Finikiyaliklar va Finikiya tarixi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	1.4MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

74 Sotish

Finikiyaliklar va Finikiya tarixi

Sotib olish

O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI
JAHON TARIXI KAFEDRASI
5120300 – Tarix (Jahon mamlakatlari bo‘yicha) ta’lim yo‘nalishi
20. 8 5 -guruh talabasi Raxmatjonov Xasanboyning
JAHON TARIXI
fanidan
«O’rta asrlarda xristian dini va unga qarshi harakat »
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar: O. Raxmonova
Farg‘ona shahri – 2022 – 2023 - o quv yiliʻ

Kurs ishi mavzusi Farg ona davlat universiteti Jahon tarixi kafedrasining 2022-yil 31-oktabrdagiʻ
3-son yig ilishida muhokama qilinib, tasdiqlangan.
ʻ
KURS ISHIGA ILMIY RAHBAR
XULOSASI
Ishda mavzu mohiyatining yor i tilganlik darajasi: ___________________________
_____________________________________________________________________________
_______________________________________________________
Kurs ishini rasmiylashtirish qoidalariga javob berish darajasi: ___ ______________
_____________________________________________________________________________
_______________________________________________________
Umumiy xulosa: ____________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_______________________________________________________
Ilmiy rahbar: ___________ _____________________
KURS ISHI HIMOYASI NING
NATIJASI
Baho Mezon Erishilgan
natija
( Baho )
5 baho Rasmiylashtirilganlik darajasi uchun
5 baho Himoya vaqtidagi ma’ruza uchun
5 baho Berilgan savollarga qaytarilgan javoblar uchun
Umumiy baho
5 baho
Komissiya a’zosi : ________________ _____________
Jahon tarixi kafedrasi mudiri,
k omissiya raisi : ________________ O.V.Mahmudov
2

Kirish……………………………….…………………………………………3
I.BOB. XRISTIAN CHERKOVINING O’RTA ASRLAR JAMYATNING
HAYOTDAGI O’RNI.
1.1. Xristian cherkovining bo’linishi tarixi va sabablari …………………….4-6
1.2. O’rta asrlar cherkov ierarxiyasi…………………………………………7-13
II.BOB. YEVROPADA FEODAL MUNOSABATLAR RIVOJLANISHI
CHERKOVNING UNGA TA’SIRI.
2.1. Cherkovning feodal-davlatchilikdagi o’rnini ortishi…………………..14-22
2.2. G’arbiy va Sharqiy cherkovlarning o’zaro qarama-qarshiligi………….23-28
Xulosa ............................................................................................................29
Foydanilgan adabiyotlar ro’yxati ................................................................30
3

Kirish
Mavzuning dolzarbligi : Xristianlik dini buddizm va islom dinlari qatorida
jahonda eng keng tarqalgan dinlardan biri hisoblanadi. Ularning miqdori boshqa
dinlarga qaraganda eng ko’p bo’lib, bu ko’rsatkich dunyo aholisining deyarli
uchdan birini (taqriban 28 %) tashkil etadi. Xristianlik, asosan, Yevropa, Amerika,
Avstraliya qit’alarida hamda qisman Afrika va Osiyo qit’alarida tarqalgan.
Xristianlik milodning boshida Rim imperiyasining sharqiy qismida joylashgan
Falastin yerlarida vujudga keldi. Iso Masih (Iisus Xristos), Bibliyaning xabar
berishiga ko’ra, xristianlik ta’limotining asoschisi bo’lib, u Rim imperiyasi tashkil
topganining 747 yili Falastinning Nazaret qishlog’ida bokira qiz Maryamdan
Xudoning amri bilan dunyoga keldi. Yangi eraning boshlanishi ham Iso Masihning
dunyoga kelishi bilan bog’liq.
Milodning boshlarida yahudiylar hokimiyatning uch
tabaqasi bilan bog’liq og’ir tushkunlikni boshdan kechirar edilar. Bir tomondan Rim
imperatori va uning joylardagi noiblari, ikkinchi tomondan Falastin podshohi Irod
Antipa, uchinchi tomondan esa ruhoniylar xalqni turli soliqlar va majburiyatlar
bilan ko’mib tashlagan edilar. Xuddi shu davrda yahudiylar o’rtasida kutilayotgan
xaloskorning kelishi yaqinlashib qolganligi haqida xabar tarqatuvchilar paydo
bo’ldi. Ular xalqni kutilayotgan xaloskor kelishiga tayyorlash uchun chiqqan edilar.
Shunda Iso Masih yahudiylikni isloh qilish va uni turli xurofotlardan tozalash
g’oyasi bilan chiqib, xristian diniga asos soldi. Yahudiylar uni va uning izdoshlarini
Falastindan quvg’in qildilar. Isoning 33 yoshida fitnachilikda ayblab, qatl etishga
hukm qildilar. Isoning tarixiy xususida diniy va diniy bo’lmagan manbalar orasida
ixtilof mavjud: xristian manbalarida Isoning o’zi xudo bo’la turib, insoniyatning
gunohlarini o’ziga olish uchun odam qiyofasida tug’ilgani, uning hayot tarzi,
insonlar bilan muloqoti haqidagi ma’lumotlar qayd etilsa-da, diniy bo’lmagan
manbalarda Iso nomi uchramaganligini nazarda tutib, u tarixiy emas, balki
afsonaviy shaxs deb hisoblovchilar ham bor. Kurs ishining maqsad va
vazifalari: Kurs ishini mukammal o’rganish va uning tarixiy ahamiyatini tushunib
yetish bugungi kunda bo’layotgan voqa xodisalarni to’g’ri anglash Xristian dini
4

afsona emas xaqiqatligini anglab yetish Kurs ishining ob`ekti va
predmeti, metodlari. Ushbu kurs ishini tayyorlashda muammoni har tomonlama
ko'rib chiqish tamoyiliga rioya qilish, mantiqiy, tarixiy, qiyosiy va xronologik
usullardan foydalanishni oldimizga maqsad qilib olganmiz.
Kurs ishining nazariy-uslubiy
asoslari. Xristianlik dini o’rta asrlarda xalqning ijtimoiy – iqtisodiy hayotidagi
tutgan o’rni ahamiyati va tarixi to`g`risidagi tarixiy adabiyotlar o`rganiladi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi.
Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan
iborat.
5

I.BOB. Xristian cherkovimning o’rta asrlar jamiyati hayotidagi o’rni
1.1. Xristian cherkovining bo’linishi tarixi va sabablari
Iso nomiga qo’shiluvchi “Masih” so’zi qadimiy yahudiy tili
– ivrit dagi meshiax so’zidan olingan bo’lib, «silangan» yoki «siylangan»
ma’nolarini beradi. Yunon tilida bu so’z «xristos» shakliga ega. Bu dinning
«xristianlik» yoki «masihiylik» deb atalishi ham shu so’zlar bilan bog’liq. Bundan
tashqari xristianlikni Iso Masihning tug’ilgan qishlog’i – «Nazaret» bilan
bog’lab, nazroniya deb ham ataganlar. Keyinchalik bu nom nasroniya shaklini
olgan. Iso Masih o’z ta’limotini o’zining 12 o’quvchisi apostollar – havoriylarga
o’rgatdi. Ular esa Isoning vafotidan keyin ustozlarining ta’limotlarini har birlari
alohida-alohida tarzda kitob shakliga keltirdilar 1
. Bu kitoblar Bibliyaning «Yangi
Ahd» qismini tashkil etadi. Xristianlik ta’limoti.
Manbalarning xabar berishicha,
xristianlik yahudiy muhitida yuzaga kelgan. Shu bois yahudiylikning xristianlikning
shakllanishida yaxudiylikning ta’siri salmoqli bo’lgani, shubhasiz. Xristianlikning
asosiy g’oyasi – Isoning odamzodning xaloskori «messiya» ekanligi yahudiylikda
mavjud bo’lib, oxiratga yaqin kelishi kutilayotgan xaloskor haqidagi ta’limotdan
kelib chiqqandir. Keyinchalik bu ta’limot Xudoning mujassamlanishi yoki Isoning
ikki xil – odam va xudo mohiyati haqida «gunohni yuvish», ya’ni Isoning o’zini
ixtiyoriy tarzda qurbon qilishi haqidagi ta’limot bilan mustahkamlanadi 2
. Xristianlik
Ota-Xudo, o’g’il-Xudo va Muqaddas Ruh – Uch yuzlik Xudo (Trinity) to’g’risidagi
ta’limotni, jannat va do’zax, oxirat, Isoning qaytishi haqidagi va boshqa aqidalarni
o’z ichiga oladi. Xristian jamoasining shakllanishi, aqidalarining tartibga solinishi,
cherkov munosabatlarining ishlab chiqilishi, diniy tabaqalar tuzumining vujudga
kelishi milodning IV asr boshlarida, ya ь ni 324 yili xristianlik Rim imperiyasida
davlat dini deb e’lon qilinganidan so’ng amalga oshirildi. 3
1
Всемирная история.//Султанов Ф.В.М.,1965. - C . 69.
2
Родригес А.М .,Пономарев М.В. Новейшая история стран Европа и Америки в ХХ в. M ., 2001. - C .211.
3
6

325 -yili tarixda birinchi marta Rim imperatori Litsiniya imperiya hududidagi
xristian jamoalarini o’zaro kelishtir ish va tartibga solish maqsadida Nikeya shahrida
I Butun Olam Xristian Soborini (o’tkazilgan 21 sobordan birinchisi) chaqirdi. Bu
soborda «e’tiqod timsoli»ning (Credo) dastlabki tahriri qabul qilingan, pasxa ni
bayram qilish vaqti belgilangan, ariychilik qoralangan (Ariy Aleksandriya shahridan
chiqqan ruhoniy; 318 yilda o’g’il-Xudo va Ota-Xudoning yagona mohiyati haqidagi
cherkov ta’limotiga qarshi chiqib, Isoning ilohiy xususiyatlari va shon shuhrati
jihatidan Ota-Xudodan keyin turadi, chunki ota-xudo azaliy va abadiy, Isoni u
yaratgan deb targ’ib qilgan). 20 ta kanon, jumladan, Aleksandriya, Rim, Antioxiya,
Quddus, mitropolitlarining imtiyozlari to’g’risidagi qoidani ishlab chiqqan.
381 yili Konstantinopolda II Butun Olam Xristian Sobori bo’lib o’tdi.
Bu soborda Nikeyada qabul qilingan «e’tiqod timsoli»ga aniqlik kiritish, ariychilar,
yevnomiychilar, fotinianlar, savelianlar kabi adashgan firqalar bilan kurashish
masalalari ko’rilgan. II Jahon sobori troitsa (Trinity) haqidagi qoidani ishlab
chiqqan va «e’tiqod timsoli»ni qonunlashtirgan. Konstantinopol ь patriarxi Rim
patriarxi kabi barcha boshqa yepiskoplarga nisbatan imtiyozlarga ega degan qoidani
kiritgan. Bu soborda qabul qilingan «e’tiqod timsoli» 12 qismda ifodalandi:
1. olamni yaratgan Xudo haqida;
2. nasroniylikda Xudoning o ’ g ’ li hisoblangan Iisus xristosga imon keltirish
haqida ;
3. ilohiy mujassamlashuv haqida so ’ z yuritilib , unga ko ’ ra , Iso Xudo bo ’ la turib ,
bokira Bibi Maryamdan tug ’ ilgan va inson qiyofasiga kirganligi haqida ;
4. Isoning azob-uqubatlari va o’limi haqida so’z ketadi. Bu gunohlarning
kechirilishi haqidagi aqidadir. Bunda Isoning tortgan azoblari va o’limi
tufayli Xudo tomonidan insoniyatning barcha gunohlari kechiriladi deb
e’tiqod qilinishi haqida;
5. Isoning xochga mixlanganidan so’ng uch kun o’tib qayta tirilganligi haqida;
6. Isoning me’roji haqida;
7. Isoning nuzuli (ikkinchi marotaba yerga qaytishi) haqida;
8. Muqaddas Ruhga imon keltirmoq borasida;
7

9. cherkovga munosabat haqida;
10. cho’qintirishning gunohlardan forig’ qilishi haqida;
11. o’lganlarning ommaviy tirilishi haqida;
12. abadiy hayot haqida so’z yuritiladi.
13. xristianlikning bundan keyingi falsafiy va nazariy rivojida avliyo
Avgustinning ta’limoti katta ahamiyat kasb etdi.
Beshinchi asr bo’sag’asida u dinning bilimdan afzal ekanligini targ’ib qila
boshladi. Uning ta’limotiga ko’ra, borliq inson aqli bilishga ojizlik qiladigan
hodisadir, chunki uning ortida ulug’ va qudratli Yaratuvchining irodasi
yashiringan. Avgustinning taqdir haqidagi ta’limotida aytilishicha, Xudoga imon
keltirgan har bir kishi najot topganlar safidan o’rin egallashi mumkin, chunki imon
taqdir taqozosidir 1
.
1.2. O’rta asrlar cherkov ierarxiyasi
1
Дементев И.П., Патрушев А.И. Историческая наука в ХХ веке. М.,2002. -C. 74.
8

Xristianlikdagi oqimlar. Xristian cherkovining Katolik va Pravoslav
(ortodoks) cherkovlariga ajralib ketishi Rim papasi va Istambul patriarxining
xristian olamida yetakchilik uchun olib borgan raqobati oqibatida vujudga keldi.
Ajralish jarayoni Rim imperiyasining g’arbiy va sharqiy tafovutlari o’sib
chuqurlashib borayotgan asrlardayoq boshlangan edi. 867 yillar orasida Papa
Nikolay va Istambul patriarxi Fetiy orasida uzil-kesil ajralish ro’y berdi va bu
ajralish 1054 yili rasman tan olindi. XVI asr boshlarida katolitsizmdan bir necha
Yevropa cherkovlari ajralib chiqishi natijasida xristianlikda protestantlik harakati
vujudga keldi. Buning davrasida lyuteranlik, baptizm, anglikanlik va kal ь vinizm
cherkovlari shakllandi. Bular bir cherkovning asosiy marosimlari jihatidan o’zlariga
xos bo’lgan tomonlarga ega bo’lishi bilan bir qatorda, bir necha yo’nalishlar,
mazhablar va oqimlarga bo’lindi.
Pravoslav (Ortodoks) oqimi. Pravoslav oqimi
xristianlikning uch asosiy yo’nalishidan biri o’laroq, tarixan uning sharqiy
shohobchasi sifatida shakllandi. Bu oqim, asosan, Sharqiy Yevropa, Yaqin Sharq va
Bolqon mamlakatlarida tarqalgan. Pravoslav atamasi yunoncha ortodoksiya
so’zidan olingan bo’lib, ilk davr xristian yozuvchilari asarlarida uchraydi.
Pravoslaviyaning kitobiy asoslari Vizantiyada shakllandi, chunki bu yo’nalish u
yerdagi hukmron din edi. Muqaddas kitob bo’lmish Injil va muqaddas o’gitlar IV-
VIII asrlardagi yetti butxona soborlarining qarorlari, shuningdek, Afanasiy
Aleksandriyskiy, Vasiliy Velikiy, Grigoriy Bogoslov, Ioann Damaskin, Ioann
Zlatoust kabi yirik cherkov xodimlarining asarlari ushbu oqim ta’limotining asosi
deb tan olingan 1
.
Xristianlikning Sharqiy tarmog’i bo’lmish pravoslaviyaning rivojlanishi jarayonida
15 mustaqil (avtokefal) cherkov: Konstantinopol, Aleksandriya, Antioxiya, Quddus,
Gruzin, Serb, Rumin, Bolgar, Kipr, Ellada, Alban, Polyak, Chexiya, Slovakiya, Rus
va Amerika cherkovlari vujudga keldi. Bu cherkovlardan eng kattasi Rus pravoslav
cherkovi (RPCH, boshqa rasmiy nomi Moskva patriarxati) bo’lib, unga 19 ming
cherkov va 127 yeparxiya birlashgan. Bulardan 150 dan ortiq cherkov va 5
1
Актуальное проблемо новейшей истории.// Волоусов Т.Л. М.,1991. -C. 154.
9

yeparxiya chet elda faoliyat olib boradi. Pravoslav oqimida sirli rasm-rusumlar
muhim o’rin egallaydi. Cherkov ta’limotiga ko’ra, bunday paytlarda Xudo
tomonidan dindorlarga alohida savoblar nozil bo’ladi. Cho’qintirish sirli
hodisasi (tainstvo) . Bunda dindor o’z tanasini uch marta suvga botirishi, Xudo-
Otani, o’g’ilni va Muqaddas ruhni chaqirishi bilan ruhiy tug’ilishni kasb etadi.
Badanga miro surkash ham sirli bo’lib, bunda dindorga Muqaddas
ruhning ruhiy hayotga qaytaruvchi va chiniqtiruvchi ehsonlari ulashiladi.
Poklanishning sirliligi . Unda dindor non va vino ko’rinishida o’z badanida Iso
qonini abadiy hayotga tayyorlaydi. Nadomatning sirliligi shundaki, dindor o’z
gunohlarini din peshvosi oldida tan oladi, din peshvosi esa uning gunohlarini Iso
nomidan kechiradi. Ruhoniylikning sirliligi u yoki bu shaxsni ruhoniy darajasiga
ko’tarish uchun yepiskopning qo’lini o’sha shaxs badaniga tegizishi (yoki qo’yishi)
orqali amalga oshiriladi. Nikohning sirliligi . Bunda kelin-kuyov turmush qurish,
farzand ko’rish va uni tarbiyalashga oq fotiha oladilar. Badanni yeley bilan
ishqalash sirida Xudoning ruhiy va jismoniy zaifliklarni tuzatuvchi lutfu
marhamatidan umid qilinadi. Pravoslav cherkovi bayramlar va diniy marosimlarga
alohida ahamiyat beradi. Pasxadan so’ng pravoslav dinining o’n ikki kunlik o’n ikki
muhim bayrami boshlanadi.
1. Bibi Maryamning tug’ilishi ( Rojdestvo Boj ь ey materi );
2. Isoning xochini tiklash ( Vozdvijenie kresta Gospodnya );
3. Bibi Maryamning ibodatxonaga kirishi (Vvedenie vo xram Presvyatoy
Bogorodits ы );
4. Isoning tug’ilishi (Rojdestvo Xristovo);
5. Isoni cho’qintirish (Kreщenie Gospodnya)
6. Olqishlash (Sretenie);
7. Xushxabarning nozil bo’lishi (Blagoveщanie);
8. Isoning Quddusga kirishi (Vxod Gospodnya v Ierusalim) – pasxa postidan 6
haftadan keyingi yakshanba;
9. Isoning qayta tirilishi (Voskresenьe Xristovo) – Pasxa, bahorgi kecha va
kunduz tengligi va oy to’lishgan birinchi yakshanba;
10

10. Isoning osmonga ko’tarilishi (Voznesenie Iisusa) – Pasxadan 39 kun keyin;
11. Muqaddas Ruhning tushishi (Soshestvie svyatogo duxa–Troitsin Den ь );
12. Iso qiyofasining o’zgarishi (Preobrajenie) – 6 avgustda.
Cherkov yili eski hisobga muvofiq 1 sentyabrdan boshlanadi. 8 sentyabr kuni
«Рождество Бож ье й матери» bayrami o’tkaziladi. 12 sentyabr kuni
«Воздвижениэ креста Господня» bayrami nishonlanadi. Bu bayram imperator
Irakliy davrida Iso krestining forslar tutqunidan qaytarib olib kelinishiga
bag’ishlanadi. 21 noyabr ь kuni «Введениэ во храм Пресвятой Богородитс ы »
bayrami o’tkaziladi. Bu bayram uch yoshli Maryamning birinchi ruhoniy tomonidan
Qadimiy Ahd ibodatxonasiga olib kirilganligiga bag’ishlanadi. Ibodatxonaga kirish
bayramidan bir hafta oldin, ya ь ni 15 noyabrda Rojdestvo posti boshlanadi. Va
nihoyat, 20 dekabrda Rojdestvo bayrami kiradi va 31 yanvargacha davom etadi 1
.
Isoning cho’qintirilishi (Кре ще ниэ Господня) bayrami 6 yanvarda nishonlanadi.
Bu bayram Isoning Yah’yo tomonidan cho’qintirilishiga bag’ishlanadi.
Navbatdagi yana bir yirik
bayram Sretenie (olqishlash, kutib olish) bayramidir. Bu bayram Iso tug’ilgach,
avliyo Simeon tomonidan uni kutib olinishiga bag’ishlanadi. Buyuk bayramlar
ichida Pasxa birinchi o’rinda turadi 2
. Pasxa – Isoning o’lganidan so’ng qayta
tirilganini nishonlab o’tkaziladigan bayram. Pasxaning tarixi yahudiylikdagi peysax
bayrami bilan bog’liq bo’lib, u yahudiylarning Misrdan qochib chiqishi va
ozodlikka erishishining nishonlanishidir. Xristianlik yahudiylikdan to’la ajralib
chiqqach Pasxa yangicha tus olgan. Yuqorida sanab o’tilgan bayramlar oldidan
ularga tayyorgalik sifatida turli muddatli postlar o’tkaziladi. Postning mohiyati
inson ruhini tozalash va yangilash, diniy hayotning muhim voqealariga
tayyorgarlikdan iborat. Rus Pravoslavining ko’p kunlik postlari (ro’zalari) bo’lib,
ular to’rtta: Pasxa oldidan, Pyotr va Pavel kuni oldidan, Bogoroditsa uyqusidan
oldin va Iso tug’ilgan kundan oldin bo’ladigan postlar. Pasxa oldidan bo’ladigan
«Великий пост» 40 kunga cho’ziladi. Ushbu post davrida – eski hisob bo’yicha 25
1
Родригес А.М.Новейшая история зарубежнух стран ХХ век. М., 2001. - C . 164.
2
Всемирная история.//Султанов Ф.В.М.,1965. - C . 75.
11

martda «Благовешениэ» bayrami o’tkaziladi. Post boshlanishidan olti hafta o’tgach
yakshanba kuni xristianlikning o’n ikkinchi bayrami yoki 8-bayram «Xudoning
Quddusga kirishi» nishonlanadi Pravoslav oqimidagi diniy mansablar. Pravoslav
oqimidagi diniy mansablar. Pravoslav cherkovida ruhoniylar uch tabaqaga
bo’linadi: 1) diakon, 2) ruhoniy (svya щ ennik), 3) yepiskop. Diakon (grek.
“xizmatchi”) ruhoniylikning eng quyi tabaqasi hisoblanadi. U mustaqil hech qanday
ibodatni boshqara olmaydi, balki faqatgina ruhoniy yoki yepiskopga ibodat
marosimini o’tkazishda yordam bera oladi, xolos. Uni ruhoniylik sirliligiga
(tainstvo) yepiskop qabul qiladi.
Katta diakonlar protodiakon, rohib diakonlar ierodiakon, katta
ierodiakonlar arxidiakon deb ataladi. Ruhoniy (svya щ ennik) yoki ierey pravoslav
ruhoniyligining ikkinchi tabaqasi hisoblanadi. U boshqalarni ruhoniylikka
bag’ishlash va cherkov suvini muqaddaslashtirishdan boshqa barcha sirli
marosimlarni bajara oladi. Kichik ruhoniylar ierey, katta ruhoniylar protoierey va
eng katta ruhoniylar protopresviter deb nomlanadi. Yepiskop yoki arxierey
ruhoniylikning eng oliy unvoni hisoblanadi. Yepiskoplar barcha ibodat va sirli
marosimlarni bajara oladilar. Shuningdek, ular ma’lum bir shahar, oblast cherkovi
yoki yeparxiyani boshqara oladilar. Nisbatan kattaroq yepiskoplar arxiepiskop
deyiladi. Poytaxt shaharlarning yepiskoplari mitropolit deb ataladi. Pravoslav
cherkovining eng oliy mansabi patriarxdir. Katolik oqimi Xristianlikning yirik
yo’nalishlaridan biri katolik oqimidir. U Yevropa, Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi
mamlakatlarida tarqalgan bo’lib, muxlislari taxminan 800 mln. kishini tashkil etadi.
Katolitsizm “umumiy, dunyoviy” degan ma’nolarni ifodalaydi. Uning manbai –
uncha katta bo’lmagan Rim Xristian jamoasi bo’lib, rivoyatlarga ko’ra uning
birinchi Yepiskopi apostol Petr bo’lgan. Katolik diniy ta’limotning asosini
Muqaddas kitob va Muqaddas yozuvlar tashkil qiladi. Biroq pravoslav cherkovidan
farqli o’laroq katolik cherkovi Muqaddas yozuvlar deb nafaqat avvalgi yetti Butun
Olam Xristian Soborlarining qarorlarini, balki hozirgacha bo’lib o’tgan barcha
Soborlar qarorlarini, bundan tashqari Papaning maktublari va qarorlarini ham
hisoblaydi Katolitsizmda Bibliyani sharhlash huquqi faqatgina ruhoniylarga
12

beriladi, chunki ular uylanmaslik – tselibat haqidagi diniy talabga amal qiladilar.
Diniy ibodatlar dabdabali va soxtalashtirilgan ko’rinishga ega, diniy o’qish, duo,
iltijolar lotin tilida olib boriladi. Pravoslaviyadagi kabi katolitsizmda ham farishta,
ikona, ilohiy kuch, chirimaydigan marhum jasadlariga sig’inish odatlari mavjuddir 1
.
Katolitsizm xristianlikning yo’nalishlaridan biri sifatida uning asosiy aqida va
qoidalarini tan oladi, biroq diniy ta’limot, sig’inish va tashkiliy masalalarda bir
qator xususiyatlar bilan ajralib turadi. Katolik cherkovi tashkiloti qat’iy
markazlashuv bilan ajralib turadi. Rim papasi bu cherkovning boshlig’i bo’lib, u
diniy axloq masalalariga oid qonun-qoidalarni belgilaydi. Uning hokimiyati
dunyoviy soborlar hokimiyatidan yuqori turadi. Katolik cherkovining
markazlashuvi, jumladan, diniy ta’limotni noan’anaviy tahlil qilish (sharhlash)
huquqida aks etgan dogmatik taraqqiyot tamoyilini keltirib chiqaradi. Masalan,
pravoslav cherkovi tomonidan tan olingan diniy ramzda ta’kidlanishicha, Muqaddas
Ruh Ota Xudodan kelib chiqadi. Katolik aqidasiga ko’ra esa, Muqaddas Ruh Ota
Xudodan va O’g’il Xudodan kelib chiqadi. Cherkovning najot borasidagi roli
haqida ham o’ziga xos alohida ta’limot shakllangan. Najotning asosi iymon va
xayrli ishlar hisoblanadi. Cherkov, katolik ta’limotiga ko’ra, xayrli zaruriy ishlar
xazinasiga – Iso tomonidan yaratilgan «Xayrli ishlar zahirasiga» ega 2
. Cherkov Iso,
Bibi Maryam, Muqaddas Ruh nomidan bu xazinani tasarruf qilish, undan
muhtojlarga ulashish, ya’ni gunohlarni avf etish, nadomat chekuvchilarga kechirim
tufha qilish huquqiga ega. Pul yoki tufha evaziga avf qilish huquqiga ega. Pul
evaziga yoki cherkov oldidagi xizmatlari uchun gunohlarini kechirish
– indul ь gentsiya haqidagi ta’limot mana shundan kelib chiqqan. A’rof haqidagi
(do’zax va jannat oralig’idagi mavze) aqida faqat katolik ta’limotida mavjud.
Gunohi katta bo’lmagan gunohkorlarning ruhi u yerda o’tda kuyadi (ehtimol, bu
vijdon va nadomat azobining ramziy in’ikosidir), keyin jannatga yo’l topadi.
Ruhning a’rofda bo’lish muddati xayrli ishlar tufayli qisqartirilishi (ibodat va
1
Пономарёв М.В.,Смирнова С.Ю. Новая и новейшая история стран Европа и Америки. М., 2000. - C . 143.
2
Хрестоматия по философии . –M. 1987. -C. 189.
13

cherkov foydasiga xayr-ehson qilish bilan) mumkin. Bu ibodat va xayr-ehsonlar
o’lganlar xotirasiga yaqinlar tomonidan qilinadi. A’rof haqidagi ta’limot I asrdayoq
paydo bo’lgan edi. Pravoslav va protestant cherkovlari a’rof haqidagi ta’limotni rad
etadi Bundan tashqari pravoslav dini ta’limotidan farqli o’laroq, katolik
yo’nalishida papaning begunohligi haqidagi aqida ham bor. Bu aqida 1870 yildagi
birinchi Vatikan soborida qabul qilingan. G’arb cherkovining Bogoroditsaga
nisbatan alohida e’tibori 1950 yilda papa Piy XII tomonidan kiritilgan Bibi
Maryamning me’roji haqidagi aqidada o’z aksini topdi.
Katolik ta’limoti pravoslav ta’limoti kabi yetti asrorni tan oladi,
biroq bu asrorlarning talqin qilinishida qarashlar mos kelmaydi.
Masalan, pricheshenie (tamaddi) qilish qattiq non bilan (pravoslaviyada bo’ktirilgan
non bilan) dunyoviy( miryane )larga non va vino bilan, shuningdek, faqat non bilan
amalga oshiriladi. Cho’qintirish sirini o’tash paytida suv sepiladi
(cho’qintiriluvchiga), muz ostidagi suvga cho’ktirilmaydi.
Miropomazanie (cho’qinuvchining peshonasiga yeley surkash) yetti-sakkiz
yoshlarda amalga oshiriladi, go’dakligida emas. Bunda o’spirin (bola) yana bitta
ismga ega bo’ladi. Bunda u o’sha avliyoning qilmishlari va g’oyalarini maqsad qilib
qo’yadi. Shunday qilib, bu rusmning ijro etilishi imon mustahkamlanishiga xizmat
qilishi zarur 1
.
1
Хрестоматия по новейшей истории.// Гофман А.Т. 1961. -C. 121.
14

II.BOB. Yevropada feodal munosabatlar rivojlanishi cherkovning unga tasiri
2.1. Cherkovning feodalva davlatchilikdagi o’rnini ortishi
Pravoslavlarda nikohsizlik rusumini faqat qora ruhoniylik qabul qiladi.
Katoliklarda esa nikohsizlik ( tselibat ) Papa Grigoriy VII tomonidan joriy qilingan
qoidaga ko’ra barcha ruhoniylar uchun majburiydir. Din markazi ehromdir.
Katolitsizmning muhim elementlari cherkovga qatnovchilar hayotining maishiy
asoslarini tartibga soluvchi bayramlar, shuningdek, postlardir. Milodiy post
katoliklarda advent deb ataladi. U Avliyo Andrey kunidan keyingi birinchi
yakshanba – 30 noyabrda boshlanadi. Ular uch ibodat bilan: yarim tundagi,
ertalabki va kunduzgi ibodat bilan nishonlanib, Bibi Maryamning homilador
bo’lishi, Isoning tug’ilishi va dindorning qalbida bo’lishi kabi ramziy ma’noni
anglatadi. O’sha kuni ta’zim qilish uchun ehromlarda go’dak Isoning timsoli
qo’yilgan belanchaklar o’rnatiladi.
Katolik ierarxiyasida uch darajadagi ruhoniylar
bor: diakon, ruhoniy (kyure, pater, kendz), yepiskop . Yepiskopni papa tayinlaydi.
Papani kardinal kollegiya saylaydi. Bunda umumiy ovozning uchdan ikki qismi
plyus 1-ovoz (yashirin ovoz berish yo’li bilan) II Vatikan soborida (1962-1965
yillar) cherkov hayotining barcha jabhalarini yangilash, zamonaviylashtirish
jarayoni boshlandi. Bu birinchi navbatda ibodat an’analariga tegishli bo’ldi.
Masalan, ibodatni lotin tilida olib borishdan voz kechildi.
Protestantizm. Protestantizm tarixi Martin Lyuterdan (1483-1546) boshlanadi 1
. U
XVI asrda Yevropada katoliklarga qarshi qaratilgan reformatsiya harakati bilan
bog’liq juda ko’p mustaqil cherkovlar va sektalarni o’z ichiga oladi. Protestantizm
atamasi «protest» (norozilik) so’zidan kelib chiqqan. Bunday nomni olishiga sabab
1526 yilda Shpeyer reyxstagi nemis lyuterchi knyazlari talabi bilan har bir nemis
knyazi o’zi va fuqarosi uchun xohlagan dinni tanlash huquqiga ega ekanligi
to’g’risida qaror qabul qildi. Ammo 1529 yilda ikkinchi Shpeyer reyxstagi bu
qarorni bekor qildi. Bunga qarshi imperiyaning barcha shaharlari va besh knyazlik
1
Ergashov. Sh – Jahon tarixi. Yangi davr XVI – XVIII asrlarda., T.: 2013. -Б. 196 .
15

norozilik (protest) e’lon qildi. Protestantizmning ilk shakllari: lyuterchilik,
tsvinglichilik, kal ь vinizm, unitarizm va sotsinchilik, anabaptizm, mennochilik va
anglikanchilik edi. Keyinroq, «so’nggi protestantizm» shakllari: baptistlar,
metodistlar, kvakerlar, adventistlar, Iegova shohidlari, mormonlar yoki « Oxirat
avliyolari », « Najot armiyasi », « Xristian fani », pyatidesyatniklar va boshqa diniy
oqimlar paydo bo’ldi. Bu oqimlarning ko’pchiligi «diniy uyg’onish», ilk xristianlik
va Reformatsiya ideallariga qaytish shiori ostida tashkil topdi.
Hozirgi vaqtda protestantizm dunyoning barcha qit’alarida keng
tarqalgan. Protestantizmning jahon markazi AQShda, bu yerda baptist, adventist,
Iegova shohidlari va boshqalarning qarorgohlari joylashgan. Hozirgi protestantizm
integratsiya (birlashish)ga intilmoqda, bu 1948 yilda Jahon cherkovlari
kengashining tuzilishida o’z ifodasini topdi. Protestantizm ilohiyoti xristian
mafkurasining bir ko’rinishi sifatida o’z taraqqiyotida muayyan bosqichlardan
o’tdi 1
. XVI acp ortodoksal ilohiyoti (M. Lyuter, J. Kal ь vin), XVIII-XIX acplardagi
yangi protestantizm yoki liberalizm ilohiyoti (F. Shleyermaxer, E. Tryol ь ch, A.
Garnak), birinchi jahon urushidan keyin paydo bo’lgan dialektik ilohiyot (K. Bart,
P. Tillix, R. Bul ь tman), Ikkinchi jahon urushidan so’ng tarqalgan radikal yoki
«yangi» ilohiyot (D. Bonxeffer va boshqalar) shular jumlasidandir. Protestantizm
xudoning borligi, uning uch qiyofada namoyon bo’lishi, jonning o’lmasligi, jannat
va do’zax (katolitsizmdagi a’rofdan tashqari) haqidagi, vahiy va boshqalar
to’g’picidagi umumxristian tasavvurlarini e’tirof etadi 2
.
Biroq Lyuter katolik cherkovi bilan aloqani uzib, protestant
cherkovining asosiy qoidalarini ishlab chiqdi va uni himoya qildi. Bu nizomga ko’ra
inson Xudo bilan bevosita muloqot qilishi mumkin. Papaning diniy va dunyoviy
hokimiyat, katolik dindorlarining imonni va vijdonni inson bilan Xudo o’rtasidagi
vositachi sifatida nazorat qilish haqidagi mulohazalariga Lyuterning qarshi chiqishi
jamoatchilik tomonidan favqulodda diqqat bilan tinglandi. Protestantizmning
mohiyatiga ko’ra ilohiy lutfu marhamat insonlarga cherkovning ishtirokisiz in’om
1
Родригес А.М .,Пономарев М.В. Новейшая история стран Европа и Америки в ХХ в. M ., 2001. - C .213.
2
Всемирная история.//Султанов Ф.В.М.,1965. - C . 77.
16

etiladi. Inson najot topishi uning shaxsiy e’tiqodi va Isoning vositasi orqali ro’y
beradi. Avom ruhoniylardan farqlanmaydi, ruhoniylik hamma dindorlarga bir xilda
joriy etiladi Protestantlik diniy marosimlarning ko’pchiligini bekor qildi, faqatgina
lyuteranlikda non va vino bilan cho’qintirish saqlanib qoldi. O’lganlarga
bag’ishlangan duo o’qish, aziz-avliyolarga sig’inish, muqaddas murdalarga,
sanamlarga topinish bekor qilindi. Ibodat uylari ortiqcha hashamlardan,
mehroblardan, sanamlar, haykallardan tozalandi, ruhoniylarning uylanmaslik
shartlari bekor qilindi. Ibodatlar faqatgina lotin tilida olib borilishi, Bibliyaning
faqatgina ruhoniylar tomonidan sharhlanishi zarurligi shartlari inkor etildi.
Bibliya milliy tillarga tarjima qilindi, uni sharhlash har bir xudojo’yning eng
muhim burchi bo’lib qoldi. Asror (tainstva)lardan faqat cho’qinish va mansublik
(cherkovga) e’tirof etiladi. Ibodat va’z-nasihatlar, birgalikdagi ibodat va suralarni
kuylashdan iborat bo’ldi. Lyuter tomonidan tuzilgan Reformatsiya bosh taomillari
95 tezis shaklida yozib berilgan. Ular Vittenberg nasroniy cherkovining shimoliy
eshiklariga yozib qo’yilgan. Tezislarning bir nusxasida Iso payg’ambar: «Tavba
qiling, chunki samoviy shohlik yaqinlashib qoldi», deb jar solganida shuni
ta’kidlaydiki, imon keltirganlar hayoti boshdan-oyoq to’xtovsiz tavba-tazarrudan
iborat bo’lmog’i darkor. Tavba-tazarru ruhoniy (avliyo) oldidagi birgina tazarrudan
iborat emas. Birinchi to’rt tezisda Lyuter ta’kidlaydiki, haqiqiy tavba uzoq muddatli
jarayondir, birgina xatti-harakat bilan ro’yobga chiqmaydi. Bu bilan u
katolitsizmdagi «a’rof» va u bilan bog’liq indulgentsiya masalasini rad etadi.
Aytadiki, Papa faqat o’zi belgilagan jazoni olib tashlashi mumkin. Cherkov hech
qaysi samoviy jazodan insonni ozod qila olmaydi. Tavba-tazarru qonunlari tiriklar
uchun joriy qilinadi (belgilanadi).
«Ruhlar uchun indultgentsiya olgan shaxslarga tavba-tazarru qilish talab
qilinmaydi», degan ta’limot Iso ta’limoti emas. Chindan tavba qilgan kishilarning
gunohlarini Xudo kechadi va abadiy azobdan ozod qiladi. Gunohkor papa
yorlig’isiz ham bunday mag’firatdan umid qilishi mumkin. Bu yerda va keyingi bir
qancha tezislarda papaning a’rof ustidan hukmronligi rad etiladi. Lyuter bir necha
tezislarda ta’kidlaydiki, chindan tavba qilgan, nadomat chekkan xristian «samoviy
17

jazoga shoshilmaydi, ya’ni unga samoviy jazo joriy etilmaydi».
Lyuterning ta’kidlashicha, cherkovning haqiqiy xazinasi muqaddas Injil va
Xudoning marhamatidir. «Xayrli amallar xazinasi»ning mavjudligi kambag’allar
uchun emas, boylar uchun foydalidir, bu xazinalarga papa marhamati bilan emas,
o’z amallari bilan erishuvi mumkin. Bu xil vositalar bilan Xudoning mehrini
qozonmoqni Lyuter sarob deb ataydi. Haqiqiy xristian Isoga ergashish istagi bilan
yonmog’i zarur. Najot yo’li ruxsatnoma yorlig’ida emas, balki chin yurakdan
nadomat chekmoq va tavba qilmoqdadir. 1517 yili 31 oktyabrda jamoatchilik
hukmiga havola qilingan tezislar shundan iborat. Keyinchalik bu kun protestantlar
bayrami bo’lib qoldi. Kal ь vinizm. Diniy islohotning boshqa bir yirik arbobi Jan
Kal ь vin (1509-1564) edi. Uning 1536 yilda nashr etilgan «Xristian dinidagi
ko’rsatmalar» degan bosh asari, protestantizm ta’limot sifatida shakllanganidan
keyin yangi bir diniy yo’nalish – kal ь vinizmning asosi bo’lib qoldi.
Dastlabki islohot arboblaridan farqli o’laroq
Kal ь vin uchun diqqat markazi Injil emas, Tavrot bo’lib qoladi. Kal ь vin absolyut
taqdir haqidagi ta’limotni ishlab chiqdi. Bu ta’limotga ko’ra, barcha odamlar
xudoning biz uchun noma’lum bo’lgan irodasiga asosan mag’firat qilinganlar va
mahkum etilganlar toifasiga bo’linadi. Inson na imon, na «xayrli ishlar» bilan
taqdirga yozilganini o’zgartira olmaydi: mag’firat qilinganlar najotga mahkum,
mag’firatdan mahrum bo’lganlar esa abadiy azobga mahkum. Taqdir haqidagi
ta’lim shunday asosga qurilganki, Iso ham bizning gunohlarimiz uchun azobu
uqubatlarga giriftor qilingan edi. Protestant cherkovining kalvinistik yo’nalishdagi
davomchilari (kalvinistlar yoki reformatorlar) Shotlandiya, Gollandiya, Shimoliy
Germaniya, Frantsiya, Angliyada katta obro’ va ta’sirga ega edilar.
Presviterpanlik. Presviterianlik kalvinistik cherkovdan kelib chiqqan bo’lib,
(yunoncha eng eski) mo’tadil puritanlardir. 1592 yili Shotlandiya parlamenti bu
ta’limotni asosiy mafkura deb hisoblash haqida qaror qabul qilgan. Bu jamoa
boshida jamoa a’zolari tomonidan saylangan presviter turadi. Jamoalar mahalliy va
davlat ittifoqlariga birlashadi. Diniy marosim juda sodda, ibodat paytida va’z
aytiladi, birgalashib duolar o’qiladi va diniy qo’shiqlar kuylanadi. Presviterning
18

mav’izasi, oyatlarni kuylashdan iborat. Liturgiya bekor qilingan, boshqa oqimlarda
asosiy ibodat qo’shig’i hisoblangan « din ramzi » va « отче наш » o’qilmaydi. Faqat
dam olish kunlari bayram kuni deb hisoblanadi. Presviterianlar diniy ta’limotining
asosiy aqidalari «Вестминстер» kitobida bayon qilingan. Bu aqidalar ortodoksal
kalvinizm ruhida bo’lib, olamdagi barcha odamlarning gunohkorligi va qismatning
mutlaqligiga ishonishdan iborat. Presviter jamoasi qavmlar saylagan presviterlar va
pastorlardan iborat konsistoriya tomonidan boshqariladi 1
.
Presviterchilarning oliy organi – bosh assambleya. Bosh
assambleya presviteriyalar vakil qilib yuborgan presviter va pastorlardan iborat.
Presviterchilarning ko’pchiligi o’zlarining xalqaro tashkiloti – «Presviterchilarning
tashkiliy tuzilishiga amal qiluvchi Jahon reformatsiya cherkovlari alyansi»ga
a’zodir. Mazkur alyans 1875 yilda tashkil etilgan. Hozirgi paytda Shotlandiya
(davlat cherkovi), Angliya, Irlandiya, AQSH, Kanada, Avstraliya va boshqa
mamlakatlarda presviterchilar mavjud. Anglikan cherkovi. Anglikan cherkovi –
Angliyaning davlat cherkovi 1534 yilda mahalliy katolik cherkovi Rim qiroli
Genrix VIIIni cherkov boshlig’i deb e’lon qildi, ya’ni cherkov qirol hokimiyatiga
bo’ysundirildi. XVI asr o’rtalariga kelib ibodatni ingliz tilida
olib borish joriy etildi, postlar bekor qilindi, but va sanamlar olib tashlandi,
ruhoniylar uylanmasligi majburiy bo’lmay qoldi. « Mo’tadil yo’l » ta’limoti, ya’ni
Rim katolitsizmi va protestanizm orasidagi o’rtacha yo’l shakllandi. Anglikan diniy
ta’limoti «Umumiy ibodatlar kitobi»da aks ettirilgandir. U cherkovning najotkorlik
kuchi haqidagi katolik aqidalari hamda shaxsiy e’tiqod orqali najotga erishish
haqidagi protestant ta’limotlarini o’zida jamlagan. Anglikan cherkovida
katolitsizmdagi marosimlar shundayligicha qabul qilinib, undagi ierarxiya tuzumiga
o’xshash tartib joriy etilgan. Bu tartibga ko’ra, qirol Anglikan cherkovining
boshlig’i hisoblanadi va u yepiskoplarni tayinlaydi. Anglikan cherkovining birinchi
diniy rahbari Kenterberi arxiepiskopi hisoblanadi.
Anglikan cherkovi tarkibiga 3 cherkov kiradi. Ular
katolitsizmga yaqin turadigan oliy cherkov, puritanizmga va pietizmga yaqin quyi
1
Родригес А.М.Новейшая история зарубежнух стран ХХ век. М ., 2001. -C. 166.
19

cherkov, xristian oqimlarining barchasini birlashtirishga intiluvchi hukmron oqim –
keng cherkov. Anglikan cherkovidan rasman ajralgan cherkovlar Shotlandiya,
Uel ь s, Irlandiya, AQSH, Kanada, Avstraliya kabi jami 16 mamlakatda tarqalgan.
1867 yildan Anglikan cherkovi o’z mustaqilligini saqlagan holda Anglikan
cherkovlar ittifoqiga birlashgan. Lambet konferetsiyalari Anglikan cherkovida
konsul ь tativ organ hisoblanadi. Baptizm. Protestant ta’limotining eng ko’p sonli
davomchilari baptistlardir. Baptizm (yunoncha «suvga cho’ktirish») XVII asr
boshlarida vujudga kelgan bo’lib, hozirgi kunda dunyoning 130 mamlakatida o’z
tarafdorlariga ega. Bu ta’limot tarafdorlari faqat o’spirinlarnigina cho’qintirishga
olib boradilar. «Hech kim, jumladan, ota-onalar ham kishi uchun biror dinni tanlay
olmaydi. Kishi dinni ongli ravishda o’zi ixtiyor qilmog’i zarur» degan qoida
baptistlar va zabur xristianlarining asosiy qoidasidir. Ularda ibodat o’ta
soddalashtirilgan bo’lib, diniy qo’shiq, ibodat va mav’izadan iborat. Zabur
xristianlari to’rtta rusumni saqlab qolishgan: cho’qintirish, (o’spirinlar uchun)
tanovul, nikoh, qo’l bilan silab qo’yish. Bu xristianlar uchun but ehtirom ramzi
emas. Adventistlar
harakati. Adventistlar harakati (lot. – “kelish”) Amerikada XIX asrning 30-yillari
og’ir iqtisodiy buhron (krizis), umumiy ishsizlik davrida vujudga keldi. Asoschisi
Vilyam Miller (1782-1849). Adventistlar bir necha mustaqil cherkovlarga bo’lingan
bo’lib, ularning eng kattasi «Yettinchi kun adventistlari» sanaladi. Ularning asosiy
g’oyasi Isoning ikkinchi bor yerga tushishi va insoniyatni shayton va uning
tarafdorlaridan mutlaq xalos etishidir. Ular odamlarni Isoni kutib olish uchun xush
axloq bo’lishga chaqiradilar. Dindorlardan mablag’larining o’ndan birini cherkov
hisobiga o’tkazishlarini va targ’ibot ishlarini uzluksiz olib borishlarini talab qiladi.
Iso payg’ambarning ikkinchi marta yerga qaytishi haqidagi bashorat '' najot yo’li''
deb hisoblanadi. Hozirgi paytda g’arbiy hamda sharqiy cherkovlarning rahbarlari
ko’p asrli ixtiloflarning ayanchli oqibatlarini bartaraf qilishga intilmoqdalar.
Masalan,
1964 yili Rim papasi Pavel ь VI va Konstantinopol ь patriarxi Afinagor ikkala
cherkov vakillarining XI asrda aytgan o’zaro qasamyodlarini tarqoqligini bartaraf
20

qilish uchun birinchi qadam qo’ydilar. Bibliya. Bibliya yahudiylik va xristianlik
dinlari ta ь limotiga ko’ra, Xudo tomonidan nozil qilingan, asosiy diniy aqida va
axloq qonunlarini o’zida jamlagan muqaddas kitoblar majmuasidir. U ikki qismdan
iborat: «Qadimiy Ahd» (Old Testament) va «Yangi Ahd» (New Testament).
Yahudiy va xristian Bibliyalari (Bible) bir-biriga mos kelmaydi. Yahudiylarning
muqaddas kitobi qadimiy Isroil va qadimiy yahudiylarning diniy ta’limot va urf-
odatlari asosida mil. av. XIII asrda yozilgan bo’lsa, xristianlarning kitobi milodning
boshlarida vujudga keldi. Yahudiylar xristianlarning kitobini muqaddas kitob
sifatida tan olmaydilar. Xristianlar esa yahudiylarning kitobini muqaddas kitob
sifatida tan oladilar 1
. Bibliya so’zi
grek tilida biblia – “kitob”, “o’ram” ma’nolarini anglatadi. Hozirgi Bibliya katolik
nashrlarida 72, protestant nashrlarida 66 kitobdan iborat 2
. Yahudiylarning yana bir
diniy manbasi Talmudning xabar berishicha, Qadimiy Ahdda 24 ta kitob bo’lishi
kerak. Qadimiy yahudiy tarixchisi Iosif Flaviyning aytishicha, 22 ta kitob bo’lishi
kerak. Protestantlar va yahudiylar, Trident Soboridan keyin (1545-1563) katoliklar
ham Qadimiy Ahd tarkibiga 45 ta kitob kirgizadilar. Bu son bilan yuqorida
keltirilgan son o’rtasidagi tafovutni keyinchalik ba’zi kitoblarning bir necha
mustaqil kitoblarga bo’linib ketgani bilan izohlash mumkin. Masalan, «Musoning
besh kitobi» avval bir butun bo’lib, keyinchalik beshta mustaqil kitobga, «Kichik
payg’ambarlar kitobi» 12 kitobga ajratib yuborilgan. Xristianlar Qadimiy Ahdni
«Rivoyatlar kitoblari», «Ta’limotlar kitoblari»ga, «Payg’ambar kitoblari»ga
bo’lishadi. Ular Yangi Ahdning 27 kitobini shunday tasnif qiladilar: «Rivoyatlar
kitoblari»ga «Injil» va «Havoriylar faoliyati» kiradi. «Ta’limotlar»ga «Havoriylar
maktublari» kiradi, «Payg’ambarlar kitoblari»ga «Vahy» kitobi kiradi. Bibliyaning
kitoblari boblarga, boblar esa suralarga bo’linadi. Uning hozirgi qabul qilingan
bo’linishi Nenterberiya yepiskopi Stefan Langton (vafoti 1228 y.) tomonidan
kiritilgan. U 1214 yili lotin tilidagi matnni boblarga bo’lib chiqdi va bu narsa
keyinchalik yahudiy va yunon tillaridagi matnlarga ham joriy qilindi. Suralar avval
1
Ergashov. Sh – Jahon tarixi. Yangi davr XVI – XVIII asrlarda., T.: 2013. -Б. 1 99.
2
E.Qosimov, E.NlIriddinov, R.Muliadjanova, F.lsmatullaycv, N.Rasulova. Sh.7okirov, A.Abdazirnov,
T.Ponomaryova, M.Nasritdinova. Jahon tarixi., T.: 2013., -B.216.
21

Santes Panino (v. 1541 y.), keyinchalik 1555 yillarda Robert Et ь enlar tomonidan
raqamlandi. Yevangeliya. Injil so’zi yunoncha «evangelion» so’zidan kelib chiqqan
bo’lib, “xushxabar” ma’nosini anglatadi. Unda odamzodni qutqaruvchi yagona
Najotkor hisoblanmish Iso Masihning yer yuziga yuborilganligi haqida hikoya
qilinadi.
Injil milodning birinchi asrida yozilgan, 27 bo’limdan iborat. Injil Iso
Masihni ko’rib, uni yaqindan bilgan, uning ta’limotini sinchiklab o’rgangan
mualliflar tomonidan yozilgan. Xristianlikda bu mualliflar xudoning ruhidan
ilhomlanib aynan xudoning buyurganini Injilda yozib qoldirganlar deb hisoblanadi.
Injilning matni yozib tugatilgandan keyin undan ko’p nusxa ko’chirilib, dunyoning
har tarafiga tarqatilgan. Xristianlikda Yangi Ahd tarkibiga kirgan Injil 4 qismga
bo’linadi: Injilning dastlabki 4 kitobchasi Iso Masihning hayoti va ta’limotiga
bag’ishlangan, ular Matto (Matfey), Marko, Luka, Yuhanno (Ioann) bayon etgan
Muqaddas xushxabar (Yevangelie) deb ataladi. Bu 4 kitob muallifining har biri Iso
Masih shaxsiyati va faoliyatining alohida xususiyatlarini tasvirlaydi, to’rttala kitob
ham Isoning yo’li va qayta tirilishi bilan yakunlanadi. Bu Injil xushxabarining
markaziy nuqtasi hisoblanadi. Aziz Havoriylarning faoliyati (Deyaniya svyat ы x
apostolov) nomli kitobchada Iso Masihning alohida tanlagan shogirdlari –
havoriylarning nasroniylik dinini tarqatish yo’lida qilgan ishlari, nutqlari,
quvilishlari, xristian jamoalarining vujudga kelishi haqida hikoya qilinadi. Pavel,
Iakov, Petr, Ioann, Iuda nomli havoriylarning turli mamlakat va podshohlarga
xristianlik dinining aqidalarini bayon qilib yo’llagan maktublari ham Injilda
jamlangan. Vahy (Otkrovenie) deb nomlangan bu kitob xudo tomonidan avliyo
Ioannga yuborilgan bashorat hisoblanadi. Unda oxirzamonda yuz beradigan
musibatlar, Iso Masihning dunyoga qaytishi, Ya’juj-Ma’juj, Dajjol, qiyomat, jannat
va jahannam tasvirlanadi. O’zbekistonda
xristianlik. Hozirgi kunda mamlakatimizda bir necha xristianlik oqimlari faoliyat
olib boradi. Xristianlikning ham zardushtiylik, buddizm kabi O’rta Osiyo xalqlari
tarixida o’ziga xos o’rni bor. Bu din O’rta Osiyoga, xususan, O’zbekistonga ikki
yo’l bilan kirib kelgan: bunga bir tomondan xristianlikka da’vat etuvchi
22

missionerlarning targ’ibotchilik faoliyati sabab bo’lsa, ikkinchi tomondan, O’rta
Osiyoning Rossiya tomonidan bosib olinishi va xristian diniga e’tiqod qiluvchi
aholining bu hududga ko’plab ko’chib kelishi orqali oshdi. Bu dinni mahalliy aholi
Missionerlar O’rta Osiyoning turli viloyatlariga milodning III asrlarida kirib
kelganlar. Masalan, 280 yilda Taroz (Merke) cherkovlari qurilib bo’lgan,
Samarqandda (310 yildan), Marvda (334 yildan), Hirotda (430 yildan), Xorazmda
va Markaziy Osiyoning boshqa shaharlarida yepiskoplik va missiyalar tuzilgan.
Keyinchalik Samarqandda, Marvda (430 yillar), Hirotda (658 yillar) yepiskoplikdan
iborat diniy hududiy jamoalar, birlashmalar bo’lgan. Xurosonliklar va
sug’diyonaliklar zardushtiylar, monaviylar, buddistlar bilan bir qatorda xristianlar
ham bo’lganlar. Ular Sosoniylar va Qoraxitoylarga qarashli yerlarda yashaganlar.
Markaziy Osiyo territoriyasida islomning tarqalishi davrlarida islom bilan
xristianlik o’rtasidagi ziddiyatlar, kelishmovchiliklar keskinlasha boshladi. Biroq X
asrgacha Samarqand, Xorazm, Toshkent viloyatlarida xristianlarning manzilgohlari
bo’lgan. Hatto Beruniy yashagan davrda ham (973-1056) Marvda pravoslav
metropoliyasi bo’lgan.
23

2.2. G’arbiy va Sharqiy cherkovlarning o’zaro qarama-qarshiligi
Cherkov — xristianlikning maxsus diniy tashkilot. O z diniy aqidalari vaʻ
marosimlari tizimiga ega. Cherkov iyerarxik tarzda boshqariladi. Cherkovga
mansub kishilar ruhoniylar va oddiy dindorlarga bo linadi. Xristianlik cherkovni
ʻ
"Isoning ilohiy tanasi", unga e tiqod kiluvchilar shu tana a zolaridir, Iso esa shu
ʼ ʼ
tananing boshi deb ta lim beradi. Cherkov dindorlar uyushmasi bo'lib, sirli
ʼ
marosimlar (xususan, non va vino totish marosimi)da inson bilan xudoning
birgalikdagi ishtiroki orqali ularning birlashib ketishi amalga oshiriladi, deb
tasavvur qilinadi. Yirik xristian cherkovlari
— pravoslav cherkovi (qarang: Pravoslaviye ), katolik cherkovi
(qarang Katolitsizm ), protestant cherkovi (qarang Protestantizm ) va boshqa; 2)
xristian dinida ibodat qilish uchun maxsus qurilgan bino. U mehrobli qism va unga
tutash zal — dindorlar ibodatga tuplanadigan xonadan iborat. Turli xalqlarda
cherkov binolarining turli tiplari vujudga kelgan. Shahar yoki monastirning bosh
cherkovi sobor deb ataladi. Lyuterchilar cherkovi, odatda, kirka yoki kirxa, polyak
katolik cherkovi kostyol deyiladi. O zbekistonda 160 ta xristian cherkovi faoliyat
ʻ
ko’rsatadi (2004-yil). Cherkov — xristian dinining urf-odatlari va ibodatlari uchun
barpo etilgan imorat 1
. Xristian dinining ko p asrlik rivojlanish tarixida har bir
ʻ
xalqda har turli cherkov turlari shakllangan. Umumiy cherkovga o rtoq belgi
ʻ
Sharqqa yo naltirilgan mixrabli qismi va unga qo'shimcha ibodat qiluvchilarga
ʻ
atalgan xonasi bo ladi. Cherkov undan bo lak
ʻ ʻ Kapella , Kripta , Pridel ,
Trapeznaya , va boshqa bo laklardan tashkil topgan. Shaharning bosh
ʻ
cherkovi “Sobor“ deb ataladi. Lyuteranli cherkov — kirxa,
polyaklarda katolik cherkovi — kastel deb ataladi. Xristian dinini tarqatishda
Yevropadan chiqqan serg’ayrat rohiblarning
xizmatlari katta bo’lgan ular dunyoning turli burchaklariga borib ham, xristian
dinini tarqatishga kirishadi. Janubiy-sharqiy mamlakatlardan bo’lgan Chexiya
Polsha, Bolgariya, rus yerlari va boshqalar ham bu dinni g’arbiy Yevropa
davlatlaridan keyin qabul qilishadi.
1
Ergashov. Sh – Jahon tarixi. Yangi davr XVI – XVIII asrlarda., T.: 2013. -Б. 206.
24

Xristian dinini keng tarqalishida Chexiya qiroli Vatslavning xizmatlari
katta bo’lgan bu shaxs o’z davlatida birinchi bo’lib Avliyovit ibodatxonasini
qurishadi. Keyinchalik uning din borasidagi qolgan ishlari ayrim kishilarning
qarshilik noroziligiga aylangan. Shunday bo’lsada Chexiyada bu din keng tarqaldi.
Dastlabki cherkov IV asrda qurilgan. Polshada cherkovlarning tashkil topishi
umuman Chexiyada bu din keng tarqaldi. Dastlabki cherkov IV asrda qurilgan
polilada cherkovlarning tashkil topishi umuman xristian dinining kirib
kelishida Meilka 1 ning xizmatlari katta bo’lgan. Rus davlatida esa xristian
dinining tarqalishida Viladimirning xizmatlari katta xristian cherkovi g’arbiy
Yevropa mamlakatlarida bo’lgani kabi markaziy janubiy-sharqiy Yevropa
mamlakatlarida ham o’zining feodallashuv jarayonida katta ta’sirga ega bo’lgan.
Markaziy janubiy-sharqiy Yevropa mamlakatlarida xristian dini XII-XIV asrlarda
ham tarqalayotganligini ko’rishimiz mumkin o’rta asrlarda cherkov Rim popolar
dovesti tashkil etilgan bo’lib, o’zining kuchli ta’sirining tarqalishi va
uning feodallashuv jarayonini, cherkov soliqlari va majburiyatlarining qay yo’sinda
bo’lganligiga guvoh bo’lamiz.
Italiya zodagonlari va simonist ruhoniylar papa etib, o’zlarining tarfdori Benedikt
X nomzodini qo’llab quvvatlaydilar. Bu bilan ular patar “yeresi”ga barham
bermoqchi bo’ladilar. Chunki bu yereslik simonist ruhoniylarga qarshi qaratilgan,
deb e’lon qiladilar. Benediktga islohotchilar qarshi
Islohotchilarning yetakchisi Gildebrand edi. Dastlab u kam tarafdorlarga ega
bo’lib, cherkov ma’muriyati simonist ruhidagi kishilar edi. Ammo Gildebrandni
imperator partiyasi qo’llab quvvatlardi. Ularning maqsadi dunyoviy simonist
feodallariga qarshi kurashda cherkovdan yordam olish edi. Imperator
antisimonistlari o’zlariga papa sifatida Nikolay II saylaydilar. Qurol kuchi bu
ikki papadan qaysi biri hokimyatda qolishi kerakligini hal etishi kerak edi.
Umumiy dushman oldida papa va imperator bo’lajak g’alabani bo’lishishni
boshlamay turadilar. Jiddiy kurashda isolohotchilar g’alaba qozonishadi.
Milan va Shimoliy Italiyadagi boshqa shaharlardagi patarlar ham bu
kurashda o’zlarini g’olib deb hisoblay boshlaydilar va papa Nikolay II (1059-
25

1061)ning saylanishini tantanali ravishda nishonlaydilar. Patarlar ko’z o’ngida
Nikolay II simoniyaga qarshi kurash ramzi bo’lgan. Papa va patarlar o’rtasidagi
ittifoq ma’lumiy sioysiy chiziqga ega emasdi. 1
Bundan tashqari, patarlar harakatiga
papalik ko’p kuchini sarflardi. U tufayli papalik o’zining sinfiy dushmanlarini
yengishga muvaffaq bo’ladi. Patarlik harakatini rohiblar ham qo’llab
quvvatlashgan. Imperator partiyasi Nikolay II ni papalikga ko’targach, undan o’z
manfaatlari yo’lida foydalana boshlaydi. Nikolay II ning faoliyati va imperator
hukumatining ikki tomonlama siyosati Gildebrand boshliq islohotchilar noroziligiga
sabab bo’ladi.
1059 yili Lateran soborida Nikolay II dekret chiqaradilar. Unga ko’ra
endi
papa faqat kardinal yepsikoplar tomonidan saylanishi, mulkdor magnatlar esa
bunda ishtirok etmasligi belgilab olinadi. Imperatorda esa kardinallar jamoasi
tomonidan saylangan papani tasdiqlash huquqi qoldiriladi. Bu dekret faqatgina
feodallar huquqiga zarba bermay, balki imperator hukumatiga ham jiddiy zarba
beradi. Nikolay II ning dekreti simoniyani rad etib, ruhoniylarning uylanishlarini
ta’qiqlashga olib keladi.
Nikolay II o’zining Lateran soboridagi dekreti sanksiyalaridan qoniqmaydi
va o’z xizmatchilaridan simoniya va ruhoniylar nikoh qurishiga qarshi kurashish
haqida qasam ichishlariga majbur qiladi. Cherkov islohotlariga qarshi harakatlar
boshlanib ketadi. Bunga javoban Breshi, Kremon va Pyachentsda patarlar harakati
boshlanib ketadi. Ular jiddiy tus ola boshlaydilar, imperatorning Nikolay II
dekretini tan olishdan bosh tortib, 1061 yil Bazelda maxsus sinod (kengash)
chaqiradilar. U yerda dekretlarning hech qanday kuchga ega emasligi, imperator
hokimyati manfaatlariga zid ekanligi e’lon qilinadi. Bu sinodda faqat german
ruhoniylari qatnashgan edi. Bazel sinodining qarorlari amalga oshirilisa, ya’ni
Nikolay II papalikdan tushirilsa, bu papa Nikolay II ning butun islohotlar
siyosatining yo’q bo’lishini anglatardi. Ammo ishohot o’tkazish muhim edi. Uning
o’tkazilishini Klyuni abbatligi (Burgundiya) boshchiligidagi rohiblar xohlashardi.
1
Aристотел. Сочинения в4-xтомах.T.1.–M.,1975-1984. -C. 47.
26

Ularning maqsadi alohida feudal senorlarga qaraganda, ko’proq Rim bilan aloqalar
olib boris. G’arbiy Yevropadagi ko’pgina rohiblik qarorgohlari o’zlarining
markazi Klyuni bilan yaxshi munosabatlarda edi. XI – XII asrlarda katolik
cherkovida rohiblik hayoti uchun islohotlar o’tkazish harakati boshlanadi. Uning
markazi Klyuni monastiri bo’ladi.Klyuniychilar harakatining asosiy talablari
rohiblar
hayotida.Nursiyning ustavining amal qilinishi, liturgiya va ibodatlarning nazoratini
tartibga solish kabilar edi. Bu harakat cherkov hayotiga dunyoviy hukmdorlarning
aralashuviga qarshi norozilik belgisi bo’lgan.
Klyuniy harakati yetakchilari simoniyani tanqid qilib, selibatning nazorat
qilinishini talab qilganlar va monastirlarning dunyoviy senorlar va yepiskoplar
nazorati ostidan ozod etilishlarini ham talab etishgan. Klyuniy islohoti tufayli
monastirlarda kutubxona tashkil etilib, rohiblarning bilim darajasi oshirilishiga
imkon beradi. Islohotni Klyuni abbati avliyo Odon
Klyuniyskiy boshlab bergan. Klyuniy monastiri ostida ko’pgina monastirlar ittifoqi
paydo bo’ladi. Agar XI asrda klyuniychilik monastirlarining soni 30 ta bo’lgan
bo’lsa, XII asr 1-yarmida ularning soni mingtadan oshib ketadi.
Islohot bo’lishining asosiy sabablari quyidagilar: monastirlarni isloh qilish,
ularga jiddiy ustavni o’rnatish, selibatning amalga oshirilishini qattiq nazorat
qilish, simonyani ta’qiqlash, isloh qilingan monastirlarni dunyoviy feodallar va
yepiskoplar nazoratidan to’liq mustaqil deb e’lon qilib, bevosita papaga
bo’ysunish.
Grigoriy XI (1370-1378) so'nggi Avinion papasi bo'ldi. Florensiya
bilan bo'lgan urushda u Rimdan ajralib qolishi mumkinligi xavfi uni Rimga
ko'chib o'tishga undadi. Grigoriy XI o'limidan sal oldin Angliya siyosatiga keskin
fikrda bo'lgan edi. Viklif degan yeris o'z kitobida papa va uning yordamchilari
orasida keng tarqalgan yovuz illatlarni ochiq oydin isbotlab berdLViklif
cherkovning shaxsiy boshqaravidagi huquqlarini inkor qildi. Grigoriy XI Viklifni
18 yeristik «holati» uchun qamoqqa olishni buyuradi. Biroq Oksford universiteti
Viklifni qamoqqa olinishiga qarshi turadi, uni kitoblarida hech qanday yeritik
27

g'oyalarni yo'qligini isbotlashga harakat qiladi. Bu papalik uchun katta zarbabo'lgan.
1378 yilda Grigoriy XI vafot etadi va 75 yillik uzilishdan so'ng Rimda
yangipapa saylanadi. Tanlangan 16kardinaldan 11 tasi fransuz, 4 tasi italyan, ltasi is
pan edi. U juda o'zboshimcha, o'zbilarmon chiqib qolgan edi. Bu hatti harakatlari
albatta fransuz qiroli noroziligiga sabab bo'ldi. Papadan kardinallar kollegiyasi
norozi edi, unga o'rganib qolgan bo'lsalarda, injiqliklariga bo'ysungan emas.
Kollegiya allaqachon o'ziga yetarli darajada byurokratiya tuzib olgan edi.
Fransuz qiroli Karl V ning qo'llab quvvatlashi natijasda fransuz kardinallari
fransuz Kliment VII ni papa qilib sayladilar. Kliment VII nomi bilan papalikka
saylangan Robert Jeenevskiy (1378-yildan to 1394 yilga qadar shu lavozimda
faoliyat yuritdi) 1
. Bu ikki papalik deyarli 40-yil davom etdi. 1378-yildan to 1417
yilga qadar. Shu tariqa katolik cherkovining birligi buzuldi. Bir vaqtda papalar ikki
bo'ldi-biri Rimda, ikkinchisi Avinionda edi, ular bir birlarini qarg'aganlari qarg'agan
edi. Urban VI, Rimda o'tirardi, ko'psonli dushmanlari bilan hisoblashish
uchununda yordam beradigan kuch yo'q edi, unga yarasha unda pul ham yo'q edi.
Kliment VII esa Avinionda Fransiya, Kastiliya, Aragon, Neopol va
Shotlandiya cgerkovlari orasida harakatlanar bevosita Fransiya qiroli qo'llab-
quvvatlar edi. Urbanning 1389 yilda o'limidan so'ng papa xazinasi bo'm bo'sh edi.
Uning davomchisi sifatida saylangan Bonifatsiy IX Lukkeda bankirlar uyidan
3ming florin qarz ko'tarishga majbur bo'ladi 2
. Yevropaning bir xil mamlakatlari bir
papani, boshqalari ikkinchipapani tan olgan edilar. Urban VI bilan Kliment VII
vafot etganlaridan keyin, Katolik cherkovining ajralishi doimiy ajralishga aylanib
qolish xavfini tug'dirar edi. Urban VI dan keyin papalikni egallagan Bonifatsiy
IX ning asl ismi Pyetro Tomachelli bo'lib, 13 56-1404 yillar oralig'ida yashab
o'tgan. Papalikka 1389-yilda o'tiradi. l404-yilning 1 oktabriga qadar.
Urban VI ga hattoki kardinallar ham qarshi chiqib uni vazifasidan chetlatib,
hayotligidayoq yepiskop saylashni reja qiladi. Kardinallarning bu rejasi Urban
VI ga ma'lum bo'lib qoladi va Rimdan Genuyaga qochib ketayotgan yettida
1
Родригес А.М.Новейшая история зарубежнух стран ХХ век. М., 2001. - C . 199.
2
E . Qosimov , E . NlIriddinov , R . Muliadjanova , F . lsmatullaycv , N . Rasulova . Sh .7 okirov , A . Abdazirnov ,
T . Ponomaryova , M . Nasritdinova . Jahon tarixi., T.: 2013., -B.217.
28

kardinalni qamoqqa oladi. Yo'lda u qopga 5 ta kardinalni solib, dengizga
tashlaydi. Butub bir yil davomida papasiz qoladi Rim. Xullas papalar» dunyo
poytaxti» bo'lgan Rimda bo'lishni istamas edilar. Kampi va Blondus yozishmalarida
papa davlatidagi qishloq tipidagi shaharlarni ozod qilish, qator ozod qilingan
joylarda krestiyanlikni yo'q qilish, mayda dvoryanlarning qarovsiz, tashlandiq
qolgan yer uchastkalari Masalan kichikkina Chittadi-Kastello har yili bir ming oltin
florin to'lab 10-yil avtanom kommuna bo'laolardi. Fermo va Askol esa bu ozodlikni
2 ming florin hisobiga ololdi. Bolonya ishonchi bo'lmagan g'alaba tufayli 5 ming
florin badaliga 25-yillik ozodlikni qo'lga kiritdi. Shaharlardan birqanchasi «ozodlik
muddati»ni uzaytirish maqsadida qaytadan shartnoma tuzadi. Va bu ikki tomon
uchun ham manfaatli bo'laolardi. Papalar biri boshqa joyda yana biri boshqa joyda
turib kurash olib bordi. Papalarni kimlar qo'llab quvvatlagan?
Fransiya bilan aloqada bo'lgan qator mamlakatlar Kliment VII (1378-1394)
atrofida guruh bo'lib to'plangan bo'lsa, anglosakson va nemis knyazlari Urban VI
ni o'z papalari deb bilishardi. G'arbiy Yevropada bo'layotgan diniy inqirozlar
adabiyot vakillarining ham e'tiboridan chetda qolgan emas edi.
29

Xulosa
Xristianlik milodning boshida Rim imperiyasining sharqiy qismida
joylashgan Falastin yerlarida vujudga keldi. Iso Masih (Iisus Xristos), Bibliyaning
xabar berishiga ko’ra, xristianlik ta’limotining asoschisi bo’lib, u Rim imperiyasi
tashkil topganining 747 yili Falastinning Nazaret qishlog’ida bokira qiz Maryamdan
Xudoning amri bilan dunyoga keldi. Yangi eraning boshlanishi ham Iso Masihning
dunyoga kelishi bilan bog’liq.
Milodning boshlarida yahudiylar hokimiyatning uch tabaqasi bilan bog’liq
og’ir tushkunlikni boshdan kechirar edilar. Bir tomondan Rim imperatori va uning
joylardagi noiblari, ikkinchi tomondan Falastin podshohi Irod Antipa, uchinchi
tomondan esa ruhoniylar xalqni turli soliqlar va majburiyatlar bilan ko’mib
tashlagan edilar. Xuddi shu davrda yahudiylar o’rtasida kutilayotgan xaloskorning
kelishi yaqinlashib qolganligi haqida xabar tarqatuvchilar paydo bo’ldi. Ular xalqni
kutilayotgan xaloskor kelishiga tayyorlash uchun chiqqan edilar. Shunda Iso Masih
yahudiylikni isloh qilish va uni turli xurofotlardan tozalash g’oyasi bilan chiqib,
xristian diniga asos soldi. Yahudiylar uni va uning izdoshlarini Falastindan quvg’in
qildilar. Isoning 33 yoshida fitnachilikda ayblab, qatl etishga hukm qildilar. Isoning
tarixiy xususida diniy va diniy bo’lmagan manbalar orasida ixtilof mavjud: xristian
manbalarida Isoning o’zi xudo bo’la turib, insoniyatning gunohlarini o’ziga olish
uchun odam qiyofasida tug’ilgani, uning hayot tarzi, insonlar bilan muloqoti
haqidagi ma’lumotlar qayd etilsa-da, diniy bo’lmagan manbalarda Iso nomi
uchramaganligini nazarda tutib, u tarixiy emas, balki afsonaviy shaxs deb
hisoblovchilar ham bor.
30

Foydanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Всемирная история.//Султанов Ф.В.М.,1965
2. Хрестоматия по новейшей истории.// Гофман А.Т. 1961
3. Актуальное проблемо новейшей истории.// Волоусов Т.Л. М.,1991
4. Дементев И.П., Патрушев А.И. Историческая наука в ХХ веке. М.,2002
5. Язков Е.Ф.История новейшего времени стран Европо и Америки. M.,
2002
6. Пономарёв М.В.,Смирнова С.Ю. Новая и новейшая история стран
Европа и Америки. М., 2000
7. Родригес А.М.Новейшая история зарубежнух стран ХХ век. М., 2001
8. Родригес А.М .,Пономарев М.В. Новейшая история стран Европа и
Америки в ХХ в.M., 2001
9. 9.Шабелникова Н.А. История с древнейших времен до начала ХХ1 в.
М., 2002
10. Ergashov. Sh – Jahon tarixi. Yangi davr XVI – XVIII asrlarda., T.: 2013
11. Мунчаев Ш.Н., Устинов В.М.История советского государства. М.,2002
12. E.Qosimov, E.NlIriddinov, R.Muliadjanova, F.lsmatullaycv, N.Rasulova.
Shokirov, A.Abdazirnov, T.Ponomaryova, M.Nasritdinova. Jahon tarixi.,
T.: 2013.,
1. Хрестоматия по философии .–M.1987.
2. Шопавалов В.А .–M.1999
3. MuhammadjonQodirov
4. Toshkent:Yangiasravlodi,2002.-371b.
5. Aристотел. Сочинения в4-xтомах.T.1.–M.,1975-1984.
6. Асмус.В.Ф Античная философия .–M.,1976.
Internet saytlari va materiallari
31

1.www.ivran .ru
2.www.krugosvet.ru
3.www.vokrugsveta.ru
4.www.worldhistory.ru
5.www.wikipedia.org
6. www.yestravel.ru
32

Finikiyaliklar va Finikiya tarixi

Sotib olish