Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 189.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Февраль 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

80 Продаж

Filipp Nazarov va uning «Osiyo o’rta qismining ayrim yerlari va xalqlari haqidagi qaydlar» asari

Купить
FILIPP NAZAROV VA UNING «OSIYO O‘RTA QISMINING AYRIM YERLARI VA XALQLARI HAQIDAGI QAYDLAR» ASARI MUNDARIJA KIRISH .......................................................................................................................................................... 2 I. BOB. FILIPP NAZAROVNING HAYOTI VA FAOLIYATI HAQIDA QISQACHA MA’LUMOT, ASARINING UMUMIY MAZMUNI VA AHAMIYATI ........................................................................................................... 8 I.1. XIX asrning oxiri va XX asr boshidagi ilmiy va madaniy muhitda asarning o‘rni ..................................... 8 I.2. Osiyo o‘rta qismining o‘sha davrdagi siyosiy holati va ularning boshqa hududlar bilan aloqalari ........ 13 II.BOB. FILIPP NAZAROVNING ILMIY YONDASHUVI, UNING METODOLOGIYASI ........................................ 21 II.1. Asarning tarixshunoslik va etnografik tadqiqotlar uchun qimmatli manba sifatida roli ...................... 21 II.2 Farg‘ona vodiysi Qo‘qon davlati Filip Nazarov nigohida ...................................................................... 26 XULOSA ...................................................................................................................................................... 30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI ................................................................................................ 31 1 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi . Filipp Nazarov – Rossiyalik olim va sharqshunos, O‘rta Osiyo va uning xalqlari tarixiga oid tadqiqotlar bilan tanilgan. Uning « Osiyo o‘rta qismining ayrim yerlari va xalqlari haqidagi qaydlar » asari o‘z davrida katta ilmiy ahamiyatga ega bo‘lgan. Asar, asosan, XIX asrning o‘rtalarida O‘rta Osiyoda amalga oshirilgan tadqiqotlar va tahlillarni o‘z ichiga oladi. Mavzuning dolzarbligi hozirgi kunda ham saqlanib qolgan. O‘rta Osiyo tarixini, madaniyatini va xalqlarini o‘rganish, ularning o‘zaro aloqalari, ijtimoiy- iqtisodiy hayoti haqidagi ma’lumotlar bugungi kunda nafaqat tarixchilar, balki siyosatshunoslar va antropologlar uchun ham muhimdir. Nazarovning asaridagi qaydlar, o‘sha davrning real sharoitini va xalqlarining turmush tarzini to‘liq tasavvur qilishga yordam beradi. O‘zbekiston, Tojikiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston kabi mamlakatlar O‘rta Osiyo mintaqasining asosiy qismlarini tashkil etadi va bu mintaqada sodir bo‘lgan voqealar va tarixiy jarayonlar bugungi kundagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy o‘zgarishlarga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. Nazarovning asari ushbu mintaqadagi xalqlar va ularning turmush tarzini o‘rganish nuqtai nazaridan zamonaviy tadqiqotlarga katta hissa qo‘shishi mumkin. Shuningdek, O‘rta Osiyo xalqlarining tarixi va madaniyati haqida chuqurroq tushuncha hosil qilish, nafaqat tarixiy, balki jamiyatshunoslik, siyosatshunoslik va xalqaro munosabatlar sohalarida ham dolzarb ahamiyatga ega. Nazarovning asari, O‘rta Osiyo xalqlarining madaniy merosi va tarixiy taraqqiyotini anglashda muhim bir manba sifatida o‘rganish uchun keng imkoniyatlarni yaratadi. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Filipp Nazarovning «Osiyo o‘rta qismining ayrim yerlari va xalqlari haqidagi qaydlar» asarining maqsad va vazifalarini belgilashda uning ilmiy ahamiyatini va tadqiqot doirasini inobatga olish zarur. Nazarov asarida asosan O‘rta Osiyo mintaqasining geografik, etnografik va tarixiy jihatlarini tahlil qilgan va uning maqsadi, shuningdek, quyidagi asosiy vazifalarni ko‘zlagan: 2 Asarning asosiy maqsadi – O‘rta Osiyo xalqlari va ularning yashash sharoitlarini, turmush tarzini, madaniyati va urf-odatlarini o‘rganishdir. Nazarovning tadqiqotlari O‘rta Osiyo xalqlari, ularning tarixiy ildizlari va geografik xususiyatlari haqidagi bilimlarni kengaytirishga, shu bilan birga, mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy hayotini, urf-odatlarini, va xalqlarining o‘zaro aloqalarini tushunishga qaratilgan.  O‘rta Osiyo mintaqasining geografik o‘ziga xosliklarini, shuningdek, bu hududda yashovchi xalqlarning etnografik xususiyatlarini o‘rganish. Nazarov o‘z asarida turli xalqlarning yashash joylari, ularning qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik va savdo faoliyatlarini batafsil tasvirlab bergan.  Nazarovning asarida, ayniqsa, o‘rta asrlar tarixiga oid tafsilotlar keltirilgan. Mintaqadagi turli xalqlarning tarixiy o‘zgarishlari va ularning davlat tuzilmalari haqida ma’lumotlar taqdim etilgan.  Nazarov O‘rta Osiyo xalqlarining boshqa mintaqalar bilan, ayniqsa, Sharq va G‘arb o‘rtasidagi savdo va madaniy aloqalarini o‘rganadi. U O‘rta Osiyo hududining strategik ahamiyatini, uning dunyo tarixidagi o‘rnini ko‘rsatishga intilgan.  Asar, shuningdek, O‘rta Osiyo mintaqasidagi ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish jarayonlarini o‘rganishga qaratilgan. Nazarov bu hududdagi iqtisodiy resurslar, savdo yo‘llari va mintaqaviy iqtisodiy aloqalar haqida batafsil ma’lumot beradi. Shunday qilib, Filipp Nazarovning asari, O‘rta Osiyo xalqlari va ularning madaniyati haqida chuqur va keng qamrovli ilmiy ma’lumotlar to‘plashga, shu bilan birga, ushbu mintaqaning o‘ziga xos tarixiy, madaniy va ijtimoiy sharoitlarini tahlil qilishga xizmat qilgan. Kurs ishining nazariy-metodologik asoslari . Filipp Nazarovning «Osiyo o‘rta qismining ayrim yerlari va xalqlari haqidagi qaydlar» asari ilmiy tadqiqotning nazariy va metodologik asoslari bilan boyitilgan. Asarda O‘rta Osiyo xalqlari va ularning yashash sharoitlarini o‘rganishda bir qator ilmiy metodlar va yondashuvlar qo‘llanilgan. Nazarov o‘z tadqiqotlarida nafaqat tarixiy faktlarni, 3 balki etnografik va geografik ma’lumotlarni ham chuqur tahlil qilishga e’tibor qaratgan. Nazarovning asarida tarixiy materializm asosida o‘rganish metodiga alohida e’tibor qaratilgan. U O‘rta Osiyo xalqlarining iqtisodiy hayoti, ijtimoiy tuzilmalari va madaniyati o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tahlil qiladi. Bu yondashuv orqali Nazarov mintaqadagi tarixiy jarayonlarni faqat siyosiy voqealar bilan emas, balki iqtisodiy va ijtimoiy omillar bilan ham tushuntirishga harakat qiladi. Nazarov asarida etnografik tadqiqot usullari ham keng qo‘llanilgan. U O‘rta Osiyo xalqlarining urf-odatlarini, turmush tarzini, diniy e’tiqodlarini va kundalik hayotini batafsil tasvirlab beradi. Madaniyatshunoslik nuqtai nazari orqali u xalqlarning tarixiy va madaniy merosini o‘rganadi, shu bilan birga, mintaqadagi madaniy aloqalar va ta’sirlarni ham tahlil qiladi. Nazarov asarida geografik va ekologik jihatlar ham katta ahamiyatga ega. U O‘rta Osiyo hududining tabiiy resurslari, iqlimi va geografik sharoitlarini o‘rganadi va bu omillarning xalqlarning yashash tarziga, iqtisodiyotiga va madaniyatiga qanday ta’sir ko‘rsatganini tahlil qiladi. Nazarov o‘z asarida O‘rta Osiyo xalqlari o‘rtasidagi madaniy va ijtimoiy aloqalarni ko‘rsatadi. U o‘sha davrdagi turli xalqlarning o‘zaro aloqalari, savdo yo‘llari va madaniy ta’sirlarni tahlil qilish orqali mintaqaning tarixini yanada to‘liqroq tasvirlashga harakat qiladi. Nazarovning asarida tarixiy tadqiqot metodlari keng qo‘llanilgan. U tarixiy manbalarni tahlil qilish, ularni solishtirish va o‘sha davrda mavjud bo‘lgan hujjatlarni o‘rganish orqali O‘rta Osiyo xalqlarining tarixini to‘liq qayd etadi. Nazarov o‘z tadqiqotlarida turli fanlararo (interdisipliner) metodologiyani qo‘llaydi. Bu yondashuv orqali u tarix, etnografiya, geografiya, iqtisodiyot va madaniyatni birlashtirib, mintaqaning kompleks tushunilishini ta’minlashga harakat qiladi. Nazarovning asarida empirik tadqiqot usullari, ya’ni O‘rta Osiyo hududida to‘plangan ma’lumotlarni tahlil qilish, aniq misollar keltirish va real sharoitlarni 4 ko‘rsatish muhim rol o‘ynaydi. U o‘z asarida xalq dasturlarini, ma’lumotlarni va zamonaviy tadqiqotlar natijalarini o‘rganadi. Nazarov o‘z asarida bir qator tarixiy va etnografik manbalarni tahlil qilib, ulardan foydalanadi. Shuningdek, u o‘z vaqtida O‘rta Osiyo xalqlari bilan aloqada bo‘lgan sayohatchilar va mutafakkirlarning asarlarini tarjima qilish va tahlil qilish orqali tarixiy tasvirni boyitadi. Shunday qilib, Filipp Nazarovning «Osiyo o‘rta qismining ayrim yerlari va xalqlari haqidagi qaydlar» asari, ilmiy metodlarning murakkab uyg‘unligi asosida yaratilgan bo‘lib, tarix, etnografiya, madaniyatshunoslik va geografiyani birlashtirgan holda, O‘rta Osiyo hududining o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganishga yo‘naltirilgan. Bu asar metodologik jihatdan xilma-xil yondashuvlarni qo‘llagan holda, mintaqaviy tarixni va madaniyatni yanada chuqurroq anglash imkonini beradi. Kurs ishining amaliy ahamiyati. Filipp Nazarovning «Osiyo o‘rta qismining ayrim yerlari va xalqlari haqidagi qaydlar» asarining amaliy ahamiyati o‘zining ilmiy, madaniy va siyosiy jihatlari bilan juda muhimdir. Nazarov asari nafaqat tarixiy tahlil, balki zamonaviy tadqiqotlar, xalqaro munosabatlar va madaniyatlararo o‘zaro aloqalarni tushunishga katta hissa qo‘shadi. Quyida asarning amaliy ahamiyatini yanada kengroq yoritib beraman. Nazarovning asari O‘rta Osiyo tarixini o‘rganish uchun qimmatli manba bo‘lib xizmat qiladi. U o‘z asarida o‘sha davrning tarixiy, ijtimoiy, madaniy va iqtisodiy sharoitlarini batafsil tasvirlaydi. Bu, ayniqsa, arxeologiya, tarix, etnografiya va madaniyatshunoslik bo‘yicha tadqiqotlar olib borayotgan ilmiy xodimlar uchun amaliy ahamiyatga ega. Nazarovning kuzatishlari va xulosalari, O‘rta Osiyo xalqlarining tarixiy taraqqiyotini, ularning o‘zaro aloqalari va madaniy merosini chuqurroq tushunishga yordam beradi. Filipp Nazarov asari, o‘zining madaniy jihatdan ham ahamiyatli bo‘lib, O‘rta Osiyo xalqlarining o‘ziga xos urf-odatlari, an’analari, diniy e’tiqodlari, va yashash tarzini o‘rganish imkonini beradi. Bu asar, ayniqsa, O‘rta Osiyo xalqlari orasidagi madaniy o‘zaro ta’sirlarni o‘rganayotgan tarixchilar, madaniyatshunoslar va 5 antropologlar uchun muhimdir. Nazarovning qayd etgan tafsilotlari, bugungi kunda ushbu mintaqadagi madaniyatlarni saqlab qolish, rivojlantirish va ommalashtirishda muhim bir asos bo‘lib xizmat qiladi. Nazarovning asari, o‘z vaqtida O‘rta Osiyo mintaqasidagi siyosiy tuzilmalarning o‘zgarishi va xalqlar o‘rtasidagi aloqalarni tahlil qilishga qaratilgan. U mintaqaning siyosiy tarixini o‘rganish, uning mamlakatlari va xalqlari o‘rtasidagi munosabatlarni chuqurroq tushunishga imkon yaratadi. Bu ma’lumotlar bugungi kunning siyosatshunoslari uchun O‘rta Osiyo mintaqasidagi zamonaviy siyosiy jarayonlarni aniqlashda, strategik rejalashtirishda va diplomatik aloqalar o‘rnatishda amaliy ahamiyatga ega. Nazarovning asari O‘rta Osiyo hududining geosiyosiy ahamiyatini ta’kidlaydi va shu sababli, mintaqadagi xalqaro munosabatlar va diplomatiya sohasidagi mutaxassislar uchun qimmatli manba hisoblanadi. Ushbu asar, ayniqsa, Sharq va G‘arb o‘rtasidagi aloqalar, mintaqaviy savdo yo‘llari va madaniy ta’sirlarning rivojlanishi haqida chuqur tushuncha beradi. Nazarovning asari, O‘rta Osiyo davlatlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar va ularning dunyo siyosatidagi o‘rni haqida kengroq tahlil olib borishga yordam beradi. Nazarov asari, O‘rta Osiyo mintaqasining iqtisodiy va ijtimoiy tuzilmalari haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. U o‘sha davrdagi ijtimoiy qatlamlar, savdo aloqalari, qishloq xo‘jaligi va hunarmandchilik kabi sohalarda rivojlanishni tasvirlaydi. Bu ma’lumotlar bugungi kunda iqtisodiy rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqayotgan mutaxassislar uchun foydalidir. Nazarovning ta’riflari, mintaqada iqtisodiy o‘zgarishlarni va ijtimoiy tizimlarning evolyutsiyasini tushunishga yordam beradi. O‘z vaqtida Nazarov O‘rta Osiyo xalqlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni, madaniy va iqtisodiy aloqalarni tahlil qilgan. Bu bugungi kunda O‘rta Osiyo mamlakatlari o‘rtasida hamkorlikni rivojlantirish, umumiy tarixiy merosni qadrlash va mintaqaviy integratsiyani mustahkamlash uchun zarur bo‘lgan tarixiy asoslarni taqdim etadi. Nazarovning asari bu xalqlar o‘rtasidagi tinchlikni, barqarorlikni va madaniy birlashishni rag‘batlantirishda amaliy ahamiyatga ega. 6 Filipp Nazarovning «Osiyo o‘rta qismining ayrim yerlari va xalqlari haqidagi qaydlar» asari nafaqat ilmiy tadqiqotlar uchun, balki amaliy sohalarda ham katta ahamiyatga ega. U O‘rta Osiyo mintaqasining tarixiy, madaniy, iqtisodiy va siyosiy xususiyatlarini o‘rganish orqali zamonaviy tadqiqotchilarga, siyosatchilarga, diplomatlarga va boshqa mutaxassislarga qimmatli ma’lumotlar taqdim etadi. Asar, shuningdek, mintaqaviy hamkorlikni rivojlantirish, xalqlar o‘rtasidagi aloqalarni kuchaytirish va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni tushunish uchun zarur bo‘lgan bilimlar manbai sifatida xizmat qiladi. Kurs ishining tarkibi. Kirish, ikki bob, to rt qism, xulosa va foydalanilganʻ adabiyotlar ro yxatidan iborat. ʻ 7 I. BOB. FILIPP NAZAROVNING HAYOTI VA FAOLIYATI HAQIDA QISQACHA MA’LUMOT, ASARINING UMUMIY MAZMUNI VA AHAMIYATI I.1. XIX asrning oxiri va XX asr boshidagi ilmiy va madaniy muhitda asarning o‘rni Filipp Mixaylovich Nazarov rus diplomati, alohida Sibir korpusining tarjimoni, yozuvchi.Nazarov XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida yashagan, tashqi ishlar vazirligida xizmat qilgan va 1812 yilda alohida Sibir korpusining Sharq tillari tarjimoni lavozimini egallagan. Bu yil, rus askari Sankt-Peterburgdan vataniga qaytib kelgan Qo‘qon elchilaridan birini o‘ldirgani sababli, o‘z karvonining Sibir Petropavl qal’asiga kelishini kutib, Qo‘qon xonligiga elchixona yuborish zarurligi haqida fikr paydo bo‘ldi, bu esa elchining o‘limining asl sababini tushuntirib beradi.turli xil ma’nolarga ega bo‘lgan Qo‘qon egaligidan nafratlanish».Bo elchixona boshlig‘iga Nazarov yuborildi, u 1813 yil 16 mayda omon qolgan elchilar va kosaklar otryadi hamrohligida Oliy diplom va sovg‘alar bilan Qo‘qon shahriga jo‘nab ketdi. Shu bilan bir vaqtda Qo‘qon shahriga 100 ta tuyadan iborat karvon jo‘natildi. Omskdan Petropavl cho‘li orqali jo‘nab, Nazarov qirg‘iz yerlari bo‘ylab sayohat qilib, qirg‘izlar hayotini, ularning ijtimoiy va siyosiy tuzumini, so‘ngra Turkiston orqali diqqat bilan kuzatib bordi va oktyabr oyining birinchi kunlarida Qo‘qon shahriga keldi.Topshiriq bajarilgandan va sovg‘alar almashilgandan so‘ng, Nazarovga Qo‘qon xo‘jayini nomidan uni kuzatib borgan otryad uch kundan keyin Rossiyaga qaytib kelishi va u Rossiyada vafot etgan elchilarning o‘limining asl sababini aniqlash uchun bahorgacha Qo‘qon shahrida hibsga olinishi haqida xabar berildi. 1 Qo‘qon Nazarovni bir yilga yaqin ushlab turishdi va faqat 1814 yil 15 oktyabrda u Qo‘qon deputatlari va karvon, besh kosak va asirlikdan ozod qilingan uchta rus hamrohligida Petropavl qal’asiga qaytishga muvaffaq bo‘ldi.1821 yilda Nazarovning» yozuvlari «Peterburgda graf P. P. Rumyantsev mablag‘lari evaziga»O‘rta Osiyoning ba’zi xalqlari va yerlari to‘g‘risidagi yozuvlar» nomi 1 https://ru.wikisource.org/wiki/Записки_о_некоторых_народах_и_землях_средней_части_Азии_(Назаров) 8 bilan chop etilgan.Filipp Nazarov Qo‘qonga sibirlik rus savdogarlari karvoniga qo‘shilib, 1813 yil 16 may kuni jo‘nab ketdi. Karvon Qozog‘iston cho‘llari va Janubiy Qozog‘istondagi Suzoq va Chimkat orqali Toshkentga, undan 1813 yil oktyabr oyi boshlarida Qo‘qonga kirib bordi. U Qo‘qonda bir yil atrofida turdi va 1814 yilning avgust oyida, Qo‘qon xoni Umarxon (1810-1822 yy.)ning elchisi bilan birga Petropavlovsk shahriga qaytib ketdi. Filipp Nazarov bir yil mobaynida xonlik poytaxti Qo‘qondan tashqari, Marg‘ilon, Andijon, Namangan, Yangiqurg‘on va Xo‘jand shaharlarida bo‘ldi va bu shaharlar, ularning xalqi hamda mashg‘uloti haqida qimmatli ma’lumotlar to‘pladi. Bulardan ayrimlarini namuna sifatida keltiramiz: «Qo‘qon katta va aholisi ko‘p shahar. Unda 400 ga yaqin masjid bor. Tekislikda joylashgan, xon saroyidan boshqa mustahkam biron imorati yo‘q. Tevarak atrofi obod qishloqlar, buloqlarga mo‘l jilg‘a va ekinzorlar bilan o‘ralgan. Zamini tuzli, ko‘chalari tor. Yerga ko‘proq paxta ekiladi.Uylari guvala va loydan qurilgan. Shahar o‘rtasida toshdan bunyod etilgan uchta bozor bor. Bozorlarda savdo haftasiga ikki marta bo‘ladi. Xon saroyi oldida arg‘umoqlari uchun pishiq g‘ishtdan qurilgan katta otxona joylashgan. Qo‘qon va unga qarashli yerlarda paxta yetishtiradilar, ipak qurti boqiladi. Yetishtirilgan paxta va ipakdan mato to‘qiydilar va uni buxoroliklarga rossiyadan keltirilgan mollar evaziga, masalan, temirga, susar terisi, to‘tiyo, bo‘yoq, qozon, temir va po‘latdan yasalgan uy-ro‘zg‘or buyumlari va boshqalarga almashadilar». 2 Marg‘ilon. Shaharning aylanasi taxminan 300 verst. Yermozordan boshqa hech qanday harbiy istehkomi yo‘q. Unda 20 000 askar turadi. (Marg‘ilondagi) uylar ham loydan qurilgan, ko‘chalari tor, uylarining derazasi yo‘q...Bozorlari qator rastalardan iborat, haftada belgilangan ikki kun aoli kelib ertadan kechgacha savdo-sotiq qiladi. Shaharda har turli korxonalar ko‘p. Ularda Eronda ishlab chiqarilgan parchalar, baxmal, sharq gazmollari ishlab chiqariladi va Buxoro va Koshg‘arga olib borib sotiladi. Koshg‘ardan esa choy, chinni idishlar, kumush, 2 https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_v19_rc_2112007/?ysclid=m6guqqcx7c822345623 9 xitoy atlasi, bo‘yoq va boshqa zarur xitoy mollari olib keladilar...Shaharliklar to‘q va osuda turmush kechiradilar... Bizlarni Marg‘ilondan bir kuzatuvchi bilan kechik shahar Andijonga jo‘natdilar...Andijon Koshg‘ar bilan chegaradosh. Tevarak-atrofi obod qishloqlar, mevazor bog‘lar bilan o‘ralgan. Aholisi ipak qurti boqish, paxtadan ip-gazlama ishlab chiqarish va dehqonchilik bilan shug‘ullanadi. Yaqin atrofda ko‘chib yurgan qirg‘izlar bilan savdo-sotiq olib boradilar. Andijonda hokimning uyidan boshqa biron mustahkam qo‘rg‘on yo‘q. U yerda 10 000 askar turadi.Namangan. Andijonda ikki kun turib, u yerdan Namanganga bordik. O‘’lda Qo‘qon hokimiga qarashli va ariqlar bilan o‘ralgan (ikki betida) qamish o‘sib turgan jilg‘alarni ko‘rdik. Jilg‘alarda ov o‘ilish uchun bu yerga hokimning o‘zi, mulozimlari bilan kelib turadi. Namanganning ham hokimning mahkamasidan boshqa, mustahkam imorati yo‘q. Shaharda 1 500 ga yaqin kishi istiqomat qiladi...Qog‘oz ishlab chiqaradigan korxonalari bor, tut daraxti kup o‘sadi. Tut mevalarini Qo‘qonning barcha shaharlariga olib borib sotadilar. Shuningdek, (tevark-atrofdagi) qirg‘izlar bilan ham savdo-sotiq olib boradilar. O‘’lda bir-birlariga tutash juda ko‘p qishloqlarga duch keldik. Yangiqo‘rg‘onning ham, ichiga 200 askar sig‘adigan shahar boshlig‘ining hovlisidan boshqa, biron mudofaa inshootini uchratmadik. 3 Yangiqo‘rg‘onda bir necha kun tunab, shahardan 10 verst narida oqib turgan Sirdaryodan o‘tdik va taxminan 12 verst yo‘l bosib Qoraqalpoq degan joyga borib tushdik. Xalqi gilam va jundan mato to‘qir ekan. 1814 yili Qo‘qonga qaytdik... Qo‘qon va unga qarashli boshqa shaharlarda ukumat savdogarlar o‘lchov va tarozidan urib qolmasdiklari ustidan qattiq nazorat o‘rnatgan. Qo‘qonda bo‘lganimda bir odamni matoni gazga solishda urib qolgani uchun yalang‘och qilib, qamchilab shahar aylantirganini ko‘rdim. Qamchi zarbidan u tez-tez «men gazdan urib qoldim», deb qichqirib bordi. Qo‘qonliklar sud ishini hech qanday yozuvsiz olib boradilar. Ikki kishi guvohlik bersa va jinoyatchi qasam ichsa bas. O‘g‘rilik qilgani uchun qo‘lini kesadilar...» 3 https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_v19_rc_2112007/?ysclid=m6guqqcx7c822345623 10 Filipp Nazarov va uning hamrohlari Qo‘qon xonligiga qarashli Xo‘jand shahrini ham borib ko‘rganlar. Masalan, Xo‘jand haqida uning esdaliklarida quyidagilarni o‘qiymiz: «Xo‘jand hajm jihatdan Qo‘qondan kichik emas. U Buxoro tarafdan ba’zi yerlari nurab qolgan devor bilan, boshqa tarafdan Sirdaryo bilan himoyalangan. Shahardan ariq va kanallar o‘tkazilgan. Qo‘qondagiga o‘xshash korxonalari va xodiq chiqaradigan yerlari ko‘p...» Filipp Nazarovning esdaliklari ikki marta 1821 va 1968 yillari nashr etilgan. Rossiya harbiylari O‘rta Osiyo xonliklarini g‘arb tarafdan, Astraxan, Kaspiy va Orol dengizi orqali ham taftish qildilar. N.N.Muravyov (1819-1926 yy.), G.I.Danilevskiy (1842-1843 yy.) va A.N.Butakov (1848-1849 yy.) ekspeditsiyalari shunday maqsadlarga xizmat qilgan. O rta Osiyoning tabiati, xo jaligi, shaharlari, xalqlariga oid dastlabkiʻ ʻ geografik ma lumotlar Gerodot (miloddan avvalgi 5-asr), KvIn-t Kursiy Ruf, ʼ Strabon (miloddan avvalgi 2-asr) kabi Yunoniston, shuningdek, Xitoy olimlarining asarlarida uchraydi. Bu ma lumotlar birmuncha cheklangan, ba zan chala va ʼ ʼ xatoliklari bo lsa ham, keyingi, ya ni o rta asrlardagi geografik bilimlarga zamin ʻ ʼ ʻ bo lib xizmat qildi. O rta Osiyo haqidagi geografik bilimlar 9—12-asrlarda keng ʻ ʻ rivojlandi. Bunda Muhammad Xorazmiy, Ahmad Farg oniy, Ahmad asSaraxsiy (9- ʻ asr), Jayhoniy, Abu Zayd Balxiy (10-asr), Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Nosir Xisrav, Mahmud Koshg ariy (11-asr), AlXarakiy, Abulqosim Zamaxshariy, ʻ Sa moniy va boshqalar mahalliy olimlarning xizmatlari katta bo ldi. „Hudud ʼ ʻ ulolam“ (10-asr) mashhur asari ham shu davrda yozildi. O rta Osiyo tabiiy ʻ geografiyasiga oid ma lumotlar 9—12-asrlarda yashagan sayyoh olimlar Ibn ʼ Xurdodbeh, Ibn alFaqih, Ibn Rusta, alMuqaddasiy, alMas udiy, Ibn Fadlon, ʼ Istaxriy, Ibn Havqal kabilarning asarlarida ham uchraydi. O rta Osiyo ga oid ʻ geografik bilimlar 13—17-asrlarda ham, o lkadagi ijtimoiy-siyosiy holatlarga ʻ bog liq holda, goh sust, goh jadal sur atlar bilan rivojlanib bordi. Bunda mahalliy ʻ ʼ tabiatshunos olimlar, sayyoxdarning asarlari, sayohatnomalari ahamiyatli bo ldi. ʻ Muhammad Avfiy (13-asr), Faxriddin Banokatiy (14-asr), Hofizi Abru (14—15- 11 asrlar), Mirzo Ulug bek, G iyosiddin Naqqosh, Abdurazzoq Samarqandiy (15asr),ʻ ʻ Zahiriddin Muhammad Bobur (16asr), Muhammad Haydar Mirzo (16-asr), Mahmud ibn Vali (17-asr) asarlari shular jumlasidandir. Bu davrlarga oid manbalar ichida chet ellik sayyohlar Plano Karpini (13-asr), Marko Polo (13 — 14 a.lar), Ibn Battuta ( 14-asr ), alUmariy (14-asr), Klavixo (15-asr)larning sayohatnomalari ham bor. Ushbu asarlarning ayrimlari tarixiymemuar yo nalishida bo lsa ham, ʻ ʻ geografik g oya va umumlashmalarga boy, xaritagrafik ma lumotlari esa ko lamli ʻ ʼ ʻ va mazmunli bo lgan. ʻ 4 O rta Osiyo tabiatini o rganish tarixidagi muhim bosqichlardan biri 18—19- ʻ ʻ asrlarga to g ri keladi. Bu davrda rus sayyohlari, diplomatlari va tabiatshunos ʻ ʻ olimlari tomonidan O rta Osiyoga bo lgan qiziqish jadallashdi. Ko plab ʻ ʻ ʻ ekspeditsiyalar uyushtirildi (masalan, Saymonov, G.I. Karelin, A.I. Butakov ekspeditsiyalari). Filipp Yefremov, Burnashev, Filipp Nazarov sayohatlari natijasida ham o lka haqida birmuncha geografik ma lumotlar to plandi.^ 19- ʻ ʼ ʻ asrning 50-yillaridan boshlab esa O rta Osiyo geografik jihatdan jadal sur atda ʻ ʼ o rganila boshladi. P.P. SemyonovTyanshanskiy, N.A. Seversov, A.P. Fedchenko, ʻ N.A. Zarudniy, I.V.Mushketov, V.N.Oshanin, V.A.Obruchev kabi tabiatshunos olimlar tomonidan o lka tabiati haqida ko p ma lumotlar yig ildi, tabiiy ʻ ʻ ʼ ʻ geografiyaga oid muhim qonuniyatlar aniqlandi. 20-asrning 1-yarmida O rta Osiyo ʻ tabiatini, tabiiy resurslarini tadqiq qilish sur ati yanada ortdi, o rganish ko lami ʼ ʻ ʻ kengaydi. O lkaning tabiati bir butun holida ham, alohida komponentlari bo yicha ʻ ʻ ham chuqur o rganila boshladi. Bu borada N.L.Korjenevskiy, D.V.Nalivkin, ʻ S.S.Shults, R.I.Abolin, Yu.A. Skvorsov, Ye.P.Korovin, D.N.Kashkarov, V.M.Chetirkin, I.A.Raykova, Q.Z.Zokirov va boshqalar bir qancha ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bo lgan asarlar yaratdilar. ʻ 5 4 https://dl.booksee.org/genesis/296000/043efddc267b7a5a5151bf5009d7c184/_as/ [Nazarov_F.]_Zapiski_o_nekotorueh_narodah_i_zemlya(BookSee.org).pdf 5 Madraimov.A, Fuzylova.G “Manbashunoslik” Toshkent 2008. 105-bet. 12 I.2. Osiyo o‘rta qismining o‘sha davrdagi siyosiy holati va ularning boshqa hududlar bilan aloqalari XVIII-asir oxiri XIX-asir boshlarida O rta Osiyoning eng yirik davlatiʻ bo lgan Qo qon xonligi haqida ko plab shaxslar tomonidan qimmatli ma lumotlar ʻ ʻ ʻ ʼ yozib qoldirilgan. Bular orasida tarixchilar bilan bir qatorda Qo qonga tashrif ʻ buyurgan elchi va sayyohlarning esdaliklari ham muhim manba hisoblanadi. Shunday elchilardan biri 1813-yilida Qo qon xonligiga tashrif buyurgan ʻ Filip Nazarov edi. U tashrifi davomida to plagan ma lumotlari asosida yozgan ʻ ʼ “Esdaliklar” xonlik tarixi, undagi mavjud bekliklar va shaharlar tarixini o rganishda qimmatli manbadir. ʻ Asil kasbi tarjimon bo lgan F.Nazarov haqidagi ma lumotlar juda kamdir. ʻ ʼ “1789-yili Omsk shahrida Osiyo bilm yurtini tugatib, 1804-yili Tobolsk guberniyasidagi Charlakovsk chegara postiga tarjimon bo lib ishga kiradi. ʻ Keyinchalik yana bir qancha joylarda o z xizmat faoliyatini olib borgan. Qo qon ʻ ʻ xonligiga kelishidan oldin “Alohida Sibir polkida” ham tarjimon bo lib xizmat ʻ qilgan. 1813-yili G arbiy Sibir general-gubernatori Glezmanning maxsus ʻ topshirig i bilan Qo qonga jo natiladi. Bunga asosiy sabab poytaxt Peterburgdan ʻ ʻ ʻ yurtiga qaytish chog ida yo lda Petropavlovskda (Shimoliy Qozog iston) ʻ ʻ ʻ o ldirilgan Qo qon xonining elchisi bilan bog liq janjalni tinchitish uchun ʻ ʻ ʻ Qo qonga yuboriladi. ʻ Shu bilan birga uning xotira yozuvlaridan ma lum ʼ bo lishicha, unga Qo qonga Sibir orqali olib boriladigan yo llar, yo l ustidagi ʻ ʻ ʻ ʻ shahar va qishloqlar, xonlikning iqtisodiy va siyosiy ahvoli , uning mudofaa salohiyatini kuzatish ham yuklatilgan. Filipp Nazarov Qo qonga sibirlik rus ʻ savdogarlari karvoniga qo shilib, 1813-yil 16-may kuni jo nab ketdi. Karvon ʻ ʻ Qozog iston cho llari va Janubiy Qozog istondagi Suzoq va Chimkat orqali ʻ ʻ ʻ Toshkentga, undan 1813-yil oktyabr oyi boshlarida Qo qonga kirib bordi” ʻ 6 . Filipp Nazarov bir yil mobaynida xonlik poytaxti Qo qondan tashqari, ʻ Marg ilon, Andijon, ʻ Namangan , Yangiqo rg on va Xo jand shaharlarida bo ldi va ʻ ʻ ʻ ʻ bu shaharlar, ularning xalqi hamda mashg uloti haqida qimmatli ma lumotlar ʻ ʼ 6 Madraimov.A, Fuzylova.G “Manbashunoslik” Toshkent 2008. 105- bet . 13 to pladi. F.Nazarov bu ma lumotlarni to plash chog ida ko proq o z ko zi bilanʻ ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ko rganlarga va mahalliy aholidan eshitganlariga tayangan. Bundan tashqari elchi ʻ o zi tashrif buyurgan hududning tarixiga ham e tiborini qaratgan va bir qancha ʻ ʼ tarixiy kitoblarni o rganib chiqqan . F. Nazarovning boshqa sayohatchilardan ʻ ustunligi u “Osiyo” maktabida tahsil olganligi sababli turk tilini yaxshi bilishida edi. U bu haqida shunday yozgan edi: “ mahalliy tilni o zinikiday bilish menga ʻ sayohatchilar kamdan-kam topadigan vositalarni berdi.” 7 Boshqalarga qaraganda F.Nazarov tavsifi ancha mufassalroq bo lib, unda iqtisodiyotga oid ko plab ʻ ʻ kuzatishlar va siyosiy voqealar haqida ma lumotlar mavjud. ʼ Jumladan, u o z asarida xonlik yerlari haqida quydagilarni bayon qiladi: ʻ “Uning hududi taxminan 23 ming kvadrat metrni tashkil qiladi, g arbdan-sharqqa ʻ uzunligi taxminan 300 km, shimoldan-janubga esa 70 kmni tashkil qiladi. Sirdaryoning yirik irmoqlari suvlaridan sug orish uchun deyarli foydalanilmagan, ʻ suv faqat kichik daryo va soylardan olingan, vodiy hududining 3\4 qismidan ko prog i sug orilmaydigan, dehqonchilik uchun yaroqsiz yerlarga to g ri kelgan.” ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ 8 F.Nazarov Toshkent shahriga ham yetarlicha to xtalib o tgan. Unda ʻ ʻ shaharning iqlimi, ko chalari, aholisi va uning dini haqida ma lumotlar bergan. “ ʻ ʼ Bu mulkdan o tayotganda hamma joyda o z mevalarining og irligidan egilib ʻ ʻ ʻ turadigan anor, shaftoli, anjir bog larini va uzumzorlarni ko rasiz, bundan tashqari ʻ ʻ doim uchrab turadigan buloqlar, daryolar, soyalagan baland teraklar va sun iy suv ʼ quvurlari sayohatchilarni chorlagandek bo ladi.” ʻ 9 Bundan ko rinib turibtiki ʻ Toshkent rus elchisida katta ta surot qoldirgan, yani uning tabiati, to lib oqadigan ʼ ʻ daryolari va yetishtirilgan mahsulotlariga yuqori baho bergan. Elchi shahar aholisini tasvirlar ekan, ularni o yin kulguga boy, musiqaga mehirli ekanligini ʻ bayon qiladi. Bunday ma lumot qoldirishining asosiy sababi ko pincha raqisga ʼ ʻ tushayotga va o yin kulgu qilayotgan aholini o z ko zi bilan ko rganligida edi. ʻ ʻ ʻ ʻ Shuningdek bu yerdagi aholi islom diniga e tiqod qilishini ham qayd etgan. Bu ʼ yerda yevropadan farqli ravishda ayollarni ko rish taqiqilanganini aytib o tadi. U ʻ ʻ 7 Назаров Ф.” Записки о некоторых народах и землях Средней части Азии”. стр. 17 8 Назаров Ф.” Записки о некоторых народах и землях Средней части Азии”. стр.58 9 Назаров Ф.” Записки о некоторых народах и землях Средней части Азии”. 14 ayollarni faqat bozorda ko rganini, asosan egniga uzun chopon, boshiga sallaʻ kiyganini va yuzlariga to r tortganini guvohi bolgan. ʻ Poytaxt hisoblanmish Qoqon shahri tabiati, iqlimi, aholisi va odatlari bo yicha boshqa hududlardan deyarli farq qilmaydi. Elchining aytishicha, bu ʻ joyning iqlimi issiq va sharqqa yaqinlashgani sari chidab bo lmas darajada ʻ bo lishini, xatto qushlar ham bu issiqqa chiday olmay uchib ketishini aytgan. ʻ Lekin bu ma lumot yevropalik shaxs, yani Sibirda xizmat qilgan rus elchisi ʼ tomonidan berilayotganini inobatga olish lozim. Aholisi esa toshkentliklar bilan xarakter jihatdan juda o xshash ekanligini yozgan. ʻ Qo qon katta va aholisi ko p shahar. Unda 400 ga yaqin masjid bor. ʻ ʻ Tekislikda joylashgan, xon saroyidan boshqa mustahkam biron imorati yo q. ʻ Tevarak atrofi obod qishloqlar, buloqlarga mo l jilg a va ekinzorlar bilan ʻ ʻ o ralgan. ʻ Zamini tuzli , ko chalari tor. Yerga ko proq paxta ekiladi.Uylari guvala ʻ ʻ va loydan qurilgan. Shahar o rtasida toshdan bunyod etilgan uchta bozor bor. ʻ Bozorlarda savdo haftasiga ikki marta bo ladi. Xon saroyi oldida arg umoqlari ʻ ʻ uchun pishiq g ishtdan qurilgan katta otxona joylashgan. Qo qon va unga qarashli ʻ ʻ yerlarda paxta yetishtiradilar, ipak qurti boqiladi. Yetishtirilgan paxta va ipakdan mato to qiydilar va uni buxoroliklarga rossiyadan keltirilgan mollar evaziga, ʻ masalan, temirga, susar terisi, to tiyo, bo yoq, qozon, temir va po latdan yasalgan ʻ ʻ ʻ uy-ro zg or buyumlari va boshqalarga almashadilar. ʻ ʻ F.Nazarov o z sayohatlari davomida Qo qondan 250 km uzoqlikda ʻ ʻ joylashgan Marg ilon shahrini ham tilga olib o tadi. “Biz qumli dashtdan o tib, ʻ ʻ ʻ aholisi hech narsaga muhtoj bo lmagan va baxtli hayot kechirayotgan, katta bog lar ʻ ʻ va ekin maydonlariga ega bo lgan tarqoq aholi qishloqlarini uchratdik. Qog oz ʻ ʻ ishlab chiqarish va ipak qurti yetishtirish bilan shug illanadilar.” ʻ 10 Bu yerda rus elchilarini juda ko plab mahalliy aholi kutib olganini, chet elliklarni ko rishga ʻ ʻ ularning ishtiyoqi baland ekanini, xattoki hukumat tomonidan berilgan uyga ham odamlarni bostirib kirganini o z kundaliklariga yozib qoldirgan. ʻ 10 Назаров Ф.” Записки о некоторых народах и землях Средней части Азии”. 15 Albatta, bunday bo lishi bir tomondan tabiy hol edi, chunki rusʻ karvonlarining xilma-xilligi va kazak qo shinlarining karvonni himoya ʻ qilayotgani oddiy xalqni e tiborini tortmasdan qolmas edi. Aynan Marg ilonda ʼ ʻ aholi tomonidan bu karvonga nisbatan bir qancha tartibsizliklar ham bo lgan, ya ni ʻ ʼ ular shahardan chiqib ketayotganda bir qancha odamlarning “Kofir! kofir!” – deya taqib qilgan holatlari ham yuz bergan. Bu ish yuzasidan elchilarni xonga shikoyat qiladilar va oxir oqibatda ularga odamlarning e tiborini tortmaslik uchun osiyocha ʼ libos kiyishni maslahat berishdi. Shaharning aylanasi taxminan 300 verstga yaqin masofani o z ichiga oladi. ʻ Yermozordan boshqa hech qanday harbiy istehkomi yo q. Unda 20 000 askar ʻ turadi. Undan 12 verst uzoqlikda Fors qal asi Oloy joylashgan. Shahardagi ʼ uylar ham loydan qurilgan , ko chalari tor, uylarining derazasi yo q. Ko plab qadimiy ʻ ʻ ʻ yodgorliklar mavjud bo lib ulardan ba zilari mukammal darajada saqlanib qolgan. ʻ ʼ Bozorlari qator rastalardan iborat, haftada belgilangan ikki kun aholi kelib ertadan kechgacha savdo-sotiq qilgan. Hukumat ta rozilarning to g riligiga jiddiy e tibor ʼ ʻ ʻ ʼ qaratgan. Shaharda har turli korxonalar ko p. Ularda Eronda ishlab chiqarilgan ʻ parchalar, baxmal, sharq gazmollari ishlab chiqariladi va Buxoro va Koshg arga ʻ olib borib sotiladi. Koshg ardan esa choy, ʻ chinni idishlar , kumush, xitoy atlasi, bo yoq va boshqa zarur xitoy mollari olib keladilar. Shaharliklar to q va osuda ʻ ʻ turmush kechiradilar. “Shahar o rtasida ochiq ibodatxona ko rinishida bino ko tarilib uning ichida ʻ ʻ ʻ qizil ipak bayroq o rnatilgan, mahalliy aholi uni muqaddas deb bilishgan, chunki u ʻ bayroq Makedoniyalik Aleksandrga tegishli deb hisoblab, u Hindistondan qaytgach shu yerda vafot etgan deb o ylashgan. Marg ilonda yangi hokimni ʻ ʻ aniqlash chog ida mahalliy ruhoniylar ushbu bayroqni olib, shahar bo ylab boshliq ʻ ʻ huzuriga boradilar, u esa minnatdorchilik izhori sifatida turli materiallarni bog laydi . Ruhoniylarga sovg a qilib ularga pul, non, olma beriladi”, – deb ʻ ʻ F.Nazarov o z kundaligiga yozib qoldirgan. ʻ Bir tomondan rus elchisining qoldirgan malumotlari bu yerdagi urf- odatlarni tushunmagnligi va bilmaganligi uchun u faqat o z ko zi bilan ʻ ʻ 16 ko rganlarinigina yozgan xolos. Shuning uchun u mintaqadagi urf-odat va turli xilʻ udumlar borasida biroz yengilroq fikr yuritgan bo lishi mumkin. ʻ Bu karvon o z safarini davom ettirdi. Bu yerdan 150 verst masofada ʻ joylashga Andijonga yo l olishadi. Marg ilondan ularga bir amaldor qo shilgan ʻ ʻ ʻ holda keying manzil Andijon shahri tomon jo natishdi. Shaharga ketish yo lida ʻ ʻ O sh posti tashkil qilinganiga guvohi bo lishadi. Shuningdek ular bir qancha ʻ ʻ qadimiy binolar va go rlarni ko rishadi. Maslahatchilar bu binolar Taxti-Sulaymon ʻ ʻ deb atalishini va bu yerdagi osiyoliklar har yili bu yerga borishini aytadi. Aholi bu yerda sajda qilib, Sulaymonning ruhlariga sig inishganligi haqida ma lumotlar ʻ ʼ beriladi. Qayd etilgan bu ma lumotlar bazilari haqiqatga yaqin emasligini ham ʼ uchratish mumkin. Masalan, F.Nazarov O rta Osiyoga tashrif buyurgan davrda ʻ vodiy aholisining asosiy katta qismi Islom diniga e tiqod qilganligini ko rish ʼ ʻ mumkin. Bunday holatda kishilarning ruxlarga sig inishi haqiqatdan yiroq bo ladi. ʻ ʻ Albatta, aholi bunday joylarga ziyorat uchun borgan bo lishi mumkin. Lekin ruhga ʻ sig inish bilan ziyoratni aslo adashtirmaslik lozimdir. ʻ “Andijon Koshg ar bilan chegaradosh. Tevarak-atrofi obod qishloqlar, ʻ mevazor bog lar bilan o ralgan. Aholisi ipak qurti boqish, qog oz tayyorlash, ʻ ʻ ʻ paxtadan ip-gazlama ishlab chiqarish va dehqonchilik bilan shug ullanadi. Yaqin ʻ atrofda ko chib yurgan qirg izlar bilan savdo-sotiq olib boradilar. Ulardan asosan ʻ ʻ chorva mollari oladilar. Andijonda hokimning uyidan boshqa biron mustahkam qo rg on yo q. Bu qo rg onga 4 ta kirish joyi bolgan. Qo rg onda 10 ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ 000 tagacha qo shin joylashtirilgan.” ʻ 11 Karvon shaharga kirishda avvalgidek holatlar takrorlanib, odamlarning e tiborini tortmaslik uchun osiyocha kiyim kiyib ʼ olishgan. F.Nazarov bu yerdagi qo shinga alohida to xtalib o tadi, shahar hokimi ʻ ʻ ʻ qo shinni o z hisobidan ta minlanishini, savdodan olinadigan bojning bir qismini ʻ ʻ ʼ uni saqlshga ajratishini yozadi. Shaharda boshqa shaharlarda bo lganidek uylar ʻ loydan qurilgan, ko chalar esa qiyshiq va tor joylashgan. ʻ 11 Назаров Ф.” Записки о некоторых народах и землях Средней части Азии”. 17 Rus elchilari va savdo Andijonda ikki kun davomida bo lib, undan so ngʻ ʻ 150 verst masofada joylashgan Namangan shahriga yo l oldi. Yo lda ko p holatlar ʻ ʻ ʻ ularni e tiborini tortdi. Jumladan, ular Qo qon xoniga tegishli bo lgan o tloqlarni ʼ ʻ ʻ ʻ ko radi. Bu o tloqlar juda so lim va xushmanzara bo lib, ular keng ariqlar va ʻ ʻ ʻ ʻ qamishlar bilan o ralgan. Xattoki, ularda qushlar va hayvonlarni qo riqlab ʻ ʻ qo riqchilar saqlangan. Odatda bunday joylar hukumdor va uning mulozimlari ov ʻ qilishi uchun maxsus tashkil qilingan. Sharqda bunday ov uchun maxsus hududlarni tashkil qilish ancha oldindan mavjud bo lib, Qo qon muzofoti ham ʻ ʻ bundan chetda qolmagan. Namanganda ham hokimning qal asidan boshqa mustahkam istehkom yo q. ʼ ʻ Shaharda qo shinlarning soni 1 ʻ 500 kishidan oshmaydi, lekin aholi soni juda ko p. ʻ Qog oz ishlab chiqaradigan bir qancha korxonalari mavjud. Mevali daraxtlar juda ʻ ko p. asosan tut daraxti kup o sadi. Shahar aholisi mevalarini Qo qonning barcha ʻ ʻ ʻ shaharlariga olib borib sotadi. Shuningdek, qirg izlar bilan ham savdo-sotiq olib ʻ boradilar. Shundan so ng, karvonni Namangandan 100 verst uzoqlikdagi ʻ Ynagiqo rg on tumaniga olib borishdi. Bu yerda hokimning kichik qal asi va ʻ ʻ ʼ undagi 200 nafar askardan boshqa hech qanday istehkom yo q edi. ʻ “Yangiqo rg onda bir necha kun tunab, shahardan 10 verst narida oqib ʻ ʻ turgan Sirdaryodan o tdik va taxminan 12 verst yo l bosib Qoraqalpoq degan joyga ʻ ʻ borib tushdik. Xalqi gilam va jundan mato to qir ekan.” ʻ 12 1814-yilning mart oyiga kelib F. Nazarov karvon bilan birgalikda Qo qonga ʻ qaytadi. Qo qon xoni tomonidan imperatorga yozilgan javob xatlarini tezroq ʻ Rossiyaga qaytishni reja qiladi. Biroq karvon yo lga tayyorlanishi uchun bir necha ʻ kun vaqt zarur edi. Bu vaqtda davomida Qoqon shahrini yetarlicha kuzatish uchun vaqtga ega bo ldi va ko rganlarini o z kundaligiga yozib borgan. U Qo qonda 400 ʻ ʻ ʻ ʻ tacha masjid, shahar o rtasida 3 ta bozor, bir qancha qadimiy yodgorliklar va ʻ pishiq g ishtdan qurilgan katta otxonalar borligi haqida qayd etgan. Shaharda ʻ ko chalar tor, uylar loydan barpo qilingan. Bozorda savdo haftada ikki marta ʻ 12 Назаров Ф.” Записки о некоторых народах и землях Средней части Азии”. 18 amalga oshirilgan. Davlatda asosan paxta va tut daraxti yetishtirilgan. Ulardan gazlama va ipak matolar olib Buxoro, Xiva, Rossiya bilan savdo-sotiq olib borgan. Ayniqsa, bozordagi ipak qurtlari va ularni qanday yetishtirish F.Nazarovni juda hayratda qoldirgan. “Qo qon va unga qarashli boshqa shaharlarda ukumatʻ savdogarlar o lchov va tarozidan urib qolmasliklari ustidan qattiq nazorat ʻ o rnatgan. Qo qonda bo lganimda bir odamni matoni gazga solishda urib qolgani ʻ ʻ ʻ uchun yalang och qilib, qamchilab shahar aylantirganini ko rdim. Qamchi zarbidan ʻ ʻ u tez-tez “men gazdan urib qoldim”, deb qichqirib bordi. Qo qonliklar sud ishini ʻ hech qanday yozuvsiz olib boradilar. Ikki kishi guvohlik bersa va jinoyatchi qasam ichsa bas.” 13 Yani bundan ko rinib turibtiki, sud jaryonida ikki kishini guvohlik ʻ berishi yetarli bo lgan. Jinoyatchilar xiyonat, tovlamachilik, fitna va shunga ʻ o xshash jinoyatlari uchun o lim jazosiga hukm qilingan. O g irlik uchun esa ʻ ʻ ʻ ʻ qo llari kesilib jamiyatda yashashni davom ettirganlar. ʻ F.Nazarov safar davomida O ratepada ham bo ldi. Shahar gavjum, ko chalar ʻ ʻ ʻ tor. Bu yerda sholcha ishlab chiqaradigan ustaxonalar ko plab uchraydi. Aholi ʻ amirlik tarkibidagi turkmanlar, forslar va ko chmanchi arablar bilan savdo qiladi. ʻ Bu yerda aholi deyarli chorva mollarini boqmaydi, chunki bahorning may oyidan boshlab havo harorati juda issiq bolganligi uchun chorvani boqish mushkillik tug diradi. O ratepada bir yarim kun tunagandan so ng Xo jand shahriga yo l ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ oladi. Filipp Nazarov va uning hamrohlari Qo qon xonligiga qarashli Xo jand ʻ ʻ shahrini ham borib ko rganlar. Masalan, Xo jand haqida uning esdaliklarida ʻ ʻ quyidagilarni o qiymiz: “Xo jand hajm jihatdan Qo qondan kichik emas. U ʻ ʻ ʻ Buxoro tarafdan ba zi yerlari nurab qolgan devor bilan, boshqa tarafdan Sirdaryo ʼ bilan himoyalangan. Shahardan ariq va kanallar o tkazilgan. Qo qondagiga ʻ ʻ o xshash korxonalari va xodiq chiqaradigan yerlari ko p.” ʻ ʻ 14 Rus karvonining Rossiyaga qaytib ketishi bir qancha sabablarga ko ra ancha ʻ kechikdi. Vanihoyat, 1814-yil 1-avgustda Qo qon xoni Umarxonning imperatorga ʻ yozgan maktubini olib, katta karvon bilan qo qonlik 200 ta askar ko magida ortga ʻ ʻ 13 Назаров Ф.” Записки о некоторых народах и землях Средней части Азии”. 14 Назаров Ф.” Записки о некоторых народах и землях Средней части Азии”. 19 qaytishadi. F.Nazarov boshchiligidagi elchilik missiyasi va savdo karvoni yo ldagiʻ ko plab qiyinchiliklarga qaramay 1814-yil oktyabr oyida Petropavlovsk qal asiga ʻ ʼ yetib kelishadi. Filip Nazarovning Qo qon xonligiga tashrifi va u yerdagi shaharlarga ʻ sayohatlarini yozib qoldirishi xonlikdagi shaharlarning holatini obektiv o rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. ʻ 20 II.BOB. FILIPP NAZAROVNING ILMIY YONDASHUVI, UNING METODOLOGIYASI II.1. Asarning tarixshunoslik va etnografik tadqiqotlar uchun qimmatli manba sifatida roli «1813 va 1814 yillarda Qo‘qonga yuborilgan alohida Sibir tarjimon korpusi Filipp Nazarovning O‘rta Osiyoning ba’zi xalqlari va erlari to‘g‘risida eslatmalar» kitobi 1821 yilda Sankt-Peterburgda nashr etilgan va uzoq vaqtdan beri bibliografik noyob narsaga aylangan. Bir necha bor qayta nashr etilgan ruslarning Sharqqa qilgan sayohatlari haqidagi boshqa ko‘plab tavsiflardan farqli o‘laroq, «eslatmalar» hech qachon to‘liq qayta nashr etilmagan va o‘tgan asrning boshlarida unutilgan rus kitoblari qatoriga kiradi. To‘g‘ri, tarixchilar ushbu kitobdan alohida ma’lumotlarni jalb qilishgan, ammo O‘rta Osiyo va Qozog‘iston xalqlarining o‘tmishi haqidagi ma’lumotlar manbai sifatida u ko‘proq e’tiborga loyiqdir. Xo‘sh, o‘quvchi nima deydi, bizda qayta nashr etishni kutayotgan muhim manbalar kam emas: mutaxassislar ushbu kitobni boshqa kitoblar singari kutubxonada, noyob kitoblar bo‘limida o‘qishlari mumkin. Ammo F. Nazarovning «yozuvlari» nafaqat qimmatli tarixiy va etnografik manba, balki rus adabiyoti va rus tilining o‘ziga xos yodgorligidir. Va shuning uchun, bir yarim asr oldin uning tug‘ilishiga sabab bo‘lgan voqealarga qaramay, F. Nazarovning kitobi bugungi kunda ham o‘quvchilarning keng doirasini qiziqtirishi mumkin. Qanday bo‘lmasin, sayohat va sarguzashtlar haqidagi eski rus adabiyotini sevuvchilar uni mamnuniyat bilan o‘qiydilar. 15 F. Nazarovning «eslatmalar» ning ikkinchi nashri o‘quvchilar e’tiboriga taqdim etilgan birinchi nashrning matni to‘liq aks ettirilgan. Bundan tashqari, uning nomidagi Davlat ommaviy kutubxonasida saqlanayotgan qo‘lyozma ishlatilgan. M. E. Saltikov-Shchedrin Leningradda (Post. 1950. 20). Qo‘lyozma «Qo‘qon to‘g‘risidagi yozuv» deb nomlangan, tushunarli yozuv yozuvi, siyoh, 20 15 https://dl.booksee.org/genesis/296000/043efddc267b7a5a5151bf5009d7c184/_as/ [Nazarov_F.]_Zapiski_o_nekotorueh_narodah_i_zemlya(BookSee.org).pdf 21 varaqda yozilgan, F. Nazarov tomonidan tuzatilgan va u tomonidan imzolangan (imzo sanasi: 1820 yil 20 iyun). «Yozuvlar» ning birinchi nashrini ushbu qo‘lyozma bilan taqqoslash shuni ko‘rsatadiki, uni chop etishga tayyorlashda muallif (ehtimol nashriyotning xohish- istaklarini inobatga olgan holda) bir qator qo‘shimchalar kiritgan. Shunday qilib, nashr etilgan matnda qozoq (qirg‘iz) dashtlarining tabiiy sharoitlari haqida umumiy ma’lumot berilgan va aholining kasblari va urf-odatlari to‘g‘risida ma’lumotlar berilgan, keyin Turkiston va Toshkent mulklari to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar keltirilgan (pastga qarang, sahifa. 18, 23, 30, 32-33, 35), va keyin Qo‘qon davlati va boshqalar haqida. qo‘lyozma yo‘q edi. Muallifning sayohat kuzatuvlarini aniqlaydigan bunday qo‘shimchalar va qisqa qo‘shimchalardan tashqari (masalan, R. Chu baliqlari haqida, 30-bet) stilistik va adabiy xususiyatga ega qo‘shimchalar kiritildi. Ularning maqsadi o‘tgan asrning boshlarida sayohat kitoblari mualliflari o‘zlarining taqdimotlarini romantik giperbolalar va sentimental sententsiyalar bilan bezashni yaxshi ko‘rganlarida, hikoya nasrining ruhiga mos keladigan voqealar taqdimotiga ko‘proq hissiyot berish va tabiat rasmlarini yanada ajoyib qilishdir. Va agar qo‘lyozmada faqat Kokchatau tog‘i eslatib o‘tilgan bo‘lsa, unda bosma matnda biz «bu yovvoyi joylar va atrofdagi sukunat qandaydir tushunarsiz tushkunlikni keltirib chiqaradi...» deb o‘qiymiz va tunda oy ostida tog‘larning soyalari sayohatchilarni «beixtiyor titrashga» olib keladi (22-bet). Qo‘lyozmada zich o‘rmonlardan o‘tish haqida qisqacha aytilgan va kitobda shamol tasvirlangan, u daraxtlarning barglarini shovqin bilan silkitgan va tog ‘ daralarida qichqirgan, «bu o‘rmonlarda uyalayotgan yirtqich hayvonlar va qarg‘alarning qichqiriqlarini tarqatgan» (24-bet) va boshqalar. GPB qo‘lyozmasi bilan taqqoslaganda birinchi nashr matniga kiritilgan barcha qo‘shimchalar ikkinchi nashrda burchakli qavslar bilan ajratilgan. Birinchi nashrda mavjud bo‘lmagan, ammo qo‘lyozmada mavjud bo‘lgan ma’lumotlar izohlarda berilgan (ko‘rsatmalarda aks ettirilgan ismlar va joy nomlarini uzatishdagi harf farqlaridan tashqari). Qo‘lyozmaning to‘liq matnini o‘z ichiga olgan holda, ikkinchi nashr F. Nazarovning kitobini 1820 yilda chop etishga 22 tayyorlash jarayonini kuzatishga imkon beradi (qo‘lyozma 20 iyunda yozilgan, tsenzorning bosib chiqarishga ruxsatnomasi 1820 yil 27 iyulda berilgan) va sayohat tavsifining dastlabki versiyasini ajratib ko‘rsatish. Qo‘lyozmaga qo‘shimchalar va tushuntirishlarning mazmuni shuni ko‘rsatadiki, ularning aksariyatini faqat F. Nazarovning o‘zi bajarishi mumkin edi. Ammo Turkiston qonunlarining «butun Evropaning go‘daklik davrida feodal hukmronlik qilish» huquqi bilan o‘xshashligi haqidagi eslatma (30-bet) yoki Salvator Roza va Everdingen rassomlariga tog‘lar va R. Chirchiq (35-bet) tavsifi bilan bog‘liq bo‘lgan eslatma kabi qo‘shimchalar., mutaxassis F. Nazarov N. P. Rumyantsev tomonidan tuzilgan yoki maslahat qilingan bo‘lishi mumkin Evropa san’ati. »Eslatmalar «uning mablag‘lari evaziga nashr etildi; F. Nazarov o‘z kitobini unga bag‘ishladi, muallif uni» yangi kashfiyotlarga sayohat qilgan « erining yordami (17 — bet) haqida gapirganda nazarda tutadi va bu er Zadunay qahramonining munosib o‘g‘li. Filipp Nazarovning hayoti haqida kam narsa ma’lum. Biografik lug‘atlarda va Rossiyaning O‘rta Osiyoga qilgan sayohatlari sharhlarida u haqida faqat eng qisqa ma’lumotlar va hatto uning tug‘ilgan va vafot etgan yillari aniqlanmagan. Shunday qilib, F. Nazarov haqidagi» rus biografik lug‘ati» da u faqat XVIII asr oxiri—XIX asr boshlarida yashaganligi, tashqi ishlar vazirligida xizmat qilganligi va 1812 yilda alohida Sibir korpusining tarjimoni lavozimini egallaganligi aytilgan. 16 F. Nazarov haqidagi ba’zi qo‘shimcha biografik ma’lumotlar uning asarining qo‘lyozmasida (17-betga qarang, birinchi nashrda bu ma’lumotlar chiqarib tashlangan), unda Osiyo maktabini tugatgandan so‘ng u 1804 yilda «Jelezin masofasining Irtish liniyasi Tobolsk guberniyasining tarjimoni» sifatida Charlakovskaya forpostiga o‘qishga kirgan, keyin u «Charlakovskaya forpostiga» tarjima qilingan. turli chegara joylari « va bir necha bor chet elga yuborilgan. 1813 yilda general-leytenant G. I. Glazenap, F. Nazarovga Sankt- Peterburgdan qaytib kelgan Kokand elchisining Petropavlovskda o‘ldirilishi bilan 16 http://az.lib.ru/n/nazarow_f_m/text_1821_zapiski.shtml?ysclid=m6gut78c8t564487550 23 bog‘liq voqeani hal qilish uchun Qo‘qon shahriga borishni buyurdi (17-18-betlarga qarang). 1813 yil 16 mayda F. Nazarov Omskdan Petropavl qal’asiga jo‘nab, u yerdan rus savdogar karvoni bilan qozoq cho‘llari orqali Janubiy tomonga harakat qildi. Sentyabr oyining oxirida u Suzakka keldi, keyin Chimkent orqali Toshkentga yo‘l oldi, u erda savdo karvoni ushlab turildi, F. Nazarov esa uni kuzatib borgan kosak otryadi bilan o‘z yo‘lini davom ettirdi va oktyabr oyining birinchi kunlarida Qo‘qon shahriga keldi. Oktyabr oyining ikkinchi yarmida Qo‘qon hukmdorining buyrug‘i bilan kosak otryadi Rossiyaga yuborildi, F. Nazarov esa besh kosak bilan qoldi. Farg‘ona vodiysida u bir yilga yaqin bo‘lib, bir qator shahar va qishloqlarga tashrif buyurdi, so‘ngra ura-Tube va Xodjent orqali Toshkentga yo‘l oldi, u yerdan 1814 yil avgust oyida ikki Qo‘qon elchisi bilan Rossiyaga jo‘nab, 15 oktyabrda Petropavlovskaya qal’asiga keldi. Xronologik tartibda tuzilgan ushbu sayohatning tavsifi F. Nazarovning kitobi uchun asos bo‘lib xizmat qildi. F. Nazarovning boshqa ko‘plab sayohatchilarga nisbatan ustunligi uning Osiyo bilim yurtida olgan maxsus tayyorgarligi va Sharq (har holda turkiy) tillarini amaliy bilishi edi. U o‘zi bu haqda shunday yozgan: «...u yerdagi tilni o‘z tili sifatida bilish menga sayohatchilar kamdan-kam topadigan vositalarni berdi» (17-bet). »Notalar» da qozoqlar haqida ko‘plab tarixiy- etnografik ma’lumotlar mavjud bo‘lib, ular nafaqat muallifning 1813-1814 yillardagi yo‘l kuzatuvlariga, balki uning tarjimoni tomonidan ko‘p yillik xizmat davomida olingan hayoti bilan tanishishga asoslangan. F. Nazarov Matchmaking, dafn etish va eslash urf-odatlarini tasvirlaydi (20, 23-24-betlar), xalq sport o‘yinlari va musiqasi haqida xabar beradi (21, 25-betlar), xonlar, sultonlar, bievlar ma’muriyati, qashshoq chorvadorlarning boshqalar uchun ishlashga va hatto o‘z farzandlarini sotishga majbur bo‘lgan og‘ir ahvoli haqida gapiradi (23-24, 26- betlar).. Zamonaviy o‘quvchi shuni yodda tutishi kerakki, F. Nazarov qadimgi rus terminologiyasiga muvofiq hamma joyda qozoqlarni qirg‘izlar deb ataydi, chunki noma’lum sabablarga ko‘ra ruslar 18-asr boshidan kechiktirmay. »Notalar» da bir 24 necha bor eslatib o‘tilgan haqiqiy qirg‘izlarni muallif (qozoqlardan ajratish uchun) «qora qirg‘izlar» va «toshlangan qirg‘izlar»deb ataydi. Manba sifatida» eslatmalar « XIX asr boshlarida Qo‘qon xonligi tarixi uchun ayniqsa muhimdir. F. Nazarovdan oldin Farg‘ona vodiysidagi rus sayohatchilaridan (18-asrning 70-yillarida) F. Efremov tashrif buyurgan va bu haqda qimmatli, ammo qisqa ma’lumotlar haqida xabar bergan. F. Nazarovning tavsifi ancha batafsilroq, unda iqtisodiyot haqida ko‘plab kuzatuvlar, siyosiy voqealar haqida ma’lumotlar mavjud. Qo‘qon xonligi tarixi kam o‘rganilgan va uni o‘rganish uchun «O‘rta Osiyoning ba’zi xalqlari va yerlari to‘g‘risidagi yozuvlar» muhim manba hisoblanadi. 17 17 http://az.lib.ru/n/nazarow_f_m/text_1821_zapiski.shtml?ysclid=m6gut78c8t564487550 25 II.2 Farg‘ona vodiysi Qo‘qon davlati Filip Nazarov nigohida Sayohatchimiz tashrif buyurgan davlat qanday paydo bo‘ldi va rivojlandi? U Farg‘ona vodiysida nimani ko‘rdi va u erda nima sodir bo‘ldi? F. Nazarovning Qo‘qon davlati haqidagi hikoyasini baholashga yordam berish uchun hech bo‘lmaganda ushbu savollarga umumiy ma’noda javob berishga harakat qilamiz. Sirdaryo havzasining Sharqiy qismida joylashgan Farg‘ona vodiysi Qo‘qon davlatining iqtisodiy va siyosiy hayotining markazi bo‘lgan. Uning maydoni taxminan 23 ming kvadrat metrni tashkil qiladi. km , g‘arbdan sharqqa taxminan 300 km , shimoldan janubga — taxminan 70 km . XIX asrga qadar sir-dariyaning yirik irmoqlarining suvlari sug‘orish uchun deyarli ishlatilmadi-suv faqat kichik daryolar va soylardan olingan va vodiy maydonining to‘rtdan uch qismidan ko‘prog‘i sug‘orilmaydigan erlarga to‘g‘ri kelgan, dehqonchilik uchun yaroqsiz. Ammo nisbatan kichik o‘zlashtirilgan maydonga ega bo‘lgan Farg‘ona vodiysi uzoq vaqtdan beri o‘rta Osiyoning qishloq xo‘jaligi rivojlangan eng zich joylashgan hududlaridan biri bo‘lib kelgan. Aholining asosiy qismini o‘tirgan va yarim o‘tirgan o‘zbeklar va keyinchalik o‘zbek xalqi tarkibiga kirgan qipchoqlar va boshqa millatlarning turkiy qabilalari tashkil etgan. Tojiklar ko‘p bo‘lib, shaharlarda asta-sekin o‘zbeklar bilan birlashdilar. Vodiyni o‘rab turgan tog‘larda qirg‘izlar yashardi. Farg‘ona vodiysi har tomondan tog‘lar bilan chegaralangan; faqat g‘arbdan unga kengligi 7 km gacha bo‘lgan qulay o‘tish yo‘li olib boradi, bu esa yilning istalgan vaqtida qo‘shinlar harakatlanishi uchun mavjud. Vodiyning chiqish joyida joylashgan ura-Tube va Jizzax tumanlari uchun Qo‘qon va Buxoro hukmdorlari o‘rtasida uzoq davom etgan kurash bo‘lib o‘tdi; ushbu kurashning epizodlaridan biri haqida F. Nazarov (58-sahifa) hikoya qiladi. Farg‘onaning nisbiy xavfsizligi ko‘plab ko‘chmanchilarni jalb qildi, asosan Samarqand viloyatidan va 50- yillarning oxirida xitoylar tomonidan bosib olingan Qashqardan. Farg‘ona vodiysida o‘zbek ming qabilasidan bo‘lgan hukmdorlarning mustaqil feodal mulki paydo bo‘ldi. Ming sulolasining asoschisi 1709/10 dan 1720/21 yilgacha hukmronlik qilgan Shahrux-biy edi . XVIII asr o‘rtalarida 26 minglarning Farg‘ona egaligi kuchayib, diplomatik muzokaralar paytida o‘rta Osiyoda Buxoro va Xiva xonliklari bilan bir qatorda mustaqil davlat sifatida tan olinishni boshladi. 70-yillarning boshidan XVIII asr oxirigacha Qo‘qon hokimi Narbuta-biy (F. Nazarov kelgan Omar-xonning otasi) bo‘lgan. Narbut-biyning uzoq hukmronligi davrida Farg‘ona vodiysida sug‘orish kanallari qurildi va sug‘orish yerlari maydoni ko‘paytirildi. Savdo va hunarmandchilik shaharlarining o‘sishi kuzatildi, bu Markaziy Osiyo va Rossiya o‘rtasidagi savdo-sotiqning rivojlanishiga yordam berdi. Farg‘ona tarixchilari ushbu hududlarda mahsulotlarning arzonligi haqida xabar berishadi va Narbut-biy hukmronligi davrida shakllangan savdogarlar uchun qulay sharoitlar haqida gapirishadi. Savdo va iqtisodiy faoliyat bilan tinchgina shug‘ullanish imkoniyatini ta’minlaydigan arzonligi va tartibi Sharqiy yilnomachilar tomonidan mamlakat farovonligining asosiy ko‘rsatkichlari hisoblangan. Biroq, Qo‘qon egaligi, O‘rta Osiyoning boshqa davlatlari singari, to‘liq markazlashtirilmagan. Alohida shahar va tumanlarni boshqargan feodallar ko‘pincha Markaziy hokimiyatga qarshi chiqishgan. Narbut-biy hokimiyatga kelishidan oldin tartibsizliklar bo‘lgan, davlat faoliyatini esa Chust va Namanganning isyonkor feodallariga qarshi yurish bilan boshlash kerak edi. Va uning o‘limidan so‘ng, to‘rtta da’vogar o‘rtasida taxt uchun kurash boshlandi, ularning har birini o‘zbek zodagonlari guruhi qo‘llab- quvvatladi. Ming qabilasi guruhi tomonidan qo‘llab-quvvatlangan Olimxon (Narbutaning katta o‘g‘li) hukmdor bo‘ldi. 18 Olimxon davrida (1798-1810) Qo‘qon davlatining siyosiy ahamiyati kuchaydi, bu vaqtdan boshlab Qo‘qon xonligi deb ataladi, chunki Alimxon xon unvonidan foydalanishni boshladi. U asosan tojik tog‘liklaridan iborat yollanma qo‘shin tuzdi. Bu hokimiyatni markazlashtirish uchun kurashda uning tayanchi bo‘lib, u yaratgan katta armiyaning yadrosi bo‘lib xizmat qildi. Ur-Tubadagi ko‘plab yurishlar Alim xonga hal qiluvchi muvaffaqiyat keltirmadi, ammo u mahalliy xodjlar sulolasi hukmronligi ostida bo‘lgan Toshkentni zabt etishga 18 https://elib.rgo.ru/handle/123456789/212166?ysclid=m6gutzd0z4885206688 27 muvaffaq bo‘ldi. Rossiyaning O‘rta Osiyo bilan tez rivojlanayotgan savdosi Toshkent orqali o‘tdi va 19-asrning boshlarida.u yirik savdo shahriga aylandi. Olimxon Toshkentning sobiq hokimiyatiga bo‘ysungan qozoqlarni zabt etishga urinib, Chimkentni zabt etdi, ammo qo‘shni hududlarning qozoq aholisi tez orada isyon ko‘tarib, Qo‘qon soliq yig‘uvchilarining shafqatsizligidan g‘azablandi. Olimxon tomonidan Qozog‘iston cho‘llariga yuborilgan qo‘shinlar Chimkent va Sayram tumanlarini vayron qildi. Uch yil o‘tgach, u bu erda urush izlarini ko‘rdi va F. Nazarov tomonidan tasvirlangan (32-bet). Qo‘qon otryadlari cho‘llarga ham yuborilgan, ammo muvaffaqiyatsizlikka uchragan. Sovuqlar ularning harakatlarini to‘xtatdi, jangchilar qattiq sovuqdan azob chekishdi, ko‘pchilik qo‘llari va oyoqlarini muzlatib qo‘yishdi. Toshkent viloyatida asosiy kuchlari bilan bo‘lgan Olimxon qo‘shinlarning noroziligiga e’tibor bermay, u yerdan ketayotgan otryadlarga dashtlarga qaytishni buyurdi. Norozilikdan Alim xonga dushman bo‘lgan amaldorlar foydalangan va Qo‘qonda uning akasi Omar xonni hukmdor deb e’lon qilgan. Qo‘shinlar tomonidan qoldirilgan Alimxon o‘ldirildi. Qo‘qon tarixchilarini tasvirlashda Markaziy hokimiyatni o‘zbek feodal zodagonlari bilan mustahkamlash uchun kurashgan va ko‘pincha ruhoniylarning manfaatlarini buzgan Olimxon yovuz zolim vazifasini bajaradi. U o‘zining qattiqqo‘lligi, shuningdek, doimiy yurishlar va qo‘shinlarni saqlash xarajatlari tufayli fuqarolarning yelkasiga tushgan og‘irliklari tufayli xalq xotirasida zolim bo‘lib qoldi. Undan farqli o‘laroq, Umarxon (1810-1822) tarixchilar tomonidan taqvodor va adolatli suveren sifatida tasvirlangan. U harbiy-feodal olijanoblar va ruhoniylarning faol qo‘llab-quvvatlashi bilan hokimiyatga keldi va o‘z hukmronligini davom ettirib, ushbu qatlamlarning manfaatlarini himoya qiladigan siyosat olib bordi, ular bilan mustahkam ittifoq saqlab qoldi. Uning harbiy korxonalari yanada muvaffaqiyatli bo‘ldi (bundan tashqari, Alimxon tomonidan tashkil etilgan qo‘shinlar tomonidan amalga oshirildi). Umarxon saroyining yorqinligiga uning Mehnat faoliyati yordam berdi. Saroy shoirlari va tarixchilari 28 ustozni maqtash uchun kurashdilar. U asosan dvoryanlar manfaati uchun katta sug‘orish qurilishini amalga oshirdi; masalan, katta yangi ariq kanali, birinchi navbatda, qipchoqlarning er egalari zodagonlarini qondirish uchun qurilgan-kuchli va jangovar qabila. Umarxon olijanoblarning qo‘llab-quvvatlashini ta’minlash uchun unga kerak bo‘lgan odamlarga umrbod qishloq berdi. Bizning qisqacha tarixiy eskizimiz tugadi. 1813 yilning kuzida Farg‘ona vodiysiga F. Nazarov keldi. U bizga guvohning mamlakat, shahar va qishloqlar, u bilan sodir bo‘lgan voqealar haqidagi hikoyasini qoldirdi. F. Nazarov juda ko‘p qiziqarli va muhim narsalarni ko‘rishi va tasvirlashi mumkin edi. Ammo u hayotning ba’zi, juda muhim tomonlarini ko‘rmadi. Shunday qilib, F. Nazarov Qo‘qon xonligidagi oddiy odamlar hayoti bilan etarlicha tanish bo‘lmaganligi sababli, na shahar aholisi (toshkentliklar), na Qo‘qon qishloqlari aholisi hech qanday soliq to‘lamaydilar (34, 37-betlar). Ba’zan bizning sayohatchimiz o‘sha paytdagi o‘rta Osiyo mehnatkashlari hayotining biroz bezatilgan, Idil rasmini beradi. O‘quvchilar esda tutishlari kerakki, muallif o‘z davrining o‘g‘li edi, uning atrof-muhit va ijtimoiy mavqeidagi odamlarga xos bo‘lgan xurofotlarga begona emas edi. Ba’zi hollarda F. Nazarov oddiy odamlar haqida kamsituvchi ohangda yozadi va uni «o‘zboshimchalik bilan qora» deb ataydi (masalan, 47-betga qarang) va hokazo. biroq, unga, podsho amaldori va krepostnoy Rossiyaning elchisi, dastlab Qo‘qon xonligidagi buyruqlar hayratlanarli bo‘lib tuyuldi, u erda har qanday odam har qadamda oddiy odamlarni kaltaklashi mumkin edi harbiy yoki rasmiy (42, 46-47-betlarga qarang). Shu bilan birga, F. Nazarov kambag‘al qozoqlarning og‘ir ahvolini qayd etdi va Qo‘qon davlatidagi hayotning bunday xususiyatlarini, masalan, sudni o‘z qo‘lida ushlab turgan va xalqning tarixiy va diniy yodgorliklarga sig‘inishidan foydalangan ruhoniylarning ustunligini aniqlashga va tavsiflashga muvaffaq bo‘ldi (48-bet). Tabiiyki, F. Nazarov elchixonani qabul qilish marosimi, Umarxon bilan tomoshabinlar va xonlikning siyosiy, diplomatik va harbiy hayotiga oid boshqa taassurotlarni eng katta aniqlik va ishonch bilan tasvirlab berdi. 19 19 https://ru.wikisource.org/wiki/Записки_о_некоторых_народах_и_землях_средней_части_Азии_(Назаров) 29 XULOSA Filipp Nazarovning «Osiyo o‘rta qismining ayrim yerlari va xalqlari haqidagi qaydlar» asari O‘rta Osiyo mintaqasining tarixiy, madaniy va ijtimoiy jihatlarini o‘rganishda muhim ilmiy manba hisoblanadi. Nazarov o‘z asarida mintaqaning geografik o‘ziga xosliklarini, xalqlarning turmush tarzini, urf- odatlarini va iqtisodiy faoliyatlarini chuqur tahlil qilgan. Uning tadqiqotlari nafaqat o‘sha davrning sharoitini tushunishga, balki bugungi kunda O‘rta Osiyo xalqlari va mamlakatlari o‘rtasidagi aloqalarni mustahkamlash, mintaqaviy rivojlanishni rag‘batlantirish va tarixiy merosni saqlashga katta yordam beradi. Asar, O‘rta Osiyo xalqlari o‘rtasidagi madaniy va iqtisodiy aloqalarni tahlil qilib, ularning o‘zaro ta’sirlarini, o‘ziga xos urf-odatlarini va hayot tarzlarini ko‘rsatib beradi. Nazarovning metodologik yondashuvlari, tarixiy, etnografik va geografik ma’lumotlarni birlashtirgan holda, O‘rta Osiyo mintaqasining murakkab va rang-barangligini aks ettiradi. Ushbu asar, ilmiy tadqiqotchilar, siyosatshunoslar, madaniyatshunoslar va diplomatlarga mintaqaviy siyosat, iqtisodiy aloqalar va madaniy merosni chuqurroq tushunish imkoniyatini beradi. Xulosa qilib aytganda, Nazarovning asari O‘rta Osiyo tarixini, madaniyatini va xalqini o‘rganish uchun qimmatli ilmiy manba bo‘lib, bugungi kunda ham o‘z dolzarbligini saqlab qolgan. Bu asar, nafaqat ilmiy tadqiqotlar, balki amaliy sohalarda, masalan, xalqaro munosabatlar, geosiyosat va madaniy diplomatiya sohalarida ham muhim ahamiyatga ega. Nazarovning ta’riflari va xulosalari, O‘rta Osiyo xalqlarining birligini va hamkorligini rivojlantirishda, mintaqaviy barqarorlikni ta’minlashda xizmat qiladi. 30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ I. Rasmiy adabiyotlar: 1.1. Каримов И. А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. –Тошкент: Ўзбекистон, 1997. — 326 б. 1.2. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. –Тошкент: Ўзбекистон, 1998. — 32 б. 1.3. Каримов И. А. Ўзбек халқи ҳo қачон, ҳo кимга қарам бўлмайди. – Тошкент: Ўзбекистон, 2005. — 445 б. II. Umumiy adabiyotlar: 2.1. Назаров Ф.” Записки о некоторых народах и землях Средней части Азии”. 2.2. Madraimov.A, Fuzylova.G “Manbashunoslik” Toshkent 2008. 105-bet. 2.3. https://ru.wikisource.org/wiki/ Записки_о_некоторых_народах_и_землях_средней_части_Азии_(Назаров) 2.4. https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_v19_rc_2112007/? ysclid=m6guqqcx7c822345623 2.5. https://dl.booksee.org/genesis/296000/043efddc267b7a5a5151bf5009d7c184/ _as/[Nazarov_F.]_Zapiski_o_nekotorueh_narodah_i_zemlya(BookSee.org).pdf 2.6. http://az.lib.ru/n/nazarow_f_m/text_1821_zapiski.shtml? ysclid=m6gut78c8t564487550 2.7. https://elib.rgo.ru/handle/123456789/212166?ysclid=m6gutzd0z4885206688 31

FILIPP NAZAROV VA UNING «OSIYO O‘RTA QISMINING AYRIM YERLARI VA XALQLARI HAQIDAGI QAYDLAR» ASARI

Купить