasa” dagi o’zgalovchi Grammatik kategoriyasining ravishdosh
shakllari va ularning o’ziga xos grammatik belgilari.
O’zbek adabiy tili an’anaviy tilshunoslik talabiga ko’ra fe’lning ravishdosh shakli
harakatning belgisini bildiradigan, uni biror tomondan xarakterlaydigan fe’l shakli
hisoblanadi. Hozirgi o’zbek tilida ravishdoshning bir necha shakli bo’lib, ular
quyidagi affikslar bilan yasaladi. Bu holda asar matnida kuzatish mumkin:
-(i)b affiksi. Bu shakl yasovchi bajaradigan vazifasining xilma-xilligi bilan boshqa
ravishdosh shakllaridan alohida ajralib turadi. Uning asardagi asosiy vazifalari
quyidagilar:
-(i)b affiksi yordamida yaraluvchi shaklning ravishdosh deb atalishi, asosan, uning
ana shu xususiyatiga, ya’ni harakat belgisini bildirishiga ketadir,ravishdosh asar
matnida xuddi ravish -roq,-gina, affikslari bilan bilan ham qo’llanishini ko’zatdik.
Sportda champion bo’lib yurgan kezlari bitta qizni zo’rlabgina qo’ygan ekan, bu
gunohdan militsiya ko’z yumishi mumkin, ammo o’g’rilar olami kechira
olmaydi(6-bet) beodobligidan achchiqlansa-da, sirboy bermayroq, mezbonda
qaradi(6-bet) Sen esa, -u mezbonga qaradi:-“Akula”man, deb keliribroq
yurarding(8-bet). Sen ikkita odam oldi, deb, piqillabgina o’tiribsanmi? Qani ayt-
chi, bir jonimizni garovga qo’yib kirib, u yerdan nima olib chiqdik? (8-bet)
2.Fe’lning ravishdosh shakli terakchi fe’l bilan ko’makchi fe’lni bog’lashga
xizmat qilgan hali ham asarda maxsuldor tarzda qo’llanganligini aniqladik.
Masalan: bir qarasang, xotindan akrab qolishdan qo’rqib titrab yuradi, yana bir
qarasang – xotindan qutilolmay qaqshagani- qaqshagan(10-bet). Gapni
ko’paytirmay chiqib ketmoqchi edi, mezbont o’xtadi(11-bet) “Voy savil”, deb,
ko’ziniolib qochishi esa yurak uynog’ini fosh qilib qo’ydi. (14-bet). Hayajondagi
rejissorning keyingi gapi Qorayevaning vijdoniga o’qdek qadalib, seskantirib
yubordi. (18-bet)
3.-(i)b affiksi bilan yasaluvchi ravishdosh shakli adabiy tilimizda bog’lovchilik
vazifasini ham o’taydi va shu bilan birga fe’lning qandaydir bir shakli o’rnida ham
9

qo’llanadi. Bu hol biz tadqiq etayotgan asos matnida ham mavjudligini ham
ko’rdik. Masalan: Asror betoqatlanib, tizzasidagi gitarasini childirma qilib, chertib-
chertib qo’ydi-da, xursindi. (13-bet) Tashqaridan qaragan kishi bir ikki yoshning
munosabatini sinfdoshkarga xos yaqinlik deb o’ylab,ular orasida muhabbat
g’unchasi ochilayotganini sezishi oson emas.(13-14-betlar). Bu taklif qizga ma’qul
kelib, o’rnidan qo’zg’alganida zal eshigi
4. Ravishdosh shaklining bu turi shaxs-son bilan tuslanib, o’tgan zamon fe’li
shaklini hosil qilishi adabiy tilda bo’lganidek, badiiy asar matnida han o’tgan
zamon shaklini hosil qilganini belgilay oldik. Masalan: Men seni sotganim yo’q!-
Zoir ham o’rnidan turib,unga yuzma-yuz bo’ldi,-Sa’dulla akam kelibdilar (22-bet).
Senga yaxshilik qiladiganlarning hammasini yomon ko’radigan bo’lib qolibsan
(22-bet). Tarixiy sanalarni yod ol, deyaverib miyasinimiyasini achitib yuborildi.
(22-bet). Boshlig’I bu akaxonongizning yakkayu-yolg’iz o’g’li, Melisa bo’lishga
ishqi toshib qolgan ekan, boshqa o’qishlarga o’qimabdi. (25-bet). Bu
ravishdoshning bo’lishsiz shakli-may,-masdan affikslari yordamida tasaladi.
Masalan: Yigit kutilmaganda berilgan savolga qanday javob qaytarishini bilmay,
qarangchi, (10-bet) shu boisdan gap orasida sukut saqlamay, davom etdi (10-bet).
O’zini “Bo’ron” deb tanishtirgan bu odamning ko’nglida shumlik yotganini
sezganday bo’ldiyu, biroq sir boy bermadi. (11-bet). Gapni ko’pirtirmay chiqib
ketmoqchi edi, mezbon to’xtatdi (11-bet).Yoshi elliklarga borib qolganiga
qaramay, kapitan unvonidan nariga o’tmaganhanuz jinoyatga oid qidiruv bo’limida
yurgan bu odamdan bir nimani o’rganishi mumkinligiga aqli yetmadi (25-bet). Har
narsaga ko’nib, indamay ketaveradigan yoshlarni uncha yoqtirmasdan aksincha,
o’z fikrini ayta olishga jur’ati borlarni hurmat qilardi. (27-bet) Ta’kidlashni
istardikki, ”Talvasa” matnida ravishdoshning –may bo’lishsiz shakli faol ishlatigan
bo’lsa,-masdan affiksibilan yasalgan bo’lishsiz shakli deyarli
ishlatilmaganliginiko’rdik.Bu kungacha , bu hol Tohir Malik ka xos gap qurish
holati bilan bog’liq degan fikga keldik.
1.Harakatning belgisini bildiradi bu vazifada u yakka so’z holida (kula, ishlay
kabi) kam qo’llanadi. Yakka so’z holida qo’llanganda, subyektning shu shakli
10

bildirgan harakatni bajargan vaqtning o’zida (tezlik bilan)boshqa biror harakatni
bajarishda ifodaladi. Masalan, bu gapdan keyin Jasur sapchib turib ketdi (60-
bet).Bo’ron uning ahvolini tushunib indashmadi (60-bet). Uyingga borishdan oldin
seni oramgohga qo’yaman, -dedi. Keyin chigalni bo’shatmay turib so’radi,-
Tramvayni ma’nisini bilasanmi? (60-bet).
Ravishdoshning -a, -y affiksi bilan yasaluvchi turi asarda harakatning belgisini
bildirish vazifasida, asosan, takror, yoki juft so’z holida qo’llanadi. Masalan:
Qarindoshlar maslahat qila-qila amma-xolalar bolalarni bittadan bag’irlariga
oladigan bo’lishadi(72-bet). Ammasi har kelganida “erkaklarning beva holda
yashashi mumkin emasligi haqida javrab-javrab ketadi (74-bet). Bu vazifadan
qo’llangan –a, -y affiksi yordamida yasaluvchi ravishdosh gapda hol vazifasidan
keladi. Samariddin atrofdagi bolalarni so’kib –urib turishdan qaytmadi. (78-bet).
2. Asarda –a, -y affiksi bilan yasalgan ravishdosh yetakchi fe’l bilan ko’makchi
fe’lni bog’lash uchun xizmat qilganini ham kuzatdik. Masalan: Uyga begona
ayolning kirib kelishi dastlab unga ulug’ bir fojia bo’lib ko’ringan edi.(74-bet).
Shuning uchun ham Asror o’zining yaxshi do’sti sifatida hurmat qila boshlagandi
(78-bet).Professor, sen kompyuterchilarning dodaxo’jasi bo’la olasanmi?-deb
so’radi u sigaret tutni orasidan ko’zlarini qisibroq qarab (79-bet).
3. Shaxs-son shakllari bilan tushunib, hozirgi-kelasi zamon fe’li yasash uchun
xizmat qilishi nafaqat adabiy tilda, ”Talvasa” da ham mavjud. Masalan: Seni otang
odam qilaolmaydi, men odam qilaman. Misoldagi “Qilolmaydi” va “odam
qilaman” fe’llari ravishdoshning –a, va –may shakllarining shaxs-sonda tuslangan
shakllari bo’lib, ularning birinchi shaxs birlikda b’lsa,bosgqasi uchinchi
shaxsbirlikdagi shaxs-son qo’shimchasi bilan tuslangan ravishdosh
shakllaridir.Yana bir misol: Chunki men zo’r o’qishni tashlaganingni kechira
olmayman. Ayb senda emas, bilaman, lekin baribirsenam jazolanishing kerakedi
(80-bet) . Bu misoldagi “olmayman”, “Bilaman” so’zlari(fe’llari) dan birinchisi
birinchisi I shaxs birlikda -a shaklnng bo’lishsiz -may shakli bo’lsa, ikkinchisi -a
ning birinchi shaxs birlikdagi tuslangan shaklidir.
11

Demak, -a, -y shakli ravishdosh orasida “-b, -ib” ga nisbatan kammaxsil bo’lsa-da,
anchagina miqdorda qo’llanganini kuzatdik. Shu bilan birga ravishdoshning bu
shakli shaxs-sonda tuslanadigan shakllardan hisoblanadi.Hozirgi-kelasi zamon
shakllari ham hosil qila oladi.Aniq maylidagi fe’l ham sanaladi( albatta, tuslangan
shakli).
-gach (-kach,-gach) affiksi bilan yasaluvchi ravishdoshning bu:
a) biror harakatning –gancha affiksi fe’l bildirgan harakatga aloqador bajarilib,
bo’lishi ifodalanadi: Toshqulning huzuriga biror mehmon ketguncha bolalarni
tashqariga chiqarishmas edi (b-37). Biz tadqiq etgan asarda –guncha affiksining –
ganicha varianti ham qo’llanganini ko’zatdik. Voqea, yana o’sha gaplarniQizingni
ezib nima qilasan? -Amma shunday deganicha engashdi-da ukasining
peshonasidan o’pib qo’ydi (73-bet).
Yana bir narsani qayt etmoqchimizki, u ham bo’lsa -gincha ravishdosh shakli
yasovchilarining –chunimcha varianti ham asar matnida qo’llanganligini anglatdik.
Bu variant bizningcha, so’zlashuv uslubiga xos shakl variantlari ham qo’llanishi
mumkinligi yorqin misol bo’la oladi: Men orzumga yetmagunimcha,
tinchimayman (b80) . Militsiya birovdan gumonsiradiki, oxiriga yetkazmagunicha
qo’ymaydi (b92). Shunday deb do’stiga suyanganicha, Aytish kerakki, -gincha
affiksi va uning variantlari vositasida yasalganT avishdosh shakllari asar matnida
juda kam uchrashini ko’zatdik. Shuningdek adabiy tilda –gincha affiksi
qo’shilganda yuzaga keladigan fe’l bildirgan harakatga qadar bajarib bo’lish
ma’nosiga mos ravishda, uni ta’kidlash uchun to so’zi va -gincha affiksi fe’l
bildirgan harakatning yuzaga kelmaganini ifodalash uchun bo’lmay fe’li shakl
qo’llanish holatini asar matnida uchratmadik. -gani, (-kani, -gani) affiksi : olganim,
ekkani, yiqqani kabi . BU affiks yordamida adabiyotlarda aytilishicha maqsad
ma’nosini bildiruvchi ravishdosh yasaladi, bu holda, “Talvasa” romani matnida
ham kuzatdik. Masalan: Uni pishirib yermidik, albatta qo’yib yuborgansiz, lekin,
otasidan ataganini undirib olishimiz kerak(b8). Tom teshib o’g’irlik qiladigan
nodonlarning zamonasi o’tib ketganini sezmayotgan bo’lsalaring, umrlaring
12

qamoqda chiriydi(b9). Mashinani yaxshi ko’rgani uchun olib bergan deb
o’ylaysanmi? (b11).Bo’ronni yaxshi tanishmagani uchun bu tomoshaga befarq
edilar (b57).
Singilni sharmanda qilgani uchun,
Beguman, beaql, ma’sum jonlarning,
Qo’lma-qo’l gul kabi yurgani uchun (b58).
Bu affiksning –gali shakli ham ko’proq she’riy asarlarda uchraydi. Ammo biz
ko’zatgan asar matnida bu affiksi tovushdosh shakli uchramaganini ko’rdik.
Hozirgi o’zbek adabiy tilida maqsad ma’nosini ifodalashda uchun ko’makchisi
keng qo’llaniladi. -gani affiksi yordamida yasaluvchi ravishdoshning qo’llanishi
uchun ko’makchiga nisbatan kam uchraydi. ”Ayrim hollarda uchun ko’makchisi
konstruktsiyani –gani affiksi ravishdoshiibilan almashtirib bo’lmaydi, almashtirilsa
sun’iyligi seziladi. Chiroyli kiyinib, vijdon haqida chiroyli gapiruvchi janoblar
meni o’sha paytda pulini bilmagani uchun odam qatoriga qo’shmadilar (b59). U
ko’zlarini pirpiratganicha Bo’ronga qarab: Yonimda yana ming bor,- dedi (b61-
62).Ezmaligi bilan Akulaning dam jig’iga tegib, dam ajablanayotgani shundan
edi(b65). -Gani ravishdoshshaklning bo’lishsiz shakli adabiy tilda bo’lmagani
singari, “Talvasa” matnida ham uchramadi. Qisqasi, ravish fe’l shakllaridan biri
bo’lib, uning shakl yasovchilari –(i)b, -a,-y, -gach(-kach,-gach), -gani,(-kani, -qani)
kabilardan iborat. Bizning tadqiqot ob’yektimiz bo’lgan Tohir Malikning asarida
bu shakllarning eng mahsuldorlari –(i)b, -a, -y, -gach, affiksi rvishdoshlardir.
Ammo asarda –gani shakli maqsad ma’nosini anglatish uchun ishlatilishini
aniqladik –u, ammo bu shakl maxsuldor emas. Ravishdoshning -guncha shaklli turi
asar matnida juda kam qo’llanganini ko’zatdik. Shuningdek, to so’zi va –guncha
affiksi fe’l bildirgan harakatning yuzaga kelganini ifodalash bo’lmay fe’li shakli
qo’llanish holatini asar natni shaklida mutlaqo ishlatmadik. Bu, ehtimol, Tohir
Malik so’z va fe’l shakllari shakl yasovchilaridan qaysilaridan o’z yozma nutqida
maxsuldor ishlatish, qaysilarini qo’llamaslik ko’nikmasi bilan bog’liqdir degan
13

xulosaga keldik. O’zgalovchi kategoriyasining tarkibiy qismlaridan
bo’lganravishdosh hsakli bir fe’lni ikkinchi fe’lga bog’lash uchun xizmat qiladi 1
.
Ravishdoshning sintaktik mohiyatini ravishdosh hosil qiluvchi boshqa shakl uchun
umumiy va mutlaq bo’lgan” oldingi fe’lni keyingi fe’lga tobe a’zo sifatida
bog’lash bilan fe’lni nutqqa kiritish” vazifasi morfologik mohiyatini “ fe’lga
ravishlik belgisini berish” ma’nosi tashkil etadi. V.V.Vinogradov ravishdoshni
o’zida fe’llik va ravishlikxossasini mujassamlashtiruvchi o’ziga xos mohiyat
sifatida baholagan edi 2
. Hozirgi o’zbek tilida quyidagi shakl ravishdosh shakl
sifatida ajratiladi-(i)b, -a,-y, -may, -masdan, -gacha,-gach,-gani,-guncha, -ganda
kabilar. Bundan tashqari o’zbek tili grammatikasida –gudek shakli ham kiritilgan 3
,
bu shaklning ma’noviy va sintaktik mohiyati sanalgan ravishdosh shaklidan
birmuncha farq qiladi. Ravishdosh shakli uchun mutloq vazifa sifatida “fe’lni
fe’lga bog’lash”, sifatdosh uchun esa “fe’lni fe’lga, fe’lni otfa bog’lash” xosdir.
Shuningdek, ravishdosh holat, sifatdosh esa harakat va predmet belgisini bildiradi.
Sifatdosh bu xususiyati bilan sifatga yaqinlashadi. -gudek shakli o’z ma’no va
sintaktik xususiyati bilan ko’proq ravishdoshga emas, balki sifatdoshga yaqin
turadi: Maqtanishga arzigudek husni yo’qadi (b45). Tog’ni ursa tolqon qilgudek
kuchi bor(b47). U menga yeb qo’ygudek turar edi (b51). Shuningdek, bu shaklni
qabul qilgan so’zda xuddi sifatdosh kabi otlashishini ko’zatish mumkin. Masalan:
Qamoqxona mahbuslari ichidan tog’ni ursa tolqon qilgudogi o’rnidan turib, men
tomonga yaqinlasha boshladi. -masdan shakli ham “Sifatdosh, harakat
nomi+kelishik qo’shimchasi” qolipi hosilasi sifatidaravishdosh sirasiga keltiriladi.
Masalan: Topmay qo’ymayman. Topmasdan qo’ymayman. Ko’rmay chiqib ketdi.
Ko’rmasdan chiqib ketdi. “Fe’lni fe’lga bog’lash” umumiy vazifasi to’g’risida fikr
ketganda, yuqorida sanalgan ravishdosh shakli qatoriga, ravishdoshning , sifatdosh,
harakat nomi+klishik qo’shimchasi yasalish qonuniyatidan foydalanganva
qo’shimchaning ma’no va vazifasiga ko’ra kelishik kategoriyasi shakliga
yaqinturganligiga asoslangan holda –gandan, beri (buyon, boshlab,so’ng, keyin), -
gan sari ( hamon), -gandan avval kabi shakli hosilaning ham mohiyatan ravishdosh
ekanligini anglab olish qiyin emas. “Fe’lni fe’lga bo’g’lash” vazifasini
14

bajaruvchisirasiga kiradigan bu analitik shakl ravishdoshning sintetik shakli bilan
ham vazifaviy, ham ma’noviy jihatdan o’xshashlik va umumiylikka ega. Shaklning
umumiy Grammatik ma’nosi tavsifini berishda bu yondosh shakl munosabatini
e’tiborga olish muhim. Leksema nutqda vogelanar ekan, uning mazmun rejasi
morfologik va sintaktik sath ta’sirida turli o’zgarishlarga uchraydi. Fe’lning nutqiy
yuzaga chiqishida sintaktik sath bilan birgalikda fe’lning o’ziga xos tasniflovchi
kategoriyasi nisbat va fe’l turi kategoriya shakli muhim rol o’ynaydi.Bu orada
ravishdosh ko’rsatkichining lug’aviy shakllik tabiatining umumiy sintaktik
mohiyati “ Fe’lni fe’lga bog’lash” vazifasi va vazifasiga monand, bu vazifa fe’lga
tobe o’zviylik maqomini beradi va shu bilan birga , uning mazmunsizlik borasida
ham tobelikni ta’minlovchi belgini bo’rttiradi, ya’ni fe’l tabiatan tobe o’zviylikka
ixtisoslashgan turkumi sirasiga kiruvchi –ravish-ma’no va vazifa otfenkasiga ega
bo’ladi.
Alohida Ta’kidlash mimkinki, ravishdosh shaklining lug’oviy ma’noga
ta’siri nutqiy hodisa, bu ta’sirni leksema ma’nosiga ta’sir qilish, o’zgartirish tarzida
tushunish yaramaydi. Negaki, ta’sir lejsema mazmun strukturasi –senemaning
nutqiy ko’rinishiga kiritilgan o’zgarish, bunday hodisa xususiyatiga baho berishda
nutqiy hodisa xossasidan kelib chiqmoq lozim. Masalan: sevinib gapirmoq
biriknasidan sevinmoq so’zining ma’no tarkibida “Tarz” ma’no oflenkasining
lesoniy mohiyatiga ta’sir qilmaydi, u o’z holicha qoladi. Zero, lisoniy birlik
barqaror, o’zgarmas mohiyatli.
Har bir ravishdosh shakli fe’l leksemani nutqqa “Moslar” ekan, uning
voqelanayotgan tajallisini turli tomondan modifikatsiya qiladi. Biroq bu
o’zgarishning barchasi ham integral xossaga ega, uning tavsifi avvalgi bo’limda
umumiy holda zikr etildi. Quyida har bir shaklning so’z lug’oviy ma’nosi va
sintaktik xususiyatiga ta’siri masalasi birma-bir ko’rib o’tildi.
Shakl takroriy ravishdosh hosil qilar ekan, bunday holda “tarz” ma’nosi ham
“harakatni ifodalanuvchanligi “ ma’nosi ham yuzaga chiqadi. Chunki har qanday
fe’l takroriy holda qo’llanar ekan, davomiy harakat/heart anglashiladi. Qiyoslang:
15

Keyin entikib-entikib yig’lab yubordi. –Rangi uchgan kuyi labi titrab,
yarmigaqarab turdi-turdi-da onamni ko’tarib uyga kirib ketdi. Ayon bo’ladiki, -ay
shakli takroriy ravishdoshda “davomiylik” ma’no bo’lakchasi takrorlash ta’sirida
tug’lgan ma’noviy urganish, bu ravishdosh ko’rsatkichining lug’aviy shakl sifatida
o’zi qo’shilib kelgan leksema ma’nosidagi “Tarz” ma’no affenkasini orttiradi,
xolos. 1.So’ray-so’ray makkani topibdi. 2.Toma-toma ko’l bo’lur takrorlanishi
bilan ravish yasaladi.” deb quyidagi misol keltiriladi: Boorda qari cholni
o’g’ridebtutdi, Ura-sura so’dikni podsho sari eltdi, (H.Olimjon) 1
. B.Mengliyev
fikricha , ura-sura shakli fe’llikdan tamoman xolos bo’lgani yo’q, u ravish (tarz) va
fe’l (harakat)lik ma’nosini o’zida saqlagan ravishdosh shakli. -(i)b affiksi
ravishdoshning –(i)b shakli keyingi feldan oldin yuz bergan harakatni yokiboshqa
qator ma’nonianglatishi bilan ravishdosh ravishdosh shakli sirasida alohida o’rin
tutadi. Bu shakl -a/y shakli deyarli hamma vaqt takror holda qo’llanib, u ifodalagan
harakat davomiylik bo’yog’iga ega bo’lsa, (i)b shakli –(i)b shaklli ravishdosh
takror qo’llanmaganda ham davomiylik yoki davomiylik bo’yog’iga ega bo’lishi
mumkin. Xazinachilar, sipohlar orqasidan ikki otni yetaklashib, hudaychi yonidga
yetdilar. Sezilib turibdiki, bu gapda –(i)b shakli ravishdosh takror qo’llanmasa-da ,
tobe fe’l na’nosidagi harakat “ davomiylik” bo’yog’iga ega bu davomiylik
yetaklamoq fe’lining lug’aviy ma’nosi ta’sirida yuzaga keladi. Keltirilgan misolda
ravishdosh ifodalagan harakat nomini fe’ldan anglashilgan harakat bilan bir vaqtda
yuz bermaydi. Bu shakl yuqorida aytilganidek, davomiylik belgisiga ega
bo’lmasligi ham mumkin. Bumda tobe fe’l hokini fe’l ifpdalagan harakat bilan
oldinma-keyin (ketma-ket) yuz beradi. Masalan: 1.Qushbegi yaroqli yig’ilgan
yigitlarni qaytishga buyurib, gunohlarini yuvoshgina qilib o’ oldiga chaqirdi.
2.Oradan uch-to’rt oyni bizning Hamid Mirzakarim akanikiga sovchi kirgizdi. 3.
Xo’rak orasi Otabek zaynabdan sorab Kumushning o’xlab yotganini bildi. - (i)b
shakli takror holda qo’llanish xususiyatiga ham ega, bunday holatda tobe fe’lda
“Tarz” ma’nosi ham , ”Harakatning davomiyligi” ma’nosi hamm yuzaga chiqadi.
1.Ikkinchi qarovul muralab-muralab yo’lga qaqadi. 2. Qog’ozni burab-burab tili
bilan bu yamlagan edi, paoiros tayyor bo’ldi-qo’ydi. Ayrim halqda ravishdosh
16

anglatgan harakat holatning davomiyligi hokin fe’l ifodalagan hatakatning o’zida
ham davomiylik belgisi ma’nosiga ta’sir etadi. Yaqin orada objuvoz poydevorining
poydevorining zarbi yerni silkitib-silkitib to’lqin berardi. Ko’p hilda raqvishdosh
shaklini farqlashda xatolikka yo’l qo’yiladi. Mavjud darslik va qo’llanmada –(i)b
shakli ravishdoshning quyidagi qo’shilma tarkibdagi ko’rinishi o’zgartirilmay “-
orlanib jamlovchi son hosil qilishdi –deb qaraladi 2
.Aslida bu shakl ikki affiksal
morfema –fe’l yasovchi ,-lash va –(i)b ravishdosh shakldan tarkib topgan:
Ikktovlashib bajardik,-ovlashib shakli jamlovchi son hosil qiluvchi tizimida
harakat holat ma’nosiga egaligi bilan o’rinlashga olmaydi. Demak, -(i)b shakli
fe’lni nutqqa kiritar ekan, lug’aviy shakl sifatida fe’l atash ma’nosi sirasidagi “
harakat” ma’no bo’lakchasining torayishi va uning o’rniga “tarz” ,”payt”, “Sabab”
ma’no bo’yog’ining yuzaga kelishiga olib keladi. Ta’kidlash lozimki, asos fe’ldagi
“harakat” belgisining siqilishi kuchsiz, harakat /holat ma’nosibizdek
mutanosiblikda bo’ladi. Shaklning fe’l atash semasiga ta’siri o’z navbatida vazifa
semasida hamo’zgarish keltirib chiqaradi. Asos fe’lga tobelik belgisi kuchayib
“Hollik: vazifa semasi orttiriladi.1. Fojianing yigirmanchi kunida yana xatni
qur’on qilinib , butun yurtga osh berildi (b92). 2. Fotiha o’qilib, kuyov qaynonaga
uzr aytdi. 3. Ensam qotib burilib ketayotgan edim, birov bilagimdan ushladi.-gach,
(-kach, -gach, -qach) affiksi, -gach(kach,-gach) affiksi bilan shakllanadigan
ravishdoshdan anglashiladigan harakatga uning hokim fe’l ifodalagan harakatga
nisbatan tugallanganligi va bu tugallanganlikning keyingi harakat uchun
boshlamish nuqta ekanligi tushuniladi. -gach shakli fe’lninutqqa olib kirar ekan,
lug’aviy shakl sifatida asos fe’ldagi vazifa va atash semasiga sezilarli ta’sir
ko’rsatadi.Bunday shakl ravishdoshda paytga munosabat belgisi ravshansezilib
turadi: 1.Kozi uyquga borgach , faqat shuni kutib o’tirgan Zaynab qo’lida yelpigich
bilan yostiq yoxiga keldi. 2. Otabek xonim eshitgach, sekingina ko’tarilib qo’ydi. -
gach shakli ravishdosh bilanholni fe’lning forli bitta ham , har biriniki alohida
modifikatsiyalashiga ta’sir qilmaydi. Ayrim nutqda ravishdosh “Sabab”
affenkasiga ham ega bo’lishi mumkin. 1.Sekalatar onasi taltayadi bolasi .(maqol)
2. Keyin uchhar bir bo’lib olgach,bizga tashvish orttirmaydimi (b96). Ma’lum
17

bo’ldiki, -gach shakli lug’aviy shakl hosil qiluvchi sifatida asos fe’ldagi “harakat “
asosi semasiga jiddiy ta’sir ko’rsatib, fe’lni “payt” ayrim holatda “sabab” ma’no
bo’yo g’i bilan nutqda voqealantiradi. Afash semasidagi o’zgarish vazifa semsiga
ham o’z ta’sirini o’tkazib, fe’l gapda kesim emas, balki hol vazifasida tobe aev
sifatida ishtirok etadi. Ammo takror bo’lsa –da ta’kidlab o’tish lozimki, ravihdosh
fe’lning nutqda voqelanish shakli bo’lganligi sababli, asos fe’l fe’llikdan tamoman
o’zgalanmaydi. Alohida, nuqtadan tashqari holatda olingan ravisgdosh mutloq
zamon ma’nosiga ega emas, u o’zi orqali ifodalanayotgan harakatning paytini
keyingi kesimlik yoki boshqa shakldagi fe’ldan anglahsayotgan zamonga nisbatan
belgilanadi. -may, -masdan affiksi -may shakli -a/y shaklining bo’lishsiz
ko’rsatkichi, nuqtai sharoit talabi bilan har ikki shakl o’rnida qo’llana olishni asar
matnidan aniqlanadi. –a/y shakli ko’p holda takror qo’llanilgani bois harakatning
davomiyluigini bo’rttiradi, - may shakl esa sodir bo’lmagan harakatni
ifodalaganligi sababli, davomli va davomsizlikka ishora qilinmaydi. Ayrim
o’rindagi bu shakllar takror ishlatilib, bo’lishsizligining davomiyligi bo’yog’iga
ega bo’lish mumkin. Masalan: 1. Indamay-indamay boshiga chiqarib oldi. Bunday
holda hokim fe’l, albatta bo’lishli shaklda bo’ladi.
Ravishdosh garchi umumiy barqaror sintaktik mohiyatga ega bo’lsa-
da , o’zaro o’zga kategoriya tajallisi asosida xilma-xil ma’noviy paradigmatik
munosabatda bo’ladi. Hususan -gani va –guncha shakli hokim fe’l ifodalagan
harakatdan keyin yuz beruvchi harakatni ifodalaydi. Ko’rsatkich qatorini hosil
qiladi. Shu bilan birga, u o’ziga xos hususiyati asosida teng qiymatli ziddiyatda
bo’ladi. Aniqrog’i -gani shakli o’ziga mayl kategoriyasi tajallisi kuchliligi hamda
bajaruvchining yakkaligi bilan unga salbiy munosabatda bo’lgan -guncha shakli
qarama-qarshi turadi. -gacha va –(i)b shakli tobe va hokim fe’l ifodalagan
harakatni bajaruvchi bilan o’zaro zidlangan tobe uzv -(i)b ko’rsatkichi bilan
shakllanganda , har ikkala fe’l sub’yekti bitta bo’ladi: Agar nening odamim
shunaqa bo’lganda qiynab uldirardim (b.89).Tobe uzv –gacha ko’rsatkichi bilan
shakllanganda tobe va hokim fe’l bajaruvchi bitta ham (Salim xatni o’qigach
o’ylanib qoldi) (b. 55) bo’lish mumkin. Ko’rinadi-ki, Salim xatni o’qib o’ylab
18

qoldi gapida o’qimoq va “Fe’lni –fe’lga bog’lash “ umumiy Grammatik ma’nosi
ostida birlashgan shakl dastavval “boshqaruvchi fe’l ifodalagan harakat paytiga
munosabat” belgisi ostida perivativ ziddiyat hosil qiladi. -a, -y, -(i)b, -may, -
guncha, gali shakllarida paytga munosabat belgilanmagan, u imkoniyat sifatidagina
mavjud bo’ladi: 1.So’zlay-so’zlay gapchil bo’larsan, ishlay-ishaly epchil bo’lasan.
2. Toma-toma ko’ l bo’lur (maqol). 3.Loyga belanib ketmon chopgandan ko’ra,
tabelchi bo’lsangiz yomonmi?...4.Tergamay-tergamay boshiga chiqarib oldi . 5.
Qush qanotini qoqmayin, uyg’onar el polvonlari (b.107). Sizni ko’rgani
keldim(b.109). -gach, -guncha, -ganda shaklida bu belgiga –paytga munosabatning
ifodalangan bo’ladi:
-a,-y,-(i)b, -guncha , -may, -masdan, -gani shakli boshqariluvchi va boshqaruvchi
fe’l ifodalagan harakatning bir vaqtdaligi belgisi asosida ziddiyatda bo’ladi. Bu
ziddiyatning rasmiy tasviri quyidagi ko’rinishda aks etadi:
Boshqaruvchi va boshqaruvchi fe’l ifodalagan harakatning bir vaqtdaligi
+ 0 -
-gancha, -a, -y -(i)b, -may, -masdan -gani
Belgiga ijobiy munosabati bilan – guncha va – a , - y shakli unga betaraf munosabatli
-( i ) b shakli bilan privativ , bu belgiga salbiy munosabatdagi - gani shakli bilan
ekvivalent ziddiyatni hosil qiladi . - gani shakli “ harakatning har vaqtdaligi ” kelgusi
bilan – a ,- y va - guncha shakliga qarama - qarshi turadi .
-a,-y va –guncha shakli esa o’zaro belgisi asosida zidlanib, bu ziddiyat privativ
harakterda bo’ladi:
“Ravishdosh ifodalagan harakatning takroriyligi
+ -
-gancha -a,-y
Ravishdosh paradigmasining ikkinchi guruh tashkil etilishi bo ’ lgan – gach , -
guncha ,- ganda , ko ’ rsatkichi harakat chegarasiga munosabat belgisi asosida
19

qarama - qarshi turadi : Bu privativlik belgisi – gach , guncha shaklida ijobiyligi , -
ganda shaklida betarafligi bilan xarakterlanadi , chunki , - ganda shakliga asosan ,
harakatning payt fonini ifodalash xosdir , ayrim holda harakat chegarasiga
munosabat ham kuzatildi . Ko ’ ronadiki , ravishdosh shakllari bir umumiy belgi
( kuchli sintaktik imkoniyat -“ fe ’ lni - fe ’ lga bog ’ lash ” belgisi ) asosida birlashib ,
ravishdoshning mohiyatiga dahldor bo ’ lmagan belgi asosida turli xil ziddiyatli
munosabatda turadi . Shu bois ulashish mohiyatining parchalanishi asosida emas,
balki zotga dahldor bo’lmagan. Xossa asosida farqlanishi ravishdosh shakllarini
yaxlit morfologik pradigma-kategoriya birlashtirish uchun monelik qiladi va
barcha shaklni bitta ravishdoshning o’zaro ma’no bilan murakkablashgan turli
ko’rinishi sifatida qarashga asos bo’ladi.
O’zbek tilida fe’lning funktsional shakllaridan biri sifatdosh sanaladi.
sifatdoshning shu nom bilan atalishi bir asosiy hususiyat –sifat kabi ptedmetning
belgisini ko’rsatish bilan ravishdosh vaharakat nomidan farqlanadi. Masalan: ikkita
–ku , singiljon quruq choyni ayama –dedi Akula zarda bilan. Bu dunyoning
chetidan boshqa rohat qilmagan o’zi (b-55). Aralashadigan har bir ishga boshqa,
alohida haq tulaysan, buni bilmasmiding? (b-53). Uning yuzidagi xotirjamlikni
ko’rgan mehmon yana avvalgi ohangda davom etdi (b-10). Tong tushib og’irlik
qiladigan nodonlarning zamonasi o’tib ketganini sezmayotgan bo’lsalaring ,
umrlaring qamoqda chiriydi (b-9). Predmetning harakati belgisini atribituv yo’li
bilan ifodalash sifatdoshlarning asosiy hususiyatlaridir. Lekin sifatdosh
shakllarining vazifasi faqat shu bilan chegaralanib qolmaydi.Hozirgi o’zbek tilida
keng qo’llanuvchi kelgan, kelayotgan , keladigan sifatdoshlarning zamon jihatidan
bir-biridan farqini sezish qiyin emas. Bulardan birinchi o’tgan zamon , ikkinchi
hozirgi zamon, oxirgisi hozirgi kelasi zamon sifatdoshi sanaladi. Lekin
sifatdoshning bu shakllari harakatning nutq jarayoniga munosabatni bevosita
ko’rsatmaydi. Syfatdoshdagi zamon fe’lining shaxs-son bilan tuslangan shakli
bildirgan harakatning bajarishi vaqtiga , gapning kesimi orqali anglashilgan vatga
yoki badiiy matndagi boshqa biror so’z (so’z birikmasi ) bildirgan vaqtga nisbatan
belgilanadi. Masalan: Yigit qora qushlar pastlayotgan tomonga qarab chopadi(b-
20

33) . Mening sizga aytadigan ancha gaplarim bor (b-79). Dehqon kelasi kuzda
oladigan hosilning g’amini shu kuzdan ko’radi (b-81). Hayot ziyosi sunayotgan
ko’zlardan sung otilib chiqqan nur guyo olovli chuqqa aylandi-yu uning qalbiga
qadaldi (B-4). Qora doriga bo’lgan xumor azobi bu dahshatdan ham kuchlilik
qiladi (b-4). Bu dahshat manzaralarning tezroq , ko’z o’ngida yo’qolishi, va’da
qilgan dorining yanada em ignasi bilan jon tomiriga yuborishni istadi (b-4). U esa
chiqayotgan odamday shoshilib, qaltiroq qo’llari bilan soniga shapatalab o’rib
tomirini topgach, ignani sanchish zarur (b-5). Ulim azobida to’lg’anayotgan
vujudga hayot beradi, uni rohat bulutga o’tkazib, osmonlarga uchadi (b-5).Uncha
shinam bo’lmagan uyda mehmon kutadigan mezbon xizmat qilib yurgan
kuchlikkina ayolga imlab qo’ygan edi, u chaqqonlik bilan oshxonaga chiqdi-yu
zum o’tmay achchiq choyni yangilab keldi(b-5). Yuzingni burma, ko’zimga qara,
bizni axmoq deb uylaydigan bo’lib qoldingmi? (b-8). -gan affiksi orqali yasaluvchi
o’tgan zamon sifatdoshi bildirgan harakat kelguvchiga oid bo’lishi mumkin. Uning
o’tgan zamon deb qaralishi fe’l kesimidagi harakatning bajarilish vaqtiga nisbatan
bo’ladi: Kecha ish boshlagan kissavur ham bizcha chuv tushmaydi (b-9). Ana endi
Graf ham farosatini, hammardligini ko’rsatadigan vaqt keldi (b-9).O’z oyog’ing
bilan kirdingmi, endi bizning hohishimizga qarab yashaysan, men chizib bergan
yo’ldan bir enlik nari-beri yurganing-o’lganing (b-9). Akula, men senga ming
marta aytdim: bir ish qiladigan bo’lsang, rejangni boshidan oxirigacha pishit. Tom
teshib og’irlik qiladigan nodonlarning o’tib ketganini sezmayotgan bo’lsalaring,
umrlaring qamoqda chiriydi (b-9). Demak misollardan aniq bo’ladiki, sufatdoshlar
ifodalaydigan zamoni nisbiy bo’ladi. U yoki sifatdosh shaklni otgan zamon,
hozirgi zamon yoki kelasi zamon deb atashda ana shu nisbatan olinadigan vaqt
nazarda tutiladi. Hozirgi o’zbek tilida sifatdosh yasovchilar ichida eng faoli -gan
affiksidir. Bu affiks yordamida sifatdoshning qaysi zamonda yasalishi, asosan, bu
qo’shiladigan fe’lning shakliga bog’liq.-gan affiksi asarda fe’lning zamon
ko’rsaygichi bo’lmagan shakliga qo’shilganda quyidagi ma’no va ravishdoshlarda
qo’llanadi.1.Asarda ham fe’lning o’tgan zamon ma’nosini bildiruvchi atributiv
shaklni ya),sashini ko’zatdik: Dubayda maishat qilib, yurgan oshnamiz mening
21

nazarimda shunaqa xilidan (b-10). U kechaning o’zidayoq bu haqda so’ragan,
ammo tayinlijavob olmagan edi (b-10). Mashinani yaxshi ko’rgani uchun olib
bergan deb o’ylaysanmi? (b-11).Sen bilmagan narsani o’zim so’rishtirib aniqladim
(b-1). Oldingi tantanalarda quvonib, bajonidil ishtirok etgan. Asrorda ham hafsala
yo’q edi (b 12).Har yili tantana rejissorini gardaniga yuklanadigan ashula muallim,
ko’rib peshonasidagi terni artdi (b-12). Asarda to’rt holat fe’li -yot, - tur, yur, o’tir,
fe’llari- gan affiksi bilan qo’llanganda, hozirgi zamon ma’nosi ham
ifodalanaveradi: Oldida yotgan kerakli asboblarni tez topolmas, ko’zani qidirgan
qo’li shirali kosaga botar,…(b-18).
Kimlar bu yo’llardan yurmagan axir,
Iymanib, bir-birin qo’lin ushlashib.
Bir hisga ikkiqat bo’lguncha asir,
Baxtidan shodimon kungil xushlashib (B-15).
Xalqaro musobaqaga boorish huquqodan mahrum etilgan G’ayratning bu huquqiga
ega chiqishga nomzod bo’lib turgan Zoir bilan mashq tarzidagi olishuvi barchani
qiziqtirib qo’ygan edi (b 19). Irodasi zaifligini sezmay yurgan ekanman(b-20),Ikki
jonga tashna ayol uyning bitishini poylab turgan ekan, sheklli (b 21). Rizqning
tugashini kutib yurgan olim bir hamlada ona –bolaning joyini olib ketdi(b23).
Xatto ko’cha tomonda odamlar yuradigan yulkaning panjara bilan o’rab olishiga
ham e’tiroz bildirishmadi(b26).2.Asarda predikatning statik holatini bildirganidan
harakatning o’tgan zamonga oidligi ifodalanmaydi, balki predmetning hozirgi
holatiasosiy o’rinda bo’lishini ham aniqladik: Sochiga bitta-ikkita oq aralagan
xotin chiqib eshikni ochdi (b-29). Qimmatbaho matodan maxsus buyurtma bilan
tiktirilgan, qaysidir tuy hashamda boshqa ayollar ko’larini kuydirib, hasadlarini
qo’zg’ashi lozim bo’lgan kuylaklarga belangan edi(b-2). Uning yuz ko’zlarida
xotini va qizini qora yerga qo’ygan , o’g’lidan tiriklayin ajralib turgan(b.29).
Boshqalar uchun qanchalar g’alati tuyulmasin, ning kasbidagilar bunaqa
jinoyatlaga duch kelishganda birinch galda jabrlanuvchilarning o’zlaridan
22

shubhalanishadikim, bu gumon uchun ularni ayblash insofdan emas(b29).3.-gan
affiksi fe’l shaxs-son qo’shimchalarini olib, kesim vazifasida qo’llanishi tadqiqot
ob’yektimiz bo’lgan asar matnida ham mavjud, bunda u ijro maylining o’tgan
zamon shakli hisoblanadi, -gan affiksi esa zamon ko1rsatkichi sifatida qaraladi:
kelganman, kelgansan, kelgan, kabi. Bunda -gan affiksi faqat fe’lning atributiv
shaklini yasash vazifasini bajaradi: uning zamon ma’nosiga harakat ham
qilmagandan g’ashi kelsa-da ,sir boy bermadi(b29).Bunday gumon faqat
Akulaning holatiga qarab uyg’onmagandi (b29). Chunki, qilg’ilikni qilib qo’yib,
so’ng boydod menga zulm o’tkazdilar! deb ayuxonnos solubchilar tarixda ko’p
bo’lgan (b29). Meros talashib ukani o’ldirgan akaning yoki ukaning chavaqlab
tashlagan ukaning aybiga qo’yish oson bo’lmagan(b30). Siz uning o’qishidan hech
xabar olganmisiz? (b31). Menga qarang, siz avvalroq biron jiddiy ish bilan
shug’ullanibochganmisiz yoki kissavurlar bilan avvora bo’lib yuraverganmisiz? -
dedi u g’azabini yashirmay(b31). Hozir ham hozirgi zamon sifatdoshi, asosan,
atributiv vazifada qo’llaniladi: ishlayotgan odam, esayotgan shamol kabi. Bu
shaklni shaxs-son bilan tiklash orqali (yozayotganman kabi) hozirgi zamon fe’li
hosil qilinmaydi. Faqat quyidagi hollardagina hozirgi zamon sifatdoshi hozirgi
zamon fe’lining yasalishi uchun xizmat qiladi: 1. Yo’q so’zi bilan hozirgi zamon
fe’lining inkor shaklini yasaydi: ishlayotgani yo’q, kelayotgani yo’q. 2. Hozirgi
zamon fe’lining eshitilganlik shaklida emish to’liqsiz fe’li bilan birga qo’llaniladi:
ishlayotgan emish, kelayotgan emish; 3. hozurgi zamon gumon ma’nosini
ifodalashda -dir affiksi bilan qo’llanadi: Ishlayotgandir-kelayotgandir kabi. ranglari
oqarib qorquvdandir titrayotgan Dilfuza xatto qayoqqa qarab yurishni bilmay
qolgan edi. (100-bet). Uzoqdan ko’zatib kelayotgan Coli Murodov o’zicha
“Hozirgi -yoshlar balo, vaqti kelsa mendaqalarga dars beradi (b.101).Katta pulni
to’lab o’tayotganida “yoshroq qizlarni topib, maishatga olib ketmoqchidir” deb
o’ylshdi(b.101). o’z ta’biri bilan aytganda, “qorin o’yin” qilayotganlarni kuzatdi
(b.101). Hozirgi- kelasi zamon fe’li asosiga –gani affiksi qo’shilganda hozirgi-
kelasi zamon sifatdoshi (hozirgi-kelasi zamon fe’lining atri butiv shakli) asarida,
hosil bo’lishini asar matnida kuzatdik: boradigan- boradi+gan, ishlaydi+ gan –
23

ishlaydigan-kabi. Bu shakl kontekstga ko’ra hozirgi zamon (odatdagi harakat) yoki
kelasi zamon ma’nolarini ifodalay oladi. Masalan: sen unga aytib qo’y , tenerga
kelib uzr so’rasa, oxirgi marta kechiradi, musobaqaga ro’yxatiga ham kirtadigan
bo’ldi(b.114). Chunki ikkovlari ham, alohida, odamgarchilik xususida bahs
yuritadigan kayfyatda emasdilar (b.114). Avval qo’rqanida shunaqa qiladi (b.144).
Uchrashadigan odamlarning nomi nima?(b.75).Sen bilan biz hamma narsaga
tushunmaydigan odamlarmiz (b.79).
Yuqoridagilardan ma’lum bo’ladiki, hozirgi o’zbek tilida biz tadqiq
obekti qilib tanlangan “Talvasa” matnida sifatdoshning o’tgan zamon shakllarini
yasavchi maxsus (alohida-alohida) shakllar yo’q: ishlagan, ishlayotgan kabi:
Osmonda quyosh nuri sochoyotganini ko’rib ajablanmagani kabi Qamariddinga
qulday tobe –deydi, bilmaganlar Layliyu Majnun (b.113). Yulduzli osmonni bir
chetdan yamlab kelayotgan qo’ng’ir bulutlar orasidan chiqib, yashin chaqnadi
(b.110). Uning nuri peshavon derazalardan o’tib, gulli qog’oz yonishtirilgan
devorga o’rildi (b.110).
Bu shaklda yasalgan sifatdoshlarning hammasida ham sifatdosh
yasvchi affiks -ganning o’zidir. Bularda –gan affiksining zamon ma’nosiga daxli
yo’q. U hozirgi zamon fe’li asosiga qo’shilsa, hozirgi zamon sifatdoshi, hozirgi-
kelasi zamon fe’li asosiga qo’shilsa, hozirgi zam hozirgi on sifatdoshi hozirgi-
kelasi zamon fe’li asosida qo’shilsa, kelasi -zamon sifatdoshi yasaladi.Fe’lning
zamon ko’rsatkichi bo’lmagan asosiga qo’shilganda , odatda ‘otgan zamon shakli
ifodalanadi. Masalan: Dilfuza uning zaharli gaplarini eshitib, yig’lab yuborgan,
“nima ishingiz bor, yaqinda maktabingizdan ketamiz, shaxsiy hayotimizga
aralashang!” degisi ham kelgan, biroq odob chegarasidan chiqolmay, tilini
tishlagan edi (b.115) Dilfuzaga esa mumkin. Chunki u a’lochi emas, ko’p
bo’lmasa-da, bolalar uyida yashagan (b-116). Asror esa qamaladigan bo’lsa, …u
yerdan tirik chiqmaydi(b116). Asror ayamajuz hamlasida azob chekayotgan kurtak
holida edi(b115). Kechasi yog’ib o’tgan yomg’irni maysalar shimib olgan. Sohilda
birovning diqqatini tortadigan ortiqcha narsa ko’rinmaydi (B118). Sen meni
ertalabdan ichadigan alkash deb o’ylayapsanmi? (b119). Akmal Berdiyorovdan
24

o’g’lining joni uchun pul talab qilayotgan ovoz kechqurun u bilan telefon orqali
yana bo’g’lanibdi (b120). Telefon qilayotgan ovoz uch marta pul talab qildi
(b120.Uchrashish , talab qilingan pulni olish uchun gavjum joylarning belgilanish
kapitanini ajablantirayotgan edi(b120). Qasddan qilmaydigan qahillik uchun holi
joy tanlandi, ulja ko’pchilik bo’lib, tepkillanmaydi (b125).
Sifatdosh yasovchi affiks biri-(a)r (bo’lishsiz-mas) affiksidir. Bu affiks yordamida
sifatdosh yaslishi hozirgi o’zbek adabiy tilida ham, asar matnida ham juda kam
uchraydi. Bu affiks bilan qo’llanuvchi ayrim so’zlar fe’ldan ko’ra sifatga yaqin
turadi: oqar suv, so’nmas hayot kabi.
Sintaktik va o’zi shakllantirayotgan fe’lga sifatlik belgisini berishdan
iborat marfologik ma’noni namoyon qiladi. Sifatdosh kategoriyasining lug’oviy-
sintaktik shaklili va tabiati uning umumiy sintaktik mohiyati fe’lni ot (yoki fe’l) ga
tobe uzv sifatida bog’lash va shu bilan bog’liq holda kelib chiqqan ma’noviy
hususiyat –fe’l anglatgan harakat hamda harakat natijasini narsa predmetning
belgisi sifatida nutqdan voqealantirishdan iborat. Sifatdosh shaklining o’z lug’oviy
ma’nosiga ta’siri nutqiy hodisa istalgan fe’l nutq tarkibiga kirganda sifatdoshlik
hususiyatini namoyon qila oladi. Shaklning lug’oviy ma’noga ta’siri leksema
ma’nosiga ta’sir qilish degan gap emas. Masalan: O’qigan bola birikmasidagi
“O’qimoq” so’zi ma’nosiga yetkazilgan “belgi” attenkasi o’qi leksemasining
lisonoy mohiyatini o’zgartirmaydi. Lug’oviy ma’noga ta’sir o’zgalovchi
kategoriyasining barcha shaklida birdek emas. Ravishdosh o’zgalanish jarayonida
fe’lning lug’oviy ma’nosini qisman bo’lsa-da, o’zgartiradi. Shuning uchun
nazariyotchi sifatdoshni alohida so’z turkumi sifatida qaraladi. O’zbek
tilshunosligida sifatdosh shaklni yasovchi sifatida quyidagilar ajratiladi: -gan, -(a)r,
-(u)vchi, -mish, -ajak, -asi(gisi) kabi. Tahlil har bir shaklning lug’oviy ma’no va
sintaktik imkoniyatga ta’siri misolida olib berilgani ma’qul. -(a)r affiksi shakli
sifatdosh hosil qiluvchilar ichida kammahsulligi bilan ajralib turadi. Unda adrslik
va boshqa adabiyotlarda qaraladi. O’zbek tilining akademik grammatikasida bu
shakl haqida shunday deyiladi: “Sifatdosh yasovchi affiksdan biri –(a)r( bo’lishsizi
–mas) affiksi . Tarixan –(a)r affiksi yordamida yasluvchi shakl juda ko’p vazifada
25

qo’llangan. Shuningdek, hozirgi o’zbek tilidagi: keladi, ishlaydi va keladigan ,
ishlaydigan, shakliga xos ma’noni ifodalash uchun ham –(a)r affiksi bilan
yasaluvchi shakl qo’llangan. Umuman, -(a)r affiksi yordamida sifatdosh yasalishi
juda hodisa ekanligini bir tadqiqotdan “Talvasa” matni ham tasdiqladi. Bu affiks
bilan yasalgan ayrim so’z fe1lidan ko’ra sifatga yaqin turadi: agar suv, sunmas
hayot kabi. Hozirgi-kelasi zamon fe’lining keladi, ishlaydi, va keladigan,
ishlaydigan tipidagi shakli kelib chiqqach, -(a)r affiksi yordamida yasaluvchi shakl
hozirgi-kelasi zamon fe’li shakliga aylangan. Hosil qiluvchilik xususiyatiga ega
bo’ladi, ya’ni so’z lug’oviy ma’nosiga ta’sir “jiddiylashadi”.Akademik
grammatikada sifat yasovchilar sanab o’tilar ekan, “kammahsul” yasovchi sifatida
(-mas) shakli ham keltiriladi, o’tmas (pichoq), indamas (odam), bo’lar-bo’lmas
(gap), bilmas(bola), tinib-tinchimas( kishi) 1
. O’zbek tili grammatikasi bo’yicha
yaratilgan boshqa asosiy darsliklarda 2
ham bu shakl “asli sifatdosh
yasovchi,hozirgi o’zbek tilida –(a)r, -mas affiksi yordamida sifatdosh yasashning
va farqlashib ketishi natijasida , harakat affiks yordamida sifat yasalishi faollashib
bormoqda” deb izohlanadi. Akademik grammatikaning va yuqorida aytilgan
darslikning “Sifatdosh boshida esa, -(a)r shaklining bo’lishsiz ko’rinishi sifatida –
mas shakli ko’rsatilib, misol tariqasida sunmas yayot birikmasi berilgan. Xush, bu
shakl asli sifat yasalishi yoki sifatdosh hosil qiluvchimi degan savol tug’ilishi
tabiiy.
Chunki o’tmas pichoq va sunmas hayot orasida deyarli hech qanday tafovut yo’q
ekanligini sezish qiyin emas. Har ikkala shaklda ham harakat ma’nosiga qaraganda
belgi ma’nosi ustunlik qilmoqda. Aniqrog’i, har ikki birikmadagi –mas shaklining
lug’oviy-ma’noviy ta’siri birdek kuchli, bu shakl lug’oviy shakl yasovchilaridan
ko’ra, yangi leksema yasovchilikka yaqin turadi. Ayrim o’rinda sifatdoshning so’z
shakl holida boshqa so’z turkumiga ko’chishi yuz beradi. Hozir ot turkumiga
mansub chopar, kallakesar, beshiktervatar kabi birikiv tarixan sifatdosh shakli, uni
-(a)r shaklining lug’oviy ma’noga ta’siri ko’chayishi natijasida so’z yasovchilik
kasb etishi deb izohlash mimkin. Yuqoridagilardan kelib chiqib,-mas va uning
bo’lishli -(a)r shaklini tamoman so’z yasovchi sirasiga kiritib yuborish mumkinmi
26

degan urinli savol tug’iladi. Nutqda qo’llanuvchi Ketar odamga yo’l yaxshi, O’lar
xo’kiz boltadan qaytmas, Aytar gapni ayt, aytmas gapdan qayt, Mol topmast yigit
bo’lmas, kabi maqol va ofarizm abiatidagi, shuningdek, jonli suzlashuvdagi
Onamning kelar vaqti yaqinlashgan edi, dushanbaga o’tar kechasi, giyoh unmas
joy kabi birikmadagi mazkur chaklning so’z yasash emas, lo’g’aviy shakl yasashga
moyilligi aniq. Demak –(a)r va uning bulishsiz kurinishi bulgan –mas shakli
hozirda so;z lug’aviy manosiga tasiri doirasiga kura yarim o’rinda so’z yasovchi,
ayrim o’rinda lo’g’aviy shakl yasovchi sifatida affiksal keltirib chiqaradi. Mazkur
shakl so’z yasovchi sifatida ham, lug’aviy shakl yasovchi sifatida ham unimli
affiks sirasidan chiqariladi. Umuman, sifatdoshnining sifatga utishi turkey til
taroqqiyotiga tipik hodisa. –q(-iq, -uq, -ug’), -gin(-g’in, -qin,-kin), -gun (-kun,-
qun),-gu (-ku,-qu,-g’u,-gi,-qi), -qur(-g’ur,-gir,-g’ur,-qur) va shun kabi ayrim
fe’ldan ot va sifat yasovchi qo’shimchaning barchasi tarixan sifatdosh shakli
sifatida amal qilgan . Xulosa qilib aytish mumkinki, -(a)r shakli lug’oviy shakl
hosil qiluvchi sifatda nutqda o’zi voqelantirayotgan fe’l leksmaning atash va vazifa
semasiga sezilarli ta’sir etadi ya’ni asos fe’ldagi “harakat” va
“boshqaruvchilik”xususyatini “siqib” unga “belgi’ va “tobe’uzvlik’ xususiyatini
yuklaydi. 1. Yemas yerga ot bitar, ichmas yerga suv bitar. (Maqol).2. Suvni sep
singar yerga, so’zni qil sing’ar yerga.(Maqol). 3. Zavol ko’rma hech qachon, zavol
bilmas shu yoshing bilan. 4. Ko’rinmas bola –oyoq ostida .(maqol) 5. Mening bu
olamda o’z aytar sozim, va o’zim sig’mar mozorlarim bor.(A .Oripov) -Mish
sifatdoshning tarixiy shakli kesim orqali anglashilgan harakatga nisbatan amalgam
oshirilgan, sodir bo’lgan harakat ma’nosini ifodalaydi. Hozirgi o’zbek adabiy tili
uchun bu shakl me’yoriy shakl sanalmaydi. Ammo o’zi qo’shilgan leksema
ma’nisidagi sifatdosh shakli ekanligini inkor etib bo’lmaydi. Masalan: Kelin
bo’lmish qiz qushni qishloqdan ekan. Bu shakl ayrim so’z turkumida lug’oviy
ma’nosiga ta’sir darajasining oshishi bilan soz yasovchilik kasb etib, ajralmas
holga kelib qolgan: O’tmish yayot!, o’tmish, qilmish,kechmish kabilarda aminsiz.
A yasovchi bunda ham –(a)r shakli haqidagi fikr o’z ifodasini topadi. -ajak, -asi,-
gasi, -(u)vchi affikslari . Sifatdosh shakli sirasiga kiritiluvchi –ajak, -asi, -gasi,
27

ko’rsatkichi arxayik ko’rsatkich, o’zbek tilining tarixiy taraqqiyoti natijasida bu
shakl ayrim so’z turkumida hozirda deyarli ajralmas holga kelib qolgan. Fe’l o’zak
negiziga qo’shilib yangi lug’oviy shakl hosil qilolmasligi sababli u unumli
sifatdosh hosil qiluvchi sirasidan chiqariladi, -ajak, -asi, -gasi shakli ayrim o’rinda
so’z lug’oviy ma’nosiga jiddiy ta’sir etishi bilan lug’oviy shakl yasovchilikdan
begonalashib turadi: Kelajak (hayot), kelgusi(yil), bo’lg’usi (ona), kelasi (oy) kabi.
-(u)b chi ko’rsatkichi so’z shakl hozirgi o’zbek tilida va hatto biz tadqiq ob’ekt
qilib tanlagan “Talvasa” da nisbat ko’p ko’zatiladi: Izlovchi (kishi), yasovchi
(qo’shimcha), bichuvchi (qiz), Qo’shiq aytuvchi (bola), kechikib keluvchi
(o’quvchi) va hakozo. Ayrim ishda bu ism faol deb talqim qilinadi va sifatdosh
doirasidan chiqariladi. Ammo ba’zan bu shaklga nisbatan so’z yasovchi atamasini
qo’llash xato bo’ladi: Xorazmiyning ilmiy mersi, Bellining qobiliyati haqida
soatlab hikoya qiluvchi o’quvchidan chuchisa arziydi (b. 127). Demak, yuqorida
sanab o’tilgan –(a)r , mas, -mish, -ajak, -gasi, -asi shakli kabi. –(u)b chi shakli ham
hozirgi kunda ba’zan tom ma’nodagi lug’oviy shakl hosil qiluvchi (kechikib
keluvchi bolalar soni kamaydi), ba’zan lug’oviy ma’noga ta’sir etish darajasining
kuchsizligi bilan so’z yasovchiga (izlovchi kishi, haydovchi kishi) yaqinlashib
keladi. Hozirgi kunda ot turkumi doirasida o’rganilayotga saylovchi o’qituvchi,
boshlovchi, bog’lovchi, tuslovchi, o’quvchilarligi tarixan sinfdoshdan o’sib
chiqqan, ya’ni sifatdoshining substantivatsitsiyalashuviga tamoman otga
ko’chishiga saba bol’gan.Chunki yuqoridagi birlikda harakat ma’nosiga qaraganda
shaxs ma’nosi ustunlik qilmoqda. -gan affiksi. Hozirgi o’zbek adabiy me’yori
uchun tom ma’nodagi sifatdosh shakli sifatida –gan, -yotgan, -adigan, -udigan,
ko’rsatkichini barcha olimlar tan olishadi. Bu shakl yuqorida ko’rib o’tilgan –(a)r, -
(u)vchi, -ajak, -igasi, -asi shaklidan farqlanib, o’z lug’oviy ma’nosini
yangilamaydi, lug’oviy shakl hosil qiluvchi sifatidagina ishlatiladi, xolos. Shu
sababli haqiqiy sifatdosh sifatida -gan, (yetgan,-adigan, -ydigan) shakllari tan
olinadi. Shu sababli bo’lsa kerak, “Talvasa”da sifatdoshning bu shakli va uning
ko’rsatilgan bvariantlari mahsuldor qo’llaniladi. Ma’lumki –gan ko’rsatkichiga
o’tgan zamon ma’nosini ifodalovchi shakl sifatida qaraladi. Lekin u zamon
28

ma’nosini ko’rsatuvchi –yotgan, -adigan, -ydigan shakliga shu ma’nosi bilan
o’tmaydi. Har uchala ko’rsatkich bir-biridan zamon ma’nosi bilan farqlanganligi
va shu zamon kesimiga nisbatan belgilanuvchi nisbiy zamonga aylanganligi
sababli u sifatdosh shaklining zamon bilan farqlanuvchi ko’rinishi sifatida qaraladi.
-gan ko’rsatkichi bilan shakllangan sifatdoshning ma’noviy xususiyati asosida
kesimdan anglashilgan hatakatdan ilgari sodir bo’luvchi harakatni predmetni
atributiv belgisi sifatida ifodalash yotadi 1
. Kesim chegara fe’lidan boshqa fe’l bilan
ifodalangan harakat bilan qariyb ayni bir vaqtda yuz beradi. Fe’lning otga xos
vazifada qo’llanishi uchun xoslangan shakli harakat nomi deb yuritishi
adabyotlarda qayd etilgan 1
. 1. Professor Sh. Rahmatullayev o’z darsligida yozadi.
“Adabiyotlarda fe’lning otdosh shaklini “Harakat nomi” deb yuritishi o’rinli emas,
chunki predmetning nomi deb otleksemaning o’zi, pretmetga xos sifatiy belgining
nomi deb sifat leksemaning o’zi aytgandek, harakatning nomi deb fe’l leksemaning
o’zi aytilishi to’g’ri . Fe’l turkumi doirasidagi ushbu shaklni sifatdosh ravishdosh
terminlari qatori otdosh shakl deb nomlash mantgan to’g’ri bo’lad 2
. 2. Boshqa
adabiyotlarda, hatto 2008-2009-yillarda nashrdan chiqqa adabiyotlarda ham
fe’lning bu shakli “Harakat nomi” deb nomlanganligini hisobga olib, biz ham bu
shakl nomi “Harakat nomi” deb atashni ma’qul ko’ramiz. Fe’lning harakat nomi
shakli adabiy tilda –sh, -(ish), -moq, -(u)v shakl yasovchilar bilan yasalishi deyarli
barcha adabiyotlarda ko’rsatilganidek, biz tanlagan “Talvasa”da ham huddi shu
shakl ko’rsatgichlar bilah harakat nomi shakllar yasalganligi aniqladek. Bu shakllar
harakatning bajarilishi va u bilan bog’liq bo’lgan boshqa ma’nolarni bildirmaydi,
balki harakat- holatning nomini bildiradi, harakat- holatning atamasi bo’ladi. Shu
sababdan otlarga xos grammatik ko’rsatgichlarni qabul qila oladi va gapda otlarga
xos vazifalarni bajaradi. Masalan: A’zoi badanining qaqshab og’rishi uning ohgiga
xira tortadi. Shu amalgina unga ayni damda halokat berishi mumkin edi.(b.4). Ikki
jonning o’limdan so’ng kimsasiz qoladigan uyga uzoq vaqt hukmronlik qilish
sukunat uchun ulug’ ne’mat emasmi? (b.5). Biroq oradan daqiqa o’tmay xumor
azobi uni yana birovga oldi.(b.5). Avvalgi yig’inda toj kiydirishgan bolani o’g’ri
deyishga ham tiling bormaydi (b6). Harakat nimi shakllarining har biri o’ziga xos
29

xususiyatlari bilan bir-biridan farqlanishi asar matnida ham mavjud. -(i)sh affiksi
bilan yasaluvchi shakl quyidagi xususiyatlarga ega: 1. Harakatning nomini
bildiradi,uning atamasi hisoblanadi: Shuning uchunmikin, bolalarni mashqlarga
jalb etish avvalgi yillarga nisbatan og’irroq kechardi (b.12). Yuragi o’sha
kunlarning tezroq kelishini istardi (b13). Kuzda Asror o’qishini litseyga
ko’chirganiga yoki “seni yaxshi ko’raman” , deyishga jur’at qilolmasin
(b14).Nimadan qo’rqishni o’zi ham bilmaydi (b.15).
Anhor mavjlariday tinimsiz hayol,
Yana uoz qushiga chorlar sevishmak
Eshigin chertaman, chopib chiqar lol
Tushinar buni kim sevib, sevilsa (b15).
3.Ish mashg’ulot ma’nosini bildiradi: Sug’orish, pardozlash, yuvish, o’tkazish,
yig’ilish, qurilish, o’tish kabi: U yerlarni sug’orish , shurni yuvish, urug’chilik
masalalari bilan shug’ullanish kabi ishlar bilan qand edi (b.43). Maktabda
xayrlashuv kechasini o’tkazish muzika o’qtuvchisiga topshirilgan edi(b.19). Asror
bu qarashning oqibati yaxshilik bilan tugamasligini tushinib g’ijindi (b.16). Bilib
qo’y: maktabdagi o’qishingni eplab olmaguningcha ring tovshingga ham kirmaydi,
bu-bir (b.20).Bu mahalla uy qurishi, usta ishlatish azobi nima ekanligini yaxshi
biladi(b.23) kabi. Keltirilgan misollardagi sug’orish, yuvish, shug’ullanish,
o’tkazish, qarash, o’qish, qurilish, ishlatish harakat nomining -sh,-ish shakllari
bilan yuzaga kelgan variantlari biror mashg’ulot nomi ekanligi gap tarkibidagi
ma’nosidan anglashib turibdi.
3.Odatdagi ot ma’nosida qo’llanishini ham asar matnida uchratdik. Masalan:
chopish, kelish, yig’ilish, o’tirish kabi. Sarotonning yaxshi kelishi. Xalqimiz
hayotida yaxshi iz qoldiradi. Asrorning jilmayishi Dilfuzaning ko’nglini yoritib
yubordi. Bu gaplarning barchasi mish-mish bulog’ida suv ichgan bo’lsa-da,
atrofdagilarning qiziqish tashnaligini qondirishga kifoya qiladi. Lekin kalandimoq
odamning uyga piyoda kelish boshqa-yu, oq “Mersedes”dan tushub kelishi boshqa.
30

Shunday bezanib yuvuvchining kamtarligi haqida gapirish esa ahmoqlikdan bo’lar
edi. -(i)sh affiksi bilan yasaluvchi harakat nomi shaklining –lik affiksi bilan
qo’llash hollari ham asar matnida uchraydi. Borishlik, qorishlik, kelishlik,
yurishlik kabi. Masalan: Ammo aytishlikka bo’lmasa imkon, mana bu yomon.
Masalan: Ammo aytishlekma bilmasa imkon, oanjaralar bilan ixota qilishlikdan
maqsad –biron nimaning daf qilinishidan saqlanishdir. Mana shunday hollarda ham
3-bandda ko’rsatilgan ma’no ifodalanganligi aniq sezilib turibdi. Lekin affiksini
qolgan hozirgi o’zbek adabiy tili uchun normal holat emasligi sezilib turibdi. -(i)sh
affiksi yordamida yasalgan harakat nomi shakli egalik affiksini olib, tartib son
bilan qo’llanganda, o’tgan zamon yoki hozirgi zamonshakliga xos ma’no
anglashiladi. Masalan: Toshgulning aytganiga u noiloj ko’nishi mumkindir. Bu
asnoda ko’p kallalar burilib, o’rniga saroymonand imoratlar qurilishi boshlanib
ketdi. Bo’ron sherigining betoqatligini birinchi ko’rishi. Bu misollardagi harakat
nomi shakllari egalik affiksini olib qo’llanganligi aniqdirHarakat nomining -(i)sh
shakli yordamida yasaluvchi ko’makchilar bilan ham keng qo’llaniladi va bunda
maqsad, vaqt, birgalikda kabi turli ma’nolar ifodalanadi; o’qish uchun, o’qishdan
avval, o’qish bilan kabi. -(u)v affiksi bilan yasaluvchi shakl. Harakat nomining bu
turida fe’l undosh bilan tugagan bo’lsa, u unlisi orttiriladi: bor-boruv. So’z oxiri I
bilan tugagan bo’lsa, I tovushga, a tugagan bo’lsa, a tovushi o tovushga o’tadi:
o’qi-o’quv, ishla-ishlov. -(u)v shakli harakat nomi –(i)sh shaklli harakat nomi
shakliga nisbatan asar matnida ham adabiy tildagiday kam qo’llanishini kuzatdik.
Bu vazifada qo’llangan o’rionlarda hamma vaqt –(i)sh affiksi bilan yasaluvchi
shaklni ishlatish mumkin.
XULOSA
31

Tohir Malikning ,,Talvasa’’ romanidagi fe’l o’zgalovchi shakillari, ularning turlari
paradigmatik tizini, o’zaro farqlari, tadqiq tarixi, har bir shaklning o’ziga xos
ma’ni va funksiyalari tadqiq etish asosida quydagi xulosalarga keldik: 1. Yaqin
yillargacha fe’lning funksional shakllar deb yuritilgan ravishdosh, sifatdosh,
harakat nomi shakllarini keyingi yillarda bir gurux tilshunoslar “felning
o’zgalovchi kategoriyasi” deb nomlanishi , adabiyotlarga kiritdilar. Bu atama hatto
maktab arsliklariga ham kiritildi. Chunki ular bunday nom bilan atash va
grammatik kategoriya deb hisoblashganlarga asos qilib, bu shakllar uchalasi ham
o’zida boshqa turkumlarga xos ma’no va graammatik xususiyatlarga egaligi
umumiy grammatik ma’nosi ekanligini va grammatik jihatdan dariqli lisuvniy
xususiyatlarga, ma’noni hisobga olib grammatik kategoriya deb hisoblaganlar.
Darhaqiqat, fe’lning ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi shaklilarini bitta
grammatik kategoriyaga birlashtirib o’rganish to’g’ri bo’ladi. Biz bunday
nomlanishni ma’qullaymiz va ilmiy asosli degan xulosaga keldik.
2.Fe’lning o’zgalovchi kategoriyasi va bunga oid atamasi, bu shakllarning o’ziga
xos so’z yasovchilar, o’ziga xos ma’no va grammatik belgilarni tilshunoslar turli
tillarda turlicha nomlaganlar, turlicha mulohazalar bildirib kelishganlar. Buni biz
o’z ishimizda imkonimiz darajasida o’rgandik. Bu atamani o’zbek tilshunosligiga
professorlar H. G’.Nematov va B.R. Mengliyvlar kiritdilar va o’z isbotlarini
tavsiya etdi. Ularning isbotini ancha-anchagina tilshunoslar ma’qul topdilar. Biz
har bir lisoniy hodisa o’zining ilmiy tadqiq tarixiga-esa, va bu tadqiqlar asosida
mustaqillik yillarida tilmizga xos grammatik hodisalar o’z tadqiqini
topayotganligini qayd etmoqchiman.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
32

1. Hojiyev A. Linvistik terminlarning izohli lug’ati–T. “o’qtuvchi”.
2. Haqberdiyev M. XayrullayevM. Mantiq. –T., 1989. 1985.
3. Sayfullayeva R. Abuzalova M. Gapning eng kichik qurilish qoliplari haqida.
“O’zbek tili va adabiyoti” jurnali. 1991, №5,42-47-betlar.
4. Zamonaviy o’zbek tili.1-jild. Morfologiya, -T.,” Mumtoz so’z”,2008.
5. Abdurahmonov G’. Issledovaniya no starotiyurkomu sintaksisu (XI vek).
Moskda, “Nayka”, 1967.
6. G’ulomov A. O’zbek tili morfologiyasiga kirish. Hozirgi zamon o’zbek tili
kursidan materiallar. –T.,” Fan”, 1953.
7. Etojiyev A. Inkor ifodalovchi vositalar va fe’lning bo’lishsiz formasi. “O’zbek
tili va adabiyoti”, 1970, №4, 45-45-betlar.
8. Vinogradov V.V. Russkiy yazik. Grammatireskiyi ucheniyi o slove. M., 1972.
9. Nigmatov X.G. Funksionalnaya morfologiya tiyurno yazichnix pamyatnikov XI-
XII VV. –T., 1989.
10. Mengliyev B.R. Morfologik vositalarning ma’noviy xususiyatlari va sintaktik
imkoniyatlari. fil. fah. nomz. Dots-T, 1996.
33

Fe'l o'zgalovchi kategoriyasi shakllarining uslubiy xoslanishi

Sotib olish