Filipp Nazarov va uning «Osiyo o’rta qismining ayrim yerlari va xalqlari haqidagi qaydlar» asari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	189.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

4 Sotish

Sotib olish

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi . Filipp Nazarov – Rossiyalik olim va
sharqshunos, O‘rta Osiyo va uning xalqlari tarixiga oid tadqiqotlar bilan tanilgan.
Uning « Osiyo o‘rta qismining ayrim yerlari va xalqlari haqidagi qaydlar » asari o‘z
davrida katta ilmiy ahamiyatga ega bo‘lgan. Asar, asosan, XIX asrning o‘rtalarida
O‘rta Osiyoda amalga oshirilgan tadqiqotlar va tahlillarni o‘z ichiga oladi.
Mavzuning dolzarbligi hozirgi kunda ham saqlanib qolgan. O‘rta Osiyo
tarixini, madaniyatini va xalqlarini o‘rganish, ularning o‘zaro aloqalari, ijtimoiy-
iqtisodiy hayoti haqidagi ma’lumotlar bugungi kunda nafaqat tarixchilar, balki
siyosatshunoslar va antropologlar uchun ham muhimdir. Nazarovning asaridagi
qaydlar, o‘sha davrning real sharoitini va xalqlarining turmush tarzini to‘liq
tasavvur qilishga yordam beradi.
O‘zbekiston, Tojikiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston kabi mamlakatlar O‘rta
Osiyo mintaqasining asosiy qismlarini tashkil etadi va bu mintaqada sodir bo‘lgan
voqealar va tarixiy jarayonlar bugungi kundagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy
o‘zgarishlarga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. Nazarovning asari ushbu mintaqadagi
xalqlar va ularning turmush tarzini o‘rganish nuqtai nazaridan zamonaviy
tadqiqotlarga katta hissa qo‘shishi mumkin.
Shuningdek, O‘rta Osiyo xalqlarining tarixi va madaniyati haqida chuqurroq
tushuncha hosil qilish, nafaqat tarixiy, balki jamiyatshunoslik, siyosatshunoslik va
xalqaro munosabatlar sohalarida ham dolzarb ahamiyatga ega. Nazarovning asari,
O‘rta Osiyo xalqlarining madaniy merosi va tarixiy taraqqiyotini anglashda muhim
bir manba sifatida o‘rganish uchun keng imkoniyatlarni yaratadi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Filipp Nazarovning «Osiyo o‘rta
qismining ayrim yerlari va xalqlari haqidagi qaydlar» asarining maqsad va
vazifalarini belgilashda uning ilmiy ahamiyatini va tadqiqot doirasini inobatga
olish zarur. Nazarov asarida asosan O‘rta Osiyo mintaqasining geografik,
etnografik va tarixiy jihatlarini tahlil qilgan va uning maqsadi, shuningdek,
quyidagi asosiy vazifalarni ko‘zlagan:
2

Asarning asosiy maqsadi – O‘rta Osiyo xalqlari va ularning yashash
sharoitlarini, turmush tarzini, madaniyati va urf-odatlarini o‘rganishdir.
Nazarovning tadqiqotlari O‘rta Osiyo xalqlari, ularning tarixiy ildizlari va
geografik xususiyatlari haqidagi bilimlarni kengaytirishga, shu bilan birga,
mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy hayotini, urf-odatlarini, va xalqlarining o‘zaro
aloqalarini tushunishga qaratilgan.
 O‘rta Osiyo mintaqasining geografik o‘ziga xosliklarini, shuningdek,
bu hududda yashovchi xalqlarning etnografik xususiyatlarini o‘rganish.
Nazarov o‘z asarida turli xalqlarning yashash joylari, ularning qishloq xo‘jaligi,
hunarmandchilik va savdo faoliyatlarini batafsil tasvirlab bergan.
 Nazarovning asarida, ayniqsa, o‘rta asrlar tarixiga oid tafsilotlar
keltirilgan. Mintaqadagi turli xalqlarning tarixiy o‘zgarishlari va ularning davlat
tuzilmalari haqida ma’lumotlar taqdim etilgan.
 Nazarov O‘rta Osiyo xalqlarining boshqa mintaqalar bilan, ayniqsa,
Sharq va G‘arb o‘rtasidagi savdo va madaniy aloqalarini o‘rganadi. U O‘rta
Osiyo hududining strategik ahamiyatini, uning dunyo tarixidagi o‘rnini
ko‘rsatishga intilgan.
 Asar, shuningdek, O‘rta Osiyo mintaqasidagi ijtimoiy va iqtisodiy
rivojlanish jarayonlarini o‘rganishga qaratilgan. Nazarov bu hududdagi
iqtisodiy resurslar, savdo yo‘llari va mintaqaviy iqtisodiy aloqalar haqida
batafsil ma’lumot beradi.
Shunday qilib, Filipp Nazarovning asari, O‘rta Osiyo xalqlari va ularning
madaniyati haqida chuqur va keng qamrovli ilmiy ma’lumotlar to‘plashga, shu
bilan birga, ushbu mintaqaning o‘ziga xos tarixiy, madaniy va ijtimoiy sharoitlarini
tahlil qilishga xizmat qilgan.
Kurs ishining nazariy-metodologik asoslari . Filipp Nazarovning «Osiyo
o‘rta qismining ayrim yerlari va xalqlari haqidagi qaydlar» asari ilmiy tadqiqotning
nazariy va metodologik asoslari bilan boyitilgan. Asarda O‘rta Osiyo xalqlari va
ularning yashash sharoitlarini o‘rganishda bir qator ilmiy metodlar va
yondashuvlar qo‘llanilgan. Nazarov o‘z tadqiqotlarida nafaqat tarixiy faktlarni,
3

balki etnografik va geografik ma’lumotlarni ham chuqur tahlil qilishga e’tibor
qaratgan.
Nazarovning asarida tarixiy materializm asosida o‘rganish metodiga alohida
e’tibor qaratilgan. U O‘rta Osiyo xalqlarining iqtisodiy hayoti, ijtimoiy tuzilmalari
va madaniyati o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tahlil qiladi. Bu yondashuv orqali
Nazarov mintaqadagi tarixiy jarayonlarni faqat siyosiy voqealar bilan emas, balki
iqtisodiy va ijtimoiy omillar bilan ham tushuntirishga harakat qiladi.
Nazarov asarida etnografik tadqiqot usullari ham keng qo‘llanilgan. U O‘rta
Osiyo xalqlarining urf-odatlarini, turmush tarzini, diniy e’tiqodlarini va kundalik
hayotini batafsil tasvirlab beradi. Madaniyatshunoslik nuqtai nazari orqali u
xalqlarning tarixiy va madaniy merosini o‘rganadi, shu bilan birga, mintaqadagi
madaniy aloqalar va ta’sirlarni ham tahlil qiladi.
Nazarov asarida geografik va ekologik jihatlar ham katta ahamiyatga ega. U
O‘rta Osiyo hududining tabiiy resurslari, iqlimi va geografik sharoitlarini o‘rganadi
va bu omillarning xalqlarning yashash tarziga, iqtisodiyotiga va madaniyatiga
qanday ta’sir ko‘rsatganini tahlil qiladi.
Nazarov o‘z asarida O‘rta Osiyo xalqlari o‘rtasidagi madaniy va ijtimoiy
aloqalarni ko‘rsatadi. U o‘sha davrdagi turli xalqlarning o‘zaro aloqalari, savdo
yo‘llari va madaniy ta’sirlarni tahlil qilish orqali mintaqaning tarixini yanada
to‘liqroq tasvirlashga harakat qiladi.
Nazarovning asarida tarixiy tadqiqot metodlari keng qo‘llanilgan. U tarixiy
manbalarni tahlil qilish, ularni solishtirish va o‘sha davrda mavjud bo‘lgan
hujjatlarni o‘rganish orqali O‘rta Osiyo xalqlarining tarixini to‘liq qayd etadi.
Nazarov o‘z tadqiqotlarida turli fanlararo (interdisipliner) metodologiyani
qo‘llaydi. Bu yondashuv orqali u tarix, etnografiya, geografiya, iqtisodiyot va
madaniyatni birlashtirib, mintaqaning kompleks tushunilishini ta’minlashga
harakat qiladi.
Nazarovning asarida empirik tadqiqot usullari, ya’ni O‘rta Osiyo hududida
to‘plangan ma’lumotlarni tahlil qilish, aniq misollar keltirish va real sharoitlarni
4

ko‘rsatish muhim rol o‘ynaydi. U o‘z asarida xalq dasturlarini, ma’lumotlarni va
zamonaviy tadqiqotlar natijalarini o‘rganadi.
Nazarov o‘z asarida bir qator tarixiy va etnografik manbalarni tahlil qilib,
ulardan foydalanadi. Shuningdek, u o‘z vaqtida O‘rta Osiyo xalqlari bilan aloqada
bo‘lgan sayohatchilar va mutafakkirlarning asarlarini tarjima qilish va tahlil qilish
orqali tarixiy tasvirni boyitadi.
Shunday qilib, Filipp Nazarovning «Osiyo o‘rta qismining ayrim yerlari va
xalqlari haqidagi qaydlar» asari, ilmiy metodlarning murakkab uyg‘unligi asosida
yaratilgan bo‘lib, tarix, etnografiya, madaniyatshunoslik va geografiyani
birlashtirgan holda, O‘rta Osiyo hududining o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganishga
yo‘naltirilgan. Bu asar metodologik jihatdan xilma-xil yondashuvlarni qo‘llagan
holda, mintaqaviy tarixni va madaniyatni yanada chuqurroq anglash imkonini
beradi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Filipp Nazarovning «Osiyo o‘rta
qismining ayrim yerlari va xalqlari haqidagi qaydlar» asarining amaliy ahamiyati
o‘zining ilmiy, madaniy va siyosiy jihatlari bilan juda muhimdir. Nazarov asari
nafaqat tarixiy tahlil, balki zamonaviy tadqiqotlar, xalqaro munosabatlar va
madaniyatlararo o‘zaro aloqalarni tushunishga katta hissa qo‘shadi. Quyida
asarning amaliy ahamiyatini yanada kengroq yoritib beraman.
Nazarovning asari O‘rta Osiyo tarixini o‘rganish uchun qimmatli manba
bo‘lib xizmat qiladi. U o‘z asarida o‘sha davrning tarixiy, ijtimoiy, madaniy va
iqtisodiy sharoitlarini batafsil tasvirlaydi. Bu, ayniqsa, arxeologiya, tarix,
etnografiya va madaniyatshunoslik bo‘yicha tadqiqotlar olib borayotgan ilmiy
xodimlar uchun amaliy ahamiyatga ega. Nazarovning kuzatishlari va xulosalari,
O‘rta Osiyo xalqlarining tarixiy taraqqiyotini, ularning o‘zaro aloqalari va madaniy
merosini chuqurroq tushunishga yordam beradi.
Filipp Nazarov asari, o‘zining madaniy jihatdan ham ahamiyatli bo‘lib, O‘rta
Osiyo xalqlarining o‘ziga xos urf-odatlari, an’analari, diniy e’tiqodlari, va yashash
tarzini o‘rganish imkonini beradi. Bu asar, ayniqsa, O‘rta Osiyo xalqlari orasidagi
madaniy o‘zaro ta’sirlarni o‘rganayotgan tarixchilar, madaniyatshunoslar va
5

antropologlar uchun muhimdir. Nazarovning qayd etgan tafsilotlari, bugungi kunda
ushbu mintaqadagi madaniyatlarni saqlab qolish, rivojlantirish va
ommalashtirishda muhim bir asos bo‘lib xizmat qiladi.
Nazarovning asari, o‘z vaqtida O‘rta Osiyo mintaqasidagi siyosiy
tuzilmalarning o‘zgarishi va xalqlar o‘rtasidagi aloqalarni tahlil qilishga qaratilgan.
U mintaqaning siyosiy tarixini o‘rganish, uning mamlakatlari va xalqlari
o‘rtasidagi munosabatlarni chuqurroq tushunishga imkon yaratadi. Bu ma’lumotlar
bugungi kunning siyosatshunoslari uchun O‘rta Osiyo mintaqasidagi zamonaviy
siyosiy jarayonlarni aniqlashda, strategik rejalashtirishda va diplomatik aloqalar
o‘rnatishda amaliy ahamiyatga ega.
Nazarovning asari O‘rta Osiyo hududining geosiyosiy ahamiyatini
ta’kidlaydi va shu sababli, mintaqadagi xalqaro munosabatlar va diplomatiya
sohasidagi mutaxassislar uchun qimmatli manba hisoblanadi. Ushbu asar, ayniqsa,
Sharq va G‘arb o‘rtasidagi aloqalar, mintaqaviy savdo yo‘llari va madaniy
ta’sirlarning rivojlanishi haqida chuqur tushuncha beradi. Nazarovning asari, O‘rta
Osiyo davlatlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar va ularning dunyo siyosatidagi o‘rni
haqida kengroq tahlil olib borishga yordam beradi.
Nazarov asari, O‘rta Osiyo mintaqasining iqtisodiy va ijtimoiy tuzilmalari
haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. U o‘sha davrdagi ijtimoiy qatlamlar, savdo
aloqalari, qishloq xo‘jaligi va hunarmandchilik kabi sohalarda rivojlanishni
tasvirlaydi. Bu ma’lumotlar bugungi kunda iqtisodiy rivojlanish strategiyalarini
ishlab chiqayotgan mutaxassislar uchun foydalidir. Nazarovning ta’riflari,
mintaqada iqtisodiy o‘zgarishlarni va ijtimoiy tizimlarning evolyutsiyasini
tushunishga yordam beradi.
O‘z vaqtida Nazarov O‘rta Osiyo xalqlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni,
madaniy va iqtisodiy aloqalarni tahlil qilgan. Bu bugungi kunda O‘rta Osiyo
mamlakatlari o‘rtasida hamkorlikni rivojlantirish, umumiy tarixiy merosni qadrlash
va mintaqaviy integratsiyani mustahkamlash uchun zarur bo‘lgan tarixiy asoslarni
taqdim etadi. Nazarovning asari bu xalqlar o‘rtasidagi tinchlikni, barqarorlikni va
madaniy birlashishni rag‘batlantirishda amaliy ahamiyatga ega.
6

Filipp Nazarovning «Osiyo o‘rta qismining ayrim yerlari va xalqlari
haqidagi qaydlar» asari nafaqat ilmiy tadqiqotlar uchun, balki amaliy sohalarda
ham katta ahamiyatga ega. U O‘rta Osiyo mintaqasining tarixiy, madaniy, iqtisodiy
va siyosiy xususiyatlarini o‘rganish orqali zamonaviy tadqiqotchilarga,
siyosatchilarga, diplomatlarga va boshqa mutaxassislarga qimmatli ma’lumotlar
taqdim etadi. Asar, shuningdek, mintaqaviy hamkorlikni rivojlantirish, xalqlar
o‘rtasidagi aloqalarni kuchaytirish va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni tushunish
uchun zarur bo‘lgan bilimlar manbai sifatida xizmat qiladi.
Kurs ishining tarkibi. Kirish, ikki bob, to rt qism, xulosa va foydalanilganʻ
adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
7

I. BOB. FILIPP NAZAROVNING HAYOTI VA FAOLIYATI HAQIDA
QISQACHA MA’LUMOT, ASARINING UMUMIY MAZMUNI VA
AHAMIYATI
I.1. XIX asrning oxiri va XX asr boshidagi ilmiy va madaniy muhitda
asarning o‘rni
Filipp Mixaylovich Nazarov rus diplomati, alohida Sibir korpusining
tarjimoni, yozuvchi.Nazarov XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida yashagan,
tashqi ishlar vazirligida xizmat qilgan va 1812 yilda alohida Sibir korpusining
Sharq tillari tarjimoni lavozimini egallagan. Bu yil, rus askari Sankt-Peterburgdan
vataniga qaytib kelgan Qo‘qon elchilaridan birini o‘ldirgani sababli, o‘z
karvonining Sibir Petropavl qal’asiga kelishini kutib, Qo‘qon xonligiga elchixona
yuborish zarurligi haqida fikr paydo bo‘ldi, bu esa elchining o‘limining asl
sababini tushuntirib beradi.turli xil ma’nolarga ega bo‘lgan Qo‘qon egaligidan
nafratlanish».Bo elchixona boshlig‘iga Nazarov yuborildi, u 1813 yil 16 mayda
omon qolgan elchilar va kosaklar otryadi hamrohligida Oliy diplom va sovg‘alar
bilan Qo‘qon shahriga jo‘nab ketdi. Shu bilan bir vaqtda Qo‘qon shahriga 100 ta
tuyadan iborat karvon jo‘natildi. Omskdan Petropavl cho‘li orqali jo‘nab, Nazarov
qirg‘iz yerlari bo‘ylab sayohat qilib, qirg‘izlar hayotini, ularning ijtimoiy va
siyosiy tuzumini, so‘ngra Turkiston orqali diqqat bilan kuzatib bordi va oktyabr
oyining birinchi kunlarida Qo‘qon shahriga keldi.Topshiriq bajarilgandan va
sovg‘alar almashilgandan so‘ng, Nazarovga Qo‘qon xo‘jayini nomidan uni kuzatib
borgan otryad uch kundan keyin Rossiyaga qaytib kelishi va u Rossiyada vafot
etgan elchilarning o‘limining asl sababini aniqlash uchun bahorgacha Qo‘qon
shahrida hibsga olinishi haqida xabar berildi. 1
Qo‘qon Nazarovni bir yilga yaqin ushlab turishdi va faqat 1814 yil 15
oktyabrda u Qo‘qon deputatlari va karvon, besh kosak va asirlikdan ozod qilingan
uchta rus hamrohligida Petropavl qal’asiga qaytishga muvaffaq bo‘ldi.1821 yilda
Nazarovning» yozuvlari «Peterburgda graf P. P. Rumyantsev mablag‘lari
evaziga»O‘rta Osiyoning ba’zi xalqlari va yerlari to‘g‘risidagi yozuvlar» nomi
1
https://ru.wikisource.org/wiki/Записки_о_некоторых_народах_и_землях_средней_части_Азии_(Назаров)
8

bilan chop etilgan.Filipp Nazarov Qo‘qonga sibirlik rus savdogarlari karvoniga
qo‘shilib, 1813 yil 16 may kuni jo‘nab ketdi. Karvon Qozog‘iston cho‘llari va
Janubiy Qozog‘istondagi Suzoq va Chimkat orqali Toshkentga, undan 1813 yil
oktyabr oyi boshlarida Qo‘qonga kirib bordi. U Qo‘qonda bir yil atrofida turdi va
1814 yilning avgust oyida, Qo‘qon xoni Umarxon (1810-1822 yy.)ning elchisi
bilan birga Petropavlovsk shahriga qaytib ketdi.
Filipp Nazarov bir yil mobaynida xonlik poytaxti Qo‘qondan tashqari,
Marg‘ilon, Andijon, Namangan, Yangiqurg‘on va Xo‘jand shaharlarida bo‘ldi va
bu shaharlar, ularning xalqi hamda mashg‘uloti haqida qimmatli ma’lumotlar
to‘pladi.
Bulardan ayrimlarini namuna sifatida keltiramiz:
«Qo‘qon katta va aholisi ko‘p shahar. Unda 400 ga yaqin masjid bor.
Tekislikda joylashgan, xon saroyidan boshqa mustahkam biron imorati yo‘q.
Tevarak atrofi obod qishloqlar, buloqlarga mo‘l jilg‘a va ekinzorlar bilan o‘ralgan.
Zamini tuzli, ko‘chalari tor. Yerga ko‘proq paxta ekiladi.Uylari guvala va loydan
qurilgan. Shahar o‘rtasida toshdan bunyod etilgan uchta bozor bor. Bozorlarda
savdo haftasiga ikki marta bo‘ladi. Xon saroyi oldida arg‘umoqlari uchun pishiq
g‘ishtdan qurilgan katta otxona joylashgan.
Qo‘qon va unga qarashli yerlarda paxta yetishtiradilar, ipak qurti boqiladi.
Yetishtirilgan paxta va ipakdan mato to‘qiydilar va uni buxoroliklarga rossiyadan
keltirilgan mollar evaziga, masalan, temirga, susar terisi, to‘tiyo, bo‘yoq, qozon,
temir va po‘latdan yasalgan uy-ro‘zg‘or buyumlari va boshqalarga almashadilar». 2
Marg‘ilon. Shaharning aylanasi taxminan 300 verst. Yermozordan boshqa
hech qanday harbiy istehkomi yo‘q. Unda 20 000 askar turadi. (Marg‘ilondagi)
uylar ham loydan qurilgan, ko‘chalari tor, uylarining derazasi yo‘q...Bozorlari
qator rastalardan iborat, haftada belgilangan ikki kun aoli kelib ertadan kechgacha
savdo-sotiq qiladi. Shaharda har turli korxonalar ko‘p. Ularda Eronda ishlab
chiqarilgan parchalar, baxmal, sharq gazmollari ishlab chiqariladi va Buxoro va
Koshg‘arga olib borib sotiladi. Koshg‘ardan esa choy, chinni idishlar, kumush,
2
https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_v19_rc_2112007/?ysclid=m6guqqcx7c822345623
9

xitoy atlasi, bo‘yoq va boshqa zarur xitoy mollari olib keladilar...Shaharliklar to‘q
va osuda turmush kechiradilar...
Bizlarni Marg‘ilondan bir kuzatuvchi bilan kechik shahar Andijonga
jo‘natdilar...Andijon Koshg‘ar bilan chegaradosh. Tevarak-atrofi obod qishloqlar,
mevazor bog‘lar bilan o‘ralgan. Aholisi ipak qurti boqish, paxtadan ip-gazlama
ishlab chiqarish va dehqonchilik bilan shug‘ullanadi. Yaqin atrofda ko‘chib yurgan
qirg‘izlar bilan savdo-sotiq olib boradilar. Andijonda hokimning uyidan boshqa
biron mustahkam qo‘rg‘on yo‘q. U yerda 10 000 askar turadi.Namangan.
Andijonda ikki kun turib, u yerdan Namanganga bordik. O‘’lda Qo‘qon hokimiga
qarashli va ariqlar bilan o‘ralgan (ikki betida) qamish o‘sib turgan jilg‘alarni
ko‘rdik. Jilg‘alarda ov o‘ilish uchun bu yerga hokimning o‘zi, mulozimlari bilan
kelib turadi. Namanganning ham hokimning mahkamasidan boshqa, mustahkam
imorati yo‘q. Shaharda 1 500 ga yaqin kishi istiqomat qiladi...Qog‘oz ishlab
chiqaradigan korxonalari bor, tut daraxti kup o‘sadi. Tut mevalarini Qo‘qonning
barcha shaharlariga olib borib sotadilar. Shuningdek, (tevark-atrofdagi) qirg‘izlar
bilan ham savdo-sotiq olib boradilar. O‘’lda bir-birlariga tutash juda ko‘p
qishloqlarga duch keldik. Yangiqo‘rg‘onning ham, ichiga 200 askar sig‘adigan
shahar boshlig‘ining hovlisidan boshqa, biron mudofaa inshootini uchratmadik. 3
Yangiqo‘rg‘onda bir necha kun tunab, shahardan 10 verst narida oqib turgan
Sirdaryodan o‘tdik va taxminan 12 verst yo‘l bosib Qoraqalpoq degan joyga borib
tushdik. Xalqi gilam va jundan mato to‘qir ekan.
1814 yili Qo‘qonga qaytdik...
Qo‘qon va unga qarashli boshqa shaharlarda ukumat savdogarlar o‘lchov va
tarozidan urib qolmasdiklari ustidan qattiq nazorat o‘rnatgan. Qo‘qonda
bo‘lganimda bir odamni matoni gazga solishda urib qolgani uchun yalang‘och
qilib, qamchilab shahar aylantirganini ko‘rdim. Qamchi zarbidan u tez-tez «men
gazdan urib qoldim», deb qichqirib bordi. Qo‘qonliklar sud ishini hech qanday
yozuvsiz olib boradilar. Ikki kishi guvohlik bersa va jinoyatchi qasam ichsa bas.
O‘g‘rilik qilgani uchun qo‘lini kesadilar...»
3
https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_v19_rc_2112007/?ysclid=m6guqqcx7c822345623
10

Filipp Nazarov va uning hamrohlari Qo‘qon xonligiga qarashli Xo‘jand
shahrini ham borib ko‘rganlar. Masalan, Xo‘jand haqida uning esdaliklarida
quyidagilarni o‘qiymiz: «Xo‘jand hajm jihatdan Qo‘qondan kichik emas. U
Buxoro tarafdan ba’zi yerlari nurab qolgan devor bilan, boshqa tarafdan Sirdaryo
bilan himoyalangan.
Shahardan ariq va kanallar o‘tkazilgan. Qo‘qondagiga o‘xshash korxonalari
va xodiq chiqaradigan yerlari ko‘p...»
Filipp Nazarovning esdaliklari ikki marta 1821 va 1968 yillari nashr etilgan.
Rossiya harbiylari O‘rta Osiyo xonliklarini g‘arb tarafdan, Astraxan, Kaspiy va
Orol dengizi orqali ham taftish qildilar. N.N.Muravyov (1819-1926 yy.),
G.I.Danilevskiy (1842-1843 yy.) va A.N.Butakov (1848-1849 yy.) ekspeditsiyalari
shunday maqsadlarga xizmat qilgan.
O rta Osiyoning tabiati, xo jaligi, shaharlari, xalqlariga oid dastlabkiʻ ʻ
geografik ma lumotlar Gerodot (miloddan avvalgi 5-asr), KvIn-t Kursiy Ruf,
ʼ
Strabon (miloddan avvalgi 2-asr) kabi Yunoniston, shuningdek, Xitoy olimlarining
asarlarida uchraydi. Bu ma lumotlar birmuncha cheklangan, ba zan chala va
ʼ ʼ
xatoliklari bo lsa ham, keyingi, ya ni o rta asrlardagi geografik bilimlarga zamin
ʻ ʼ ʻ
bo lib xizmat qildi. O rta Osiyo haqidagi geografik bilimlar 9—12-asrlarda keng
ʻ ʻ
rivojlandi. Bunda Muhammad Xorazmiy, Ahmad Farg oniy, Ahmad asSaraxsiy (9-
ʻ
asr), Jayhoniy, Abu Zayd Balxiy (10-asr), Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Nosir
Xisrav, Mahmud Koshg ariy (11-asr), AlXarakiy, Abulqosim Zamaxshariy,
ʻ
Sa moniy va boshqalar mahalliy olimlarning xizmatlari katta bo ldi. „Hudud
ʼ ʻ
ulolam“ (10-asr) mashhur asari ham shu davrda yozildi. O rta Osiyo tabiiy
ʻ
geografiyasiga oid ma lumotlar 9—12-asrlarda yashagan sayyoh olimlar Ibn
ʼ
Xurdodbeh, Ibn alFaqih, Ibn Rusta, alMuqaddasiy, alMas udiy, Ibn Fadlon,
ʼ
Istaxriy, Ibn Havqal kabilarning asarlarida ham uchraydi. O rta Osiyo ga oid
ʻ
geografik bilimlar 13—17-asrlarda ham, o lkadagi ijtimoiy-siyosiy holatlarga
ʻ
bog liq holda, goh sust, goh jadal sur atlar bilan rivojlanib bordi. Bunda mahalliy
ʻ ʼ
tabiatshunos olimlar, sayyoxdarning asarlari, sayohatnomalari ahamiyatli bo ldi.
ʻ
Muhammad Avfiy (13-asr), Faxriddin Banokatiy (14-asr), Hofizi Abru (14—15-
11

asrlar), Mirzo Ulug bek, G iyosiddin Naqqosh, Abdurazzoq Samarqandiy (15asr),ʻ ʻ
Zahiriddin Muhammad Bobur (16asr), Muhammad Haydar Mirzo (16-asr),
Mahmud ibn Vali (17-asr) asarlari shular jumlasidandir. Bu davrlarga oid manbalar
ichida chet ellik sayyohlar Plano Karpini (13-asr), Marko Polo (13 — 14 a.lar), Ibn
Battuta ( 14-asr ), alUmariy (14-asr), Klavixo (15-asr)larning sayohatnomalari ham
bor.
Ushbu asarlarning ayrimlari tarixiymemuar yo nalishida bo lsa ham,
ʻ ʻ
geografik g oya va umumlashmalarga boy, xaritagrafik ma lumotlari esa ko lamli
ʻ ʼ ʻ
va mazmunli bo lgan.
ʻ 4
O rta Osiyo tabiatini o rganish tarixidagi muhim bosqichlardan biri 18—19-
ʻ ʻ
asrlarga to g ri keladi. Bu davrda rus sayyohlari, diplomatlari va tabiatshunos
ʻ ʻ
olimlari tomonidan O rta Osiyoga bo lgan qiziqish jadallashdi. Ko plab
ʻ ʻ ʻ
ekspeditsiyalar uyushtirildi (masalan, Saymonov, G.I. Karelin, A.I. Butakov
ekspeditsiyalari). Filipp Yefremov, Burnashev, Filipp Nazarov sayohatlari
natijasida ham o lka haqida birmuncha geografik ma lumotlar to plandi.^ 19-
ʻ ʼ ʻ
asrning 50-yillaridan boshlab esa O rta Osiyo geografik jihatdan jadal sur atda
ʻ ʼ
o rganila boshladi. P.P. SemyonovTyanshanskiy, N.A. Seversov, A.P. Fedchenko,
ʻ
N.A. Zarudniy, I.V.Mushketov, V.N.Oshanin, V.A.Obruchev kabi tabiatshunos
olimlar tomonidan o lka tabiati haqida ko p ma lumotlar yig ildi, tabiiy
ʻ ʻ ʼ ʻ
geografiyaga oid muhim qonuniyatlar aniqlandi. 20-asrning 1-yarmida O rta Osiyo
ʻ
tabiatini, tabiiy resurslarini tadqiq qilish sur ati yanada ortdi, o rganish ko lami
ʼ ʻ ʻ
kengaydi. O lkaning tabiati bir butun holida ham, alohida komponentlari bo yicha
ʻ ʻ
ham chuqur o rganila boshladi. Bu borada N.L.Korjenevskiy, D.V.Nalivkin,
ʻ
S.S.Shults, R.I.Abolin, Yu.A. Skvorsov, Ye.P.Korovin, D.N.Kashkarov,
V.M.Chetirkin, I.A.Raykova, Q.Z.Zokirov va boshqalar bir qancha ilmiy va amaliy
ahamiyatga ega bo lgan asarlar yaratdilar.
ʻ 5
4
https://dl.booksee.org/genesis/296000/043efddc267b7a5a5151bf5009d7c184/_as/
[Nazarov_F.]_Zapiski_o_nekotorueh_narodah_i_zemlya(BookSee.org).pdf
5
Madraimov.A, Fuzylova.G “Manbashunoslik” Toshkent 2008. 105-bet.
12

I.2. Osiyo o‘rta qismining o‘sha davrdagi siyosiy holati va ularning boshqa
hududlar bilan aloqalari
XVIII-asir oxiri XIX-asir boshlarida O rta Osiyoning eng yirik davlatiʻ
bo lgan Qo qon xonligi haqida ko plab shaxslar tomonidan qimmatli ma lumotlar
ʻ ʻ ʻ ʼ
yozib qoldirilgan. Bular orasida tarixchilar bilan bir qatorda Qo qonga tashrif
ʻ
buyurgan elchi va sayyohlarning esdaliklari ham muhim manba hisoblanadi.
Shunday elchilardan biri 1813-yilida Qo qon xonligiga tashrif buyurgan
ʻ
Filip Nazarov edi. U tashrifi davomida to plagan ma lumotlari asosida yozgan
ʻ ʼ
“Esdaliklar” xonlik tarixi, undagi mavjud bekliklar va shaharlar tarixini
o rganishda qimmatli manbadir.
ʻ
Asil kasbi tarjimon bo lgan F.Nazarov haqidagi ma lumotlar juda kamdir.
ʻ ʼ
“1789-yili Omsk shahrida Osiyo bilm yurtini tugatib, 1804-yili Tobolsk
guberniyasidagi Charlakovsk chegara postiga tarjimon bo lib ishga kiradi.
ʻ
Keyinchalik yana bir qancha joylarda o z xizmat faoliyatini olib borgan. Qo qon
ʻ ʻ
xonligiga kelishidan oldin “Alohida Sibir polkida” ham tarjimon bo lib xizmat
ʻ
qilgan. 1813-yili G arbiy Sibir general-gubernatori Glezmanning maxsus
ʻ
topshirig i bilan Qo qonga jo natiladi. Bunga asosiy sabab poytaxt Peterburgdan
ʻ ʻ ʻ
yurtiga qaytish chog ida yo lda Petropavlovskda (Shimoliy Qozog iston)
ʻ ʻ ʻ
o ldirilgan Qo qon xonining elchisi bilan bog liq janjalni tinchitish uchun
ʻ ʻ ʻ
Qo qonga yuboriladi.
ʻ Shu bilan birga uning xotira yozuvlaridan ma lum ʼ
bo lishicha, unga Qo qonga Sibir orqali olib boriladigan yo llar, yo l ustidagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
shahar va qishloqlar, xonlikning iqtisodiy va siyosiy ahvoli , uning mudofaa
salohiyatini kuzatish ham yuklatilgan. Filipp Nazarov Qo qonga sibirlik rus
ʻ
savdogarlari karvoniga qo shilib, 1813-yil 16-may kuni jo nab ketdi. Karvon
ʻ ʻ
Qozog iston cho llari va Janubiy Qozog istondagi Suzoq va Chimkat orqali
ʻ ʻ ʻ
Toshkentga, undan 1813-yil oktyabr oyi boshlarida Qo qonga kirib bordi”
ʻ 6
.
Filipp Nazarov bir yil mobaynida xonlik poytaxti Qo qondan tashqari,
ʻ
Marg ilon, Andijon,
ʻ Namangan , Yangiqo rg on va Xo jand shaharlarida bo ldi va ʻ ʻ ʻ ʻ
bu shaharlar, ularning xalqi hamda mashg uloti haqida qimmatli ma lumotlar
ʻ ʼ
6
Madraimov.A, Fuzylova.G “Manbashunoslik” Toshkent 2008. 105- bet .
13

$to pladi. F.Nazarov bu ma lumotlarni to plash chog ida ko proq o z ko zi bilanʻ ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ko rganlarga va mahalliy aholidan eshitganlariga tayangan. Bundan tashqari elchi ʻ o zi tashrif buyurgan hududning tarixiga ham e tiborini qaratgan va bir qancha ʻ ʼ tarixiy kitoblarni o rganib chiqqan . F. Nazarovning boshqa sayohatchilardan ʻ ustunligi u “Osiyo” maktabida tahsil olganligi sababli turk tilini yaxshi bilishida edi. U bu haqida shunday yozgan edi: “ mahalliy tilni o zinikiday bilish menga ʻ sayohatchilar kamdan-kam topadigan vositalarni berdi.” 7 Boshqalarga qaraganda F.Nazarov tavsifi ancha mufassalroq bo lib, unda iqtisodiyotga oid ko plab ʻ ʻ kuzatishlar va siyosiy voqealar haqida ma lumotlar mavjud. ʼ Jumladan, u o z asarida xonlik yerlari haqida quydagilarni bayon qiladi: ʻ “Uning hududi taxminan 23 ming kvadrat metrni tashkil qiladi, g arbdan-sharqqa ʻ uzunligi taxminan 300 km, shimoldan-janubga esa 70 kmni tashkil qiladi. Sirdaryoning yirik irmoqlari suvlaridan sug orish uchun deyarli foydalanilmagan, ʻ suv faqat kichik daryo va soylardan olingan, vodiy hududining 3\4 qismidan ko prog i sug orilmaydigan, dehqonchilik uchun yaroqsiz yerlarga to g ri kelgan.” ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ 8 F.Nazarov Toshkent shahriga ham yetarlicha to xtalib o tgan. Unda ʻ ʻ shaharning iqlimi, ko chalari, aholisi va uning dini haqida ma lumotlar bergan. “ ʻ ʼ Bu mulkdan o tayotganda hamma joyda o z mevalarining og irligidan egilib ʻ ʻ ʻ turadigan anor, shaftoli, anjir bog larini va uzumzorlarni ko rasiz, bundan tashqari ʻ ʻ doim uchrab turadigan buloqlar, daryolar, soyalagan baland teraklar va sun iy suv ʼ quvurlari sayohatchilarni chorlagandek bo ladi.” ʻ 9 Bundan ko rinib turibtiki ʻ Toshkent rus elchisida katta ta surot qoldirgan, yani uning tabiati, to lib oqadigan ʼ ʻ daryolari va yetishtirilgan mahsulotlariga yuqori baho bergan. Elchi shahar aholisini tasvirlar ekan, ularni o yin kulguga boy, musiqaga mehirli ekanligini ʻ bayon qiladi. Bunday ma lumot qoldirishining asosiy sababi ko pincha raqisga ʼ ʻ tushayotga va o yin kulgu qilayotgan aholini o z ko zi bilan ko rganligida edi. ʻ ʻ ʻ ʻ Shuningdek bu yerdagi aholi islom diniga e tiqod qilishini ham qayd etgan. Bu ʼ yerda yevropadan farqli ravishda ayollarni ko rish taqiqilanganini aytib o tadi. U ʻ ʻ 7 Назаров Ф.” Записки о некоторых народах и землях Средней части Азии”. стр. 17 8 Назаров Ф.” Записки о некоторых народах и землях Средней части Азии”. стр.58 9 Назаров Ф.” Записки о некоторых народах и землях Средней части Азии”. 14$