“Firdavs ul-iqbol” asarida ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotning aks etishi - Tarix - Dissertatsiyalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	233.9KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	24 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Dissertatsiyalar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

63 Sotish

“Firdavs ul-iqbol” asarida ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotning aks etishi

Sotib olish

“FIRDAVS UL-IQBOL” ASARIDA IJTIMOIY-SIYOSIY VA MADANIY
HAYOTNING AKS ETISHI
(MUHAMMAD RAHIMXON I DAVRI)
MUND А RIJ А :
Kirish ..............................................................................................................................3
I BOB. “Firdavs ul-iqbol” asari va Muhammad Rahimxon I davrining
tarixshunoslikda o‘rganilishi ....................................................................................6
1.1. Muammoning chet el sharqshunoslari tomonidan o‘rganilishi............................6 1.2.
Muammoning o‘zbek olimlari va tadqiqotchilari tomonidan
o‘rganilishi.................................................................................................................14
II BOB. Muhammad Rahimxon I ning davlat tepasiga kelishi va
islohatlari ..................................................................................................................25
2.1. Xiva xonligidagi tarixiy sharoit..........................................................................25
2.2. Xiva xonining mamlakat ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotini yuksaltirish
yo‘lidagi hal qiluvchi pallaga o‘tishi.........................................................................36
III BOB. XIX–asrning birinchi choragida mamlakat ijtimoiy-siyosiy va madaniy
hayotining yuksalishi ...............................................................................................47
3.1. Xiva xonining ijtimoiy-siyosiy sohada barqarorlikni ta’minlashdagi yakunlovchi
faoliyati......................................................................................................................47
3.2. Xonlikda madaniy hayotning yuksalishi, arxitektura va sug‘orish tizimini
yanada rivojlanishi.....................................................................................................54
Xulosa ........................................................................................................................60
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati ........................................................................62
1 1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti
I.A.Karimov mamlakatimizning tarixchi olimlari bilan uchrashuvida shu narsani
ta’kidladiki, “davlatchiligimizda qat’iy burilish yuz bergan hozirgi davrda biz
uchun dunyoda egallagan o‘rnimizni, kimligimizni, qadimiy ildizlarimizni aniq
belgilab olish zarur bo‘ladi” 1
. Uning fikricha, gap o‘zbek xalqining tarixiy o‘tmishi,
uning o‘zligi, ma’naviyati haqida ketar ekan, bu masalada bizda chuqur ilmiy
asosga ega bo‘lgan dalillar, tahlillar yetishmaydi. Ilmiy til bilan aytganda, bu
borada tugal konsepsiya yo‘q. O‘zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot
talab qilmaydigan bu haqiqatni davlat siyosati darajasiga ko‘tarish lozim.
I.A.Karimov ning ta’kidlashicha, davlatchilik hozirgi davrda muhim siyosiy
masalaga aylandi. Biz mamlakatimizning birinchi prezidenti oldimizga qo‘ygan
ushbu tarixiy haqiqatni o‘tmishda ro‘y bergan tarixiy voqea-hodisalarni, tarixiy
shaxslar faoliyatini yoritib berish orqaligina kishilar ongiga yetkazishimiz mumkin.
Binobarin, jamiyatimizda shakllanganayotgan milliy mafkuramiz ham tarixiy
manbalardan oziq oladi.
Bir so‘z bilan aytganda, mamlakatimiz va xalqimizning real ilmiy tarixini yaratish
hozirgi davrda keng jamoatchilikning eng zarur va dolzarb vazifalaridan biri bo‘lib
qoldi.
Oldimizga qo‘yilgan ana shu vazifalarni amalga oshirishda Munis va
Ogahiylarning “Firdavs ul-iqbol” asarini har tomonlama tadqiq va tahlil qilish
muhim dolzarblik kasb etadi.
Mavzuning o‘rganilishi.
Munis va Ogahiylarning tarixiy asarlari, biografiyalari xususida ko‘plab
tadqiqotlar mavjud. Munis to‘g‘risida dastlabki ma’lumotlar A.Vamberi asarlarida
uchraydi. Uning yozishicha, Munis-mirob (Vamberi bu ism va lavozimni ikki
og‘aini tarzida tushungan. Munisni shoir, Mirobni tarjimon deb beradi. Qolaversa u
Munisni uchratmagan, chunki Munis A.Vamberi Xivaga kelishidan 34 yil oldin
1 Каримов И.А.Тарихий хотирасиз-келажак йўқ.-Т. “Ўзбекистон”, 1998. –.252-б.
2 25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
2
3

vafot etgan edi.) og‘a-ini bo‘lib, shoirlik va tarjimonlik bilan shug‘ullanishgan.
Tarjimonlik deganda u Mirxondning “Ravzat ul-safo” asarini nazarda tutadi 2
.
Munis va Ogahiylarga tegishli qo‘lyozmalar dastlab 1873-yilda Xivaga
kelgan A.L.Kunning nazariga tushdi 3
.
V.V. Bartoldning Rossiya fanlar akademiyasi Osiyo muzeyida
saqlanayotgan, hech kim tomonidan nashr etilmagan, XIX-asrda yozilib, Xiva
xonligi haqida rasmiy ma’lumot berilgan to‘la nusxadagi asar tarzida ko‘rsatib
o‘tgan manba xuddi o‘sha A.L.Kun tomonidan olib ketilgan qo‘lyozmalardir.
A.L.Kun ushbu qo‘lyozma manbalar bo‘yicha qisqacha mulohazalar bayonini tuzib
chiqsa-da, bu tahlil materiallar e’lon qilinmagan.
A.L.Kundan keyin Munis va Ogahiylarga tegishli tarixiy asarlar haqida
mulohazalar bildirgan talantli sharqshunos olim V.V.Bartolddir. Uning
ta’kidlashicha, “Munis va Ogahiylarning ushbu batafsil xronikal asarlari
Xorazmning keyingi uch yuz yillik tarixi haqida ma’lumot beruvchi asosiy manba
bo‘lib qoladi. Ushbu xronikalardan mulla Bobojon (Bayoniy) ham “Shajarai
Xorazmshohiy” asarini yozishda foydalangan 4
.
V.V.Bartold tomonidan “Firdavs ul-iqbol”ning yig‘ma matni ham
tayyorlangan, ammo nashr qilinmagan.
“Firdavs ul-iqbol”dan ayrim parchalar P.P.Ivanov tomonidan tarjima etilib,
“ Материалы по истории туркмен и Туркмении ” kitobiga kiritilgan 5 6
.
P.P.Ivanov Munis va Ogahiylarning ushbu asarini “XVIII-XIX asrlarga oid
Xiva xonligi tarixi bo‘yicha asosiy manba” 7
, deb baholaydi.
“Firdavs ul-iqbol” asaridan ayrim parchalar “ Материалы по истории
казахских ханств XV-XVIII в .” 8
kitobida ham berilgan.
2 Вамбери А. Путешествие по средней Азии. –Т.: Институт истории народов средней Азии им. Махпират,
2007. –стр.360.
3 Бартольд В.В. Сочинения. Т. 2. ч.2. Работы по отдельным проблемам истории средней Азии. –М.: 1964. –
стр.57.
4 Ўша манба, ўша бет.
5 Материалы по истории туркмен и Туркмении. Труды Института Востоковедения. Т. XXIX Источники по
истории народов СССР. –Т.2 Иранские, бухарские и хивинские источники. –М.:, -Л.: 1938.-стр. 323-354; 355-
6 .
7 Иванов П.П.Очерки истории по Средней Азии. XVI-середина XIX в.в. –М.: изд. “Вост. Лит”. 1958-стр.56.
8 Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII в. (составители: С.К.Ибрагимов, Н.Н.Мингулов, К.А.
Пищулина, В.П. Юдин) -Алма-Ата.: 1969. –cтр.431-475.
3 53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15

O‘zbek tarixshunosligida Munis va Ogahiylarning mazkur asari haqida
ko‘pgina tadqiqotlar mavjud 9
.
Bu asar ilk marotaba yig‘ma tarzda tarixchi Yu.Bregel tomonidan ingliz tiliga
tarjima qilindi va nashr etildi 10
. Nihoyat 2010-yilda ushbu asar to‘laligicha o‘zbek
kitobxonlariga taqdim etildi 11
.
Tadqiqotning obyekti va predmeti . Ishni yozishda asosan “Firdavs uliqbol”
asarining 2010-yilda Toshkentda “O‘qituvchi” nashriyotida chop etilgan nusxasiga
tayanildi. Ayrim hollarda N.Muravyovning 1822-yilda Moskvada chop etilgan
“ Путешествие в Туркмению и Хиву в 1819 и 1820 г .” asariga ham
murojaat etildi.
Tadqiqotning maqsad va vazifalari .
“Firdavs ul-iqbol” asari asosida Muhammad Rahimxon I davridagi
ijtimoiysiyosiy va madaniy hayotni yoritib berish tadqiqotning asosiy maqsadi
bo‘lib, quyidagi vazifalar belgilab olindi:
-Asarning tarixshunoslikda o‘rganilishiga tavsif berish;
-Muhammad Rahimxon I ning davlat tepasiga kelishidagi tarixiy sharoitni
yoritish;
-Muhammad Rahimxon I ning dastlabki islohotlari haqida ma’lumot berish;
-Xonlikdagi madaniy hayotni yuksaltirishda mamlakat hukmdorining rolini
ochib berish;
Tadqiqotning ilmiy yangiligi .
Ishda yaqinda nashr etilgan “Firdavs ul–iqbol” asarining mukammal matni
asosida Muhammad Rahimxon I davridagi ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotni
mustaqillik mafkurasi nuqtai nazaridan ilk marotaba monografik tarzda tahlil qilish
uning ilmiy yangiligini belgilaydi.

9 Qarang: Муниров Қ. Мунис, Огаҳий ва Баёнийларнинг тарихий асарлари.-Т.:”Фан”,1960; Абдуллаев В.
Ўзбек адабиёти тарихи. –Т.: “Ўқитувчи”, 1967.–113-116-б; Муталов О. Хива хонлиги Оллоқулихон даврида.
–Т.: 2005 va boshqalar.
10 Шермуҳаммад Мунис Хоразмий ва Муҳаммадризо мироб алмутахаллис бил Огаҳий. Фирдавс ул-иқбол.
Лейден, 1988.
11 Шермуҳаммад Мунис Хоразмий, Муҳаммадризо Огаҳий. “Фирдавс ул–иқбол”. –Т.:“Ўқитувчи”, 2010. (Нашрга
тайёрловчилар: Н.Жумахўжа, С.Рўзимбоев, А.Аҳмедов).
4 77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
16
17
18
19
20
21
22
23

Tadqiqotning asosiy masalalari va farazi.
Tadqiqotda Xiva xonligining Muhammad Rahimxon I davridagi
ijtimoiysiyosiy va madaniy hayotning yangi bosqichga ko`tarilishi, davlatchilik
siyosatining ustuvorlik sari qadam qo`yishi, ko`plab islohotlarning amalga
oshirilishi xususida so`z yuritilib, tubandagicha farazlar kun tartibiga qo`yildi:
1. Muhammad Rahimxon I davridagi murakkab tarixiy sharoitning yoritib berilishi,
xonlikdagi ayirmachilik tendensiyalariga barham berilishi, ichki nizolarning
bartaraf etilishi masalalarining aniq dalillarga suyanilgan holda tadqiq etilishi
tarixnavislik ilmiga muayyan ulush qo`shadi.
2. Masalani yoritishda chet el tarixchilari, xususan, rus missionerlarining
Muhammad Rahimxon I davri haqida yozib qoldirgan ma`lumotlarini tanqidiy
nuqtai nazardan tadqiq qilish mamlakatimizning yangi tarixini barpo qilishga
ko`maklashadi. Hozirgacha kam yoritilgan tarixiy ma`lumotlarni yuzaga
chiqaradi.
3. “Firdavs ul-iqbol”dagi aniq dalillarga tayangan holda Muhammad Rahimxon I
davridagi madaniy hayotni yoritib berish arxitektura-qurilish obidalarining qad
ko`tarishi, sug`orish inshootlarining barpo etilishi, ko`priklar qurilishi, zarbxona
tashkil etilishi, kitobxonlik, mushoiralar, san`at ahllari haqida ma`lumotlar berish,
sho`ro davrida bu o`lkaning “yoppasiga savodsiz edi”, degan “tamg`asi”ning
asossizligini isbot qiladi.
4. Muhammad Rahimxon I davrida Xiva xonligining yuksalishi, uning qo`shni Eron,
Buxoro, hatto Rossiya tomonidan e`tirof etilishi, chet el davlatlari bilan
savdosotiq va siyosiy aloqalarning yaxshi yo`lga qo`yilishi kabi masalalarning
yoritilishi o`zbek davlatchiligi tarixining azaldan mustahkamligini ko`rsatib
beradi.
Tadqiqotning metodikasi tavsifi. Ishni yozish jarayonida O’zbekiston
Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A Karimovning 1998-yil 26-iyul kuni bir
guruh tarixchi olimlar bilan bo‘lgan uchrashuvidagi ko‘rsatmalari metodologik asos
bo‘lib xizmat qildi.
5 103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
24

Shuningdek, tarixchi olimlardan: Q.Munirov, Ya.G‘ulomov, M.Yo‘ldoshev,
I.Jabborov, matnshunos olimlardan: N.Jumaxo‘ja, A.Ahmedov va boshqalarning
ishlariga ham tayanildi. Tadqiqot jarayonida tarixiy ma`lumotlarni tizimlashtirish,
tahlil qilish va umumlashtirish, mavzuga taalluqli ilmiy yo`l-yo`riqlarni jamlab
o`rganish va qiyosiy tahlil qilish asosiy tamoyil qilib olindi.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalari
Vatan tarixini yaratishda, darslik va o`quv qo`llanmalari tayyorlashda qo`shimcha
material sifatida xizmat qilishi mumkin. Undan oliy o`quv yurtlaridagi tarix fani
bo`yicha o`tkaziladigan seminar mashg`ulotlarida, akademik litsey, kollej va
umumta`lim maktablarida sinfdan tashqari darslarda foydalanish mumkin.
Tadqiqotning tuzilishi .
Tadqiqot kirish, uchta bob, xulosa va adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan
bo`lib, 89 betdan iborat.

I BOB. “FIRDAVS UL-IQBOL” ASARI VA MUHAMMAD RAHIMXON I
DAVRINING TARIXSHUNOSLIKDA O‘RGANILISHI.
1.1.Muammoning chet el sharqshunoslari tomonidan o‘rganilishi .
6 132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
25

Xorazm bir vaqtlari ulkan hududni egallagan, qadimiy davlatchilik
an’analariga ega bo‘lgan, yuksak madaniyat markazlaridan biri bo‘lib shakllangan
ilm o‘choqlaridan sanaladi.
Bu vohaning ulkan tadqiqotchisi S.P.Tolstovning ta’kidlashicha, Xorazm
“Shimoliy Yevro-Osiyo cho‘llari bilan O‘rta Osiyoning old va janub qismi tog‘li
yerlari hamda Shimoliy Hind pasttekisligini bog‘lovchi halqa, Sharqiy O‘rta Yer
dengizi, Hind va Shimoliy Yevro-Osiyo etnik elementlari birlashgan halqadir” 12
. Bu
voha qator qardosh xalqlar-o‘zbeklar, turkmanlar, tojiklar, qoraqalpoqlar qisman
qozoqlar madaniyatining manbaidir 13
.
Xorazm o‘z tarixi davomida ko‘plab urush-talashlarni, qirg‘inlarni boshdan
kechirdi. Arablar, mo‘g‘ullar, ruslar istilosi davrida parokandalikka yuz tutdi.
Abulg‘oziy davriga kelib ma’lum darajada iqtisodiy–madaniy yuksalish sari qadam
tashladi. O‘sha davrdan boshlab tarixnavislik an’anasi yuzaga keldi.
Muhammad Rahimxon I davrigacha kelib bu an’ana yangi bosqichga qadam
qo‘ydi. Biz so‘z yuritmoqchi bo‘lgan “Firdavs ul-iqbol” asari ham o‘sha xon davri
mahsuli hisoblanadi.
Mazkur tarixiy solnoma, undagi ayrim voqealar, xususan Muhammad Rahimxon
I shaxsi va uning davri haqida ko‘plab tadqiqotlarda turli fikrlar qayd qilingan.
O‘sha xon davrida Xivaga kelgan rus zobiti Nikolay Muravyov Muhammad
Rahimxon I haqida dastlabki ma’lumotlarni bergan chet el missionerlaridan biridir.
Darvoqe, xon haqida u shunday yozadi: “Muhammad Rahim baland bo‘yli, sog‘lom
va baquvvat gavda tuzilishiga ega bo‘lib, hozir ellik yoshlarda. Uning istarasi ancha
issiq, vahshiyona qiliqlari va shunga loyiq axloqi yuzlaridan bilinmaydi. Yuz
tuzilishi cho‘zinchoq, ko‘zlari kichik, lekin o‘tday chaqnaydi, qarashlari ziyrak,
soqoli kichik va sarg‘ish” 14
.
N.Muravyov xon haqida gapirar ekan, unga o‘zi bergan sovg‘a haqida ham
so‘z yuritadi. U xon oldiga kirish oldidan yuzboshi bilan suhbatlashganini va u
12 Толстов С.П. Древний Хорезм. –М.: Изд. МГУ, 1948. –стр.341.
13 Карриев Б.А. Эпические сказание о Кёроглы у тюркоязычных народов. –М.: «Восточная литература»,
1968.-стр.216.
14 Муравьев Н.Н. Путешествие в Туркмению и Хиву в 1818 и 1820 г. –М.: 1822. –стр. 53-56, 127.
4
Ўша манба, 131-бет.
7 161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
26
27
28
29
30
31

kishining xon haqidagi so‘zlarini keltiradi: “Bizning xonimiz nima bersang
olaveradi, faqat undan biror narsa undirish qiyin. Bizda shisha juda noyob narsa, bu
sovg‘a unga yoqadi. Faqat unga idishdan o‘nta bermang. Bu raqamni bizda uncha
xushlashmaydi. Agar to‘qqizta bersangiz yaxshi. Bu son bizda baxtli raqam
hisoblanadi” 4
.
Amaldorning xon haqida shunday gaplarni aytishi haqiqatdan yiroq. Bu
gaplarni missionerning o‘zi to‘qib chiqargani ehtimolga yaqin.
N.Muravyov Xivada bo‘lganida madaniy hayotga ham qiziqqan. Baxshilar
ijrosini tinglagan. Musiqa asboblari haqida yozib qoldirgan: “Ularning musiqa
asbobi ikki torli balalaykadan iborat bo‘lib, yarim oy shaklidagi qutiga monand
keladi. Uni noxun yoki qalamcha bilan chalishadi. Ulardagi yana bir cholg‘u asbobi
to‘rt torli, nihoyatda yoqimsiz tovush chiqaradigan narsa bo‘lib, pastdan chiqqan
o‘qini yerga tirab, skripkaga o‘xshab chalishadi” 15
.
Muravyovning so‘ziga qaraganda birinchi asbob tanbur, ikkinchisi qo‘buzdir.
Chunki o‘sha paytda qo‘ng‘irotlar sulolasi saroyida qo‘buz bilan aytadigan
baxshilar xizmat qilgan. Yo‘l-yo‘lakay missioner “Oshiq G‘arib” dostoni
mazmunini ham qisqacha qistirib o‘tadi.
Rus zobiti kitobining “O‘zbeklarning fe’l-atvori, diniy e’tiqodi, urf-odatlari
va ma’rifiy qarashlari” deb nomlangan beshinchi bobida xivaliklarning
xarakterxususiyatlari, kiyimlari, iste’mol qiladigan ovqatlari (palov, go‘ja,
qovurdoq, kabob), musiqaga munosabatlari, baxshilar, xonandalar, musiqa va
sozandalar haqida ma’lumot beradi. Sartlarning (yerli aholi) ancha madaniyatli va
mag‘rur, o‘zbeklarning esa oddiyroq ekanliklariga urg‘u beradi. N.Muravyovning
bergan ma’lumotlari ba’zan bir-biriga zid, ba’zan mensimaslik xususiyatlariga ega
bo‘lsada, o‘sha davr madaniy hayotini, xalq etnografiyasini o‘rganishda muayyan
qiymatga egadir. Uning qarashlariga albatta tanqidiy nuqtai nazardan yondoshmoq
zarur bo‘ladi. Chunki uning qarashlarida shovinistik munosabat ancha kuchli.
15 Ўша манба, 132-бет.
8 188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
32
33

Chet el sayohatchilari orasida Xiva xonligining Muhammad Rahimxon I
davrini batafsil bayon qilgan kishi Nikolay Muravyovdir, desak xato qilmagan
bo‘lamiz. U xonning shaxsiyatiga har tomonlama to‘liq tavsif beradi:
“Muhammad Rahim hamma narsada mo‘tadillik va oddiylikni yoqtiradi.
Uning kiyimi bir necha to‘nlardan iborat bo‘lib, boshidagi sallasi Buxoro atlasidan
ishlangan. Ba’zan boshidagi telpagiga, oq qoshiya bog‘laydi. Ovqatlanishi ham
oddiy, kuniga uch ovqat – palov, olma solingan yovg‘on osh, yog‘siz kabob.
Oddiy ko‘chmanchi hayotni sevadi. Yaxshigina yorug‘ xonalarga ega
bo‘lsada, ularda xotinlari yashaydi. O‘zi esa doimo qora uyda istiqomat qiladi. Ovni
yaxshi ko‘radi, o‘rgatilgan burgut bilan qashqaldoq oviga chiqadi. O‘sha paytlarda
o‘rniga Qutlimurod inoqni qo‘yib ketadi” 16
.
Muhammad Rahimxon siyosatni, davlat boshqaruvini, kishilar bilan muomala
qilishni, hokimiyat imkoniyatlarini takomillashtirishni yaxshi tushungan. Xalqlarni
birlashtirish siyosatini yurgizgan. Demokratik tamoyilga to‘la asoslanmagan bo‘lsa-
da, Oliy kengash tuzgan, har bir masalada ko‘proq o‘z fikriga tayansa-da, a’yonlari
bilan maslahatlashgan.
Oliy kengashga o‘zi raislik qilgan. “Kengashning birinchi a’zosi xonning eng
ishonchli kishisi, birinchi vazir Yusuf mehtar og‘a bo‘lib, sart toifasidan, chamasi
50 yoshlarda, qattiqqo‘l, hech kimga ishonmaydigan kishi. Xon xazinasi ham uning
ixtiyorida. Ikkinchi a’zo aqlli, jasur, ko‘ngilchan va iltifotli Muhammadiyor
qushbegi. Uchinchisi xonning sevimli akasi Qutlug‘murod
inoqdir.
Xo‘jash mahram kengashga a’zo bo‘lmasa ham qatnashib turadi.
Kengashga qozi, o‘zbek urug‘ining yo‘lboshchilari ham qatnashadi.
Kengash juma kuni xon ko‘rinishxonasida o‘tkaziladi 17
.
N.Muravyov Xo‘jash mahram haqida o‘z asarida ko‘proq to‘xtalib o‘tadi.
Mahram urushda ko‘rsatgan jasoratlari sababli xonga yaqin bo‘lgan. Aslida uning
bobosi Xurosondan asir qilib olingan qullardan bo‘lib, yaxshi xizmatlari uchun
qullikdan ozod etilgan. Xon unga Mirza ham tayinlagan. Xo‘jash mahram 40
16 Кўрсатилган асар, 55-бет.
17 Кўрсатилган асар, 61-62-бетлар.
9 215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
34
35
36

yoshlarda, istarasi issiq, qora soqolli kishi bo‘lib, so‘zlaganda ham nutqi yoqimli,
deya ta’kidlaydi, N.Muravyov.
Rus zobitining qayd qilishicha, Xiva xonining yana bir ishonchli kishisi rus
millatiga mansub bo‘lib, musulmon dinini qabul qilgan. Ismi Tangriquli. Uning
xizmatkorlari, qullari bor. Xon unga ancha narsalarni ishonadi, xizmatlar buyuradi.
Ammo Tangriquli Xo‘jash mahram darajasiga yetgan emas 18
.
N.Muravyov xonlikdagi rus asirlari va ularning ayanchli hayoti haqida ham
gapirib o‘tadi.
Muhammad Rahimxon I davrida pul ishlab chiqariladigan zarbxona tashkil
etilgan. Tangalar oltindan zarb qilingan bo‘lib, tilla deb yuritilgan. Uning birinchi
tomoniga turkiyda xonning ismi o‘yib yozilgan. Orqa tomonida qur’on suralari
bitilgan. Tangalar ko‘rinishidan juda chiroyli ishlangan 19
.
Xiva xonligida dehqonchilik juda og‘ir mehnat asosida tashkil etilgan.
Yerlar qumloq bo‘lib, mineral o‘g‘itlar bo‘lmaganidan go‘nglardan foydalanilgan.
Barcha yerlar sun’iy sug‘orishga asoslangan. Xiva atrofi bog‘-rog‘larga boy.
Ayniqsa bu yerda uzumning turli navlaridan yaxshi hosil olinadi. Uning quritilgan
turi juda shirin. Uzumdan tashqari olmaning turli navlari, nashvati, tut, anor, gilos,
olxo‘ri, nok, bodom va boshqa mevalar juda ko‘p, deb yozadi, rus zobiti 20
.
Missionerning ushbu so‘zlari vohamizda o‘sha davrlarda ham mashaqqatli mehnat
asosida dehqonlarimizning mo‘l-ko‘lchilik uchun tinmasdan ishlaganliklarini
ko‘rsatadi. Albatta ushbu sanab o‘tilgan mevalarning mo‘l-ko‘lligini ta’minlash
dehqonchilik madaniyatini yuksaltirish asosida ro‘yobga chiqadi.
Bu mo‘l-ko‘lchilikning asosiy sabablaridan biri Muhammad Rahimxon I ning
mamlakatda osoyishtalik o‘rnatganligidir.
O‘sha davrda Xiva xonligida chorvachilik ham davlatning asosiy daromadi
hisoblangan. Qo‘y, yirik shoxli mollar, tuyalar podalari katta yaylovlarni egallagan.
Ipak qurti boqish, ipak yigirish, turkmanlarda gilamchilik, shaharlarda
18 Кўрсатилган асар, 66-бет.
19 Ўша манба, 76-бет.
20 Ўша манба, 85-86-бетлар.
10 244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
37
38
39
40

hunarmandchilik taraqqiy qilgan. G‘alla ko‘p yetishtirilgan. Qo‘l tegirmoni va
hayvon kuchi bilan aylantiriladigan tegirmon (xaroz) ko‘p bo‘lgan.
Ichki va tashqi savdo, karvonlardan boj olish hisobiga davlat daromadlari
tobora yuksala borgan. Kavkaz va Rossiyaga ko‘proq tovarlar eksport qilingan va u
yoqdan kerakli tovarlar olib kelishgan. Orenburg, Astraxon kabi shaharlar bilan
aloqa juda kuchaygan 21
.
N.Muravyov Xivaga oddiy sayohatga kelgan emas, balki kelajakda xonlikni
Rossiya tasarrufiga olish rejalarini pishitish maqsadida bu o‘lkaga qadam qo‘ygan.
Bu fikrimizni uning quyidagi so‘zlari tasdiqlaydi: “Qisqasini aytganda hozirda Xiva
Buxoro va Shimoliy Hindiston bilan Rossiyaning aloqalariga to‘g‘onoq bo‘lib
turibdi. Agarda Xiva bizning qo‘l ostimizda bo‘lsa (Bu qiyin ish emas) butun O‘rta
Osiyo xalqlari bizning mamlakatimiz sari yuz burib buyuk Pyotrning orzulari
amalga oshar edi” 22
.
Bizga ma’lumki, bu kishining orzulari, rejalari 50 yildan keyin amalga
oshdi.
Ogahiy, Munis va ularning “Firdavs ul-iqbol” asari haqida ba’zi
ma’lumotlarni yozib qoldirgan G‘arb sharqshunoslaridan biri Herman Vamberidir.
H.Vamberi Xiva xonligi hududiga kirib kelar ekan, 1862 - (ba’zi manbalarda
1863) yil 30-mayda birinchi o‘zbek qishloqlariga qadam qo‘ydik, deb yozadi 23
.
U Xiva xonligi haqida so‘zlar ekan, mamlakatning asosiy aholisi o‘zbek,
turkman, qoraqalpoq, qozoq, sart va eroniylardan iborat deya qayd qiladi 14
.
H.Vamberi Muhammad Rahimxon I vafotidan 36-37 yil keyin Xivaga kelgan.
O‘sha paytda Sayid Muhammadxon hukmronlik qilar edi. U Muhammad Rahimxon
I dan keyingi oltinchi xon edi. H.Vamberi xon huzuriga kirishga muvaffaq bo‘ladi.
Hukmdor uni yaxshi kutib oladi. Chunki u Rashid hoji niqobi ostida kelgan edi.
Xon unga bir eshak va kuzatuvchi ajratadi. Ammo H.Vamberi xon haqida
bepisandlik bilan quyidagilarni yozadi: “Men o‘zim yashaydigan uyga kelib, to‘rt
21 Ўша манба, 90-93-бетлар.
22 Ўша манба, 102-бет.
23 Вамбери Г. Путешествие по Средней Азии. –М.: 1865. –стр.63.
14
Ўша асар, 171-бет.
11 271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
41
42
43
44
45

devordan iborat xonada yakkayu-yolg‘iz qolgach, chuqur nafas oldim va shunga
shukur qildimki, ko‘rinishdan o‘ta ketgan axloqsiz hamda butun qirralari bilan
ochiq-oydin befarosat, asabiy va manman mustabid podshoh men bilan o‘ta
xushfe’llik bilan muomala qildi. Natijada men butun xonlik hududida bemalol
yuradigan bo‘ldim. Tun bo‘yi ko‘zlari kirtaygan, boshi yarim tepakal, lablari
bo‘zargan, titroq ovozli xonning obrazi ko‘z oldimdan ketmadi. Shunda men o‘z-
o‘zimga takrorladim: Xurofot ko‘p hollarda davlat boshqarish huquqini mana
shunday qonxo‘r mustabid kishilarning ixtiyoriga berib qo‘yadi” 24
.
H.Vamberining ushbu so‘zlarini keltirishimizdan maqsad shuki, Xiva
xonligiga kelgan chet ellik “Mehmon”lar yaxshi kutib olinishlariga qaramay
hamisha hukmdorlarga nisbatan “mustabid”, “johil”, “befarosat”, “yovuz” kabi
so‘zlarni ishlatishadi. Chunki ularning asosiy maqsadi ayg‘oqchilikdan iborat edi.
Shuni ham qayd qilish kerakki, H.Vamberi haqida so‘z yuritishimizning yana
bir sababi, bu davrda buyuk tarixnavis Ogahiy hali hayot edi. H.Vamberi o‘sha
paytda Munis va uning jiyani Ogahiy bilan tanishganini, Ogahiyning Mirxondning
tarixiy asarlarini tarjima qilayotganini qayd qilib o‘tadi. Holbuki, Munis 1829-yilda
vabo kasalidan vafot etgan edi. H.Vamberi Munisni boshqa bir shaxs bilan
almashtirgan bo‘lishi mumkin. Har holda Ogahiy nomini Yevropaga birinchi bo‘lib
tanitgan shaxs H.Vamberidir.
Shu narsani ham qayd qilish zarurki, H.Vamberi o‘sha davrdagi
etnografiyaga oid lavhalarni, madaniy hayotni ham tavsiflab o‘tadi. Jumladan, u
xivaliklar haqida shunday yozadi: “Ularning dastlabki o‘troqlashganidan beri ko‘p
asrlar o‘tib ketgan. Biroq, xivaliklarning urf-odatlarida eng qadimgi qahramonlik
davrlarining izlari ham muayyan darajada saqlanib qolgan. Ularda mimika bilan
bog‘liq olishuvlar, jangu-jadal musobaqalari, ot chopish kabi mukofot bilan bog‘liq
tomoshalar mavjud. Har qanday dovrug‘li to‘y 9, 19,29 mukofotdan iborat bo‘lgan
poygasiz o‘tmaydi. G‘olib uchun qo‘yilgan mukofotlar 9 qo‘y, 19 echki va
boshqalardan iborat bo‘ladi. Xivadagi aholi ibtidoiy otashparastlik bilan aloqador
bayramlar va musobaqalarni ham an’anaviy tarzda saqlab qolgan” 25
.
24 Ўша манба, 69-бет.
25 Ўша асар, 172-бет.
12 298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
46
47
48

Vengriyalik olim bu xildagi etnografik ma’lumotlarni Ogahiyga o‘xshagan
ziyolilardan so‘rab olgan bo‘lsa kerak.
Shuningdek, u Ogahiydan Munis she’rlarini so‘rab olgan bo‘lishi mumkin.
Chunki shoir asarlarini nemis tiliga tarjima qilib e’lon qilish niyati borligini ham
qayd qiladi 26
.
H.Vamberi asarlarida keltirilgan ma’lumotlar Muhammad Rahimxon I
davridagi madaniy yuksalishning Said Muhammadxon davrida yanada taraqqiy
qilganligini XIX-asr boshlaridagi siyosiy-iqtisodiy va madaniy hayotning qay
darajada davom etganligini ko‘rsatishi bilan muhim ahamiyatga molikdir.
H.Vamberidan keyin birinchi bo‘lib, Munis va Ogahiylar tomonidan yozilgan
tarixiy solnomani qo‘lga kiritgan kishi A.L.Kundir. U 1873-yilda xon saroyiga
kirib, kutubxonadagi kitoblarni musodara qilishda shaxsan qatnashgan. A.L.Kun
Munis yozgan tarixiy xronikaga asoslanib, Abulg‘oziydan Muhammad Rahimxon
II gacha davrdagi Xiva xonligi haqida qisqacha axborot yozadi. Uning yozishicha,
1873-yilgi Xiva ekspeditsiyasi davrida uning qo‘liga tushgan Munis mirobning
tarixiy solnomasi Xiva xonligi tarixi bo‘yicha alohida ahamiyatga ega. Chunki, bu
asar hozirgi xonlar sulolasining asoschisi Eltuzarxon davrida yozilgan bo‘lib, o‘z
navbatida bizda uzuq-yuluq ma’lumotlar bo‘lgan ilgarigi davr hukmdorlari haqida
ham to‘la ma’lumot beradi. Bu solnomada xonlikda yuz bergan eng muhim
voqealar yozib qoldirilgan. Munis mirobning bu kitobi hozirgacha ma’lum
bo‘lmagan ko‘plab xonlar haqida ma’lumot olishda yordam bera oladi. Uning
mazkur kitobini avlodlari davom ettirgan va hozirda ham davom ettirmoqdalar” 27
.
A.L.Kun Munis va Ogahiylarning “Firdavs ul-iqbol” solnomasini olib
ketishda shaxsan qatnashganini “Turkestanskiye vedemosti” gazetasida qayd qilib
o‘tadi 28
.
A.L.Kunning “Xiva safari vaqtida qilingan ilmiy ish” maqolasini
U.Bekmuhammad o‘z kitobida to‘liq keltiradi:
26 Ўша асар, 347-бет.
27 Кун А.Л. Поездка по хивинскому ханству в 1873 году // Известия русского географического общества.
С.Петурбург, 1874, т.Х, вып. 2-стр.47-58.
28 Кун А.Л.Заметки о Хивинском ханстве. // Туркестанские ведемости, 1873, №40. –стр.158.
13 327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
49
50
51
52
53

“Xiva ekspeditsiyasi vaqtida men quyidagi ilmiy materiallarni to‘pladim: xon
saroyini musodara qilish vaqtida sharq qo‘lyozmalaridan iborat 300 kitob to‘plandi.
Shulardan 129 tasi sarlavhali 140 tomdan iborat tarixiy qo‘lyozmalar, 30 tomdan
iborat sharq shoirlarining devonlari, 50 tomdan iborat 40 ta huquqiy va diniy
asarlardir. Bundan tashqari 18 tacha “Qur’on” va 50 ta dars kitoblari ham to‘plandi.
Xon saroyi musodara qilinganida, qo‘lyozmalar bilan birgalikda hujjatlar ham
to‘plandi. Bu hujjatlarni ikki guruhga: birinchi guruhga xonlikning daromadlari va
xarajatlariga doir daftarlar hamda bir qancha vaqf va mulk hujjatlarini, ikkinchi
guruhga xatlar va diplomatik yozishmalarni kiritish mumkin. Daftarlar orasida pul
soliqlariga doir yozuvchilar (solg‘ut), zakot daftarlari va Matmurod devonbegining
xon hujjatlari to‘g‘risidagi hisobotlari bor.
Mazkur hujjatlar orasida Buxoroda, G‘azalida, Istambulda va boshqa joylarda
savdo-sotiq ishlari bilan yashab turgan xivaliklarning xonga yuborgan
iltimosnomalari, nizolarini hal qilib berish to‘g‘risida yozilgan imkoniyatnomalar,
biror mansab berish to‘g‘risidagi iltimosnomalar va shu kabilar bor. Diplomatik
hujjatlar orasida Ost-Indiya general-gubernatori Norsbrukning xati, Turkiya
sultonining xatlari va farmonlari, rus elchisi podpolkovnik Danilevskiy bilan Xiva
xoni o‘rtasida tuzilgan ahdnoma hamda Turkiston general-gubernatori tomonidan
xonga yuborilgan bir necha maktub bor” (IV AI AN, Fond 33, p 16).
Sharqshunos Kun janoblari ana shu ma’naviy boyliklarni Xivadan
Toshkentga olib kelib, ayrimlari bilan to‘liq, ba’zilari bilan esa mazmunan tanishib
chiqdi. Tabiiyki, olim bisotidagi ayrim hujjatlarni Peterburgdagi xalq
kutubxonasiga, Fanlar akademiyasining Osiyo muzeyiga taqdim qilgan, (Xorazmga
oshufta ko‘ngillar, 151-bet.).
A.L.Kundan keyin Munis va Ogahiylarning asarlari bilan qiziqqan olim
V.V.Bartolddir. U “Firdavs ul-iqbol” asarining yig‘ma matnini ham tayyorlagan.
Ammo Sho‘ro davri mafkurasi bu xayrli ishni amalga oshirishga yo‘l bermagan.
V.V.Bartoldning ta’kidlashicha, 1873-yilda A.L.Kun tomonidan olib kelingan
Munis va Ogahiylarga oid asarlarni keyinchalik uning merosxo‘rlaridan Osiyo
muzeyi sotib olgan. Ularning orasida Xiva xonligining batafsil tarixi bitilgan
14 354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
54

qo‘lyozmalar ham bor bo‘lib, voqealar 1872-yilgacha yozilgan. Bu materiallar
haligacha nashr etilgani yo‘q 29
.
V.V.Bartold “Mo‘g‘ullar bosqini davrida Turkiston” nomli dissertatsiyasini
1900-yilda yoqlaydi. Shundan keyin u O‘rta Osiyo tarixi bilan shug‘ullanishni tark
etmadi. 1902-yilda ikkinchi marotaba Toshkentga kelib qo‘lyozmalarni to‘plash
ishini davom ettirdi.
“Ha, atoqli akademik Krachkovskiy yozganidek, 1930-yillarda
sharqshunoslik bemisl tadqiqotlar bilan rivoj topdi. Ammo ushbu fanning katta,
baquvvat poydevorini Yevroosiyo hududida V.V.Bartold qo‘yib ketgan edi.
Bartold yozganidek, “Musulmon olamida tarix hech bir joyda bevosita
arxivdan olingan hujjatlar asosida yozilgan emas”. Ma’lumki, N.I.Veselovskiy
1877-yilda chop ettirgan Xiva xonligiga doir asari sharqshunoslikka qo‘shilgan
ulkan asarlardan edi. Biroq Bartold qayd etganidek, “U Xiva tarixini yozayotgan
vaqtda, hatto Munis va Ogahiyning katta solnomalaridan ham foydalanmagan.
Vaholanki bu asarlarning mavjudligidan Veselovskiy xabardor edi”.
Olimni Xorazmdek qadimiy tamaddun beshigi o‘ziga jalb qilgandi. Uning
shaxsiy arxividan Xiva xonligiga doir juda ko‘plab qimmatli ma’lumotlar topildi.
Hattoki akademikning qo‘lyozma meroslari (V.V.Bartoldning shaxsiy arxivi
g‘oyatda boy bo‘lib, bugungi kunda Rossiya Fanlar akademiyasidagi maxsus
bo‘limda 68-fondda saqlanmoqda) orasida uning tomonidan yozilgan Xiva shahar
tarixi ham topildi. Bartoldning Xiva xonligi tarixiga doir hali fanga ma’lum
bo‘lmagan qo‘lyozmalari va xatlari 200 sahifadan iboratdir 30
.
Talantli olim Xiva xonligi tarixini tadqiq qilish uchun ko‘p kuchini sarfladi va
ularni qadrladi.
Bartold Xorazm tarixini o‘rganish jarayonida Munis va Ogahiylarning tarixiy
asarlariga juda yuksak baho bergan. U shunday deb yozadi: “Munis va
Ogahiylarning asarlari adabiy va tarixiy asar sifatida qanday nuqsonlari bo‘lsa-da,
bu asarlar bayonotining mukammalligi va haqiqiy materiallarning miqdori jihatidan
29 Бартольд В.В. Сочинения. Т. 2. Ч. 2. Работы по отдельным проблемам истории Средней Азии. –М.: 1964. –
стр.57.
30 Бекмуҳаммад У. Хоразмга ошуфта кўнгиллар. –Т.: “Янги аср авлоди”, 2012. –142-143-б.
15 384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
55
56
57
58

Buxoro va Qo‘qon xonliklarining tarixiga doir bizning davrimizgacha saqlanib
kelgan hamma asarlardan ustun turadi” 31
.
1929-yili “Firdavs ul-iqbol” solnomasidan turkmanlar tarixiga oid voqealarni
asardan terib olib, o‘ziga xos bir tadqiqot yaratgan. Shu yili olim Berlindan Xorazm
tarixiga oid yangi bir qo‘lyozmani topib, uni “Firdavs ul – iqbol” asari bilan
qiyosan o‘rganadi 32
.
Xullas, Munis, Ogahiy va ularning tarixiy asarlarini V.V.Bartold G‘arb olamiga
targ‘ib qildi.
“Firdavs ul-iqbol” tarixiy solnomasidan parchalar P.P.Ivanov tomonidan ham
tarjima qilinib, 1938-yilda “ Материалы по истории туркмен и туркмении ”
kitobida chop etilgan.
P.P.Ivanov Munis va Ogahiylar asarini “XVIII-XIX-asrlar Xiva xonligi tarixining
bosh manbasi”, deb baholaydi 33
.
P.P.Ivanovning tarjimasi ancha tuzuk, lekin, o‘sha davr mafkurasi bilan lozim
bo‘lgan joylarigina rus tiliga o‘girilgan. Uning bergan ma’lumotlarida shu davrdagi
migratsiya jarayoni ko‘proq tilga olinadi. Masalan, Eltuzarxon va Muhammad
Rahimxon I davrida Xorazm vohasiga turkman qabilalari ko‘proq
ko‘chirib olib kelindi. 1804-yilda Xurosondan
emreli qabilasini ko‘chirib kelishadi. Ular Xo‘jaylidagi Omon quli arig‘i bo‘ylab
Kenagas ovulida makon tutadilar. Sal keyin ularni Oqsaroy va Muzko‘mgan degan
yo‘vmitlar yashaydigan joyga ko‘chirishadi 34
.
Shuningdek, P.P.Ivanov tarjimasida yo‘vmitlarning ko‘chish-qo‘nishlari
ham keltirilgan.
Kitobda qayd qilinishicha, ilgari ular Bolqonda istiqomat qilishgan, keyin
esa Gurgon va Atrak tomonlarga ko‘chishgan. Keyinchalik Xorazmga
keltirilgan 35
.
31 Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. –Л.: 1927. –стр.113.
32 Новый источник по истории Хорезма. VIII том. –М.: 1929. –стр.566-577.
33 Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии. XVI середина XIХ вв. –М.: Изд. Вост. литературы, 1958. –
стр.56.
34 Материалы по истории туркмен и Туркмении. Т. 2. –М.: Л.: 1938. –стр. 355, 358.
35 Ўша китоб, 359-бет.
16 412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
59
60
61
62
63
64
65

Keyinchalik yo‘vmitlar Xurosonga ko‘chishadi. 1806-yilda yana Xorazmga qaytib
kelishadi. Ular yana Oqsaroydan makon tutgach, u yerdagi emreli qabilasi
Yangiariqqa ko‘chiriladi 36
.
Bu ko‘chish va ko‘chirishlar Sherg‘ozixondan tortib, Eltuzarxon, Muhammad
Rahimxon I, Olloqulixon va boshqalar davrida ham muntazam davom etdi. Bu
holat o‘sha davr xonlarining o‘ziga xos bir siyosati bo‘lib, ko‘proq turkman
qabilalarini Xorazmga keltirishdan asosiy maqsadlardan biri-ular xonlikda harbiy
qo‘shinda xizmat qilishar, urush-savash ko‘p bo‘lgani uchun bu qabilalardagi
jangavor yigitlar xonlarga juda kerak edi. Qolaversa, ular chorvachilik, xususan ot-
yilqichilik bilan shug‘ullanishar, bu esa yana harbiy maqsadlar uchun juda zarur
edi.
P.P.Ivanovning yozishicha, harbiy xizmat xonlik tasarrufida yashovchi har
bir xalq vakili uchun muqaddas vazifa hisoblangan. Har bir masjid jamoasi o‘zi
joylashgan hududda yashovchi aholi sonidan kelib chiqib, ma’lum miqdordagi
navkarlarni taqdim qilgan 37
.
P.P.Ivanov Muhammad Rahimxon I davri haqida har tomonlama muhim
ma’lumotlarni keltirgan. Uning yozishicha, o‘sha davrda xon yer islohatini ham
o‘tkazgan. Raqobatda turgan yirik yer egaligi amalda yo‘qotilgan. Yerlar davlat
hisobiga musodara qilingan yoki yangi shakllanayotgan aristokratiya vakillariga
taqsimlab berilgan 26
.
Ma’lumki, Muhammad Rahimxon I 1811-yilda To‘ramurod so‘fi
ayirmachiligini tugatishga muvaffaq bo‘ldi. Shu munosabat bilan xonga itoat qilgan
Orol katxudolari va harbiy boshliqlar xonning muruvvatiga sazovor bo‘ldilar.
Ularga xon sug‘oriladigan unumdor yerlarni in’om qildi.
Chet el sharqshunoslarining e’tirof etishlaricha, XIX-asr boshida Xiva
xonligi tepasiga kelgan qo‘ng‘irotlar sulolasi vakillari Eltuzarxon (1804-1806)
Muhammad Rahimxon I (1806-1825) hukmronlik qilgan yillarda tarixiy sharoit
juda murakkab edi. Bu ikki shaxs mamlakatning hududiy yaxlitligini ta’minlashda,
36 Ўша китоб, 370-бет.
37 Иванов П.П. Архив хивинских ханов XIX-в –Л.: 1940. –стр.21.
26
Ўша манба, 18-бет.
17 438
439
440
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
66
67
68
69

turli ayirmachiliklarni tugatishda, mamlakatni siyosiy-iqtisodiy va madaniy
yuksalishida katta ishlarni amalga oshirdilar.
Olloqulixon esa o‘z avlodlarini, xususan otasi boshlagan ishlarni davom
qildirib, Xiva shahrini, mamlakatning barcha hududlarini yanada rivojlantirdi va
davlatning obro‘-e’tiborini yanada oshirdi. Ayniqsa u qurdirgan Toshhovli
Xivaning go‘zalligiga go‘zallik qo‘shdi. Hozirda ham shaharga ko‘rk bag‘ishlab
turibdi.

1.2.Muammoning o‘zbek olimlari va tadqiqotchilari tomonidan
o‘rganilishi .
“Firdavs ul-iqbol” tarixiy asari va uning tarkibidagi Muhammad Rahimxon I ning
xonlik davri haqida tadqiqot olib borgan tarixchi olimlardan biri Q.Munirovdir. U
“Xorazmda tarixnavislik” nomli monografiyasida XVII-XIX va XX-asr boshlarida
Xorazmda yashab o‘tgan buyuk tarixnavislar va ular tomonidan bitilgan tarixiy
asarlar haqida batafsil ma’lumot beradi 38
.
Tarixshunos olim “Firdavs ul-iqbol” asariga sharh berar ekan, uning Rossiya
FA Sharqshunoslik instituti Sankt-Peterburg bo‘limida va O‘zR FA Abu Rayhon
Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida saqlanayotgan
o‘nga yaqin qo‘lyozma nusxalari haqida ma’lumot beradi.
Q.Munirovning mazkur monografiyasi IV bobdan iborat bo‘lib, I-bobda
umuman Xorazm tarixnavisligining o‘rganilishi masalasiga to‘xtaladi.
II-bobda Abulg‘oziy Bahodirxon, Munis, Ogahiy va Bayoniylarning tarixiy
asarlariga tavsif beradi.
III-bobda XVII-XIX va XX-asr boshlarida Xorazmda yozilgan tarixiy
asarlarda Xiva xonligi siyosiy hayotining aks etish masalasini yoritib beradi.
IV-bobda Xiva xonligining o‘sha asrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
hayoti xususida so‘z yuritadi. Xususan, sug‘orish ishlari, feodal yer egaligi,
soliqlar, mansablar, diplomatik va savdo munosabatlari, aholi tarkibidagi toifa va
38 Муниров Қ. Хоразмда тарихнавислик. –Т.: Ғ.Ғулом номидаги “Адабиёт ва санъат” нашриёти, 2002. 192-б.
18 466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
70
71

urug‘lar, hududiy-geografik ma’lumotlar, olim va shoirlar, hamda qurilish ishlariga
aloqador ko‘plab masalalar tahlil etilgan.
Tadqiqot qisqa, lo‘nda va puxta yozilgan. Tarixchi olim “Firdavs ul-iqbol”
asari mualliflarini alohida e’tibor bilan tilga oladi: “XVII-asrdagi Xiva xoni va
tarixchisi Abulg‘oziy boshlagan ishni XIX-asrda atoqli o‘zbek shoirlari va mashhur
tarixnavislari Shermuhammad Munis va Muhammad Rizo Ogahiy katta mahorat
bilan davom ettirdilar. Bu buyuk olim va tarixnavislar Xorazm tarixini yozish bilan
bir qatorda shu sohada ma’lum maktab ham yaratdilar” 39
.
“Firdavs ul-iqbol” asarining qo‘lyozma nusxalari haqida
F.G‘anixo‘jayevning “Ogahiy asarlarining tavsifi” kitobida ham qimmatli
ma’lumotlar uchraydi 40
. Kitobda qayd qilinishicha, Munis va Ogahiy qalamiga
mansub mazkur asarning oltita nusxasi mavjud. Asarning eng mukammal nusxasi
Sankt-Peterburgdagi Sharqshunoslik instituti bo‘limida saqlanadi. O‘sha bo‘limda
asarning yana bir nusxasi ham mavjud. Har ikkala nusxa bir xil. Biroq birinchi
nusxa Munis va Ogahiylarning o‘z dastxati. Ikkinchisini Mulla Nurniyoz ibn mulla
Muhammadniyoz ko‘chirgan.
Uchinchi nusxa O‘zR FA Sharqshunoslik instituti fondida saqlanadi. Bu
nusxa 1879-yilda Muhammad Rizo oxund ibn Muhammad Karim tomonidan
ko‘chirilgan. To‘rtinchi nusxa ham o‘sha institut fondida saqlanadi. Bu nusxa ham
1903-yilda uchinchi nusxa kotibi tomonidan ko‘chirilgan. Beshinchi nusxa ham
mazkur institut fondida saqlanadi. Uni 1903-yilda Xojaniyoz al-Xonqahiy
ko‘chirgan. Oltinchi nusxa sobiq qo‘lyozmalar institui fondidan joy olgan bo‘lib,
uni 1910-yilda Mulla Xudoybergan Xivaqiy ko‘chirgan.
“Firdavs ul-iqbol” asari xususida ayrim fikrlar G‘.Karimov va
S.Dolimovlarning ishlarida ham uchraydi 41
. Biroq, bu olimlarning ishida mazkur
tarixiy asardan parchalar berilmay, faqat Ogahiyning o‘zi yozgan tarixiy asarlarga
ko‘proq e’tibor qaratilgan.
39 Кўрсатилган асар, 4-б.
40 Огаҳий асарларининг тавсифи (каталог. Тузувчи: Ф.Ғанихўжаев) –Т.: Қўлёзмалар институти нашри, 1986.
–126-б.
41 Огаҳий. Асарлар, VI жилдлик, I жилд. –Т.: Ғ.Ғулом номидаги “Адабиёт ва санъат” нашриёти.1975. 5-35-б.
19 494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
72
73
74
75
76

“Firdavs ul-iqbol” asari haqida Vohid Abdullayev ham samimiy fikrlarni
qayd qilgan. Jumladan olim bu asar haqida shunday yozadi: “Firdavs ul-iqbol”
faqat tarixiy hodisa-voqealarni o‘rganishdagina emas, balki o‘sha zamondagi
adabiy-madaniy muhitni tekshirish va yoritishda ham katta rol o‘ynovchi manbadir.
“Firdavs ul-iqbol” prozaik tarixiy asar bo‘lsa ham, unda o‘rni bilan, rivoyatlar,
she’riy parchalar, xalq maqollari va aforistik so‘zlar berib borilganki, bu hol uning
adabiy-tarixiy ahamiyatini yanada oshiradi” 42
.
“Firdavs ul-iqbol” asari haqida T.Ahmedovning ayrim qaydlari mavjud.
Uning “O‘zbek adabiyoti tarixi” kitobida berilgan maqolasi sho‘ro davri mafkurasi
asosida yozilgan. Shu sababli tadqiqotchi “Munisning dunyoqarashi (tarixchi
sifatida) cheklangan bo‘lib, hukmron sinf vakillarini, xon va uning yaqinlarini
ko‘pincha maqtaydi, ularning bosqinchilik, talonchilik siyosatlarini xaspo‘shlab
o‘tadi, qisqasi, hokim sinf manfaati nuqtai nazaridan ish tutadi. U o‘z ozodligi va
mustaqilligi uchun kurashgan boshqa xalqlarning xatti–harakatlarini qoralab
ko‘rsatadi” 32
, deb yozadi. Ammo “Firdavs ul-iqbol” tarixiy asarini kimki e’tibor
bilan o‘qisa, undagi o‘zaro kurashlarning negizida nimalar yotganini qiynalmasdan
anglab oladi.
Masalan, Muhammad Rahimxon I davridagi To‘ramurod so‘fining
ayirmachilik harakatlarini ozodlik uchun kurash deya baholab bo‘lmaydi.
Shuningdek, yo‘vmit, chovdur qabilalarining karvonlarni talashi, shahar va
qishloqlarga hujum qilib, turli o‘ljalarni, asir va asiralarni olib ketishlarini ham
talonchilikdan boshqa narsa deb baholash qiyin. Bir so‘z bilan aytganda, o‘sha
davrda xon mamlakat yaxlitligi va osoyishtaligi uchun kurash olib bordi. Qo‘shni
xonliklar bilan chiqqan nizolarda esa har ikkala tomon ham aybdordir.
So‘nggi yillarda “Firdavs ul-iqbol” asariga qiziqish, uni tadqiq qilishga
intilish kuchaydi.
Asarning 2010-yilgi nashriga yozilgan so‘zboshi va so‘ngso‘zlarda ham bu
tarixiy manba haqida yaxshi kuzatishlar qayd qilingan. Jumladan, o‘sha nashrdagi
so‘ngso‘z muallifi N.Jumaxo‘ja bu kitob haqida iliq fikrlarni bayon etgan. Uning
42 Абдуллаев В. Ўзбек адабиёти тарихи. –Т.: “Ўқитувчи”, 1967. –116-384-б.
32
Ўзбек адабиёти тарихи, IV том. –Т.: “Фан”, 1978. –412-б.
20 521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
77
78
79

yozishicha, “Firdavs ul-iqbol” (Baxtlar bog‘i) solnomasining birinchi marta
zamonaviy o‘zbek imlosida, asl manbalar asosida, to‘liq nashr etilishi o‘zlikni
anglash, milliy ma’naviy tiklanish sari qo‘yilgan dadil bir qadam sifatida katta
ahamiyatga ega hodisalardan bo‘ldi” 43
.
N.Jumaxo‘ja ushbu maqolasida mazkur tarixiy solnomaning bebaho xazina
ekanini hurmatli Birinchi Prezident I.A.Karimov bildirgan fikrlar asosida to‘la
yoritib beradi. Asardagi voqealar bayonidagi mualliflar mahoratiga e’tibor qaratadi.
Uning bugungi kundagi ma’naviy–ma’rifiy ahamiyatini isbotlab beradi. Asarda
tasvirlangan qonli urushlarning ijtimoiy-siyosiy sabablarini ko‘rsatib o‘tadi. Maqola
muallifining Ogahiy ismini yaxlitligicha Muhammadrizo shaklida yozish lozimligi,
uni turlicha yozishlarga barham berish zarurligini imloviy isbotlab berishi ham
muhim ahamiyatga ega.
N.Jumaxo‘ja yana bir narsaga e’tiborni jalb qiladiki, kitobda Munis va
Ogahiylar fikrni ifodalashda forscha, ayniqsa arabcha so‘z-iboralar, kiritma
tarkiblarni ko‘p qo‘llaydi. Ilohiyot bilan bog‘liq diniy jumla tuzilishlari va
qoliplashgan arabiy andozalardan unumli foydalanishadi. Shu bilan birga Ogahiy
uslubi Munisnikiga nisbatan ancha yengilligi bilan ajralib turadi.
Shu sababli bundan keyin “Firdavs ul-iqbol” kabi murakkab uslubli asarlarni
hozirgi zamon o‘zbek adabiy tiliga tabdil qilib nashr etish maqsadga muvofiq
bo‘ladi 44
. Albatta olimning bu fikri juda to‘g‘ri. Negaki, ushbu solnoma tilini
tushunish oliy ma’lumotli kishilar uchun ham ancha qiyinchilik tug‘diradi.
Ushbu nashrda S.R.Ro‘zimboyev va A.Ahmedovlarning so‘zboshisi ham
berilgan bo‘lib, unda Xorazmning antik tarixiga e’tibor qaratiladi, “Avesto” va
Behustun yozuvlari tilga olinadi. Bartold, Veselovskiy, Tolstov kabi olimlarning
ishlariga sharh beriladi. Ushbu tarixiy manbaning qo‘lyozma nusxalariga e’tibor
qaratiladi. Kitobni nashrga tayyorlash jarayonidagi yosh mutaxassilarning bergan
yordamlari qayd qilinadi 45
. 1999-yilda Ogahiyning 90 yilligi munosabati bilan
“Ogahiy abadiyati” kitobi nashr qilindi. Bu kitobga kirgan A.Ahmedovning
43 “Фирдавс ул-иқбол” улкан қомусий, тарихий-адабий манба. “Фирдавс ул-иқбол”. –Т.: “Ўқитувчи”, 2010. –
372-б.
44 Ўша манба, 379-бет.
45 Ўша манба, 38-бет.
21 550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
80
81
82
83
84

“Ogahiy dahosi”, S.Abdullayevning “Ogahiy va Xorazmda tarixnavislik”,
A.Sa’dullayevning “Avlodlar ehtiromi” kabi maqolalarida “Firdavs ul-iqbol” asari
xususida ayrim qaydlar uchraydi 46
.
2008-yilda S.Ro‘zimboyev, A.Ahmedov, R.Yo‘ldoshevlarning “Ogahiyning
adabiy-tarixiy merosi” kitobi bosilib chiqdi. Ushbu risolada Ogahiyning tarixiy
asarlari, xususan “Firdavs ul-iqbol” tarixiy solnomasi haqida, umuman o‘sha davr
mamlakat saltanatida hukmron bo‘lgan qo‘ng‘irotlar sulolasi, ularning xonlikdagi
madaniy hayotni yuksaltirish, tarixnavislikni rivojlantirishdagi xizmatlari ham
yoritib beriladi 47
.
S.Ro‘zimboyev va A.Ahmedovlarning “Firdavs ul-iqbol”dagi adabiy janrlar
haqida” nomli maqolasida asar tarkibidagi she’riy parchalar, turli nasriy badiiy
asarlar xususida gapirilib, solnoma tarkibidan joy olgan etnografik lavhalarga ham
e’tibor qaratiladi. Ularning qayd qilishlaricha, “Firdavs ul-iqbol” asarida etnografik
lavhalar, ayrim shoirlarning hayoti va ijodi haqida berilgan ma’lumotlar ham
qimmatlidir. Xususan, Rahmonquli to‘raning Hazoraspda o‘tkazilgan sunnat to‘yi
tavsifi, Qutlug‘murod inoqning vafoti bilan aloqador udumlar bayoni etnografiya
ilmiga muayyan ma’lumotlar bera oladi. Asarda Mavlono Masiho, Said
Muhammad oxun, Vafoiy, Pahlavonquli Ravnaq,Muhammadniyoz Nishotiy kabi
shoirlar hayoti va ularning ijodidan namunalar berilishi tarixiy asarning nihoyatda
muhim ilmiy manba ekanligidan dalolat beradi” 48
.
Darhaqiqat, maqola mualliflarining ushbu ma’lumotlari tarixiy asarda batafsil
yoritilgan madaniy hayotning bir ko‘rinishidir. Bunday lavhalar solnomaning
aksariyat joylarida tez-tez ko‘zga tashlanib turishini maqola mualliflari alohida
ta’kidlab o‘tishgan. Maqolada qayd qilib o‘tilgan va tahlilga tortilgan ko‘plab
adabiy janrlar ham Xorazmdagi madaniy-adabiy hayotning
yorqin ko‘rinishlaridan biridir.
46 Огаҳий абадияти. –Т.: “Ўзбекистон”, 1999.
47 Рўзимбоев С., Аҳмедов А., Йўлдошев Р. Огаҳийнинг адабий–тарихий мероси. –Урганч, “Университет”,
2008. –34-35-б.
48 Рўзимбоев С. Аҳмедов А. “Фирдавс ул-иқбол”даги адабий жанрлар ҳақида. “Ўзбек тили ва адабиёти”, №6,
2009. –24-б.
22 578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
85
86
87
88
89
90

“Firdavs ul-iqbol” asari haqida tadqiqotchi G.Xolliyeva ham bir qancha
maqolalar e’lon qildi. U o‘zining “Ogahiy ijodining xorijda o‘rganilishi” nomli
maqolasida “Firdavs ul-iqbol” solnomasining xorijda o‘rganilishi borasida yangi
ma’lumotlarni keltiradi. Uning yozishicha, Rossiyada mazkur tarixiy asarni
A.N.Samoylovich, P.P.Ivanov, N.Mingulovlar qozoq, turkman, qoraqalpoq xalqlari
tarixini yoritish maqsadida asardan ayrim parchalarni tarjima qilib rus tilida e’lon
qilishgan. A.D.Kalmikov “Xiva” asarida ham mazkur asardan parchalar bergan.
B.V.Lunin Xorazm tarixini o‘rgangan olimlar haqidagi maqolasida asar va uning
o‘rganilishiga sharh bergan. Ba’zi manbalarda qo‘lyozmalar tavsifi ham mavjud.
Qo‘lyozmaning asl nusxasi Rossiya FA Sankt-Peterburg muzeyida saqlanadi.
Sharqshunos Yu.Bregel mazkur nusxa asosida “Firdavs ul-iqbol”ning ilmiy-
tanqidiy matnini nashr qildirgan. Shuningdek, A.L.Kun, nemis olimi S.Selemanlar
ham asar haqida ayrim ma’lumotlarni e’lon qilishgan.
1933-yilda turk olimlari Nesip Azim va Abdulqodir Inanlar qo‘lyozmaning
Istambuldagi nusxasi asosida asardan parchalar e’lon qilishgan 49
. G.Xolliyevaning
“Firdavs ul-iqbol” debochasi adabiy manba sifatida” nomli maqolasida ham fan
uchun ayrim yangiliklar uchraydi. Uning qayd qilishicha, “Firdavs ul-iqbol”
debochasi shoir hayoti va ijodi, adabiy-estetik qarashlarini o‘rganishda bir manba
sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. An’anaga muvofiq unda ham hamd (1-4), na’t
(4-7), to‘rt xalifaning fazl va martabasi ulug‘langan manoqib (7-8), Xorazm xoni
Eltuzarxon madhi (14-18) va sababi ta’lif, ya’ni asarning yozilish sababi hamda
tuzilishi (19-21) haqida ma’lumot berilgan. Debochada uch xil talqinni kuzatish
mumkin: Diniy-tasavvufiy, ijtimoiy-siyosiy va adabiy-estetik g‘oyalar 39
.
Maqolada yana bir muhim fakt keltirilgan. “Firdavs ul-iqbol” asarini yozish
oldidan Munis uning mukammal rejasini tuzgan. Ammo asarni nihoyalay olmagan.
Ogahiy esa, asarni davom ettirib, 1825-yilgacha bo‘lgan voqealarni tasvirlagan.
Biroq Munis rejalashtirgan xotima qismi yozilmay qolgan. Unda yoritilish kerak
bo‘lgan “zakiyta’b shoirlar va doniymand fozillar haqidagi qism adabiy-tanqidiy
49 Холлиева Г.”Огаҳий ижодининг хорижда ўрганилиши. “Ўзбек тили ва адабиёти”, №9, 2009. –25-26-б. 39
Холлиева Г. “Фирдавс ул-иқбол” дебочаси адабий манба сифатида. “Ўзбек тили ва адабиёти”, №1, 2009. –
75-б.
23 604
605
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618
619
620
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
91
92
93
94

qarashlarni bayon qilish uchun yana bir imkoniyat edi. Ogahiyga “Firdavs
uliqbol”ni hali tugatmasdan boshqa tarixiy asarni boshlash buyurilgani bunday
imkoniyatni boy berdirgan” 50
.
Ogahiyning o‘zi bu haqda quyidagicha ma’lumot beradi: “Xotima avliyoi
izom va ulomoyi irom va umaroyi zul ehtirom va sohibi davlat beklar va zakiy ta’b
fozillar va falontun fitrat hunarmandlar va ba’zi umuri g‘aribakim, hazrati
podshohning ayyomi maymanat anjomida vuqu’ topibdur, alar hikoyatig‘a
maxsusdir” 51
.
Darhaqiqat, Munis rejalashtirgan masalalardan bittasi asar sahifalaridan o‘rin
olmasdan qolgan. Agarda Ogahiy o‘sha qismni ham yozib asarni to‘la nihoyasiga
yetkazsa solnomaning ilmiy qimmati yanada oshgan bo‘lar edi. O‘z navbatida o‘sha
davrda Xorazmda kechgan madaniy hayot kitobda o‘zining to‘la-to‘kis ifodasini
topib, bugungi kun uchun muhim bo‘lgan ko‘plab lavhalarni o‘z ichiga olgan bo‘lar
edi.
Tadqiqotchi olima G.Xolliyeva “Firdavs ul-iqbol” solnomasi xususida
ko‘pgina yangi materiallarni Rossiyaning Sankt-Peterburg kutubxonasidan olib ilm
ahllariga taqdim etib kelmoqdaki, bu xayrli ishni oxiriga yetkazish lozim.
Tadqiqotchining “Firdavs ul-iqbol”ning xorijda o‘rganilishi” maqolasida ham
asar bilan bog‘liq muhim masalalar o‘z ifodasini topgan.
Ma’lumki, “Munis va Ogahiy haqida Yevropaga birinchi bo‘lib xabar bergan
olim Herman Vamberidir. U Xivaga sayohat davomida (1863) Munis va Ogahiyni
ko‘rganligi, keyinchalik Munis she’rlarini nemis tiliga tarjima qilib, nashr qilish
niyati borligi haqida ma’lumot beradi. Ammo, olim “Firdavs ul-iqbol” bilan tanish
bo‘lmagan. Amerikalik sharqshunos Yu.Bregelning ta’kidlashicha, H.Vamberi
xabarida biroz yanglish mavjud (u Munisni ko‘rishi mumkin emas edi. Chunki
1863-yilda shoir allaqachon vafot etgan edi) 52
.
50 Ўша манба, 78-б.
51 “Фирдавс ул-иқбол”, 16-б.
52 Холлиева Г. “Фирдавс ул-иқбол”нинг хорижда ўрганилиши. “Ўзбек тили ва адабиёти”, №2, 2008. –42-б.
43
Холлиева Г. “Фирдавс ул-иқбол”нинг хорижда нашр қилинган илмий-танқидий матни хусусида. “Ўзбек
тили ва адабиёти”, №4, 2007. –46-50-б.
24 632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
95
96
97
98
99
100

Mazkur maqolada tadqiqotchi rus sharqshunoslari A.L.Kun, V.V.Bartold,
M.N.Tumanovich, I.I.Umnyakov va boshqalarning tarixiy solnoma haqidagi fikrlari
va amalga oshirgan tadqiqotlariga tavsif beradi.
G.Xolliyevaning “Firdavs ul-iqbol”ning xorijda nashr qilingan ilmiytanqidiy
matni xususida” deb nomlangan maqolasi ham kishida yaxshi taassurot qoldiradi.
Maqolada “Firdavs ul–iqbol” tarixiy solnomasining jahon bo‘ylab tarqalgan
nusxalari xususida so‘z yuritiladi. Jumladan asarning Istambul, Xelsinki
universitetlari nusxalari haqida ham ma’lumot beriladi.
Barcha nusxalar orasida Sankt-Peturburg kutubxonasida saqlanadigan С -575
raqamli qo‘lyozma asl nusxa bo‘lib hisoblanadi. Bu nusxa ikki muallif Munis va
Ogahiyning asl dastxatidan iborat. Ogahiy asarning davomini yozibgina qolmay,
uni boshdan-oyoq tahrir qilib ham chiqqan. Ba’zi o‘rinlarga o‘zgartirishlar ham
kiritgan. Bu tahririy jumlalar dastxati Ogahiy yozgan qismdagi dastxat bilan aynan
bir xilda bo‘lgani uchun o‘sha xulosaga kelish mumkinligi Bregel tomonidan qayd
qilingan. “Firdavs ul-iqbol” tarixiy asarini nashrga tayyorlash oson kechgan emas.
Manbaga qiziqishni Yu.Bregel 1972-yilda boshlagan. Ishni dastlab Rossiyada, bir
yildan keyin Isroilda Iyerusalim universitetida davom ettirgan. Olim bir qancha
sa’y harakatlar bilan 1977-1978-yillarda to‘liq matnni tayyorlagan va nashrga
tayyorlagan. Endi eng qiyini asarni chop etishga rozi bo‘lgan nashriyotni topish edi.
Nihoyat, 1981-yili Brill nashriyoti bu xayrli ishga rozi bo‘lgan. Nashr ishi 5 yil
davom etgan. Bu jarayonda Yu.Bregel asarni ingliz tiliga tarjima etgan. Shu tariqa,
1988-yilda arab alifbosidagi ilmiy-tanqidiy matn, 1999-yilda tarjima chop etilgan 43
.
Shuni qayd qilish kerakki 2010-yilda “O‘qituvchi” nashriyotida chop etilgan nusxa,
shuningdek, o‘sha yili “Yangi asr avlodi” nashriyotida chop etilgan (nashrga
tayyorlovchilar: SH.Vohidov, I.Bekchonov, N.Polvonov) nusxa (520 sahifa) ham
Yu.Bregel tomonidan nashrga tayyorlanib chop etilgan nusxaga asoslangan bo‘lib,
ancha mukammal tarzdagi nashrlar hisoblanadi. Bu esa Yu.Bregelning buyuk
xizmatlarini yana bir bora isbot qiladi.
“Firdavs ul-iqbol” asari va u bilan bog‘liq Muhammad Rahimxon I faoliyati
xususida boshqa ko‘pgina manbalarda ham e’tiborga loyiq fikrlar qayd qilingan.
25 658
659
660
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
684
685
686
687
101

Professor M.Matniyozovning “Xorazm va xorazmiylar tarix ko‘zgusida”
risolasida, jumladan shunday satrlar bor: “1804-yildan 1920-yilgacha qo‘ng‘irotlar
sulolasi vakillari xonlikni boshqardilar. Ularning soni taxminan 50 ga yaqin
bo‘lgan.
Xonlar orasida Muhammad Rahimxon I (1806-1825), Olloqulixon
(18261842) va Muhammad Rahimxon II (Feruz, 1864-1910) hukmronlik yillari
Xiva xonligining gullab-yashnagan davrlari, davlat apparatining markazlashib
borishi, boshqarish usullarining takomillashishi, davlatlararo savdo-sotiq ishlari
rivojlangan, ilm-fan taraqqiy etgan davrlar hisoblanadi” 53
.
Qo‘ng‘irot sulolasi davrida Xorazmning rivojlanish sari yuz tutganining
asosiy sabablaridan biri har yili, ba’zan har oyda xon almashishi ,ularning davlat
tepasida “qo‘g‘irchoq hukmdor” sifatida o‘tirish an’anasining Eltuzarxon
tomonidan tugatilishi bo‘ldi. Bu qo‘g‘irchoq xonlarning deyarlik barchasi Chingiz
avlodidan niqobi ostida tayinlanar, ularning aksariyati kelgindi shaxslar edi.
Eltuzarxondan boshlab davlat tepasiga mahalliy hukmdorlar keldi va ular el-yurtni
birlashtirish, tinch-totuvlik siyosatini yurgizib, xonlikni qudratli davlat sifatida
shakllanishiga katta hissa qo‘shdilar.
Bu fikr tarixshunos O.Mutalov tadqiqotlarida ham alohida ta’kidlangan:
“Eltuzarning inisi Muhammad Rahim I (1806-1825) davrida Xorazm xonligi
boshqaruv jihatdan ancha mustahkamlandi. Oliy kengash ta’sis etilib, yangi soliq
islohoti o‘tkazildi, bojxona va zarbxona tashkil etildi, natijada davlat daromadi
ko‘paydi. Mayda bekliklar, Orol atrofidagi qabilalar Xiva xonligi tarkibiga qo‘shib
olindi. Bu davrda xonlik mustahkamlandi. Xiva, Yangi Urganch, Hazorasp,
Xo‘jayli, Toshhovuz, Gurlan, Xonqa va boshqa shaharlarda qurilishlar bo‘ldi, turli
hunarmandchiliklar rivojlandi. Ular savdo markazlariga aylandi. Qo‘shni
mamlakatlar bilan diplomatik va savdo aloqalari muntazam ravishda amalga
oshirilib turildi” 54
.
Yosh tarixchi olim K.Xudoyberganovning qator tadqiqotlarida Muhammad
53 Матниёзов М. Хоразм ва хоразмликлар тарих кўзгусида. –Урганч, “Университет”, 2011. –21-56-б.
54 Муталов О. Хива хонлиги Оллоқулихон даврида. –Т.: JFSET –PRINT, 2005. –14-б.
26 688
689
690
691
692
693
694
695
696
697
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
102
103
104

Rahimxon I davri tilga olib o‘tiladi. Uning qayd qilishicha; “Muhammad Rahimxon
I davrida ichimlik (mast qiluvchi) ichish, bang chekish qat’iy ta’qiqlangan. Bu
qoidani buzgan kishining og‘zi qulog‘igacha kesilishi to‘g‘risida farmon
chiqarilgan. Shaharlarni obodonlashtirish, faqirlarni shod qilish asosiy maqsad qilib
qo‘yilgan.
Majlislar tuzilib ilmu fuzalo va shoiru donishmandlar bilan kitobxonlik va
ma’nidonlik etishgan” 55
.
Muhammad Rahimxon I haqida va uning Xiva xonligi tarixida tutgan o‘rni
xususida bildirilgan fikrlarning aksariyati “Firdavs ul-iqbol” asarida berilgan
ma’lumotlarga asoslangan.
Albatta, Muhammad Rahimxon I barcha kamchiliklardan xoli bo‘lgan, degan
xulosaga kelish xato bo‘lar edi. Chunki u o‘z davrining kishisi. O‘sha davrdagi
an’ana sifatida kelayotgan ayovsiz qonun-qoidalarga u ham bo‘ysungan. O‘z
davrigacha kishilarga qanday jazo qo‘llanilgan bo‘lsa, u ham o‘sha jazolarni
amalga oshirgan. Yuqorida keltirgan iqtibosimizdagi “Og‘zini qulog‘igacha” kesish
jazosi ham o‘sha davrdagi dasturlardan biridir.
Keyingi yillarda Urganch Davlat universiteti olimlari Munis va
Ogahiylarning tarixnavislikda tutgan o‘rni haqida qator tadqiqotlarni amalga oshirib
kelmoqdalar. Jumladan, faylasuf olim M.Safarboyev Ogahiy ijodi bilan bog‘liq bir
qator asarlar yaratib, o‘rni bilan “Firdavs ul-iqbol” tarixiy asari va Muhammad
Rahimxon I davri haqida o‘z munosabatini bildirgan 56
.
2004-yildan beri universitetning filologik tadqiqotlar markazi tashabbusi
bilan “Ogahiy olami” majmuasi chop etilib, unda ilm dargohining olimlari,
doktorantlari, magistrantlari va talabalarining buyuk shoir va tarixnavis ijodiga oid
maqolalari bosilib kelmoqda. Shu jarayonda Ogahiyning “Firdavs ul-iqbol” asariga
doir tadqiqotlar ham yoritilmoqda. Ushbu majmuaning hozirgacha 5 soni chop
etildi. Uning birinchi sonida A.Ahmedovning “Xorazm tarixi manbashunosligi
taraqqiyotida Ogahiyning o‘rni” maqolasi e’lon qilingan 57
. Shuningdek, majmuadan
55 Худойберганов К. Хива хонлари тарихидан. –Урганч, -“Хоразм”, 2008. –140-б.
56 Сафарбоев М. Агахи-поэт и мыслитель. –Т.: изд. Отдель УрГу, 2007. Яна ўша: Огаҳий ҳаёти ва ижоди
солномаси. –Т.: Фалсафа ва ҳуқуқ институти нашриёти, 2009.
57 Огаҳий олами. 1-китоб.- Урганч, “Университет”; 2004. –42-44-б.
27 716
717
718
719
720
721
722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
736
737
738
739
740
741
742
743
105
106
107
108
109

tarixchi olim A.Sotliqovning “Ogahiy–mashhur tarixnavis olim” maqolasi ham
o‘rin olgan. Bu maqolalarda Ogahiyning “Firdavs ul-iqbol” asarini yaratishdagi
hissasi yoritib beriladi.
Majmuaning ikkinchi kitobida professor M.Matniyozovning “Ogahiy
tarixnavis olim”, S.R.Ro‘zimboyevning “Ogahiy olami”, M.Matkarimovning
“Ogahiyning davlatni boshqarish to‘g‘risidagi fikrlari” kabi maqolalar chop etilgan
bo‘lib, ularda Ogahiyning tarixnavislikka qo‘shgan hissasi, xususan “Firdavs
uliqbol” asariga aloqador ilmiy axborotlar jamlangan 58
.
“Ogahiy olami”ning uchinchi kitobida S.R.Ro‘zimboyevning Munis va
Ogahiylarning tarixnavislik mahoratiga bag‘ishlangan maqolasi chop etilib, unda
“Firdavs ul-iqbol” asarida tarixnavislarning so‘z tanlash, sinonimlardan
foydalanishdagi mahoratlari tahlil qilinadi. Shuningdek, S.Matkarimovaning
“Ogahiy – XIX-asr Xiva xonligi mashhur tarixchisi”, Sh.Nurullayevaning “Ogahiy
serqirra-ijod sohibi”, J.Yusupovning “Ogahiyning siyosiy qarashlari” kabi
maqolalarida ham biz so‘z yuritayotgan mavzu bilan aloqador anchagina masalalar
joy olgan 59
.
“Ogahiy olami”ning 4-kitobida O.Abdullayevning “Ogahiyning tarixiy
qarashlari”, B.Saparbayevning “Muhammad Rahimxon I ning To‘ramurod so‘figa
qarshi yurishi” kabi maqolalari bilan birga “Firdavs ul-iqbol” asarining filologik
tahliliga bag‘ishlangan yana to‘rtta ilmiy axborot e’lon qilingan 51
.
Mazkur majmuaning 5-kitobida ham Ogahiyning tarixiy asarlari xususida
anchagina maqolalarga o‘rin ajratilgan. Jumladan A.Ahmedovning
“Ogahiyshunoslik ufqlari” maqolasida buyuk shoir va tarixnavis ijodining turli
qirralari bo‘yicha e’lon qilingan ishlarga tavsif beriladi. O‘z navbatida Ogahiy
merosini, xususan tarixiy asarlarini tadqiq qilish borasida qator takliflar taqdim
qilinadi.
Ushbu majmuadan joy olgan “Firdavs ul-iqbol”da Muhammad Rahimxon I
ning fazilatlari tasviri”, “Firdavs ul-iqbol”da Muhammad Rahimxon I ning Buxoro
58 Огаҳий олами. 2-китоб.-Урганч, “Университет”, 2005. –3-5, 8-10, 74-77-б.
59 Огаҳий олами, 3-китоб.-Урганч, “Университет”, 2008. –.3-5, 12-16, 21-22,16-17-б.
51
Огаҳий олами, 4-китоб. -Урганч, “Хоразм”, 2013. –11-13, 26-28-б.
28 744
745
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763
764
765
766
767
768
769
770
771
110
111
112
113

amiri bilan sulh tuzilishi voqealarining berilishi” nomlari ostida e’lon qilingan
B.Saparbayevning maqolalarida tarixiy solnomaning XIX-asr boshlaridagi hayotni
tasvirlashdagi ahamiyati yoritib beriladi. Shuningdek, majmuadan “Firdavs uliqbol”
asarining filologik tahliliga bag‘ishlangan yana uchta maqola joy olgan. 60

“Firdavs ul-iqbol” asarini tarixiy va filologik yo‘nalishda o‘rganish hozirgi
davrda yuksak bosqichga ko‘tarildi. Buning asosiy sabablaridan biri
mamlakatimizning mustaqillikka erishib, qadimgi qadriyatlarimizning o‘zimizga
qaytganligidir. Chunki sho‘ro davrida “Firdavs ul-iqbol” asarini talantli tarixshunos
Q. Munirov 1960-yildan boshlab tadqiq qila boshlagan edi. Ammo bu asar 2010-
yilga kelib kitobxonlarga taqdim qilindi.
“Firdavs ul-iqbol”ning nashr qilinishi uni turli yo‘nalishlar bo‘yicha tadqiq
qilishga keng yo‘l ochdi. Bu keng qamrovli asar tarixshunoslik, adabiyotshunoslik,
tilshunoslik, etnografiya, folklorshunoslik va boshqa qator fanlarga boy material
bera oladi.
“Ogahiy olami” majmuasida e’lon qilinayotgan materiallar bu fikrimizni
to‘la tasdiqlay oladi.
Shunday qilib, bir vaqtlar G‘arb sharqshunoslari tomonidan tilga olingan
“Firdavs ul-iqbol” asari XX-asrning o‘rtalaridan o‘zbek olimlari nigohiga tushdi va
sho‘ro davrida bu tarixiy solnomani chop etishga ruxsat berilmadi.
Nihoyat istiqlol sharofati bilan asar ommaviy tarzda chop etildi. Bu esa uning
tadqiqotchilari doirasini kengaytirishga imkon yaratdi. Hozirning o‘zida Urganch
Davlat universitetida ushbu asar bo‘yicha doktorlik va magistrlik dissertatsiyalari,
bitiruv-malakaviy ishlar, kurs ishlari tayyorlanmoqda. Ko‘plab maqolalar chop
etilmoqda, monografiyalar tayyorlanmoqda.
Ushbu bobda tahlil etilgan masalalar yuzasidan quyidagi qisqacha
xulosalarga kelish mumkin:
1.“Firdavs ul-iqbol” asarida yoritilgan Muhammad Rahimxon I faoliyati haqidagi
dastlabki tadqiqotlar XIX-asrning I choragidan boshlanadi. Xiva xonligining bu
davri 1819-yilda Xivaga kelgan N.Muravyov asarida birinchi marotaba o‘z
60 Огаҳий олами, 5-китоб. -Урганч, “Хоразм”, 2014. –5-16, 33-35, 38-40-б.
29 772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
782
783
784
785
786
787
788
789
790
791
792
793
794
795
796
797
798
799
800
114
115

ifodasini topdi. Rus sayohatchisi (to‘g‘rirog‘i ayg‘oqchisi) o‘z kitobida xonning
jismoniy qiyofasidan tortib xulq-atvori va barcha faoliyati haqida yetarli
ma’lumotlarni beradi. Uning yozishmalari shovinistik xarakterda bo‘lsa ham o‘sha
davrdagi xonlikda hukm surgan siyosiy-iqtisodiy va madaniy hayot haqida muhim
ma’lumotlarni bera oladi.
2.N.Muravyovdan keyingi chet el tadqiqotchilaridan yana biri vengriyalik H.
Vamberidir. U Saidmuhammadxon davrida Xivaga kelib, xon bilan uchrashadi va
Ogahiy bilan muloqatga kirishganini o‘z asarida qayd qilib o‘tadi. Bu tadqiqotchi
ham aslida ayg‘oqchilik kayfiyatida bo‘lsa ham, o‘sha davrdagi ijtimoiy-siyosiy va
madaniy hayot haqida biz uchun zarur ma’lumotlarni beradi. Eng asosiysi u
Ogahiyning qiyofasini ilk bora G‘arbiy Yevropaga tanitgan tadqiqotchidir. Bu
kishining fikrlarida ham mensimaslik kayfiyatlari sezilib turadi. Biz uchun
qimmatlisi o‘sha davrdagi xalq etnografiyasining tadqiqotchi asarlarida yoritib
berilishidir.
3.“Firdavs ul-iqbol” asari xususida ilk bora xabar bergan yana bir olim A.L.Kundir.
U Xiva xoni kutubxonasini musodara qilishda shaxsan qatnashgan va ko‘plab
qo‘lyozma, toshbosma kitoblarni Rossiyaga olib ketgan. Kitoblarni
SanktPeterburgdagi Osiyo muzeyiga topshiradi. Bu kitoblar orasida Munis va
Ogahiylarning “Firdavs ul-iqbol” asari ham bor edi. A.L.Kun bu kitob haqida
maxsus axborotnoma yozib qoldirgan va kitobning Xiva xonligi tarixini tadqiq
qilishda asosiy manba sifatida ta’kidlagan. A.L.Kunning kitoblarni xon
kutubxonasidan olib ketishi bosqinchilikning bir ko‘rinishi bo‘lsa-da, kitoblarning
qayerda bo‘lsa ham, saqlanib qolishi fan uchun katta yutuqdir.
4.A.L.Kun tadqiqotlarining faol davomchisi V.V.Bartolddir.
V.V.Bartold Xiva tarixnavislarining mehnatiga yuksak baho berdi va “Firdavs ul-
iqbol” tarixiy solnomasiga qiziqib, uning yig‘ma matnini ham tayyorladi. Ammo bu
kitobni nashr qildirish unga nasib etmadi.
Umuman, O‘rta Osiyo tarixini keng ko‘lamda tadqiq etgan olim ham
V.V.Bartolddir. H.Vamberidan keyin Munis va Ogahiylarning tarixiy asarlarini
Yevropaga targ‘ib qilishda V.V.Bartoldning xizmatlari katta.
30 801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
815
816
817
818
819
820
821
822
823
824
825
826
827
828
829
830
116

5.V.V.Bartolddan keyin ko‘pgina rus olimlari bu xayrli ishni davom qildirishdi.
P.P.Ivanov bu tarixiy solnomalardan ayrim parchalarni tarjima qilib « Материалы
по истории туркмен и туркмении » kitobida e’lon qildi.
Shuningdek, N.I.Veselovskiy, V.I.Vaynberg, E.Jelyabujskiy va boshqa qator
tadqiqotchilar yuqorida nomi tilga olingan olimlarning ishlarini davom ettirdilar.
Bularning orasida “Firdavs ul-iqbol” asarini birinchi bo‘lib, yig‘ma nashrini e’lon
qilgan Yu.Bregelning xizmatlarini esa alohida ta’kidlash zarur.
6.Chet el olimlari ishlarini ular hayot paytidayoq Ya.G‘ulomov, Q.Munirov,
R.Majidiy, V.Abdullayev, S.Dolimov, G‘.Karimovlar izchil ravishda yo‘lga
qo‘yishdi. Ayniqsa Q.Munirovning bu boradagi ishlari e’tiborga sazovordir. Vatan
mustaqilligiga erishganimizdan so‘ng bu sohadagi ishlar yangi pog‘onaga
ko‘tarildi.
2010-yilda N.Jumaxo‘ja, S.R.Ro‘zimboyev va A.Ahmedovlar “Firdavs ul-iqbol”
tarixiy solnomasini so‘zboshi va so‘ngso‘zlar bilan birinchi marotaba nashr
qildirishdi. O‘sha yili ushbu asarning Sh.Vohidov, I.Bekchonov va N.Polvonovlar
tomonidan nashrga tayyorlangan varianti ham bosmadan chiqdi.
So‘nggi yillarda xorazmlik olimlardan M.Safarboyev, G.Xolliyeva,
M.Matniyozov, O.Sotliqov, O.Abdullayev, A.O‘rozboyev, I.Ismoilov va
boshqalarning Munis va Ogahiylar qalamiga mansub asarlar bo‘yicha ko‘plab
monografiyalari va maqolalari bosilib chiqdi.
Ayniqsa, universitetning filologiya tadqiqotlar markazi tashabbusi bilan
muntazam chop etilayotgan “Ogahiy olami” majmuasi bu borada xayrli ishlarni
amalga oshirmoqda. Mazkur tarixiy asarlar bo‘yicha ko‘plab bitiruv-malakaviy
ishlar va magistrlik dissertatsiyalari tayyorlanmoqda.
II BOB
MUHAMMAD RAHIMXON I NING DAVLAT TEPASIGA KELISHI VA
ISLOHATLARI.
2.1. Xiva xonligidagi tarixiy sharoit.
31 831
832
833
834
835
836
837
838
839
840
841
842
843
844
845
846
847
848
849
850
851
852
853
854
855
856
857
858
117

Munis va Ogahiylarning “Firdavs ul-iqbol” tarixiy asari eng qadimgi
davrlardan boshlab XIX-asrning I-choragigacha bo‘lgan o‘zbek, turkman, qozoq,
qoraqalpoq xalqlari tarixini yoritishi bilan alohida ahamiyatga egadir.
Kitob muqaddimadan tashqari, beshta bob, besh qism, ikki faslga bo‘lingan.
Asarning oxirgi qismi Muhammad Rahimxon I hukmronligi davriga bag‘ishlangan
bo‘lib, uning 20 yillik faoliyatining har yiliga oid voqealar alohida bayon etilgan.
Asarning eng qadimgi davrlardan boshlab to 1813-yilgacha bo‘lgan qismi Munis
tomonidan, 1813-1825-yillar orasidagi voqealar Ogahiy tomonidan yozilgan.
Tarixnavislar Xorazm tarixini yozishda nasriy bayon bilan she’riy tasvirni
omuxtalashtirgan holda ish yuritganlar. Shu sababli asar tarkibidan ko‘plab she’riy
misralar o‘rin egallagan.
Uning Munis qalamiga mansub qismidan 219 masnaviy, 151 nazm, 113 qit’a,
69 she’r, 31 ruboiy, 110 bayt, 20 fard, 1 tarkibband, 1 abyot, 1 manzuma, 25 ta’rix
o‘rin olgan bo‘lib, ular jami 4936 misrani tashkil etadi 61
.
Shuningdek, asarning Ogahiy qalamiga mansub qismida 58 masnaviy, 10
nazm, 7 bayt, 6 qit’a, 2 fard, 1 ruboiy, 1 ta’rix va 1 munojot bor. Ularning hammasi
1082 misradan iborat.
Har ikkala shoirga tegishli she’riy misralar jami 6018 misrani tashkil etadi 62
.
Binobarin, “Firdavs ul–iqbol” asari tarixiy asar bo‘libgina qolmasdan ayni paytda
adabiy manba sifatida ham qimmatlidir.
“Firdavs ul–iqbol” asarini Munis Eltuzarxon taklifi bilan yozishga kirishadi.
Eltuzarxon vafotidan keyin uning o‘rniga taxtga o‘tirgan Muhammad Rahimxon I
ham kitobni davom ettirishga farmon beradi.
Munis Muhammad Rahimxon I hukmronligining sakkizinchi yiligacha bo‘lgan
voqealarni yozib ulguradi va 1829-yilda vabo kasalidan vafot etadi. Kitobning
o‘sha joyidan boshlab yozishni Ogahiy davom ettiradi.
61 Рўзимбоев С., Аҳмедов А. “Фирдавс ул–иқбол” даги адабий жанрлар ҳақида. “Ўзбек тили ва адабиёти”,
2009, №6. – 20-б.
62 Ўша мақола, 24-б.
32 859
860
861
862
863
864
865
866
867
868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
879
880
881
882
883
884
118
119
120
121

Aslida Eltuzarxon vafotidan keyin Xiva xonligi taxtiga Abulg‘ozixon V o‘tiradi.
Muhammad Rahimxon esa uning nomidan ish yuritadi. Besh oylardan keyin o‘zi
taxtga chiqadi 63
.
Muhammad Rahimxon I xonlik taxtiga chiqqan davrda mamlakatning
ijtimoiy-siyosiy, madaniy-iqtisodiy hayoti nihoyatda murakkab edi.
Buning asosiy sabablaridan biri uzluksiz xon almashishi, soxta xonlarning taxtga
chiqarilishi, ularning nomidan boshqa kishilarning mamlakatni idora qilishi edi.
Muhammad Rahimxonning I taxtga o‘tirishigacha bo‘lgan 50 yillik xonlar faoliyati
tarixiga razm solinsa, yarim asr ichida 22 xonning taxtga kelib-ketishi kuzatiladi.
Ularning orasida Qoraboyxon 4 oy, Abulg‘ozixon III 6 oy, Bo‘lakayxon 1 oy,
Abdullaxon 5 oy, Abulg‘ozixon V 5 oy hukmronlik qilgan 64
. Boshqalari ham 1
yildan 7 yilgacha taxtda o‘tirishgan. Mana shu taxt almashishlar siyosiy ahvolning
nihoyatda beqarorligini ko‘rsatadi. Bu beqarorlik esa iqtisodiy rivojlanishning o‘z-
o‘zidan tuban ketishiga olib keladi.
Muhammad Rahimxon I Xiva xonligini siyosiy-iqtisodiy rivojlanish yo‘liga solish
uchun katta ishlarni amalga oshirishga kirishadi.
U dastlab mamlakatdagi turli millat xalqlarini birlashtirish zarur ekanligini
anglaydi. Uning farmoni bilan Oliy kengash tuziladi. Unga Muhammad Yusuf
mehtar, Muhammadiyor qushbegi, xonning akasi Qutlug‘ Murod inoq, shuningdek,
Xo‘jash mahram va qozi ham taklif etilgan 65
.
Kengashda davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan muhim masalalar ko‘rib chiqilgan.
Shuningdek, xonlikda muntazam armiya tashkil etiladi va yer islohati o‘tkaziladi.
“Firdavs ul-iqbol” asarida Munisning yozishicha Muhammad Rahimxon I
ning ta’rifi quyidagicha:
Adolatda No‘shiravondin ziyod,
Sahovatda yo‘q kimsa andin ziyod.
Karam burjida axtaredur ziyod,
Shiyam durjida gavhari bebaho.
63 Худойберганов К. Хива хонлари тарихидан. –Урганч. «Хоразм», 2008. – 141-б.
64 Ўша манба, 100-бет.
65 Муравьев Н.Н.Путешествие в Туркмению и Хиву в 1819 и 1820 г. –М.: 1822. – стр.159.
33 885
886
887
888
889
890
891
892
893
894
895
896
897
898
899
900
901
902
903
904
905
906
907
908
909
910
911
912
122
123
124
125

Jahon ahli ustida zilli karim,
Shahanshohi olam Muhammad Rahim 66
.
Muhammad Rahimxon I taxtga o‘tirishi bilan Beshqal’a o‘zbeklari yov bo‘lib
Xivaga yurish qiladilar. Shiddatli kurashdan keyin ularning hujumi qaytariladi. Xon
mamlakatni o‘z qo‘liga olishi bilan Eltuzarxon yurishida asir tushgan akasi
Qutlug‘murod inoq va boshqa bir qancha asirlarni Buxoro amiridan so‘rab elga
qaytarib olib kelish masalasini kun tartibiga qo‘yadi.
Shu maqsadda Shohniyoz otaliq boshliq vakillar guruhini Buxoroga
yuboradi. Buxoro amiri bu iltimosni ijobiy hal qiladi.
Muhammad Rahimxon I akasi Qutlug‘murod inoq Xivaga yetib kelgach,
unga inoqlik mansabini beradi va butun faoliyatida unga tayanib ish ko‘radi.
Munis Muhammad Rahimxon I faoliyatining birinchi yilini ushbu voqealar
bilan boshlaydi.
Yuqorida ta’kidlaganimiz kabi Xiva xonligida Muhammad Rahimxon I davri
nihoyatda murakkab edi. Tashqi siyosat sohasida xonlik Buxoro amirligi, Eron
hukmdorlari, qozoq xonliklari va boshqa qator mamlakatlar bilan kelisha olmas edi.
Shu bilan birga ichki nizolar, o‘zaro kelishmovchiliklar ham xonlikka xavf
solib turar edi.
Muhammad Rahimxon I faoliyatining dastlabki davridayoq xonning o‘z
avlodlaridan bo‘lgan Muhammadrizobek boshliq muxolif guruh isyon ko‘taradi.
Dastlab xon ular oldiga vakil yuborib insofga chaqiradi. Ular ko‘nmagach,
Qutlug‘murod inoq rahbarligida qo‘shin yuborib, ularni tor-mor keltiradi.
Muhammad Rahimxon I ning xonlik taxtiga o‘tirganining birinchi yili asosan
Shimoliy Xorazmdagi isyonkor guruhlarni bostirish bilan bog‘liq kurashlar
66 Фирдавс ул–иқбол, Т.: «Ўқитувчи», 2010. 168-бет.
34 913
914
915
916
917
918
919
920
921
922
923
924
925
926
927
928
929
930
931
932
933
934
935
936
126
127

asosida kechadi. Bu kurashlar uning faoliyatining ikkinchi yilida ham davom etadi.
Mana shu voqealarning o‘ziyoq xonlikda ichki ahvolning nihoyatda ziddiyatli
ekanligini ko‘rsatadi.
1807-yil xonlik uchun yanada murakkablik kasb etdi. Mazkur yilda Buxorodan
To‘ra Xo‘ja va Niyozbek dodxoh boshliq qo‘shin kelib, Amudaryoni kechib o‘tadi.
Bu voqeadan keyin yaqindagina mag‘lubiyatga uchragan Muhammadrizobek,
Qo‘ng‘irotdan To‘ramurod so‘fi va ularning tarafdorlari bosh ko‘tarib, Xiva
tomonga qo‘shin tortadilar. Muhammadrizobekning akasi Muhammadniyozbek
Xiva yaqinidagi Gurlanbog‘ qishlog‘iga kelib o‘rnashadi. Muhammadrizobek ham
o‘sha qishloqqa yaqin Varagzanga yetib keladi. Biroq, Muhammad Nazarbek
boshliq lashkarlar ularning ustiga kelib, yo‘lini to‘sadi. Ikki aka-uka lashkarlarini
olib, orqaga qaytishga majbur bo‘lishadi 67
. Bu voqeadan keyin Buxorodan kelgan
lashkar ham iziga qaytadi.
Qutlug‘murod inoq boshliq xon lashkarlari Gurlan muzofotida isyonchilarga
qarshi kurash olib borib, To‘ramurod so‘fi lashkarlarining ham iziga qaytarishga
muvaffaq bo‘lishadi.
Muhammad Rahimxon I ushbu ichki va tashqi beqarorlikka barham berish uchun
barcha usullarni ishga soladi. Dastlab u xonlik ichidagi turli guruhbozlik,
ikkiyuzlamachilik, xiyonatkorlik kabi illatlarni tugatishda qattiqqo‘llik siyosatini
mahkam tutdi. Haqiqatan ham xonlikda yuqorida qayd qilingan illatlar avjga
mingan edi. Buni Muhammadrizobek tutgan siyosat misolida ko‘rish mumkin. U
o‘z guruhi bilan birgalikda yengilgandan keyin yarashish siyosatini o‘rtaga
qo‘yadi. Xon bu taklifni qabul qilib, ularning gunohidan kechadi. Muxolifning
iltimosiga ko‘ra, Muhammad Murodbekni, Fozilbekni va Niyozmuhammadbekni
hibsdan chiqarib, uning huzuriga yuboradi. Ammo ular yana qabih ishlarni amalga
oshirish rejalarini tuzishadi. Natijada xon ularning barchasini turli yo‘llar bilan
qo‘lga tushirib, zindonga soladi va ayrimlarini qatl qildiradi 68
. Ularga mansub
o‘ttiz chog‘lig‘ yigit ham bo‘ysunmaslik siyosati asosida yo‘q qilinadi.
67 Фирдавс ул-иқбол, 173-бет.
68 Фирдавс ул –иқбол, 174-
бет.
35 937
938
939
940
941
942
943
944
945
946
947
948
949
950
951
952
953
954
955
956
957
958
959
960
961
962
963
964
128
129
130
131

Munis bu voqealarni bayon qilar ekan, o‘z fikrini she’rda shunday
ifodalaydi:
Kishi gar yaxshi bo‘lsin va yomon, bot, Ko‘rar
ul fe’lig‘a loyiq mukofot.
Bas, ey dil, yaxshilikni ayla pesha,
Yamonlig‘din uzr qilg‘il hamesha! 69

Muhammad Rahimxon I taxtga o‘tirgan davrda Xiva xonligi bilan Buxoro
amirligi orasida jiddiy ixtiloflar avjga chiqqan edi. Bu ixtiloflar Eltuzarxon davrida
juda kuchayib, haligacha ijtimoiy–siyosiy beqarorlikni izga solishga yo‘l bermay
kelayotgan edi. Buxoro hukmdori Amir Haydar turli yo‘llar bilan Xiva xonligidagi
turli millat va qabilalarga o‘z ta’sirini o‘tkazishga harakat qilar edi. Shunday
harakatlardan biri Qutlug‘murod inoqning qoraqalpoqlarning xitoy jamosiga
chapovul qilishiga olib keladi.
Yangidaryo qirg‘oq bo‘yida makon tutgan xitoy jamoasi Xiva xonligiga
bo‘ysunmaslik siyosatini tutib Amir Haydar bilan aloqa o‘rnatadi.
Natijada Qutlug‘murod inoq lashkarlari bu yerga kelib, soliq undirish
bahonasi bilan ko‘plab kishilarning talanishi va o‘ldirilishiga sababchi bo‘ladilar 70
.
Ushbu qonli voqealardan keyin mamlakat sal tinchiganday vaziyat yuzaga
keladi. Nihoyat xon dam olish orzusida shikor-ovga chiqish taraddudiga tushadi.
Xon dastlab Urganchga tushib, u yerda Sayyidquliboy va
Avazmuhammadboylar xonadoniga tashrif buyuradi. Katta ziyofat uyushtiriladi.
Xonga sarupo kiygizib ot hadya qilishadi 71
. Yo‘l usti Niyoz Oxunbobo qabrini
ziyorat qilib nazr-niyoz beradi va Amu sohiliga chiqadi. Bu yerda bir kecha bo‘lib,
ertalab Ko‘hna Kotga Amuni kechib o‘tib, Shayx Abbosvaliy qabrini ziyorat
qiladi. Keyin Oqqum orqali Baday ko‘liga chiqadi va Xo‘jayli tomonga yo‘l oladi.
Shu atrofda ovda bo‘ladi hamda Xo‘jayli, Qipchoq, Gurlan, Qangli, Xizreli
hokimlari xonni yaxshi kutib olishadi, shohona ziyofatlar uyushtiriladi va sarupolar
69 –иқбол, 175-бет.
70 –иқбол, 175-бет.
71 -иқбол, 177-
Фирдавс ул Фирдавс ул-иқ бет.
36 965
966
967
968
969
970
971
972
973
974
975
976
977
978
979
980
981
982
983
984
985
986
987
988
989
990
991
132
133
134
135
136

in’om qilinadi 72
. Shu voqealar bilan xonning ikkinchi yilgi faoliyati yakuniga
yetadi.
Xiva xonining uchinchi yilgi hayoti ham oson kechmadi. Mamlakat
ichkarisida hamon keskinlik saqlanib qolmoqda edi. Bu muammo xonlik
hududidagi turkmanlarning yo‘vmut, chovdir urug‘lariga mansub aholining
beboshligi, shimoliy Xorazmdagi Qo‘ng‘irot muzofotida o‘rnashgan To‘ramurod
so‘fining ayirmachilik siyosati bilan aloqador edi. 1808-yilda bu muammo yanada
keskinlashdi.
Muhammad Rahimxon I xonlik faoliyatining uchinchi yilida turkman va
qoraqalpoq urug‘larining ayrimlarini kuch bilan bo‘ysundirish ishlarini boshladi.
Dastlab xon turkmanlarning chovdir toifasini bo‘ysundirish uchun harakat
boshladi.
Turkmanlarning yo‘vmit va chovdir urug‘larining xonlikka qarshi siyosati
asosan To‘ramurod so‘fi faoliyati bilan bog‘liq edi.
Xon lashkarlari ushbu ayirmachilik siyosatiga barham berish uchun otlanib,
Oqqum mavzeiga keladi. U yerdan Qipchoq va Xo‘jayliga o‘tadi. Ushbu hududda
shiddatli jangu-jadal boshlanib, chovdirlar shafqatsizlarcha jazolanadi, ekintikinlar
payhon qilinadi 13
.
Muhammad Rahimxon I sal o‘tmay yana chovdirlar ustiga lashkar tortdi.
Uning ikkinchi bor yurishiga qator sabablar majbur qildi. Birinchidan, Orol
qoraqalpoqlari To‘ramurod so‘fi zulmidan ozor chekib, himoya tilab xonga
arznoma yo‘llagan edilar. Ikkinchidan, Itil(Volga) bo‘yida bino qilingan
savdoxonadan kelayotgan karvonni Ko‘hna Vazirga yetganda chovdir toifasiga
mansub kishilar talash uchun hujum uyushtirdilar. Mollarni talon-toroj qildilar.
Natijada bunday qaroqchilarni tugatish kun tartibiga qo‘yiladi va xon qo‘shin
to‘plab bu hududga yurish qiladi.
Bu yurishni shoir shunday ta’riflaydi:
72 –иқбол, 182-бет. 13
бол,
184-
Фирдавс ул
Фирдавс ул Фирдавс ул
бет.
37 992
993
994
995
996
997
998
999
1000
1001
1002
1003
1004
1005
1006
1007
1008
1009
1010
1011
1012
1013
1014
1015
1016
1017
1018
137
138
139
140
141
142

Oningdek cherik jam bo‘lib beadad,
Фирдавс ул Фирдавс ул-иқ бет.
38 1019
143
144

Ki, topmas hisobig‘a aql ahli had.
Adadda teng o‘lmay falak anjumi, Falak
anjumi yo‘q biyobon qumi.
Bori erdi devafkanu saf shikan,
Masof ichra Rustam kibi tahmtan 73
.
Xonning katta sonli qo‘shin bilan kelganligini eshitgan chovdir bosqinchilari
To‘ramurod so‘fidan boshpana so‘rab, Qo‘ng‘irot qal’asiga kirib o‘rnashadilar, xon
lashkarlarining bir qismi xonga sodiq bir guruh yo‘vmit yigitlari bilan dastlab
karvonni qutqarib, Xivaga o‘tkazib yuboradilar.
Bu hududda xonga sodiq bo‘lgan qoraqalpoqlarning Qipchoq, Mang‘it,
Xo‘jaylidagi mahalliy navkarlari xonga peshkash chiqib, qo‘shinga birikadilar.
Shu orada qurbon hayiti arafasi bo‘lib, xon ushbu marosimni lashkargohda
nishonlaydi, katta bazm uyushtiradi 15
.
Bu marosim o‘tgach, xon qo‘shini asosiy maqsadni amalga oshirishga
kirishadilar. Bu yerda makon tutgan Hasanboy eli To‘ramurod so‘fidan panoh tilab
ko‘chgan edi. Ammo Hasanboy xon oldiga qaytib, omonlik tilagach, xon uni afv
qiladi va ularni ko‘chirib keltirib, qo‘shinni Qo‘ng‘irot qal’asiga tomon harakatga
kirgizadi.
Xon lashkarlari orasida turkman va qoraqalpoq xalqlariga mansub bahodir
yigitlar ham ko‘p edi. Qo‘ng‘irot shahrini zabt qilish uchun yo‘vmit toifasidan
Quvonj so‘fi, Otamuhammad o‘nbegi, Berdibek, Muhammadniyoz Ko‘rcha, Qoqo
sardorlar, qoraqalpoqlardan: Oydo‘stbiy, Qodirberganbiy, Qo‘shberganbiy va
Shag‘olbiylar boshliq ko‘pgina lashkar bor edi 74
.
73 Фирдавс ул-иқбол, 186-бет.
15
-иқбол, 188-бет.
74 -иқбол, 191-бет. 17
-
иқбол,193-бет.
Фирдавс ул
Фирдавс ул
Фирдавс ул
39 1020
1021
1022
1023
1024
1025
1026
1027
1028
1029
1030
1031
1032
1033
1034
1035
1036
1037
1038
1039
1040
1041
1042
145
146
147
148
149
150
151
152

Ushbu katta qo‘shin To‘ramurod so‘fi lashkarlari bilan shiddatli jangga
kirishadilar va raqiblarni Qo‘ng‘irot qal’asiga qochib kiritishga erishadilar. Shu
paytda xon qo‘shinni qal’aga bostirib kirmaslikka buyruq beradi 17
.
Shu voqealar jarayonida ko‘pgina qoraqalpoq urug‘lari xonga itoat qilishga
rozilik berib, afv so‘rashadi. Xon esa ularning iltimosini qondiradi. Bu
Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ
40 1043
1044
1045
1046
1047
153
154
155
156
157

urug‘larning aksariyati boshqa hududga ko‘chiriladi. Albatta ko‘plab kishilar qatl
qilinadi, aholi talanadi. Xon shundan keyin Ko‘hna Urganchga o‘tib shayx
Najmiddin Kubro qabrini ziyorat qiladi va Xivaga qaytadi 18
.
1809-yilda Muhammad Rahimxon I yana To‘ramurod so‘fi bilan bog‘liq
muammolarni hal qilish bilan band bo‘ladi.
Munis o‘z bayonida To‘ramurod so‘fining kelib chiqishi, ajdodi bilan
aloqador barcha ma’lumotlarni keltirib o‘tadi. Uning yozishicha, Muhammad
Nazarbiy ibn Qulmurod inoq ibn Bekmurodning Saidnazarbiy ismli bir inisi,
Xo’jamurod, To‘ramurod, Shohmurodbek ismli o‘g‘illari bo‘lib Muhammad Amin
inoq Saidnazarbiyni Orol diyoriga hokim qilib tayinlaydi. Xo’jamurod va
To‘ramurodlar goh Xivada, goh Orolda bo‘lib, zamonasozlik bilan yashab
kelishadi 19
.
Bundan keyin ko‘p voqealar bo‘lib o‘tadi. Avazbiy inoq davriga kelib Orol
hududida ziddiyat kuchayadi. Xo’jamurod inisi To‘ramurod bilan muxolifat
bayrog‘ini ko‘tarib, ayirmachilik siyosatini tutishadi. Eltuzarxon davrida bu
og‘ainilar zarurat yuzasidan kelishuvga yuz burishadi. Biroq, Eltuzarxon
To‘ramurod so‘fini mamlakatdan chiqarib yuboradi. U Buxoroda hayot kechiradi.
Muhammad Rahimxon I davrida u qaytib kelib, Qo‘ng‘irotda makon tutib,
ayirmachilik siyosatini davom ettiradi.
1809-yilda Muhammad Rahimxon I Xo’jamurodbiyni besh o‘g‘li bilan qatl
qildiradi 20
. Bundan oldin u xonga xoinlik qilib, ikkiyuzlamachilik qilgan, ammo
xon uni afv etgan edi. U Xivada o‘z mansabiga tiklansa ham, To‘ramurod so‘fi
foydasiga josuslik qiladi. Bu xiyonat oshkor bo‘lgandan keyin yuqorida qayd
etilgan qatl amalga oshirilgan edi.
Akasining va jiyanlarining qatl qilinganini eshitgan To‘ramurod so‘fi
Buxoro amiriga tayangan holda avvalgidan ziyodaroq tarzda fasod ishlarni boshlab
yuboradi 21
.
Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул
Фирдавс ул-иқ

41 18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
158
159
160
161
162
163

бол, 194-
бет. бол,
107-бет.
бол, 195-
бет. бол,
196-бет.
Natijada xon Orol yurishini boshlashga majbur bo‘ladi 75
. Orolga safar
davomida ko‘plab xo‘jalik ishlariga ham e’tibor qaratadi. Panoh so‘fi degan kishini
To‘ramurod so‘figa elchi qilib yuboradi. Ammo To‘ramurod so‘fi elchini o‘n besh
kun ushlab qaytarib yuboradi va muayyan kelishuvga erishilmaydi. To‘ramurod
so‘fi zulmidan qochib ko‘plab fuqarolar xon huzuriga kelishadi. Uning
Ne’matgarang degan josusini ham ushlab xonga topshiradilar. Xon uni dorga
ostiradi 23
. O‘sha jarayonda To‘ramurod so‘figa sherik bo‘lgan qaroqchilarga zarba
berilib, Astraxan va Mang‘ishloqdan Xivaga kelayotgan karvonlarning
bexatarligini ta’minlashadi. Ko‘pgina chopovullar uyushtiriladi. Ammo xon bu
safar Shumanay arig‘ining qirg‘og‘ida bir qal’a qurdirib u erda Qutlug‘murod
inoqni qo‘yib o‘zi Xivaga qaytadi 24
.
Shu narsani alohida qayd qilish kerakki, To‘ramurod so‘fi bilan bog‘liq
bo‘lgan Qo‘ng‘irot muammosi xonlik uchun jiddiy masalalardan biriga aylandi.
Mazkur hududda qolgan Qutlug‘murod inoq ko‘proq xo‘jalik ishlari bilan band
bo‘lib, daryo toshqinini jilovlash muammosi bilan shug‘ullandi. Shu orada
To‘ramurod so‘fi Qo‘ng‘irotdan tashqarida bo‘lgan qoraqalpoq ovullariga
chopovul uyushtirib, ko‘plab kishilarni asir oldi, mol-mulkini taladi 25
.
75 Фирдавс ул-
иқбол, 197-бет.
бол, 198-бет.
бол, 199-бет.
-иқбол, 200-бет. бол,
201-бет.
Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ
42 45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174

Bunday xunrezliklar tobora avjiga chiqdi. To‘ramurod so‘fi
Eshmuhammadbek va Nazarbiyni o‘zbek va chovdirlar orasidan olingan navkarlar
bilan yana urushga jalb qildi. Ammo Niyozmuhammadboy va Muhammadqulibek
kabi lashkarboshilar bu hujumni daf etadilar. Bu xizmatlari uchun xon ularni
mukofotlaydi 26
.
Muhammad Rahimxon I ning har yili ikki-uch marta ovga chiqish odati bor
edi. Xonlik faoliyatining to‘rtinchi yilida ham ov-ishkor qilish uchun yo‘lga
chiqadi. Xonqa orqali Amudaryodan o‘tib Xo‘jayli hududiga yetib keladi. Hali ov
tadbirini boshlamasdanoq, xonga turli tashvishli xabarlar kelib yetadi. Jumladan,
Qo‘ng‘irotdan Buxoroga savdo karvoni yo‘lga chiqqani va Bekpo‘lat otaliqning
o‘g‘illarining Buxorodan Qo‘ng‘irotga kelayotganlari haqida xonni ogoh qilishadi.
Natijada xon Muhammadniyozbekni ikki yuz kishi bilan Erdor yo‘liga yuboradi.
Biroq ular hech kimni topa olmaydilar. Shundan keyin Soloq yuzboshi va
Odamsardorni Qo‘ng‘irot chopovuliga yuboradi 27
.
Muhammad Rahimxon I va To‘ramurod so‘fi orasidagi o‘zaro ziddiyat oddiy
xalqning xonavayron bo‘lishiga olib keldi.
Doimo ikki mamlakat orasida bo‘ladigan chopovul-xalqni talash va asir olish
endilikda bir mamlakat ichida yuz bermoqda edi.
Xon faoliyatining to‘rtinchi yili ham asosan shu ziddiyat doirasida o‘tdi.
Yilning oxirida Muhammadjonbek rahbarligida uyushtirilgan chopovul Qo‘ng‘irot
xalqi boshiga katta kulfatlar keltirdi. Muhammad Rahimxon I hukmronligining
beshinchi yili yilqi yiliga to‘g‘ri keldi. Navro‘z marosimidan keyin xon yana
Qo‘ng‘irot muammosini yechishga kirishdi. Navro‘zdan sakkiz kun o‘tgach,
yo‘vmit sardorlaridan ikki sarkardani Qo‘ng‘irot chopovuliga jo‘natdi 28
.
O‘zi esa suv masalasi bilan Hazoraspga jo‘nab ketdi. Xonlikning shimoliy
qismida eskicha hayot davom etmoqda edi. To‘ramurod so‘fining ayirmachilik
siyosati qoraqalpoq xalqining osoyishta hayotini buzib, birodarkushlikka olib
Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул
Фирдавс ул-иқ

43 69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
175
176
177
178
179
180

kelayotgan edi. Oymirzabiyning Oydo‘stbiyning qo‘llashi bilan qoraqalpoqlardan
tashkil topgan to‘rt yuz kishidan iborat lashkar bilan Qo‘ng‘irot muzofotida
o‘tirgan qoraqalpoqlar ustiga yurishi, ularni talashi, ko‘plab kishilarni asir olishi
bunga misol bo‘la oladi 29
. Bu paytda To‘ramurod so‘fi yetti yuzming lashkarga
bosh bo‘lib, Oqyoqish qal’asini bo‘ysundirishga kelgan edi. Bu qo‘shin kelmasdan
oldin Oydo‘stbiy qal’adan uch yuz kishini pistirmada qo‘ygan edi. Bu kishilar
To‘ramurod so‘fining istehkomiga hujum qilib, yuz kishini asir olib, tilka-pora
qilib tashlashadi. Natijada To‘ramurod so‘fi iziga qaytishga majbur bo‘ladi 30
. Bu
voqealar oddiy fuqaro uchun hadsiz fojea, millat uchun cheksiz baxtsizlik edi. Rus

бол , 202-
бет . бол ,
202- бет .
бол , 204-
бет . бол ,
204- бет .
Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ
44 96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
181
182
183
184
185

zobiti N.Muravyov bu hodisalarga sababchi qilib, Muhammad Rahimxonni
ko‘rsatadi. Uni millatlarni bir-biriga gij-gijlashda asosiy aybdor deb hisoblaydi 76
.
Aslida bunday emas edi. Ma’lumki, o‘sha davrlarda urug‘chilik qoldiqlari
juda kuchli edi. Turkmanlarning yo‘vmit, chovdir, taka, go‘klan, jamshid, emreli
va boshqa ko‘plab urug‘lari bir-biri bilan kelisha olmas, shu sababli o‘zaro
urushlar, qon to‘kishlar tez-tez bo‘lib turar edi. Bu holat qoraqalpoq urug‘lari
o‘rtasida ham mavjud edi. O‘z navbatida turkmanlar bilan o‘zbeklar, turkmanlar
bilan qoraqalpoqlar orasida ham turli ziddiyatlar tez-tez paydo bo‘lib turar edi.
Muhammad Rahimxon I esa o‘sha ziddiyatlarni bartaraf qilib, yagona
davlatchilik siyosatini vujudga keltirish uchun kurash olib bormoqda edi. Uning
taxtga o‘tirishi bilan Oliy kengash tuzishi ham o‘sha siyosat bilan bog‘liq edi.
1810-yilga kelib, urug‘lar va millatlar o‘rtasidagi nizo To‘ramurod so‘fining
ayirmachilik siyosati bilan yanada kuchaydi. Uni qo‘llab-quvvatlovchi urug‘ va
qabilalarni xon navkarlari jazolasa, To‘ramurod so‘fi xonga sadoqatli urug‘ va
qabilalarni shafqatsiz jazoga tortar edi.
Muhammad Rahimxon I mamlakat ichidagi bu xunrezlikni tugatish uchun
keskin choralar ko‘ra boshladi.
U o‘z faoliyatining beshinchi yilida uchinchi marta Orol muzofotiga yurish
boshladi. U Gurlan yaqinidagi Moyli jangaldagi qarorgohiga kelib, Qipchoq orqali
daryodan kechib, Beshtepada to‘xtaydi. U yerda Murodbek qo‘ng‘irot, Tanak
bahodir qo‘ng‘irot, Do‘sim bahodir mang‘it va Badal yuzboshilar boshchiligida
yetti yuz otliq qo‘shinni jamlab, To‘ramurod so‘fi hujum uyushtirishni
mo‘ljallagan hududlarga jo‘natadi 77
. Chunki ayrim hududlardan yordam so‘rab
xonga xabarchilar kelayotgan edi. Ular orasida To‘ramurod so‘fining salaflaridan
bo‘lgan Toshim nayman, Muhammadnazar otaliq va Xo‘jamurod degan kishilar
ham bor edi. Ular orasida To‘ramurod so‘fining ayg‘oqchisi ham borligi ma’lum
bo‘lib, uni tutib olishadi.
76 Муравьёв Н. Кўрсатилган асар, 52-53-бетлар.
77 бол, 205-бет.
Фирдавс ул-иқ
45 112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
186
187
188
189

Bu paytda To‘ramurod so‘fi xonning qo‘shin bilan Qo‘ng‘irot ustiga
kelayotganidan bexabar edi. U o‘sha vaqtda Eshmuhammadbek degan
lashkarboshisini ikki yuz ellik askar bilan Hasanboybiy elini talashga yuboradi.
Ammo Qo‘shberganbiy va Hasanboybiyning o‘g‘li Qodirbergan qoraqalpoq
yigitlari bilan bu hujumni bartaraf etadi. Eshmuhammadbek ayrim sheriklari bilan
ko‘lda qamishzorlar ichida yashirinib, uch kundan so‘ng Qo‘ng‘irotga yalangoyoq
holda yetib borishadi 78
.
Muhammad Rahimxon I bu yurishda Qo‘ng‘irot qal’asini olish uchun ketma-
ket to‘rt marta urush qiladi. Urush boshlanishini bilgan To‘ramurod so‘fi qal’adan
chiqib, istehkom qurib, qattiq qarshilik ko‘rsatadi. Urush juda shiddatli tus oladi,
zambarak va miltiqlardan tinmasdan o‘q otiladi. Shu jarayonda Orol naymanining
hokimi xon tomoniga o‘tadi 79
.
Biroq, so‘fining ham tarafdorlari oz emas edi. Shulardan biri O‘rozali qiyot
bo‘lib, u jiddiy qarshilik ko‘rsatib jang qiladi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, uni
ushlab boshini tanasidan judo qilishadi va boshini sangar darvozasida osib
qo‘yishadi. To‘ramurod so‘fi o‘z safdoshlari bilan qal’aga qamalib qolishadi. Bu
voqeadan keyin xon ikki kun tayyorgarlik ko‘rib, yana qal’aga hujum boshlaydi.
To‘ramurod so‘fi ham yana qal’adan chiqib, urushga tayyor turdi. Jang shiddatli
tus olib, Burgut bahodir To‘ramurod so‘fining qoshiga borib, uni quchoqlab otdan
yiqayotgan paytda dushman soqchilari uni qutqarib qolishadi va Burgut bahodir
o‘ldiriladi 35
.
Uch kunlik urushdan keyin xon lashkarlarni savashdan to‘xtatib, damini
rostlashga farmon beradi. Shu orada Nukuz qozisi o‘z aqrabolari bilan xonga tobe
bo‘lib keladi. Xon ularni Xo‘jayli hududiga jo‘natadi.
Ertasiga xon lashkarlari yangidan urush boshlab yuborishdi. Bu jangda
ko‘plab kishilar nobud bo‘ladi. Har ikki tomon katta talofat ko‘radi. Munis bu jang
tasvirini she’r orqali shunday bayon qiladi:
78 Фирдавс ул-иқбол, 206-бет.
79 бол, 207-бет. 35
бол,
208-бет.
Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ
46 139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
190
191
192
193
194
195

Qilichlar dami to‘kti ul nav’ qon,
Ki maydonda qon seli bo‘ldi ravon. Sinon
no‘gi el bag‘rin aylab shikof 80
,
O‘luklardin o‘ldi ayon Ko‘hi qof 81
.
She’rdagi tasvirdan ayon bo‘ladiki, urushda halok bo‘lganlarning jasadi
tog‘dek uyulgan. Mana shu voqea mamlakat ichidagi o‘zaro urushlarning oddiy
xalq uchun naqadar katta fojea keltirishini yaqqol ko‘rsatadi.
Xon qo‘shiniga bas kela olmagan To‘ramurod so‘fi tarafdorlari bilan yana
qal’aga kiradi. Qo‘ng‘irot hududida turli urug‘lar o‘rtasida boshboshdoqlik yuzaga
kelgan edi.
Xon qo‘shini bu hududga kelgan paytda Hasanboybiy tasarrufidan mulla
Xo‘roz qo‘ng‘irot va Egilikbiy qiyot o‘z urug‘lari bilan Sho‘rko‘lda ayirmachilik
qilib, bo‘ysunmaslik siyosatiga qo‘shilgan edilar. Xon ularni bu yo‘ldan qaytarish
uchun qo‘shinning bir qismini o‘sha tomonga jo‘natadi. Ammo urush avjiga
chiqmas burun Mulla Xo‘roz va Egilikbiylar qilichlarini bo‘yniga osib, taslim
bo‘lishadi. Xon esa ularni afv qiladi. Keyin ularning barchasini eli bilan birgalikda
Xo‘jayli hududiga ko‘chirib, yaylov bilan ta’minlaydi 38
.
Bu voqealardan keyin xon qo‘shini Qo‘ng‘irot qal’asini olish uchun
to‘rtinchi marta urushga kiradi. Urush dahshatli tus oladi. Ko‘plab kishilar nobud
bo‘ladi. To‘ramurod so‘fi yana qal’aga qochib kiradi. Bu safargi urush qal’a
ichkarisiga ham doxil bo‘ladi.
Shu jarayonda Shohniyoz otaliq boshliq lashkarboshilar xon huzuriga kirib,
urushni to‘xtatib, lashkar safini to‘ldirish, ot-ulovlarni tartibga solish lozimligini
maslahat berishadi. Xon bu taklifga rozi bo‘ladi. Natijada qo‘shin xon
boshchiligida Xivaga qaytadi 82
. To‘ramurod so‘fi bu voqealardan keyin ham
tinchimadi, balki ig‘vogarlik harakatlarini davom ettirdi.
80 Найзанинг тиғи эл бағрини чок-чок қилди.
81 Фирдавс ул-иқбол, 209-бет.
38
бол, 210-бет.
82 бол, Ўша саҳифа.
Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ
47 166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
196
197
198
199
200
201
202

1811-yilda Rus eliga boradigan Xorazm karvonini Karimberdi otaliq va
Muhammadrizo qushbegi Arang qiridan o‘tkazib qaytishadi.
To‘ramurod so‘fi bundan xabar topib, karvonni talash uchun izidan
chovdirlardan uch yuz kishini yuboradi. Yana ikki yuz kishini Oydo‘stbiyning elini
talash uchun Oqyoqishga jo‘natadi. Bu bilan cheklanmay Eshmuhammadbek
rahbarligida Gurlanni talon-toroj qilish uchun yana ikki yuz ellik jangchi
yuboradi 83
.
Ular Gurlanga yetib kelib, Xudoynazarbek va O‘rozali inoqning rabotlariga
o‘t qo‘yishadi. O‘sha jarayonda O‘rozali inoqni qatl qilishadi.
Bu paytda xon Ostona va Yangiariq hududida ovda edi. Xon Yangiariqda
ovda yurgan paytida ham obodonchilik ishlariga e’tibor qaratdi. U Muhammad
Karkiyga Yangiariq-Oq masjid arig‘i yordirishni tayinlaydi. Buni tarixnavis
shunday tasvirlaydi:
Turfa nahri arizu fayzatar,
Vaz’i marg‘ub. O‘ylakim kavsar.
Lek umqi oningdek obodon,
Ki qolur aql qa’rida hayoron,
Har qirog‘i ki keldi. G‘ayrati bog‘,
Erur elga mahalli ayshu firog‘. (“Firdavs ul-iqbol”, 218-bet.)

Gurlan voqeasi Qutlug‘murod inoqqa yetib keladi. U Xudoyquli karnaychini
ushbu xabarni yetkazish uchun xon huzuriga yuboradi. Tanak bahodir degan yigitni
Qo‘shko‘prik navkarlariga bosh etib, Gurlan himoyasiga jo‘natadi.
Xon bu xabarni eshitgach, akasi Qutlug‘murod inoqni lashkar bilan Gurlanga
jo‘natib, unga yordam berish uchun Karimberdi otaliqni ham o‘sha hududga
yuboradi.
83 бол, 211-бет. 41
бол,
213-бет.
Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ
48 192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
203
204
205
206
207

Tanak bahodir Kotga yetganda Ashurbek yuzboshi Kot sipohilari bilan unga
qo‘shiladi. Gurlandan Kotga qochib kelgan Xudoynazarbek va Cho‘tqaro
yuzboshilar ham ularga qo‘shilib, birgalikda Gurlanga yurish qiladilar 41
.
Keyinchalik bularga Shohobod va Chig‘atoy lashkarlari ham qo‘shiladi. Bu
lashkarlarning barchasi Qutlug‘murod inoq boshchiligida dushmanga qaqshatqich
zarba berishadi. Ularga Gurlan aholisi ham qo‘shilib, ko‘plab dushman askarlari
o‘ldiriladi va asirga olinadi. Lashkarboshilarning aksariyati o‘ldiriladi va asir
olinib, qatl qilinadi. Shu tariqa, To‘ramurod so‘fining Gurlanga yuborgan lashkari
tor-mor etiladi. Sayyidqulibek va Eshmuhammadbeklarni asir olib, O‘rozali
inoqning qasosi uchun qatl qildilar. Xon O‘rozali inoqning o‘n bir yashar o‘g‘liga
otaliq mansabini berdi 84
.
To‘ramurod so‘fining karvonni talashga yuborgan uch yuz chovdir
qaroqchilari ham maqsadlariga erisha olmaydilar. Karvondagilar atrofni yuk va
tuproqdan ko‘tarib, himoya devori yasab qattiq qarshilik qilishadi. Qaroqchilar
besh kun urushib, o‘ttizta sherigidan ajralishadi. Bu orada Eshmuhammadbekning
Gurlandagi mag‘lubiyati xabari yetib keladi. Bu xabardan keyin chovdir
qaroqchilari karvonni tashlab qochib ketishadi 85
.
Oydo‘stbiy elini talash uchun Oqyoqishga kelgan lashkarboshilar qoraqalpoq
toifasiga mansub edi. Sarimsoqbiy qo‘ldovli, Islamasbiy bolg‘ali, Nurtoybiy
qo‘shtamg‘ali kabi lashkarboshilar Oqyoqishga yaqinlashayotgan paytda
Oydo‘stbiyning ishongan kishilari-Xo‘jamberdibek, Qalandar ko‘r, Eshmuhammad
yuzboshilar Eshmuhammadbekning Gurlanga kirgan xabarini
eshitib, xoinlik yo‘liga o‘tishadi va qal’ani tashlab ketadilar. Buni eshitib xon
ushbu qo‘rqoqlarni mansabidan olib tashlab, o‘rniga Muhammadniyozbek va
Hasanmurod qipchoqni tayinladi 44
.
84 Фирдавс ул-иқбол, 219-бет.
85 бол, 220-бет. 44
бол,
220-бет.
Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ
49 218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
208
209
210
211
212
213

O‘sha sababga ko‘ra bu qal’aga kelgan dushmanlarni hech kim ta’qib
qilmadi. Ular mag‘lubiyatni his qilib omon qutildilar. Shunday qilib, so‘fining uch
tomonga yuborgan uchta lashkari ham mag‘lub bo‘ladi.
Yuqorida qayd qilganimiz kabi Xiva xonligida ichki ahvol juda murakkab
bo‘lib, tashqi siyosat ham ancha og‘ir edi. Xonlik Eron hukmdorlari bilan ham
kelisha olmas edi.
Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ
50 243
244
245
246
247
248
214
215
216

Turkmanlarning taka toifasiga mansub aholisi Marvni Xiva xonligidan
ajratib, bo‘ysunishdan bosh tortgan edilar.
Buning ustiga taka toifasiga mansub ko‘plab kishilar qaroqchilik bilan
shug‘ullanar edilar.
To‘ramurod so‘fi bilan aloqador voqealar endigina bostirilgan paytda
takalarning Qora Ahmad jamoasidan bir guruh Hazorasp sarhadidan o‘tib,
Karvakdagi xo‘jalardan birining rabotini bosib, molini talab, bola-chaqasini asir
olib, sahar payti qum ichiga kirib ketishdi 86
. Bu payt ramazon oyiga to‘g‘ri kelar
edi.
Bu voqeani hech kim sezmay qoladi. Lekin tong saharda ularni Karvak
oyog‘idagi ziroatchilardan biri ko‘rib, bu haqda Abdulla inoqqa xabar beradi. Inoq
yuz ellik otliq bilan Karvakka borib, u yerdagi xo‘jalardan saharlik uchun
oziqovqat undirib, qaroqchilarni ta’qib qilishga kirishadi. Ammo, havo issig‘ini
bahona etib, yurishni to‘xtatadi.
O‘sha paytda Qutlug‘murod inoq Darg‘on ota muzofotida ovda edi. Bu xabar
unga yetib borgach, navkarlaridan yetmish kishini ajratib, Qalandar parvonachi,
Iskandar xo‘ja Bekobodiy va qo‘ng‘irot Elomon bahodirlarni qaroqchilarni ta’qib
qilishga jo‘natadi 46
. Bu guruh uch kecha-kunduz yo‘l yurib Sho‘rquyi qudug‘i
hududida qaroqchilarning izini topishadi. Uchta lashkarboshi o‘ttiz askarni shu
yerda qo‘yib, o‘zlari qaroqchilar izidan ot surib, ularni tutib o‘ldirib, mol-mulk va
asirlarni qaytarib olib keladilar. To‘qqiz kunda Pintak sarhadiga yetib,
Qutlug‘murod inoq huzuriga kelishadi. Bunday voqealar xonlikda tez-tez ro‘y
berib turdi.

86 -иқбол, 221-бет. 46
-иқбол,
222-бет.
Фирдавс ул
Фирдавс ул
51 249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
217
218
219
220
221

2.2. Xiva xonining mamlakat ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotini
yuksaltirish yo‘lidagi hal qiluvchi pallaga o‘tishi.
Shunday qilib, mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy hayot tobora keskinlashib
bordi. Natijada mamlakat hukmdori hududiy yaxlitlik va siyosiy barqarorlikni
ta’minlash uchun jiddiy kurashga shaylandi. Bu davrda xonlikning shimolida
guruhbozlik, ayirmachilik ayniqsa kuchaydi. To‘ramurod so‘fidan tashqari
Yangidaryo qoraqalpoqlariga hukmdorlik qiluvchi O‘rinboybiy, Eshjonbiy,
Hasanbiy, Esangaldibiy, To‘qtapo‘lodbiy va Mamanbiylar mamlakat hukmdoriga
bo‘ysunmasdan Buxoro amiri bilan bordi-keldini kuchaytirdilar. Ular doimo
Xorazm va qozoq karvonlarini talash bilan mashg‘ul edi.
1809-yilda xon bu hududga chapovul uyushtirgan edi. Lekin mazkur hudud
hali ham biror mamlakatga bo‘ysunmas edi. Oqyoqish qal’asi hukmdorlari ular va
To‘ramurod so‘fining Buxoroga borib-kelayotgan elchilarini ushlab qatlga
tortdilar. Shu orada qozoqning chumanay toifasi podshohi Eralixon ming besh yuz
kishilik qo‘shin bilan Tanga xitoy va Qipchoqni taladi, ko‘plab kishilarni o‘ldirdi.
Ularni to‘xtatish uchun Yangidaryo biylari qoraqalpoq yigitlariga murojaat
qilishadi. Ular Eralixonni yengib, qochishga majbur qilishadi 87
. Ushbu voqeadan
keyin, Yangidaryo biylari Xiva xoniga elchi yuborishadi. Elchilarni xon xushnud
kutib oladi. Biroq, O‘rinboybiy va Eshjonbiydan boshqa biylar o‘zlarining qozoq
xonlari bilan aloqasini kuchaytirdilar.
Bu voqealardan keyin xon Yangidaryoga yurish qilish uchun farmon beradi.
Xivadan chiqib, Toshqal’a va Moylijangal orqali Amudaryodan o‘tib, Eltuzarxon
qurgan rabotga tashrif buyuradi 88
. O‘sha jarayonda xon Shayx Jalil tog‘ida
joylashgan Sulton Uvays qabrini ziyorat qiladi. Shu kuni kechasi zilzila voqe’
bo‘ladi.
87 бол, 224-бет.
88 бол, 225

Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ -
Фирдавс ул-иқ -
52 276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
222
223
224
225
226
227
228

Xonning bu yurishida shoir Mirzo Masiho ham ishtirok etadi. Xon dastlab
daryoning ikki tomonida ov-ishkor qilish bilan mashg‘ul bo‘ladi.
Фирдавс ул-иқ Фирдавс ул-
иқ -бет.
53 301
302
229
230
231

Munis bu paytda Gurlanda qolib ketganligini va tezda Qipchoq hududiga
yetib kelib xon huzurida ishini davom etdirganini qayd qilib o‘tadi 49
.
Muhammad Rahimxon I ovda yurganida Muhammadniyozbek mahramni
Mirzo Masiho bilan Xo‘jayliga yuboradi. Ular Sayyid Pirimxo‘ja Eshon,
Tursunxo‘ja Eshon va Sayyid Gadoyxo‘ja eshonlarga a’lo hazratning sovg‘alarini
eltib berishadi.
Bu payt kuzning oxiri bo‘lib, birdan sovuq tushib, daryo muzlab qoladi. Xon
shikorni davom ettirayotgan paytda Yangidaryodan O‘rinbiy va Eshjonbiylar xon
huzuriga kelib itoat qilishadi. Ular o‘z elini ikki ming qoraqalpoq xonadoni bilan
birga ko‘chirib Baday to‘g‘ay atrofida Amudaryo bo‘yiga o‘rnashdilar 50
.
Ammo Esangaldibiy, To‘qtopo‘lodbiy va Mamanbiylar xonga itoatdan bosh
tortdilar va qozoq xonlariga elchi yubordilar.
Ko‘chib kelgan aholiga xon Kengyantoqdan Chilpiqqacha bo‘lgan maydonni
in’om qildi 51
.
Xon shikorda yursa ham, Qo‘ng‘irotga tez-tez chopovul tashkil etib turdi.
Shu orada Yangidaryo aholisi hukmdorlari ikkiga ajralib, Esangaldibiy,
To‘qtopo‘lodbiy va Mamanbiylar dengiz orqali qozoq hududiga ko‘chishadi. Besh
sorig‘ urug‘idan Manglay va Bo‘ron boshliq ikki ming besh yuz xonadon bilan
xonlik hududiga ko‘chib, itoatga bosh urdilar. Munis ushbu voqealar tasviri
jarayonida Orol dengizi haqida qiziqarli voqealarni hikoya qilib o‘tadi. Uning qayd
qilishiga ko‘ra, Orol shu qadar mahobatliki, uning ulug‘likda tengi yo‘qdir. O‘sha
davrda bu dengizni “Bahirai Xorazm” deb atar ekanlar. Shoir dengizni shunday
tasvirlaydi:
Xurshidki, davr etar jahonda,
Ondin chiqibon botar ham onda,
Suv ostida har nahangi xunxor, Hay’at
aro ko‘hdan namudor.

Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ -
Фирдавс ул-иқ -
54 44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
232
233
234
235
236

Nogoh shamole essa ul yon,
бол, 225-
бет. бол,
228 бет.
бол, 230
бет.
Фирдавс ул-иқ Фирдавс ул-
иқ -бет.
55 71
72
73
74
75
76
237
238
239

Tug‘yon qilur ul sifatki, to‘fon.
Ul chog‘da natog‘u na sahori,
Yo‘q shakki, bo‘lur g‘ariq bori.
Har to‘lqinikim, chiqib falakka,
Qaytib yana mayl etar samakka 52
.
Tarixnavisning yozishicha, o‘sha davrda bu dengizni o‘zbeklar “To‘bak”,
“Orol”, “Otov” degan nomlar bilan atashgan. Bir vaqtlar bu dengiz o‘rnida “Adoq”
va “Yangi shahr” degan qal’alar bo‘lgan emishki, hozirda ham ularning toshdan
ishlangan bino qoldiqlari kemachilarga dengiz ostidan ko‘rinib turar
ekan 53
.
Afsuski, shunday ulug‘ dengiz hozirda yo‘q bo‘lish arafasida turibdi.
Holbuki, Munis dengizga ta’rif bergan davrdan beri atigi 200 yil o‘tdi. Tarix uchun
bu sana urvoqday gap. Shunday qilib, Muhammad Rahimxon I Yangidaryo
mavzesidagi Manglay va Bo‘ron eli bilan ko‘chib o‘tgach, bo‘ysunmagan uchta
biyni ta’qib qilishga farmon beradi. Xonning qat’iy maqsadini anglagan
Esangaldibiy, To‘qtapo‘lodbiy va Mamanbiylar Oydo‘stbiy va O‘rinboybiylar
maslahati bilan xonga itoat va’dasi bilan kelishadi. Xon esa ularni yaxshi qabul
qilib, avf etadi 54
. Shuningdek, Amonboy yuzboshini ularni ko‘chirishga mas’ul etib
tayinladi. Xon muz ustidan o‘tib, Yangidaryoning quyiladigan joyiga kelib tushib,
mulla Eshimboyni qozoq podshohi Abdulazizxonga elchi qilib yubordi va barcha
asir olingan qoraqalpoqlarni hamda ularning mol-mulklarini berishni so‘radi.
Shundan keyin, qo‘shin orqaga qaytadi. Muz ustidan zo‘rg‘a amallab o‘tishadi,
ayrim otlar dengizga cho‘kib ketadi. Uch kundan so‘ng xon Oqyoqishga kelib
tushib, Oydo‘stbiy va Oymirzabiylarga ezgu ishlari uchun mukofot ato etadi 55
.
Shundan keyin, Xo‘jayli orqali Moylijangalga kelib tushadi. Qurbon hayiti kuni
Xivaga tashrif buyuradi. Sal o‘tmay, Abdulazizxonga elchi bo‘lib ketgan Eshimboy
ham barcha ishlarni bitkazib, qozoq hukmdori bilan do‘stlik iplarini

Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ Фирдавс ул-
иқ -бет.
56 51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
240
241
242
243
244
245

бол, 231-
бет. бол,
232-бет.
бол, 233-
бет.
бол , 235
bog‘lab, qaytib keladi. Ular bilan Abdulazizxonning vakillari To‘ka sulton va
Sabdat Garoy boshliq bir guruh delegatsiya xon huzuriga yetib kelishadi 56
.
Shunday qilib, Muhammad Rahimxon I faoliyatining beshinchi yili
yakunlanib oltinchi yili boshlanadi.
Xon faoliyatining oltinchi yilida ham To‘ramurod so‘fi bilan bog‘liq
muammolar hal etilmagan edi. Endilikda xon bu masalaga jiddiy kirishishni o‘z
oldiga maqsad qilib qo‘ydi va 1811-yil erta bahordan besh yuz jangchini Orol
hududiga otlantirdi. Ular Ilonqir ustidan muz orqali Kengyantoqqa chiqishdi va
Oqqal’aga yetdilar. U yerda Qo‘ng‘irotdan To‘ramurod so‘fi yuborgan talonchilar
bor edi. Ubaydulla xo‘ja lashkardan sal ilgari borayotib ularni ko‘rib qoladi.
Ulardan bir qismini o‘ldirib, ikki-uchtasini asir olishadi. Ammo bittasi qochib
qutiladi 57
.
Xon qo‘shinlari shiddat bilan Qo‘ng‘irot qal’asiga hujum uyushtiradilar.
Ammo qal’adan chiqib urushishga jur’at qiladigan kishi topilmaydi.
Shu jarayonda To‘ramurod so‘fi ham tinch o‘tirmay ig‘voni davom ettiradi.
Qo‘ng‘irot jangidan keyin 200 kishini jamlab, Maq’adbiy, Hasanboybiy va
Cho‘nqorabiy tasarrufidagi qoraqalpoq ahliga hujum uyushtiradi. Ularga qarshi
qoraqalpoq yigitlari shiddatli kurash olib borib, dushmanlarni iziga qaytishga
majbur qilishadi va So‘fining eng yaqinlaridan bo‘lgan Qo‘shbaytar qalmoqni qatl
qilishadi. Qoraqalpoq jangchilari to‘qqiz ot va to‘rt boshni Qodirberganbiyga

Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ -бет.
57 78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
246
247
248
249
250
251

keltirishadi. U esa voqeadan xabardor qilish uchun xon huzuriga yetib kelib,
tashakkurga sazovor bo‘ladi 58
.
Munis o‘sha davr tarixini yozar ekan, mamlakat miqyosida bo‘layotgan
barcha voqealarni qayd qilib o‘tishga harakat qiladi.
O‘sha davrda xonlikning Eron bilan aloqasi ham yaxshi emas edi. Sunniy va
shia mazhablari o‘rtasidagi nizo bu kelishmovchilikning asosiy sabablaridan biri
edi. Shu sababli “Qizilbosh” nomi ostida tilga olinadigan kishilar forsiy xalqni
anglatar edi. Bu nom aslida 12 shia imomi sharafiga o‘n ikki yo‘llik qizil matodan
бол , 336-
бет .
бол , 336
бол , 237
salla o‘rab yuradigan safaviya tariqatiga aloqador kishilarga aloqadordir. Yo‘vmit
toifasiga mansub jangarilarning iltimosiga ko‘ra, xon Qoqa sardorni yuz jangchi
bilan Xuroson qizil boshlarining ustiga chopovulga jo‘natadi. Yana Xizr sardor
ham ellik bahodir yigit bilan Gurlan hududida unga qo‘shiladi. Qo‘shin Astrobod
muzofotida ba’zi qal’alarni talab, mol-mulklarni taroj qildi 59
.
O‘sha yili safar oyining o‘n sakkizida Hazoraspda istiqomat qiluvchi xon
hazratlarining qaynotasi Sayyid Ubaydulloxo‘ja Eshon nevaralaridan biriga xatna
to‘yi o‘tkazadi va bunga kuyovini taklif etadi. Xon to‘yga otlanib, Xitoy mavzesida
1-2 kun shikor–ovda bo‘ladi va Hazoraspdagi hovlisiga tushadi. Xon uyining
mushrifi (boshqaruvchi) Qilich oqqosh Xiva va Hazorasp polvonlarining kurash
bellashuvini tashkil qilgan edi. Xon uni tomosha qilib, g‘oliblarga sovg‘a
ulashadi 60
. Oyning yigirma ikkinchi kuni xon to‘yga tashrif buyuradi. Bu yerda u
“Oltin qovoq”, “ot chopish”, “kurash tushish” tomoshalarini ko‘rib, g‘oliblarga
yuksak mukofotlar ulashdi. Xon shu jarayonda Xevanik va G‘oziobod ariqlarining

Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ -бет.
Фирдавс ул-иқ -бет.
58 105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
252
253
254
255
256

suv taqsimoti bilan ham qiziqib, miroblarga tegishli topshiriqlar berib, oyning
yigirma beshida Xivaga qaytib keladi 61
.
Xivaga qaytishi bilan xon yana Qo‘ng‘irot muammosiga bosh qotiradi.
Qutlug‘murod inoq Solihshayx va Abdurahmon os rahbarligida yuz kishini
Qo‘ng‘irot chopovuliga jo‘natadi. Ular 13 kun davomida 18 kishini qatl qilib, 1
kishini asir olib, Xivaga qaytib kelishadi. Xonning Qo‘ng‘irot masalasi bilan
muntazam shug‘ullanishidan maqsad, bu muammoni butunlay hal qilib, oxiriga
yetkazish edi. Chunki To‘ramurod so‘fi 18 yil davomida mamlakatdagi
osoyishtalikka rahna solib, kelmoqda edi. Hatto dini islom qoidalarini ham oyoq
osti etmoqda edi. Jumladan, mulla Xo‘roz elini ko‘chirgandan so‘ng qahrga minib
u bilan yaxshi munosabatda bo‘lgan Esonomon otaliq va O‘taberdi otaliqlarni
tutdirib, ini va o‘g‘lonlari bilan o‘n bir kishini qatl qildirib, ba’zilarining xotinlarini
motam marosimlari o‘tmasdan burun, boshqalarga majburan nikoh qildirdi 62
.

бол, 237-
бет. бол,
238-бет.
бол, ўша
саҳифа.
бол, 239
Shunday holatlar ham bo‘ldiki, agarda birov ko‘chib ketsa, ularning izidan
kishi yuborib tutdirib kelib, erlarni bo‘g‘zidan, xotinlarni emchagidan osib o‘ldirar
edi. Ularning qarindoshlari bo‘lgan ayol-qizlarni yo hibsda saqlar yoki
turkmanlarga sotib yuborar edi. Jumladan, Oqyoqishdan asir qilib olingan
Qurbonbekbiyning go‘zallikda yagona bo‘lgan qizini 40 go‘zal sherigi bilan
Xuroson turkmanlariga o‘n bir ot evaziga sotib yubordi 63
.

Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ -бет.
59 131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
257
258
259
260
261
262

Mana shu qabihliklarga barham berish uchun xon 1811-yil rabi’ ul-avval
oyining o‘ninchi kuni katta qo‘shinni Oqqum mavzeiga yubordi. Biroq, shu yili
qattiq qahatchilik bo‘lib, yurish bir muncha kechikadi. Xon qo‘shin uchun
to‘plangan g‘alla va boshqa oziq mollarni masjidlarga tarqatadi.
Ochyalang‘ochlarga xayriya qiladi.
Yoz kelib, hosil yig‘ilgandan keyin xon Qo‘ng‘irot yurishini qaytadan
boshlaydi. Bu yurishga boshqa bir hodisa ham sababchi bo‘ladi. Qo‘ng‘irotning
Eshquli urug‘iga mansub Xolmuhammadxon va Xudoyquli otaliqni To‘ramurod
so‘fi qatl qildiradi, Muhammadrahimni eli bilan ko‘chirib, qal’aga kiritadi.
Ularning o‘lmay qolgan bir-ikki farzandlari xon oldiga kelib shafqat so‘rashadi 64
.
Natijada xon quyosh sunbula burjiga o‘tganda (avgust oyi) Xivadan chiqib
Anbar Monoq va Moylijangal hududiga yetib keldi. Bu joyda olti kun shikor
qilgach, oyning o‘rtasida Qipchoq orqali daryodan o‘tdi. Qirqqoyirga o‘tib Qutlug‘
Muhammadbek Hazoraspiyga yuz kishi berib, kema yo‘llarini nazorat qilishga
jo‘natdi. U kemalarning ot yo‘li guzarigacha bemalol borishi mumkinligi haqida
xabar beradi. Xon o‘zbek, qoraqalpoq va turkman sipohiylarini birga qo‘shib,
Karimberdi otaliqni bosh qilib, Qo‘ng‘irot qal’asi atrofiga chopovulga jo‘natadi.
Ular ko‘plab o‘lja va asirlarni xon oldiga keltirdilar. Xon o‘ljalarni ularning o‘ziga
havola qilib, asirlarni qatl qilmasdan qal’a atrofidagi xandaklarda ishlatishga
yubordi 65
. Barcha lashkarboshilarni sipohilar bilan birga qal’a tevaragiga
joylashtirib, hujum boshlashga tayyorgarlik ko‘ra boshladi. Qal’a atrofidagi ekinlar
poymol etildi. Qal’a himoyachilari tashqari chiqishga qo‘rqib, ichkaridan to‘p ota
бол , 240-
бет .
бол , 242
бол , 244

Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ -бет.
Фирдавс ул-иқ -бет.
60 157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
263
264
265
266
267

boshladilar. To‘p o‘qidan ko‘pgina kishilar shahid bo‘ldi. Shulardan biri xonning
ishonchiga sazovor bo‘lgan Mustaqim devona no‘g‘ay halok bo‘ldi. Uni xon
Xo‘jayli hududidagi Mizdakxon qabristoniga dafn qildirdi 66
.
Qal’a qamalini xon Muhammadniyoz karchak, Berdi bahodir, Do‘sim
bahodir, Eshniyoz otaliq, Mamishbek va Tanak bahodirlarga topshirdi. Ular
qal’aning barcha darvozalarini mixlab, tashqi aloqani uzdilar. Natijada qal’a ichida
qahatchilik boshlanib, odamlar ko‘chalarda o‘lib boshladi. Ko‘p odamlar qal’a
devoridan oshib, xon lashkarlariga taslim bo‘ldilar 67
. Xon lashkarlari tobora
to‘lishib ko‘paya bordi. Muhammadrizo qushbegi Xevanik arig‘i bandi yiqilib
ketgani uchun uni mustahkamlab bekitish maqsadida navkarlari bilan qolib ketgan
edi. U ham yigitlari bilan janggohga yetib keldi.
Qal’aning Qilich inoq sipohilari joylashgan qismida uch yuzga yaqin jangchi
bor edi. Qal’a ichidagi mudofaachilar olti mingdan ziyod edi. Ular Qilich inoq
jangchilariga qat’iy hujumga o‘tishdi. Lekin oxirida chekinishga majbur bo‘lishdi.
Shu paytda To‘ramurod so‘fining ammazodasi Qulmurod inoq halok bo‘ldi.
Ushbu jangdagi mardliklari uchun Qilich inoq lashkarlari xonning
tashakkuriga sazovor bo‘ldilar 68
.
Xon qal’aga hujumni to‘xtatmasdan, turli harbiy hiylalar bilan
urushsavashda davom etdi. Bu urushda qoraqalpoq jangchilari alohida faollik
ko‘rsatdilar. Ayniqsa Tayloq bahodir va Eshbo‘l bahodirlar To‘ramurod so‘fining
o‘g‘li Do‘sotni qo‘lga tushirish uchun shiddatli kurash olib borishadi. Tayloq
bahodir uning oldidan chiqib, otdan yiqitadi. Do‘sot chaqqonlik bilan o‘zini
daryoga tashlab qutilib qoladi. Uning oti esa Tayloq bahodirning qo‘lida qoladi 69
.
Jang qizigan paytda qoraqalpoq bahodirlaridan Kuchanakbiy qal’aga bostirib
kirishga ruxsat so‘raydi. Ammo xon hali bunga erta ekanligini aytadi, qal’adagilar

Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ
Фирдавс ул-иқ -
Фирдавс ул-иқ -
61 65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
268
269
270
271
272
273

insofga kelar degan, umid bildiradi. Ammo so‘fi itoatdan bosh tortadi. Natijada
Ollanazar mergan qal’a ichiga kirib, jangni davom ettiradi.

бол, 245-
бет.
бол, ўша
саҳифа. бол,
247 бет.
бол, 248
бет.
-иқ -бет.
-иқ -бет.
62 90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
274
275
276

To‘ramurod so‘fi Gurgon yo‘vmitlariga o‘n bir ot evaziga
Qurbonbekbiyning qizini 40 qiz bilan sotganda, agar 200 kishi jangga kirish uchun
kelsa, har biriga ikkitadan qiz beraman, deb va’da etgan edi. O‘sha 200 kishi ot,
tuyalarga bug‘doy va guruch yuklab, Qo‘ng‘irotga yaqinlashganda jangu-jadalni
ko‘rib, iziga qaytishadi. Bu voqeani Qandim sardor eshitib, ularni tutishga bir
guruhni yuboradi. Gurgon yo‘vmitlari barcha yuklarni tushirib, iziga qarab
qochishadi 89
. Eltija qudug‘i yonida ularning izidan yetib, ot va tuyalarini qo‘lga
tushirdilar o‘zlarini esa, qatlga yetkazdilar.
Muhammad Rahimxon I har doim Qo‘ng‘irotda bo‘lganida, Hakim
otaSulaymon Boqirg‘oniy qabrini albatta ziyorat qilar edi. Bu safar ham, ushbu
an’anani kanda qilmay, buyuk shoir maqbarasi ziyoratiga bordi. Bu ziyoratda, shoir
Munis ham qatnashgan va bitta qit’ani Hakim ota sharafiga bag‘ishlagan.
Ey muallo ostonning qiblayi ahli yaqin,
Surtadurlar dargahingga shohlar ro‘yi niyoz.
Kimki, xoki ostoning o‘pdi, topti obro‘y,
Balki tashrifi saodat birla bo‘ldi sarafroz. Har
kishikim, sarxushi jomi qabulingdur mudom,
Uldurur mayxonayi vahdataro ishrat taroz. Chora
istab kelmisham oshufta ko‘nglim dardig‘a,
Chorae qil, chunki dard ahlig‘adursan chorasoz.
Keldi yuz ummid ila Munis janobing tavfig‘a,
Qil navozishlar anga, ey sarvari miskinnavoz 90
.
Xon Qo‘ng‘irot yurishi davomida Muhammad Yusuf mehtar xonadonida
tantanali iftor tashkil etadi. O‘sha iftor vaqtida unga Yormuhammadbek
Qo‘shko‘prukiy Xivadan noma keltiradi.
Bu noma Buxoro amiridan bo‘lib, xonga barcha gina-kuduratlarni unutib,
yarashishni taklif qilib, o‘g‘lining to‘yiga kelishni iltimos etgan edi. Nomani ikki
89 Фирдавс ул бол, 249
90 Фирдавс ул бол, 251
-иқ
-иқ
63 100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
277
278
279
280
281

kishi keltirib, Xivada xon o‘rnida o‘tirgan Qutlug‘murod inoqqa topshiradi. U esa
nomani xonga yo‘llagan edi.
Xon nomani yaxshi kutib oladi. Shu asnoda Eltuzarxonning halok bo‘lgan
voqeasida ba’zi kishilar Buxoroda asirlikda qolib ketgan edi. Xon ularni xotirlab
Buxoro amiriga noma yo‘llab, o‘sha kishilar hayot bo‘lsa, ularni ozod qilishni
iltimos etdi 91
.
Qo‘ng‘irot jangi davom etayotgan o‘sha vaqtda Ochamayli va Ko‘ko‘zakli
qabilalaridan xonga arznoma tushadi. Unda fuqarolarning Xo‘jamurodbiy va
To‘ramurod so‘fi zulmidan ozod qilish haqidagi iltimoslari bitilgan edi. Shu asnoda
xalqni afv qilish ham so‘ralgan edi. Xon bu arznomaga ijobiy munosabat bildiradi.
Oyning o‘ninchi kuni xon Karimberdi otaliq va Abdulla Inoqqa farmon
berib, qal’aga bostirib kirishni topshirdi. Ular qal’aga yorib kiradilar. So‘fining
barcha yaqin safdoshlari bilan birga tutib, qatlga yetkazdilar. Ular orasida
Buxorodan kelgan elchi ham bor edi 92
.
Qal’aga xon inisi Muhammadnazarbekni hukmdor qilib qo‘ydi. Qal’aning
barcha darvozalaridan kirgan lashkarlar so‘fining mol-mulkini talon-toroj qildilar.
Uning zindonini buzib, mahkumlarni ozod qildilar 74
. Mahkumlar orasida 5-7 yildan
beri kishan va kundaga band etilgan erkak va ayollar ko‘pchilikni tashkil
etar edi.
Qal’a bosib olingan paytda, To‘ramurod so‘fining uch o‘g‘li va bir qancha
yaqinlari qochib qolishga ulgurgan edilar. Xon ularni ta’qib qilishga kishi yuborib,
qal’a darvozalari muhofazasiga Karimberdi otaliq, Xudoynazar otaliq, Qilich inoq,
Muhammadrizo inoq va Abdulla inoqlarni tayinlaydi. So‘fining boshini fathnoma
bilan Qangli Jahongirbek va Xudoyberdi bojbonning o‘g‘liga topshirib, Xivaga
qaytadi.
Tez orada qochqinlar izidan ketgan guruh Shohniyoz qoraqalpoq
boshchiligida yetti kishi bilan so‘fining bolalarini quvib yetib, ikki yo‘vmitni
91 Фирдавс ул-иқбол, 252-бет.
92 Фирдавс ул бол, 254-бет. 74

Фирдавс ул бол, 255-бет.
-иқ -бет.
-иқ -бет.
64 127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
282
283
284
285
286
287

o‘ldirib, ikkitasini asir olishadi. Berdi bahodir so‘fining uch o‘g‘lini tutish
arafasida ulardan Tavqarabek va Suyunbiy ot-yarog‘larini tashlab, ko‘lga kirib
qamishzorga yashirinadi. Ammo Do‘sotbek qochishga ulgurib, daryodan o‘tib
Buxoroga yetib boradi 93
. Biroq, Tavqarabek, qamishzordan chiqib, ne qilarin
bilmasdan Qo‘ng‘irotga qaytadi. Uni ushlab xon huzuriga eltishadi. Asir olingan
yo‘vmitlar bilan birga u qatl etiladi.
Suyunbiy esa ancha darbadarlikdan keyin, Qilich inoqqa odam yuborib, afv
so‘raydi. Qilich inoq esa bir urug‘dan ekanini e’tiborga olib, xon hazratlaridan
uning gunohini tilaydi, xon bu iltimosni qabul etib, uni afv qiladi 76
.
Munis ushbu voqealar tafsilotini bayon qilgandan keyin, Mirzo Masihiy
Buxoriy bilan Mullo Vaisniyoz Ziyrakning Orolning fath etilishiga bag‘ishlangan
ikki qasidasi va yettita ta’rixini kitob tarkibida to‘laligicha keltiradi. Darvoqe,
Masihiy faoliyatiga alohida to‘xtab o‘tishga to‘g‘ri keladi. 1908-yilda Xivaga
kelgan sharqshunos A.N.Samoylovichning yozishicha, “Yangi Xiva adabiy
muhitining eng ko‘zga ko‘ringan birinchi vakillari Munis va Mirza Masih bo‘lgan.
XIX-asr Xiva xonligi tarixini kuzatish asosida shu davr adabiy muhiti vakillarining
Mirza Masih va uning yangi Xiva adabiyotini shakllantirishidagi o‘rni haqidagi
fikrlarning nechog‘li haqiqat ekanligiga yana bir bor amin bo‘ldim”. Mening u
haqda to‘liqroq xabar berish: kim, qayerdan, faoliyati haqidagi savollarimga Xiva
ziyolilari quyidagicha javob berishni lozim topishdi: “Muallifning tarjimai holi
bilan qiziqish bizga xos emas, vale biz bu kabi ma’lumotlarni shoirning o‘z
asarlaridan bilib olurmiz”. Menga ma’lum bo‘lishicha, Mirzo Masih asli Xivalik
emas. U Xivaga Qo‘ng‘irot dinastiyasining xoni Muhammad Rahimxon I
(18061825) hukmronligi davrida kelgan va Muhammad Amin (1845-1855)
hukmronligi davrida vafot etgan. Mirzo Masih shu darajada mashhur bo‘lib
ketganki, natijada uning saroydagi faoliyati Qo‘qon xoni Amir Umarxon (1809-
1822) va Buxoro xoni Haydar To‘ra (1800-1826)da hasad uyg‘otgan. Ahmad
93 Фирдавс ул-иқбол, ўша саҳифа.
76
Фирдавс ул-иқбол, 257-
бет.
65 154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
288
289
290
291

Tabibiyning xabar berishicha, ular Mirzo Masihni o‘zlari tomon og‘dirishga ko‘p
harakat qilishgan.
Mirza Masih esa Qo‘qon va Buxoro xonining taklifiga quyidagi oqilona she’ri
bilan javob bergan:
Muhammad Rahim olliyda topsa joh, Umar
tobe’ emasmu Haydar mute’.
Ya’ni: Muhammad Rahim I oldida qo‘nim topgan kishiga Amir Umarxon va
Haydar ham tobe’ bo‘lmasmu?
Ma’lumki, musulmon sharqida ziyolilikning belgisi sifatida husnixat tan
olingan. Mirzo Masihning Xiva kalligrafiyasini yuqori pog‘onaga ko‘tarishda
alohida hissasi bor. Eng yaxshi kotiblar sanalmish Xudaybergan Devon va
Muhammad Rasulboy Mirzaboshilar o‘zlarini uning shogirdlari deb e’tirof etadilar.
Masalan: Munis bilan birga Xiva saroy adabiyotini boshlab berganlar. Xiva
shoirlari, tarixchilari, tarjimonlaridan Munis, Ogahiy, Komil, Xolis kabi shoirlar
Mirzo Masihining shogirdlari sanalgan. ( Холлиева Г . Ўзбек мумтоз адабиёти
рус адабиётшунослигида . – Т .: “ Мумтоз сўз ”, 2011.–104-105- бетлар ).
Oroldagi To‘ramurod so‘fi ayirmachiligi tugatilgandan keyin, mamlakatda
tinchlik va osoyishtalik hukm sura boshladi. Xon so‘fidan jabr ko‘rgan ko‘plab
kishilarni turli mansablarga munosib ko‘rdi. Noto‘g‘ri yo‘l tutib, keyin pushaymon
qilgan ko‘plab kishilarni, hatto so‘fining bir o‘g‘lini ham bag‘rikenglik bilan afv
qildi.
O‘sha davrda xon Pahlavon Mahmud qabri ustida maqbara barpo qildirdi. U
joyga eng iste’dodli, savodli ruhoniylarni jam qildi. Qori qur’on o‘qiydigan,
“Furqoniy majid hofizlaridin guruhi donish”ni tashkil etdi 94
. Mamlakat hududidagi
ko‘plab masjid, madrasa va xonaqolarni ta’mirlash va ularga ahli donish
insonlardan vakil tayinlash ishlarini amalga oshirish choralarini ko‘rdi.
Orol muammosi hal bo‘lib el osoyishta topgandan so‘ng, Dashti Qipchoq
muammosi yuzaga keldi.
94 Фирдавс ул бол, 265
-бет.
66 181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
292
293
294

Qozoq toifasiga mansub Shumanay eli Muhammadamin inoq davrida
Abdulxayrxonning o‘g‘li Eralixonni podshoh qilib, osuda hayot kechirar edilar.
Ammo Eralixon vafotidan keyin, uning avlodlari podshohlikni davom ettirib, uning
o‘g‘li Temurto‘ra davriga kelib, fisqu-fasod kuchayadi. Ushbu xonlikka mansub
kishilar dastlab karvonlarni talab boshladilar. Keyinchalik Xorazm va Buxoroning
fuqarolarini talab, asir qilib olib, keta boshlashdi. Ayniqsa, Yangidaryodagi
qoraqalpoqlarga zulm o‘tkazdilar, ularning mol-mulkini talab,
kishilarni asirga oldilar.
Natijada xon mamlakat fuqarosini himoya qilish uchun Dashti Qipchoq
yurishini boshladi. Shu fursatda Marvdagi taka beboshlari ham talonchilikni
boshlashdi. Xon yurishida bu ahvolni ham hisobga oldi. Yurishga jo‘nash oldida
Buxorodan elchilar kelib, turkman qaroqchi guruhlarining beboshliklarini
birgalikda bartaraf qilishni so‘rashdilar. Ammo xon bu masalani hal qilish uchun
Berdi inoqni jo‘natib, o‘zi navbatdagi yurishga jo‘nab ketadi. Safarga jo‘nab ketish
arafasida qozoq elchilari kelib, itoatgo‘ylik masalasini qo‘ydilar, ammo xon bunga
ko‘nmadi.
1812-yil muharram oyining 12-kuni xon hazratlari Xivadan chiqib, Moyli
jangalga kelib tushdi 95
.
Bu orada Gurgon turkmanlari Xo‘jaylidagi qoraqalpoqlar ustiga chopovul
uyushtirdilar. Xon unga chora ko‘rishni Yusuf mehtarga topshirib, o‘zi qo‘shinni
Qipchoq orqali Chilpiq hududiga o‘tkazdi.
Bu voqealar xon faoliyatining yettinchi yilida sodir bo‘layotgan edi.
Shunday qilib, xon qo‘shini Dashti Qipchoq tomon yo‘l oldi. Yo‘lda unga
Oydo‘stbiyning 500 qoraqalpoq yigiti ham qo‘shildi 79
. Qo‘shin sovuqdan ancha
qiynalib, nihoyat Hasan qal’aga yetishdi. U yerda tutilgan asirlar ma’lumotiga
ko‘ra, qozoqlar hali qo‘shin kelayotganidan bexabar ekanlar. Ammo bitta asir
qochib, bu xabarni yetkazgach, qozoqlar qabila-qabila bo‘lib, qochishni
boshlashgan.
95 Фирдавс ул-иқбол, 269-бет.
79
Фирдавс ул-иқбол, 270
-иқ -бет.
67 209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
295
296
297
298

Xon qo‘shinlari mahalliy qabilalar mol-mulkini talab, kishilarni asirga olib,
yurishda davom etdilar. Yuz mingdan ziyod qo‘y, qirq mingdan oshiq tuyani
qo‘lga oldilar, ko‘plab kishilar asir olindi, ularning besh yuztasi yosh qizlar edi.
Bo‘lakayxonning avlod-ajdodlari ham asirga olindi 96
.
Xon qo‘shinlarining ushbu shiddatli yurishidan xavotirga tushgan Sulton
Temurxon xonga itoat yuzasidan elchi yubordi.
Xon elchilarga: “Bizning mamlakatimiz, umuman, musulmon millatidan,
kimniki asir olgan bo‘lsangiz, bizga qaytaring, biz ham asirlarni inshoolloh sizga
qaytarurmiz”, deydi. Qo‘shnazar devonbegini bu masalaga mas’ul qildi. Shu tariqa
ko‘plab o‘lja bilan xon orqaga qaytdi. Safar oyining o‘ninchi kuni Ko‘hna Kotga
kelib, Shoh Abbos valiy ziyoratgohidan o‘tib, Cholish ro‘parasida to‘xtadi 81
.
Uch kundan keyin Navro‘z bayramini kutib olib, xon lashkarlarga sovg‘alar
in’om qildi. Xonning bu g‘alabali fathi haqida shoirlar ko‘plab qasidalar bitishdi.
Munis o‘z kitobiga Abdulmaoniy mullo Niyozmuhammadning bitta qasidasini
kiritgan. Uning qayd qilishicha, qasida 70 baytdan iborat bo‘lib, Munis undan 24
baytnigina xotirlab, boshqasini esiga keltira olmagan.
Bu yurish haqida o‘zi ham bitta ta’rix bitgan. Oyning o‘n yettisida xon
daryodan o‘tib, Xivaga tashrif buyurdi.
Xon Dashti Qipchoq safarida yurganda Xivaga bir qancha mamlakatlar
elchilari do‘stlik umidi bilan kelgan edilar. Bular orasida Eron, Xuroson, Tajan va
O‘rta yuz qozoqlaridan kelgan vakillar bor edi.
Xon Xivaga kelgandan keyin, uch kun o‘tgach, ushbu mehmonlar bilan
uchrashib, ularning do‘stlik izhorini mamnunlik bilan qabul qildi. Bu elchilarning
har biriga o‘z vakilini qo‘shib, jo‘natib yubordi.
Xon Dashti Qipchoqdan kelgandan keyin, Xivadagi qurilish, shaharsozlik
ishlariga ham e’tibor qaratdi. 1810-yilda Sirchali arig‘iga uchta tosh ko‘prik
qurdirgan edi. Bunday ko‘prik qurish Chingizxon davridan buyon Xorazmda rasm
96 Фирдавс ул-иқбол, 273-бет.
81
Фирдавс ул бол, 275
-бет.
68 237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
299
300
301
302

bo‘lmagan edi. Ammo Bog‘cha guzaridagi ko‘prik xon ko‘ngliga unchalik
unamagan edi. O‘sha ko‘prikni qaytadan ta’mirlatdi.
-иқ -бет.
69 264
265
303
304

Munis bu voqeaga bitta ta’rix bag‘ishlab voqeani nihoyalaydi. Bu voqea
1813-yilda yuz berib, xon faoliyatining yettinchi yili edi.
Ushbu joyda Munis yozgan tarix tugaydi. Muhammad Rahimxon I ning 7
yillik faoliyati Xorazm tarixida muhim o‘rin egallaydi.
Ikkinchi bob yuzasidan quyidagicha qisqa xulosalarga kelish mumkin:
1.Muhammad Rahimxon I o‘z mamlakatining xorazmshohlar davridagi mavqeini
tiklash, davlat sarhadlarini mustahkamlash, xon almashtiruvlarga barham berish,
kuchli davlat siyosati yurgizish maqsadida taxtni qo‘lga kiritdi.
2.Mamlakatdagi guruhbozlik, ayirmachilik, sotqinlik kabi ichki nizolarni keltirib
chiqaruvchi munofiq shaxslarni yo‘q qilish siyosatini yurgizdi.
3.Mamlakatda boshqaruv siyosatini yaxshilash, urug‘ va qabilalarni birlashtirish
maqsadida Oliy kengash ta’sis qildi.
4.Xiva xonligiga tazyiq o‘tkazish, uning ichki ishlariga aralashishga harakat
qilayotgan ayrim qo‘shni davlatlar siyosatiga jiddiy qarshilik ko‘rsatdi, o‘rni
kelganda harbiy kuch qo‘lladi.
5.O‘tgan yetti yil ichida u o‘zining siyosati bilan qator davlatlar tomonidan e’tirof
etildi va unga elchilar yuborib, do‘stlik aloqalarini o‘rnatish haqida takliflar o‘rtaga
tashlana boshladi.
6.U o‘z harbiy siyosati davomida o‘zbek, turkman va qoraqalpoq lashkarlari bilan
hamjihatlikda ish olib bordi.
7.Albatta yovuzlikka qarshi yovuzlik bilan javob berish feodalizm tuzumi uchun
o‘ziga xos usullardan biri edi. Bu usullar Muhammad Rahimxon I faoliyatida ham
o‘z aksini topdi.
8.Muhammad Rahimxon I ning dastlabki hukmronlik yillarida mamlakatdagi ahvol
nihoyatda og‘ir bo‘lishiga qaramay, uning sa’y-harakatlari bilan ijtimoiy-siyosiy
hayotda muayyan darajada ilgariga siljish imkoniyati yuzaga kela boshladi.
Shunday qiyinchiliklar davrida ham xon mamlakatning madaniy hayotini
yuksaltirishga e’tibor qaratdi. 1809-1811-yillarning o‘zida uchta madrasa va bir
necha irrigatsiya inshootlari qurilib, foydalanishga topshirildi.

70 266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
305

III BOB
XIX-ASRNING BIRINCHI CHORAGIDA MAMLAKAT
IJTIMOIYSIYOSIY VA MADANIY HAYOTINING
YUKSALISHI.
3.1. Xiva xonining ijtimoiy-siyosiy sohada barqarorlikni ta’minlashdagi
yakunlovchi faoliyati.
Yirik tarixiy asar bo‘lgan “Firdavs ul-iqbol”ning yuzaga kelishida asosiy
o‘rinni Shermuhammad Munis egallasa-da, uning yakuniga yetishida Ogahiyning
ham o‘ziga yarasha xizmati bor. Ogahiy tug‘ilganda Munis 31 yoshda bo‘lib, yetuk
shoir va tarixnavis sifatida tanilgan edi. Ogahiy tug‘ilgan kuni Munis Muhammad
Rahimxon I bilan safarda birga bo‘lib, To‘ramurod so‘fi fathi bilan bog‘liq
Qo‘ng‘irot voqealarini yozayotgan edi. Shu asnoda u safar sarguzashtlari qatorida
quyidagi lavhani ham tilga olib o‘tadi: “Bu yil mohi mazbur, ya’ni zulqa’daning
o‘nunda, shanba kuni Erniyozbekkim, faqirning inisidur, hazrati vohib-ul atoya bir
farzandi arjumand va valadi saodat payvand ato qildi va ul nur hadaqai jalol va
hadiqai kamol Muhammadrizobekka navri mavsum bo‘ldi” 97
. Bu sana 1809-yil
17dekabrga to‘g‘ri keladi. Ogahiy tarix va adabiyotni o‘zlashtirishda Munisning
eng qobiliyatli shogirdlaridan biri bo‘lgan va u bilan imkon qadar birga bo‘lishga
harakat qilgan. Munis vafot etganda Ogahiy endi yigirma yoshga to‘lgan, hali
shaxs sifatida shakllanib ulgurmagan edi. Olloqulixon uning hali hayot tajribalari
yetarli emasligiga qaramay, xonlikdagi eng mas’uliyatli va nufuzli martabalardan
biri bo‘lgan miroblik mansabi bilan silaydi, o‘zining davralardagi ilmiy va adabiy
suhbatlariga chorlaydi.
Shaxsan, Olloqulixon Ogahiyga ko‘p sohalarda ustozlik va homiylik qiladi 98
.
U Munisdan 17 yosh kichik, Ogahiydan, 14 yosh katta edi.
Binobarin, Munis boshlab, nihoyasiga yetkaza olmagan “Firdavs ul-iqbol”
tarixiy asarini davom ettirishni ham 1840-yilda Ogahiyga Olloqulixon taklif etadi.
Buni Ogahiy quyidagicha yozadi: “Sanai ming ikki yuz ellik beshda (1830) erdi, bu
97 . Шермуҳаммад Мунис Хоразмий, Муҳаммадризо Огаҳий. “Фирдавс ул-иқбол” - Тошкент, “Ўқитувчи”,
2010. – 202-б.
98 Муталов О. Хива хонлиги Оллоқулихон даврида. -Т.: “OFSET-PRINT”, 2005. – 62-б.
71 296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
306
307
308
309

bandai bebizoat va qalil ul-istitoat va bu go‘shanishini vayronayi alam
mavnusining o‘n beshlanji yilikim, sanai ming ikki yuz ellik beshda erdi, bu bandai
bebizoat va qalil ul-istitoat va bu go‘shanishini vayronayi alam va malolat, ahqari
ibodi malik ul-vahhob, za’ifu nahif Muhammad Rizo Mirob, almutaxallas bil-
Ogahiy ibn Erniyozbek, birodarzoda va dastparvardai Munis Mirob g‘affarallohu
zunubihum va sattarollohu uyubhumkim, ul hazratning xizmatkori qadimiy va
jonsipori samimi erdim, goh jabhai ahvolimg‘a didai marhamati va nosiyai
avqotimg‘a ayni inoyatidin nazari kimyo asarin solib, bu parishon avroqkim,
tarkibidin ko‘ngul mutahayyir, balki aqli kull muta’zzurdur jam’ qilib, itmomg‘a
yetkurmakni buyurib, (tartib bila sabt etmak va o‘z saltanatidin to bu vaqtg‘acha
har vaqo’ekim, vuqu’ topibdur va vuque’ topkusidur, joy-bajoy bitmakni amr qilib)
bu dilxasta xoksoru tiyra ro‘zg‘orni tufrog‘idin ko‘tardi va iftixorim boshin falaki
davvordin o‘tkardi: chun ul hazratning iltifot va inoyotidin iltifoti mavfur va
inoyoti nomavfuridin bu amrg‘a ixtisos topdi. Al ma’muru ma’zurun muqtazosi
bilan bo‘yun sunib, qulluq qilmoqdin o‘zga chora topmadim. Yo‘q ersa manda ul
qudrat qaydakim, mundoq mushkul ishga qo‘l yetkurgayman. Va ul qudrat
qaydakim, bu yanglig‘ qottig‘ yo‘lg‘a qadam urgayman” 99
.
Shu tariqa Ogahiy Olloqulixonning ko‘rsatmasiga asosan, Abulg‘oziy
Muhammad Rahimxon birinchi faoliyatining sakkizinchi yilidan to vafotigacha
bo‘lgan voqealarni tarix sahifasiga muhrlay boshlaydi. Tarixnavisning
ta’kidlashicha, u o‘zi guvoh bo‘lmagan voqealarni o‘sha hodisalar shohidi bo‘lgan
kishilardan so‘rab olgan. Ayrim o‘rinlarda yozilib qolingan materiallardan
foydalangan. Shuni ta’kidlash kerakki, Munis Muhammad Rahimxon I davri
tarixining yetti yilini yozib ulgurgan. Biroq, qolgan yillar tarixini bir tizimga solib,
yozib tugallamagan bo‘lsa-da, barcha voqealarda qatnashib, barcha muhim
voqeahodisalarni yozib borgan. O‘sha yozma xomaki materiallar kitobning
davomini yozishda Ogahiy uchun qimmatli manba vazifasini o‘tagan. Ogahiy
tomonidan kitobdagi voqealarni davom ettirilgan 1813-yilda Muhammad
99 “Фирдавс ул-иқбол”, (Ўша нашр), 278-бет.

72 324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
310
311
312

Rahimxon I Xorazm taxtini egallagandan keyin, mamlakatning siyosiy-iqtisodiy
hayotini ancha izga solib, o‘z mavqeyini mustahkamlab olgan edi. Shunday
bo‘lishiga qaramasdan, mamlakatda o‘zaro ichki nizolar, turli xonliklar o‘rtasidagi
talonchilik, bosqinchilik urushlari barham topmagan edi. Shu sababli Xiva xoni o‘z
faoliyatining aksariyatini harbiy safarlar tashkil etish, mamlakatning
hududiyyaxlitligini ta’minlash, bosqinchilik, talonchiliklarga qarshi kurash bilan
o‘tkazgan. Ba’zan o‘zi ham zo‘ravonlikka qarshi zo‘ravonlik, bosqinchilik
siyosatini qo‘llagan.
Ogahiy Muhammad Rahimxon I hukmronligining sakkizinchi yilida bo‘lib
o‘tgan voqealarni tasvirlar ekan, o‘sha yili xon faoliyati doirasida bo‘lib o‘tgan
ijtimoiy-siyosiy va madaniy vaziyatga alohida e’tibor qaratadi. Davlat rahbari
tutgan siyosat asnosida xalqning iqtisodiy-madaniy hayotini tasvirlashga harakat
qiladi.
Albatta, har bir tarixnavis eng avvalo, o‘z davrining kishisidir. Shunday
ekan, Ogahiy yaratgan asarlar u yashagan davr mafkurasini to‘la aks ettirishi bilan
ham xarakterlanadi 100
. Shu sababdan ham tarixnavis xonning tutgan siyosati
doirasida fikr yuritadi. Biroq ayrim o‘rinlarda uning zulm-zo‘ravonliklarining real
tasvirini ham beradi.
Xiva xoni o‘z faoliyatining sakkizinchi yilida harbiy qo‘shinlarni shaylab,
Xuroson sari yurish uyushtiradi. Ma’lumki, Xorazmda hukmronlik qilgan
xonlarning katta ko‘pchiligi eroniylar bilan chiqisha olmaganlar. Buning asosiy
sabablari, shia va sunniy mazhablari o‘rtasidagi ixtiloflarga bog‘lansa-da, aslida
feodal tuzumning bosqinchilik tabiati bilan bog‘liqdir. Eroniylar bilan
kelishmovchilik masalasida “Qizilboshlar” iborasi ko‘p ishlatiladi.
Ular “qizilboshlar” 12 shia imomi sharafiga o‘n ikki yo‘llik qizil matodan
salla o‘rab yurishgan. Qizilboshlilar safaviya tariqatining asosiy harbiy tayanchi
bo‘lishgan 101
.
Ogahiy ham ularni qizilboshlar tarzida nomlaydi. Muhammad Rahimxon I
ham “Qizilboshiya ajsomiga zilzila yetkizmak” maqsadida yurish boshlaydi.
100 Шодмонов Н. “Шоҳид ул-иқбол”- адабий манба.-Т., “Фан”, 2009.-11-бет.
101 Чориев З. Тарих атамаларининг қисқача изоҳли луғати.-Т., “Академия”, 2002.-290-бет.
73 352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
313
314
315

Muhammad Rahimxon I ning qo‘shin to‘plab kelganidan xabardor bo‘lgan
eroniylar tasarrufidagi bir qancha qal’a hokimlari xonga elchi yuborib, omonlik
so‘rashadi. Biroq Mir qal’asi qarshilik ko‘rsatgani uchun qamal qilinadi. Shu orada
Hazorasp hokimi Abdulla inoqning xiyonat qilib, Buxoro amiri Amir Haydar bilan
til biriktirgani haqida xabar keladi va xon shoshilinch ravishda Hazoraspga yo‘l
oladi. Abdulla inoq esa qochib ketadi.
Ogahiy Munis an’anasini davom qildirib, har bir voqea yakunida masala
mohiyatiga mos she’riy misralarni qistirib o‘tadi. U Abdulla inoqning qilmishiga
she’riy satrlar bilan baho beradi:
Kishikim, davlati agar ketsa,
Baxt-u iqboli ham vido’ etsa,
Fe’li aning buzulg‘usi avval,
Aqli tori uzulg‘usi avval. 102

Xon bu voqeadan keyin Hazorasp hokimligini Qutlimurod inoqga topshiradi.
Muhammad Rahimxon 1 o‘z xonligining to‘qqizinchi yilida yana Xurosonga
yurish boshlaydi. Xiva xonining Marv, Xuroson, Darband, Mahin, Bomi, Durun,
Gurgon kabi qal’a va viloyatlarga tez-tez qo‘shin tortib kelishining ko‘pgina
sabablari bor edi. Bu hududlar chegara mintaqalari bo‘lib, Xorazm, Buxoro, Eron
davlatlari tasarrufidan bir-biriga o‘tib turar edi. Qolaversa, bu uchala davlatga
daxldor ayrim qabilalar o‘zaro hujumlar uyushtirib talonchilik bilan shug‘ullanar
edilar. Natijada Xiva xoni gohida hujumlarni qaytarish, fuqarolarini himoya qilish
bahonasida bu hududlarga tez-tez qo‘shin to‘plab kelar, jangu-jadallar bo‘lib turar
edi.
Tarixnavis ushbu siyosiy ixtiloflar tasviriga ko‘proq e’tibor qaratgan. Xiva xoni
o‘zining o‘n birinchi yilgi faoliyatida ikkinchi marta Xuroson ustiga yurish
uyushtiradi. Buning asosiy sabablaridan biri, Xuroson atroflarida yashovchi taka
turkmanlarining talonchilik harakatlariga barham berish edi. Takalar Xiva xonligi
102 “Фирдавс ул-иқбол”, 287-бет.

74 381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
316
317
318

tasarrufidagi hududlardan o‘tinchi, ko‘mirchi, cho‘ponlarni o‘g‘irlab ketishar,
ularni Eronga olib borib, qul qilib sotishar edi.
75 408
409
319

Xon ushbu yurishda Bomiburma, Mahin, Xirmontov, Gurgon qal’alarini fath
etishni maqsad qilib qo‘yadi. Ayrim qal’alar undan omonlik tilab taslim bo‘lishadi.
Xiva xoni qo‘shin bilan chiqqanda taslim bo‘lgan shahar va qishloq aholisini
kechirgan 103
. Ularning ba’zilarini o‘z tasarrufidagi hududlarga ko‘chirgan. Ayrim
shahar va qishloq aholisiga tinchlik va’dasi bilan taslim bo‘lishni taklif etishgan.
Taklifga ko‘nmaganlar ayovsiz jazolangan. Xurosonning Qorri Charlo degan
qishlog‘i aholisi taslim bo‘lmaganligi uchun shafqatsiz qirib tashlangan va ayollar
va bolalardan 270 dan ziyodrog‘i asir olingan 104
.
1816-yilda taka turkmanlari Hazorasp tasarrufidagi yerlarga kelib,
talonchilik qilishadi. Ko‘plab mollarni o‘lja qilib, bir necha kishilarni o‘ldirib
qochishadi. Hazorasp hokimi Qutlug‘murod inoq bundan ogoh bo‘lib, ularni
tutishga kishi yuboradi. Takalarning izidan quvib yetadilar, ammo ular mollarni
tashlab, qochib qutuladilar.
Bu voqeadan so‘ng xonlik yana takalarni jazolash uchun intiqom guruhlarini
tashkil etib, dastlab yo‘vmit toifasidan Qoqa sardor, Mengli Ali sardor, keyin
Murod sardor va Bog‘ibek bahodirlar boshchiligidagi lashkarlar ular yashaydigan
qishloqlarga hujum uyushtiradilar 105
.
Muhammad Rahimxon I o‘z xonligi davrida Xiva xonligining
ijtimoiysiyosiy va madaniy mavqeini yuksaltirdi. Buni tarixnavis xonning boshqa
xonlik va amirliklarga ta’siri asnosida yoritib bergan. Muhammad Rahimxon I
taxtga o‘ltirgach, dastlab xonlikning shimoliy-sharqidagi qoraqalpoq urug‘larini,
keyinchalik Sirdaryo bo‘yidagi qozoqlarni o‘ziga bo‘ysundirib, ulardan boj-xiroj
oladigan bo‘ladi.
Ogahiyning ta’kidlab ko‘rsatishicha, qozoq xonligini boshqargan
Sherg‘ozixon Xiva xoniga tobe’ bo‘lib, yaxshi munosabatni davom etdiradi. Biroq
uning inisi Orangg‘ozixon bu masalaga qat’iy qarshilik qiladi. Natijada aka-uka
orasida doimo nizo chiqib, bunga Xiva xoni aralashib turadi.
103 “Фирдавс ул-иқбол”, 293-бет.
104 “Фирдавс ул-иқбол”, 294-бет.
105 , 297-
“Фирдавс ул-иқбол” бет.
76 410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
320
321
322
323
324

Muhammad Rahimxon I faoliyatining o‘n ikkinchi yilida Orangg‘ozini
jazolash uchun Suyunbiyni boshchi qilib, qoraqalpoq Davlatnazarbiy
boshchiligidagi 8 ming kishini unga qo‘shib katta qo‘shin yuboradi. Ushbu qo‘shin
Jonkent qal’asida Orangg‘ozining izidan yetadi. Natijada Orangg‘ozi qochib
qutiladi. Xon lashkarlari ikki mingga yaqin kishini qatl qilib, 700 ayol-qizni asir
qilib olishadi 10
.
Bundan sal oldin Orangg‘ozixonning inisi Nurum to‘ra Xonqaga hujum
qilib, talonchilik ishlarini amalga oshirgan edi 11
. Suyunbiy boshliq lashkarning
Orangg‘oziga qarshi yurishining sabablaridan biri o‘sha hujumning intiqomi edi.
1818-yilda Xuroson ustiga uchinchi marta yurish uyushtiriladi. Ushbu
yurishda xonning asosiy maqsadi Marv, Ashxobod hududlaridagi taka
turkmanlarining o‘zboshimcha harakatlariga barham berish edi. Xon Marv,
Lutfobod, Chilkon, Darband, Kovriz, Kaltachinor, Bardor, Hindvor kabi qal’a va
qishloqlarni fath etadi. Shu jarayonda Axal takasi, Anav kadxudolari vakillari kelib
xon xizmatiga tashrif buyuradilar va lashkarlari bilan yordam ko‘rsatadilar 12
.
Ushbu harbiy safar davomida xon Eron, Kurd va Afg‘on elchilarini ham qabul
qilib, davlatlararo yaxshi munosabatlar o‘rnatish borasida kelishib oladi.
Muhammad Rahimxon I ushbu safarni yakunlagandan keyin ham, taka
turkmanlari bilan tinch-totuv yashash imkoniyatlari ro‘yobga chiqmaydi. Takalar
tinch aholini talash, yo‘llarda qaroqchilik qilish, karvonlarni talon-toroj qilishda
davom etadi. Natijada Xiva xoni ularga qarshi yo‘vmit, chovdur sardorlari va
boshqa lashkarboshilardan: Sori karnay, Shohniyozbek, Murod sardor, Olloshbiy,
Qoqa sardor, qoraqalpoqlardan Davlatnazarbiy va boshqa qator lashkarboshilarni
taka turkmanlariga qarshi yuboradi. Ular ham o‘z navbatida talonchilik,
zo‘ravonlik tamoyilida ish tutishadi. Oqibatda xalqning iqtisodiy-madaniy ahvoli
yomonlasha boradi.
Ikkinchi tomondan Sirdaryo bo‘yidagi qozoq urug‘lari o‘rtasida ham turli
nizo va kelishmovchiliklar mavjud edi. O‘sha yillarda qozoq xonligi taxti

“Фирдавс ул-иқбол” -бет.
77 10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
325
326

- иқбол ”, 300-
- иқбол ”, 298-
- иқбол ”, 306-

“Фирдавс ул бет.
“Фирдавс ул бет.
“Фирдавс ул бет.
78 39
40
41
327
328
329
330
331

Sherg‘ozixonda edi. Ammo uning inisi Orangg‘ozixon akasining Xiva xoniga itoat
etishini yoqtirmas edi. Shu sababli xonlikda turli nizolar avj oladi. Bu nizolarni
bartaraf qilish Xiva xoni zimmasiga tushar edi. Chunki ushbu qozoq xonligining
vakillari bu masalada Muhammad Rahimxon I huzuriga kelishar edi. Xon esa bu
masalaga aralashib, Sherg‘ozixonning mavqeini mustahkamlab, Orangg‘oziyga
qarshi kurashni davom ettirib, uni qochib ketishga majbur qiladi.
Ogahiy ushbu mojarolarning barchasini ko‘plab dalillar vositasida tarix
sahifalariga muhrlaydi.
Tarixnavisning tasvirlashiga qaraganda, Xiva xonligi, Buxoro amirligi, Eron
shohlari, qozoq xonlari o‘rtasida doimiy ixtiloflar chiqib turgan. Xiva xonligi
Muhammad Rahimxon I davrida mintaqadagi siyosiy-ijtimoiy ahvolga faol
aralashadigan darajadagi nufuzga ega bo‘lgan. Bu ixtiloflarda uchta davlat
boshqaruvi o‘rtasida joylashgan taka turkmanlarining roli katta bo‘lgan. Chunki
ular muntazam ravishda bir davlatdan ikkinchi davlat tasarrufiga o‘tib turishgan.
Shu bilan birga ular aksariyat hollarda talonchilik bilan shug‘ullanishgan.
1821-yilda Xiva xoni Dashti Qipchoqda Orangg‘ozi mojarosi bilan
yurganida taka turkmanlari Hazoraspga kelib, talonchilik va zo‘ravonlik qilishadi.
Bundan xabar topgan Muhammad Rahimxon I o‘sha talonchi taka turkmanlari
Buxoro amiri Amir Haydar tasarrufidagi hududga tegishli kishilar ekanligidan
ularga tanbeh berish va bunday talonchiliklarga chek qo‘yishni iltimos qilib, Berdi
inoqni Buxoroga elchilikka yuboradi. Biroq Amir Haydar ushbu iltimosga avval
rozilik bersa-da, uning bajarilishiga ahamiyat bermaydi. Keyinchalik unga bu
borada yana bir bor eslatilganda istehzo, hazil aralash mujmal javob beradi va biz
ularga tanbeh va jazo bera olmasmiz, kerak bo‘lsa xon janoblarining o‘zlari ularni
jazolasin, deydi 106
. Mana shu qaltis holatlar ikki davlat o‘rtasidagi ixtiloflarni o‘ta
keskinlashtiradi va Xiva xoni Buxoroga muntazam hujum uyushtira boshlaydi.
1822-yilda Xiva xonligi bilan Buxoro amirligi o‘rtasida qattiq jang
boshlanadi. “Ikki tarafdin ul miqdor to‘p otildikim, ovozi muhib sipehri barin
106 , 321
“Фирдавс ул-иқбол” -бет.
79 42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
332
333
334

qulog‘i asm qildi. Dudi zulmat andud ul mushobih havog‘a yuz urdikim, oftobi
olamtob chehrasin yashurdi” 107
.
Bu jang yakunidan keyin, shu yili ramazon oyida Amir Haydarning o‘g‘li
Umarxon boshchiligidagi lashkarlar bilan yana katta to‘qnashuv bo‘lib o‘tadi. Shu
jarayonda bir qancha turkman urug‘lari Xiva xonidan omonlik tilab taslim
bo‘lishadi.
Forob, Maymana, Qorako‘l viloyati oqsoqollari xon oldiga kelib, uzrxohlik
qilishadi 108
.
Albatta, Xiva xoni qo‘shinlari orasida ham halok bo‘lganlarning soni
behisob edi. Ularning ko‘pgina qismi daryoga g‘arq bo‘lib dunyodan ko‘z
yumdilar.
Xiva xonining Buxoro bilan urushi muntazam davom etadi.
Muhammad Rahimxon 1 1823-yilda yana Buxoroga yurish uyushtirdi.
Bu safar u hujumni Qoqishtuvon qal’asidan boshlaydi. Qatliom va
vayronagarchilikning oldini olish uchun qal’a hokimi Iskandarbek bir guruh
a’yonlar bilan xondan uzrxohlik tilaydilar. Xon esa ularni afv qilib, biror narsasiga
daxl qilmaydi 109
.
Og‘or qo‘rg‘oni aholisi taslim bo‘lishni istamasdan jangga kirishadi. Ikki
o‘rtada shiddatli jang-u jadal davom etadi. Ogahiy bu yerdagi manzaraning she’riy
misralar orqali real tasvirini beradi:
Bo‘lub siynalar tig‘i tez ila chok,
Badanlar tushub yer uza mismi xok.
Bo‘lub gard boshlar oyoq ostida,
Qurug‘ donadek yorg‘uchoq ostida.
107 -иқбол,” 329
108 -иқбол,” 339
109 , 343

“Фирдавс ул -бет.
“Фирдавс ул -бет.
“Фирдавс ул-иқбол” -бет.
80 70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
335
336
337
338
339
340
341
342

Birovg‘a tushub o‘g‘lining motami, Birovg‘a
ota motamining g‘ami.
Asir o‘lubon barcha ahli ayol,
Talog‘g‘a borib jumla ashyovu mol.
Fig‘onlar chiqib, avji afloqg‘a, Tushub
larzalar bikri xokg‘a.
Qiyomat kuni oshkoro bo‘lub,
Fuzun balki andin alolo bo‘lub. 110

Ogahiy she’riy tasvir bilan birga urushning ayanchli manzaralarini qalamga
oladi. Muhammad Rahimxon I jang-u jadal bilan Buxoro shahriga yaqinlashib
boradi. Shaharga hujum uyushtirish uchun reja tuzadi. Biroq, Amir Haydar bu
paytda lashkarlari bilan birga Samarqandga ketgan bo‘ladi. Shu sababli himoyasiz
shaharga kirishni yarashmaydigan ish hisoblab, o‘z ra’yidan qaytadi va Xivaga
qarab yo‘l oladi 111
.
Muhammad Rahimxon I ushbu yurishidan ikki oy o‘tgach, yana Chorjo‘y
viloyatiga yurish boshlaydi. Yurish jarayonida ko‘plab vayronagarchiliklar yuz
beradi. Taslim bo‘lgan qal’alar aholisini sal ilgari o‘z tasarrufiga o‘tkazilgan Marv
viloyatiga ko‘chiradi 112
.
O‘z navbatida Buxoro amiri ham Xiva xonligi hududiga talonchilik,
zo‘ravonlik bilan shug‘ullanuvchi guruhlarni yuborib turadi.
Xiva xoni hali o‘z poytaxtiga qaytmasdan burun Amir Haydar chovdir
turkmanlarining arobachi tiyrasidan chiqqan Muhammad Berdibek boshliq 100
otliqni Xorazm tomonga jo‘natadi. Ular qaroqchilik, talonchilik bilan shug‘ullanib,
uch-to‘rt kishini o‘ldirib, qochganligi xonga ma’lum bo‘lgach, qaroqchilarni
tutishga harakat boshlashadi. Ularning izidan quvib, Muhammad Berdibekni uxlab
110 “Фирдавс ул-иқбол”, 344-бет.
111 “Фирдавс ул-иқбол”, 344-бет.
112 -иқбол”, 346
“Фирдавс ул -бет.
“Фирдавс ул -бет.
“Фирдавс ул-иқбол” -бет.
81 94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
343
344
345
346
347
348
349

yotgan joyida qo‘lga olishadi. Qolganlarni Xolotog‘acha quvib, ulardan uch-to‘rt
kishigina qutilib qoladi 113
.
1825-yilda Xiva xoni Karki atrofiga Saidniyoz ushoq va Yorquli pahlavonlar
boshchiligida qo‘shin yuboradi. Sal o‘tmay Olloshbiy Poykand qal’asini bosib olib,
uning aholisini xon farmoniga muvofiq Xorazmning Hiloli mavzeiga ko‘chiradi 114
.
Shu tariqa Xiva xoni va Buxoro amiri o‘rtasidagi ixtiloflar uzoq davom
etadi. Oqibatda oddiy fuqaroning boshi fojeadan chiqmaydi. Ogahiy bu voqealarni
tasvirlaganda asosan Xiva xoni faoliyatiga asosiy e’tiborni qaratadi. Uning qilgan
xunrezliklarining real tasvirini berar ekan, go‘yo xonning zafarli yurishiga baho
berganday bo‘ladi. Biroq, ushbu voqealarni o‘qigan kishi o‘sha davrda faoliyat
yurgizgan amaldorlarga o‘zining haqiqiy bahosini bera oladi. Tarixnavis xonning
jang-u jadal olib borishi, shafqatsizligi, o‘z manfaati yo‘lida hech narsadan
qaytmasligi xususida so‘z yuritish bilan birga ba’zan uning adolatpeshaligi,
rahmdilligi va tantiligi haqida ham ayrim lavhalarni berib o‘tadi. Masalan, Xiva
xonining 1822-yildagi yurishining 37-kuni iydi ramazon arafasiga to‘g‘ri keladi.
O‘sha munosabat bilan u Forobning Qulonchi qishlog‘idan keltirilgan barcha
asirlarni, mol-mulki bilan o‘z makonlariga qaytarib yuboradi 115
.
Darband va Lutfobod qal’alariga hujum uyushtirib, ko‘plab asirlarni qo‘lga
olganda, taka turkmanlaridan asir tushgan bitta yigitning onasi xondan o‘g‘lini
kechirishni iltimos qilib keladi. O‘sha keksa kampirga achinib, xon o‘g‘lini unga
baxsh etib, yana sarupolar kiydirib jo‘natib yuboradi 116
. Xon o‘z lashkarlari orasida
ham qat’iy tartib o‘rnatgan edi.
1818-yilda Oxal takalariga qarshi yurishda Anov atrofida xon lashkarlaridan
ba’zilari xondan beruxsat aholining bog‘-rog‘larini talon-toroj qilishadi. Bu
113 -иқбол”, 350
114 , 352
115 “Фирдавс ул-иқбол”, 338-бет.
116 -иқбол”, 307
“Фирдавс ул -бет.
“Фирдавс ул -бет.
“Фирдавс ул-иқбол” -бет.
82 119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
350
351
352
353
354
355
356
357

masalada mahalliy bog‘ egalari xonga shikoyat qilganda Muhammad Rahimxon I
tartibsizlik qilganlarni qattiq jazolaydi va ozor chekkanlarga in’omlar beradi 117
.
1819-yilgi Dashti Qipchoq yurishida Oqyoqish atrofidagi Morqoy degan
mavzeda to‘xtaganda, xon lashkarlaridan bir guruhi bozorga qo‘y olib borayotgan
bitta qozoqning mollarini talon-toroj qilishadi. Xon bu voqeadan xabar topgach,
aybdorlarni jazolaydi va qo‘ylarni egasiga qaytartiradi 118
.
Muhammad Rahimxon I hayotidagi bunday xalqparvarlik xususiyatlari
uning harbiy yurishlaridagi xunrezliklari oldida hech narsaday ko‘rinmasa-da,
117 -иқбол”, 340
118 , 318
“Фирдавс ул -бет.
“Фирдавс ул -бет.
“Фирдавс ул-иқбол” -бет.
83 143
144
145
146
147
148
149
150
358
359
360
361
362
363

Ogahiy uning qalbida ham insoniy tuyg‘ularning, ezguliklarning mavjud ekanligini
ta’kidlamoqchi bo‘ladi.

3.2. Xonlikda madaniy hayotning yuksalishi, arxitektura va sug‘orish
tizimini yanada rivojlanishi.
1819-1820-yillarga kelib, mamlakatda ma’lum darajada barqarorlik vujudga
keldi. Natijada, xonlik hududida madaniy-iqtisodiy hayot yangi pog‘onaga
ko‘tarildi. Mirzo Masiho boshchiligidagi adabiy harakatchilik gullab-yashnadi.
Ko‘plab qurilish, ta’mirlash ishlari keng ko‘lamda olib borildi.
Muhammad Rahimxon I ziyoratgohlarga tashrif buyurish, ularni ta’minlash
ishlariga ham katta e’tibor qaratdi. U xonlik hududida ham boshqa hududlarda ham
biror ziyoratgohga qadam ranjida qilsa, u yerda qur’on tilovot qilish, xayr-sadaqa
berish udumiga qat’iy rioya qiladi. Ismi Mahmud, Shayx Jalil, Najmiddin Kubro,
Hakim ota va boshqa ziyoratgohlarda bo‘lib, u yerlarni obod qilishga hissa
qo‘shadi. Ogahiy Muhammad Rahimxon I faoliyatini yoritishda faqat uning harbiy
yurishlarinigina emas, balki mamlakatning ichki ahvoli, xalq farovonligini
yuksaltirishdagi xonning tutgan o‘rnini ko‘rsatishga ham e’tibor qaratadi.
Ma’lumki, Xorazmda asosan dehqonchilik rivojlangan bo‘lib, uning negizida
sug‘orish masalalari asosiy o‘rinni egallagan. Shu boisdan mamlakat rahbarlari
irrigatsiya tizimiga alohida ahamiyat berishgan. Bu tamoyil Muhammad Rahimxon
birinchi davrida ayniqsa rivojlanish bosqichiga qadam qo‘ygan. Muhammad
Rahimxon I taxtga o‘tirgandan keyin, asosiy diqqatni sug‘orish tizimlarini
yangilash, qayta ta’mirlashdan boshlaydi.
1815-yilda Xorazmning shimoliy hududlarini suv bilan ta’minlashni
yaxshilash uchun Gurlanning qibla tomonidan katta bir ariq barpo qilishni o‘z inisi
Muhammad Nazarbekka topshiradi 119
.
Bu anhor haligacha Qilichniyozboy arig‘i nomi bilan mashhurdir.
Muhammad Rahimxon I xonlik hududidagi ariqlarni (yop) har yili tozalab
119 , 291
“Фирдавс ул-иқбол” -бет.
84 151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
364
365
366

qazdirishda o‘zi shaxsan qatnashgan. Shu yili u dastlab rabi’ul oxir oyida
Xivaning, jumodi-ul avval oyida Shovot ariqlarini qazishda shaxsan o‘zi ishtirok
etadi. Xiva xoni Marv viloyatini o‘z tasarrufiga o‘tkazgandan keyin, uning
sug‘orish shoxobchalariga ko‘proq e’tibor qaratadi. 1824-yilda Marvdagi suv
shoxobchalarini izga solish uchin Qutlimurod inoqni yuboradi. Daryoga band
bog‘lab, suvni dehqonchilik ishlariga sarflash uchun katta kuch tashlanadi. Biroq
ikki marta bog‘langan bandni suv yuvib ketadi. Xon Qutlimurod inoq ixtiyoriga
yana qo‘shimcha kuch yuboradi. Oxir-oqibat band bog‘lanib, boshlangan ish
muvaffaqiyat bilan nihoyasiga yetadi. 120

Tarixnavis voqealar silsilasini bayon etganda etnografik ma’lumotlarni ham
nazardan chetda qoldirmaydi. Kitobning ayrim qismlarida to‘y va aza tavsiflari
qiziqarli lavhalarda o‘z ifodasini topgan. Xon 1813-yilda o‘g‘li Rahimquli
to‘raning sunnat to‘yini o‘tkazadi. To‘yboshi qilib, Muhammad Yusuf mehtarni
belgilaydi.
Tarixnavis to‘yda: “choyu qandin va halvoi shirin va nisholai jonfizo va
murabboihalovat intimo va mevai vofira va favokihi mutakosira va qandi beg‘oyat
va nuqli benihoyat va shakari mavfur va naboti mahsur, bo‘shqobi zarrin va shirai
ranginlar bila chektilarkim, borining te’dodida aql hayron va ko‘ngil xurosondir”,
deydi 28
.
Sozandalar haqida quyidagi misralarni bitadi:
Tuzub soz har sori sozandalar,
Kirib raqsga necha bozandalar.
Muhayyo bo‘lub borcha asbobi aysh,
Ochildi xaloyiqg‘a abvobi aysh 29
.
Tarixnavis to‘y tasvirini berar ekan, Xorazmdagi to‘y bilan aloqador barcha
udumlarga batafsil to‘xtaladi. Ot poygasi manzarasi haqidagi ma’lumot diqqatga
120 “Фирдавс ул-иқбол”,
349 28
Ўша манба. 281-бет.
29
Ўша манба, 281 бет.
-бет.
85 179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
367
368
369
370
371

loyiqdir. O‘sha davrdagi poygada “Ulug‘ otni bir boshqa va g‘unonni bir bo‘lak va
toyni bir boshqa ayirib” 121
(“ Фирдавс ул - иқбол ”,282- бет ) musobaqani tashkil
etishar ekan.
To‘y davomida pahlavonlar kurashi, “oltin qovoq”-merganlar musobaqasi ham
tarixnavis e’tiboridan chetda qolmagan. Uning ko‘rsatishicha, to‘y o‘n kun davom
etgan. To‘y nihoyasida xon a’yonlarining xizmat darajasiga qarab ularning
barchasiga sarupoy kiydirib, beliga xanjar taqqan. Ayrimlariga arabi ot mindirgan.
Binobarin, “Fuqaro va masokindin bir kishi qolmadikim, har kim o‘z xo‘rdu
holig‘a ko‘ra sarupoy kiyib, navozishoti xisravonadin sarbaland va bahramand
bo‘lmag‘an bo‘lg‘ay” 122
. Tarixiy asar sahifalarida turli fojealar, bevaqt ajal
changaliga tushish kabi lavhalar ham anchani tashkil etadi. Ogahiy bunday
holatlarni achinish bilan tilga oladi. Shulardan biri Qutlug‘murod inoqning
vafotidir. Xon inoqni Marvga daryoga band bog‘latish, aholini suv bilan
ta’minlashni yaxshilash uchun yuborgan edi. Inoq bu vazifani nihoyasiga yetkazish
arafasida kasalga chalinadi va vafot qiladi. Uning jasadini Xivaga olib kelganda
“Shahardin ulamoi i’zom va umaroyi kirom va oliymakon shahzodalar va
garduntovon beklar va jami ulug‘ va kichik istiqbolig‘a chiqib, izdehomi tamom
bila nolayu nafirni sipehri asir qulog‘ig‘a yetkurib, rusumi shohona va e’zozi
xusravona bila nuqudi farovon va javohiri bepoyon va laoli bekaronni ul janob
na’shig‘a sochig‘lar sochib, hujumi tamom va g‘avg‘oyi molokalom bila shaharga
kelturib, o‘zining madrasasidakim, Xivaq shahrida hanuz aningdek imorati oliy
bino topmamish erdi, sanai 1226 da, qo‘y yili bino qildirib, o‘ziga maxsus bir joy
tuzatturmish erdi, ul joyda dafn qildilar 32
.
Ogahiyning ushbu tavsifida tobut ustidan sochig‘lar sochish udumining mavjudligi
e’tiborni tortadi. Bu udum Xorazmning ayrim joylarida hozirgacha saqlangan.
121 Ўша манба, 282-бет.
122 Ўша манба, 283-бет.
32
Ўша манба, 349
бет.
-
86 205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
372
373
374
375
376
377

Ogahiy Muhammad Rahimxon I ning binolar barpo etishi, bo‘sh vaqtini
qanday o‘tkazishi kabi voqealarga ham asardan o‘rin ajratgan.
-бет.
87 230
231
378
379

Muhammad Rahimxon I aksariyat hollarda harbiy yurishlardan keyin
shikorga chiqish - ov ovlashga ishtiyoqmand bo‘lgan. Xonning o‘zi mohir
chavandoz va salohiyatli mergan bo‘lgan. U mamlakatning turli mintaqalarida ov
ovlash bilan shug‘ullangan. U 1825-yilda Qo‘ng‘irot hududiga shikorga chiqadi.
Bu uning oxirgi shikori edi. O‘sha shikor paytida u kasalga chalinadi. Bu paytlarda
Muhammad Rahimxon I davlat arbobi sifatida o‘zini to‘la namoyon qila olgan edi.
Shu sababli qo‘shni davlatlar Eron, Xuroson, Buxoro va boshqa davlatlar Xiva
xonligi bilan yaxshi munosabatlarni tiklashga harakat qiladilar. Muhammad
Rahimxon I ham bunday munosabatlarga ijobiy yondashdi. Xususan, Buxoro amiri
Amir Haydar o‘sha paytda Xiva xoniga maxsus maktub bilan murojaat qildi. Buni
Ogahiy quyidagicha yozadi: “Hazrati sohibqironi jannatnishonning davlati qohira
va hikmati mutakosirasining muovidat va madadkorligi bila ko‘p yillardin beri
Xorazm shujo’asi paydarpay chopovullar urub, Buxoro muzofotidin ko‘p qal’a va
ko‘p ellarni xarob va nobud qildilar. Andog‘kim, har oyda uch yo to‘rt martaba bul
viloyatni atrofi javonibdin sheri g‘arron va baloyingohon yanglig‘ doxil bo‘lub,
qatl va toroj amrida daqiqai nomarr’i qo‘ymadilar. Yaqin erdikim, sipohi
nusratpanohning tundbodi turktozidin Buxoro momoliki xarob va vayron
bo‘lg‘ay” 123
.
Ushbu vayronagarchiliklar, har ikkala tomonda beriladigan qurbonlar ikki
davlatni ham bezdirgan bo‘lsa kerakki, amir va xon oxir-oqibat yarash sulhi tuzish
fikriga kelishadilar.
Amir Haydar Muhammad Rahimxon I ga quyidagi mazmunda maktub
yuboradi: “Oliyhazrat, sipehr martabat, iskandarshavkat, sulaymon hashmat
birodari gilomining zamiri bayzo taxmirlariga makshuf bo‘lsinkim, biz xud barcha
qilg‘on muxolifat va kirdori nopasindidimizdin nodim va pushaymon bo‘lub,
muvofiqati arvatul vasqiysig‘a ixlos va e’tiqod qo‘lin yetkuribmiz. Ul hazratdin
iltimosimiz bukim, alar dag‘i xotiri xatirlaridin barcha qudurotni raf’ qilib, Buxoro
muzofoti chopovulig‘a olomon buyurmasalar. Tokim, fuqaro va rioyo forig‘ulbor
123 Ўша манба, 354
-бет.
88 232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
380
381
382

va marfaulg‘or bo‘lg‘aylar. Agar maqsadlari Buxoro shahrining taxsiri bo‘lsa,
aning zimomi hukumat va inoni amoratin ham ul hazratning qabzai qudratig‘a
tafriz qilduk. Agar shahardin chiqsun deb amr qilsalar, jong‘a minnat tutub,
farmoni lozimulintinon mavjubi bila amal qilali” 124
.
Ushbu maktub xon qo‘liga kelib tekkanda uning kasalligi ancha kuchaygan
edi. Ammo xon ushbu maktubni olgach, o‘zaro yarash sulhiga rozi bo‘lib, o‘z
a’yonlaridan Norbek degan shaxsni Buxoroga vakil sifatida jo‘natadi.
Bu voqeadan sal o‘tmay, Muhammad Rahimxon I vafot etadi.
Tarixnavisning xon haqida yozganlari to‘g‘ri bo‘lib, Muhammad Rahimxon I
Xivaning so‘nggi xonlari orasida alohida ajralib turadi. U ko‘pgina irrigatsiya
shoxobchalarini ta’mirlatadi va yangi kanallar barpo qilib, xonlikda
dehqonchilikning ravnaq topishiga yo‘l ochdi. U ko‘pgina binolarning barpo
bo‘lishida tashabbus ko‘rsatadi. Toshhovuzda qal’a qurish uchun yer ajratdi. Har
bir mintaqada xon uchun maxsus hovlilar barpo qiladi. Sayod, Gandumkon
hovlilarini shaxsan o‘zi rahbarligida qurdiradi. Pahlavon Mahmud xonoqosi
ansamblini qurdiradi va o‘zi ham o‘sha joyga dafn etiladi 125
.
Tarixnavisning ta’kidlashicha, uning davrida fuqaro osuda hayot kechirib,
ilm-u fazlga ixlos ko‘rguzdi. Uning suhbatlarida dashnom bo‘lmas, aksar
majlislarda ulamo va fuzalo, zurafo va shuaro bilan hamnishin bo‘lib, kitobxonlig‘,
ma’nishunoslik va latifago‘ylikdin o‘zga ishga mayl qo‘ymas erdi 36
.
Ogahiy o‘z asarini Muhammad Rahimxon I faoliyatini yoritishga
bag‘ishlagan bo‘lishidan qat’iy nazar, uning barcha shaxsiy xarakterxususiyatlarini
yoritishga alohida e’tibor bilan qaramagan. Xonning Ogahiy tilga olmagan ayrim
fazilatlarini o‘sha davrda Xiva xonligiga safar bilan kelgan rus zobiti N.Muravyov
yozib qoldirgan. Biroq rus zobiti xonning fazilatlarini aytishdan avval uning
kamchiliklari haqida so‘z boshlaydi: “Muhammad Rahimxon salohiyatli, ayni
paytda shuhratparast, vahshiylarcha beshafqat, gumondor, mansabparast,
124 Ўша манба, 354-бет.
125 Ўша манба, 355-бет.
36
Ўша манба, 333
-бет.
89 260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
383
384
385
386
387

g‘arazgo‘y, epchil, jasur, odatdan tashqari pishiq-puxta hukmdor. Shu bilan birga u
ma’rifatli, o‘z ona tilidan tashqari arabcha, forscha so‘zlasha oladi, hatto shu
tillarda o‘qiydi va yozadi ham. O‘z navbatida u munajjimlik va tabobat san’atini
ham egallagan. Shaxmat o‘ynashni yoqtiradi, bu o‘yinni u mukammal
o‘zlashtirgan” 126
.
Muhammad Rahimxon I xonlikni boshqarishda asosan o‘z inilari
Qutlug‘murod inoq va Muhammadnazarbeklarga tayangan. Shu bilan birga vohada
birgalikda yashaydigan turkman, qoraqalpoq xalqining obro‘li, salohiyatli
vakillarini ham nazardan chetda qoldirmagan. Qoraqalpoq bahodirlaridan:
Shohniyozbiy qoraqalpoq, Davlatnazarbiy, To‘lagan yuzboshi, To‘rabek yuzboshi,
Oymirzabiy, Do‘simbiy, Qodirberdibiy, Qulyumribiy, turkman bahodirlaridan:
Murod sardor, Suyun bahodir, Qoqa sardor, Mengli Ali sardor kabi shaxslarni u
hamisha hurmat qilgan va qaltis paytlarda ularga tayanib, mamlakatni
boshqargan 127
. Ogahiy “Firdavs ul-iqbol” asarini yozishda Munis an’analarini izchil
davom ettirgan. Muhammad Rahimxon I ning faoliyatini yilma-yil, oyma-oy,
ba’zan kunma-kun bo‘lib o‘tgan voqealar bayoni orqali aks ettirgan. Har bir
voqeaga mos holda qur’on oyatlaridan dalillar keltirgan. Eng asosiysi, tarixiy
asarning o‘qimishliligi va ta’sirchanligini ta’minlash maqsadida she’riy asarlarga,
ayrim rivoyat va naqllarga murojaat etgan.
Aslida bu an’ana Abu Rayhon Beruniy asarlariga xos uslubdir. Buyuk
olimning o‘zi bu haqida shunday yozadi: “Bizning maqsadimiz o‘quvchini
toliqtirib qo‘ymaslikdir. Ha deb bir narsani o‘qiy berish zerikarli bo‘ladi va toqatni
toq qiladi. Agar o‘quvchi bir masaladan boshqa bir masalaga o‘tib tursa, u xuddi
turli-tuman bog‘-rog‘larda sayr qilgandek bo‘ladi, bir bog‘dan o‘tar-o‘tmas, boshqa
bog‘ boshlanadi. Kishi ularning hammasini ko‘rgisi va tomosha qilgisi keladi. Har
bir yangi narsa rohat bag‘ishlaydi”, deb behuda aytilmagan 128
.
Munis va Ogahiylar ham hatto ulardan burungi Abulg‘oziy Bahodirxon ham
tarixiy asarlar yozishda o‘sha uslubga rioya qilishgan.
126 Муравьев Н.Н. Путешествие в Туркмению и Хиву в 1819 и 1820 г. М., 1822. – стр. 53-55.
127 Ўша манба, 330-бет.
128 Беруни. Избранные произведения, том I. - Т.: 1957. – стр. 89.
90 287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
388
389
390
391

Ogahiy “Firdavs ul-iqbol” tarixiy asarining o‘zi yozgan qismida she’riy
janrlarga e’tibor qaratishda ustozi Munis izidan borgan.
-бет.
91 315
316
392
393

Tarixiy asrning Ogahiy qalamiga mansub qismida 58 ta masnaviy, 10 ta
nazm, 6 qit’a, 1 munojot, 7 bayt, 1 ruboiy, 1 ta’rix, 2 fard ishlatilgan. Bu
janrlarning orasida masnaviylar eng faol she’riy janr bo‘lib, ularning hajmi 840
misrani tashkil etadi. Barcha she’riy misralarning umumiy soni 1100 dan oshadi.
Ogahiyning masnaviy janriga ko‘proq ahamiyat berishining asosiy sababi, bu
janrda epiklik xususiyatining kuchliligidir. Boshqacha aytganda, bu janrda voqeani
bayon qilishga qulaylik mavjud.
Nazm deb nomlangan she’riy parchalar ham asosan masnaviy janriga mos
keladi. Bu janrda ham voqeani masnaviy shaklida bayon etish asosiy xususiyat
hisoblanadi.
Ogahiy ushbu janrlardan tarixiy asarning o‘sha janrlarga ehtiyoj tug‘ilgan
o‘rinlarda foydalangan. Masalan, asardagi voqealarni Munisga tegishli qismidan
keyin davom ettirar ekan, bu ishga qo‘l urayotganda xudoga hamdu sano aytadi.
Natijada munojot janriga murojaat qilishiga to‘g‘ri keladi:
Ilohiy man ojizu benavo,
Tuganmas ish etgumdurur ibtido.
Hazin xotirimni yetur komig‘a, Ki,
ishim yetkur anjomig‘a 129
.
Har bir ishga qo‘l urganda munojot janriga murojaat qilish Sharq adabiyoti
va tarixnavisligida qadimiy an’anadir.
Ogahiy tarixiy voqealarni sharhlar ekan, biror bir muhim hodisa tavsifidan
keyin ibratomuz xalqona fikr bilan uni yakunlab o‘tadi. Bunday o‘rinlarda u bayt
janridan foydalanadi. Chunki bu janr qissadan hissa chiqarishga juda qulay keladi.
Tarixnavis Muhammad Rahimxon I hukmronligining 13–yili voqealarini tasvirlab,
Sunbor sardorning takalar beboshligiga qarshi yurishi haqida so‘z yuritadi. Sardor
qo‘shni Mahin va Durun atroflariga borganda, bularning xabari bu joyga sal burun
yetib kelib, barcha xaloyiq mol-u mulkini tashlab qochib ketgan bo‘ladi. Sunbor
sulton kishilari tayyor o‘ljaga ega bo‘lishadi. O‘sha joyda tarixnavis voqeaga mos
quyidagi baytni keltiradi:
129 “Фирдавс ул-иқбол”, 279-бет.
92 317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
394
395

Berur o‘lsa agar xudo qo‘lig‘a,
Matlabin kelturub qo‘yor yo‘lig‘a 130
.
Tarixnavis biror voqeani falsafiy g‘oyalar orqali yakunlamoqchi bo‘lsa,
ruboiy janriga, voqea yakunini olqishlamoqchi bo‘lsa, qisqagina fard janriga, biror
qat’iy fikrni ta’kidlamoqchi bo‘lsa, qit’a janriga murojaat qiladi.
Tarixnavis qo‘llagan janrlar orasida eng murakkabi ta’rixlardir. Ma’lumki, tarixiy
asarlarda muhim voqealar harflarga jo bo‘lgan raqamlar vositasida qayd etiladi.
“Firdavs ul-iqbol”ning Ogahiy yozgan qismida ham Munis qalamiga mansub ikkita
ta’rix kiritilgan bo‘lib, ular Sultonmirob vafotiga bag‘ishlangan.

Uchinchi bob yuzasidan quyidagi qisqa xulosalarga kelish mumkin:
1.Muhammad Rahimxon I faoliyatining so‘nggi yillarida mamlakatning hududiy
yaxlitligi ta’minlandi. Uning qo‘shni davlatlar va chet ellar bilan madaniy-iqtisodiy
aloqalari rivojlandi.
2.Mamlakatda osoyishtalikning yuzaga kelishi, madaniy hayotning yuksalishiga
imkoniyat yaratdi. Xivadagi adabiy muhit, kitobatchilik yangi bosqichga ko‘tarildi,
ko‘plab madrasalar, ko‘priklar qurildi, sug‘orish inshootlari barpo qilindi.
3.Ogahiy Munis boshlagan monumental asarni ustozining uslubini saqlagan holda,
mukammal darajada yozib tugalladi, shu jarayonda xonlikda ro‘y bergan
ijtimoiysiyosiy va madaniy hayotni to‘laligicha kitob sahifalariga ko‘chirdi. Bu
asarni yozish jarayoni Ogahiyning tarixnavislikka bo‘lgan havasini kuchaytirdi va
kelajakda yaratadigan tarixiy asarlarining ro‘yobga chiqishida tagzamin bo‘ldi.
4.Ogahiy “Firdavs ul-iqbol” asarini tugallar ekan, eski o‘zbek adabiy tilini yanada
boyitishga va o‘zbek ilmiy-adabiy nasrining rivojiga salmoqli hissa qo‘shdi.
5.Xiva xonligi tarixini yozar ekan, o‘z navbatida qardosh turkman, qoraqalpoq,
qisman qozoq xalqlari tarixining muhim qirralarini ham nazardan chetda
qoldirmadi.
6.Asarda ko‘plab afsonalar, rivoyatlar va boshqa adabiy janrlarga murojaat qildi,
ko‘pgina adiblar hayotiga oid qiziqarli lavhalarni yozib qoldirdi.
130 “Фирдавс ул-иқбол”, 342-бет.
93 346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
396
397

7.Tarixiy voqealarni yozish jarayonida ko‘plab etnografik ma’lumotlarni, vohadagi
hayvonot olami, parrandalar dunyosi, turli tabiat manzaralari tasvirini ham kitob
sahifalariga muhrladi. Shevaga xos so‘zlar, toponimika, onomastikaga aloqador
ko‘plab noyob materiallarni meros qilib qoldirdi.

XULOSA
“Firdavs ul-iqbol” bebaho tarixiy adabiy manbadir. Xorazm tarixnavisligida
mashhurlik qozongan Munis va Ogahiylar ushbu asarni ro‘yobga chiqarishda
o‘zlarining barcha iste’dod va mahoratlarini namoyish etganlar.
Biz tadqiq qilayotgan mavzu – Muhammad Rahimxon I davridagi voqealar
silsilasi har ikkala tarixchi bayonida o‘z ifodasiga ega bo‘lgan. Ular bayon qilgan
tafsilotlar yuzasidan quyidagi xulosalarga kelish mumkin:
1.Shermuhammad Munis Muhammad Rahimxon I faoliyatining 7 yillik davrini
tarix sahifasiga tushirgan. Ushbu davr Xorazm xonligi tarixida o‘zining eng qaltis
va murakkabligi bilan alohida ko‘zga tashlanadi.
94 375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
398

Muhammad Rahimxon I zimmasiga mamlakat sarhadlarini mustahkamlash,
kuchli davlat siyosatini shakllantirish, turli ayirmachilik, guruhbozlik, sotqinlik
kabi ichki nizolarga barham berish, mamlakat mudofaa quvvatini yuksaltirish kabi
muhim vazifalarni amalga oshirish vazifasi tushdi va u ushbu masalalarni oqilona
hal qildi.
2.Xon mamlakatdagi urug‘ va qabilalarni barlashtirish, davlat ishlarini bamaslahat
yurgizish maqsadida Oliy kengash ta’sis qildi.
Xiva xonligining ichki ishlariga aralashish payida bo‘lgan ayrim davlatlar
siyosatiga qat’iy qarashlik ko‘rsatdi. Natijada uning siyosati qator davlatlar
tomonidan e’tirof etilib, diplomatik aloqalar o‘rnatildi. Savdo-sotiq ishlari yo‘lga
qo‘yildi. Iqtisodiy-madaniy aloqalar doirasi tobora kengayib bordi. Bu holat
mamlakat iqtisodiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
3.Xiva xonligida o‘zbek, turkman, qoraqalpoq va boshqa qator xalqlar istiqomat
qilganligi uchun millatlar birligini ta’minlash murakkab masalalardan biri edi. Xon
ushbu muammoni hal qilishda ham muhim qarorlar qabul qildi. Harbiy yurishlarda
o‘sha millatlar lashkarboshilariga tayanib, ish tutdi. Biroq, feodalizmning talab va
ehtiyojlari yovuzlik va bosqinchilik kabi illatlarni amalga oshirishni taqozo qilar
edi. Shu sababli Muhammad Rahimxon I ham o‘sha davr hukmdorlariga xos
tamoyilda faoliyat yuritdi.
4.Munis xon faoliyatining 7 yillik muddatida bo‘lib o‘tgan voqealarni tasvirlar
ekan, hamisha haqiqatgo‘ylik asosida ish ko‘rdi. U o‘z hukmdorining qilgan barcha
xunrezliklarini, yaxshiliklari-yu yovuzliklarini ro‘y-rost bayon qildi. Ko‘plab
ko‘ngilsiz voqealarni tasvirlar ekan, o‘zining achinish kayfiyatlarini she’riy bayon
orqali aks ettirdi.
Munisning yozishiga qaraganda, xon dastlabki 7 yilda mamlakatning ichki va
tashqi siyosatida muayyan muntazamlikni ro‘yobga chiqara oldi.
5.Muhammad Rahimxon I faoliyati Ogahiy tomonidan yoritilganda ham Munis
boshlagan tamoyil asos qilib olingan. Unda haqiqatgo‘ylik va xolislik yaqqol
ko‘zga tashlandi. Bu asarni davom qildirib, oxirgi nuqtani qo‘yish Ogahiyning
tarixnavislik faoliyatini boshlashda debocha bo‘lib xizmat etdi. Uning
95 405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
399

tarixnavislikka bo‘lgan havasini yuksaltirdi va kelajakda yaratadigan tarixiy
kitoblarining yuzaga chiqishida tagzamin bo‘ldi.
Ogahiy Muhammad Rahimxon I faoliyatini yozib oxiriga yetkazar ekan, har bir
voqea-hodisani batafsil va real tasvirlashni asosiy maqsad qilib qo‘ydi.
6.Tarixchi Xiva xonligi tarixini yozar ekan, vohada yashovchi turkman va
qoraqalpoq, qisman qozoq xalqlari tarixining muhim qirralarini ham tarix
sahifalariga muhrladi.
Xonning har bir millat lashkarboshilariga bo‘lgan munosabatlarini to‘g‘ri
yoritib berdi.
Urush-savashlar, chopovullar, bu ofatlarning oddiy xalq boshiga solgan
azobuqubatlari tarixnavis tomonidan real kartinalarda, ayniqsa, she’riy parchalarda
to‘la tasvirlab berilgan. Ayniqsa, tashqaridan bo‘lgan bosqinchiliklar va uning
oqibatlari real tasviriga ega bo‘lgan.
7.Har ikkala tarixnavis xulosasiga ko‘ra, Muhammad Rahimxon I o‘z akasi
Eltuzarxon belgilab bergan siyosatni izchil davom ettirdi. Tashqi va ichki siyosatni
muntazamlashtirdi. Iqtisodiy-madaniy hayot jonlandi. Ko‘plab irrigatsiya
shoxobchalari qurildi. Yangi madrasalar, shaharchalar barpo etildi. Oxir-oqibat
qo‘shni Buxoro amirligi bilan ham yaxshi aloqalar o‘rnatildi. Qo‘ng‘irotdagi
To‘ramurod so‘fi ayirmachiligiga barham berildi. Mamlakatda nisbatan tinch hayot
yuzaga keldi.
8.“Firdavs ul-iqbol” asarining yozilishi Xorazm tarixini yuzaga chiqarishgina
bo‘lib qolmay, eski o‘zbek adabiy tilining boyishiga, milliy nasrning rivojlanishiga
ham muhim hissa bo‘lib qo‘shildi. Uning tarkibidagi adabiy janrlar, adiblar
haqidagi ma’lumotlar adabiyot tarixi uchun ham qimmatli ma’lumot berishi bilan
muhimdir. Tarixiy voqealarni yozish jarayonida ko‘plab etnografik ma’lumotlar,
vohaning hayvonot nabotot olami yozuvga ko‘chdi. Shevaga xos so‘zlar,
toponimika, onomastikaga aloqador ko‘plab so‘zlar avlodlar uchun muhim manba
bo‘lib qoldi.

96 435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
400

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:

I. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimov asarlari :

1.Каримов И.А. Танланган асарлар. -Т.1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14,
15, 16, 17.- Тошкент, “Ўзбекистон”, 1990-2009.
2.Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. т.4. Т.: “Ўзбекистон”, 1996.
97 465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
401

3.Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид,
барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: “Ўзбекистон”, 1997.
4.Каримов И.А. Хиванинг 2500 йиллиги муносабати билан сўзланган нутқи.
“Урганч университети” газетаси, 1997 йил, 20 октябр.
5.Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. - Тошкент, “Шарқ”, 1998.
6.Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. Т.: “Маънавият”, 2008.
7.Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон
шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. Т., “Ўзбекистон”,
2009.
8.Каримов И.А. Асосий вазифамиз – ватанимиз тараққиёти ва халқимиз
фаровонлигини янада юксалтириш. Т., “Ўзбекистон” 2010.
9.Каримов И.А. Биз бағрикенг ва ҳамдард халқмиз. “Андижон нашриёт
матбаа” Маъсулияти чекланган жамият. 2010.
10.Каримов И.А. Ҳамкорлик, тараққиёт ва хавфсизликни таъминлаш йўлида.
БМТ Бош Ассамблеясининг минг йиллик ривожланиш мақсадлари бўйича
олий даражадаги ялпи мажлисидаги нутқи. // Халқ сўзи. – Т., 2010. – № 183.
11.Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳатларни янада
чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Ўзбекистон
Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма
мажлисидаги маърузаси. “Ўзбекистон овози”. – Т., 2010. – № 132.
12.Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. Т.:
“Ўзбекистон”, 2011.
II. Manba va adabiyotlar:
1.Баёний М. Шажараи Хоразмшохий. -Т.: “Мерос”, 1991.
2.Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. -Л.: 1927.
3.Бартольд В.В. Сочинения. Т. 2. ч.2. Работы по отдельным проблемам
истории Средней Азии. –М.: 1964.
4.Беруни, Избранные произведения, том I. - Т.: 1957.
98 495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
402

5.Бекмуҳаммад У. Хоразмга ошуфта кўнгиллар. –Т.: “Янги аср авлоди”, 2012.
6.Вамбери А. Путешествие по Средней Азии. –Т.: Институт истории народов
средней Азии им. Махпират, 2007.
7.Жумахўжа Н. “Фирдавс ул–иқбол”-улкан қомусий, тарихий, адабий манба.
“Фирдавс ул–иқбол” –Т.: “Ўқитувчи”, 2010.
8.Иванов П.П. Архив хивинских ханов XIX-в –Л.: 1940.
9.Иванов П.П. Очерки истории по Средней Азии. XVI-середина XIX в.в. –М.:
изд. Вост. Лит., 1958.
10.Карриев Б.А. Эпические сказание о Кёроглы у тюркоязычных народов. –
М.: “Восточная литература”, 1968.
11.Кун А.Л. Заметки о Хивинском ханстве. Туркестанские ведемости, 1873,
№40.
12.Кун А.Л. Поездка по хивинскому ханству в 1873 году. Известия русского
географического общества. С.Петербург, 1874, т.Х, вып. 2.
13.Материалы по истории туркмен и Туркмении. Труды Института
Востоковедения. Т. XXIX Источники по истории народов СССР. –Т.2
Иранские, бухарские и хивинские источники. –М.: -Л.: 1938.
14.Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII в. (составители: С.К.
Ибрагимов, Н.Н. Мингулов, К.А. Пищулина, В.П. Юдин). -Алма-Ата, 1969.
15.Муравьев Н.Н. Путешествие в Туркмению и Хиву в 1819 и 1820 г. –М.:
1822.
16.Муҳаммад Ризо Огаҳий. Ишқ аҳлининг тумори. Абдулла Қодирий
номидаги халқ мероси нашриёти. –Т.: 1999.
17.Матниёзов М. Хоразм ва хоразмликлар тарих кўзгусида. –Урганч,
“Университет”, 2011.
18.Новый источник по истории Хорезма. VIII том. –М.: 1929.
19.Огаҳий абадияти.(Муаллифлар жамоаси) –Т.:”Ўзбекистон”, 1999.
20.Огаҳий. Асарлар, VI жилдлик, I жилд. –Т.: Ғ.Ғулом номидаги “Адабиёт ва
санъат” нашриёти,1975.
21.Рўзимбоев С., Аҳмедов А. “Фирдавс ул–иқбол” асарига сўзбоши.
99 524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
403

“Фирдавс ул-иқбол”. –Т.: “Ўқитувчи”, 2010.
22.Рўзимбоев С. “Фирдавс ул–иқбол” даги эвфемизмлар. Рўзимбоев С.Р.
Сайланма, Урганч, “Хоразм”, 2012.
23.Рўзимбоев С., Аҳмедов А., Йўлдошев Р. Огаҳийнинг адабий-тарихий
мероси. –Урганч.: “Университет”, 2008.
24.Сафарбоев М. Агахи-поэт и мыслитель. –Т.: изд. Отдель УрГу, 2007.
25.Сафарбоев М. Огаҳий ҳаёти ва ижоди солномаси. –Т.: Фалсафа ва ҳуқуқ
институти нашриёти, 2009.
26.Толстов С.П. Древний Хорезм. –М.: Изд. МГУ, 1948.
27.Толстов С.П. Қадимий Хоразм цивилизациясини излаб. –Т.: “Янги аср
авлоди”, 2014. (нашрга тайёрловчи: У. Бекмуҳаммад).
28.“Фирдавс ул-иқбол”. –Т.: “Янги аср авлоди”, 2010 (нашрга тайёрловчилар:
Ш.Воҳидов, И.Бекчонов, Н.Полвонов).
29.Хорезм в истории государственности Узбекистана. –Т.: “Ўзбекистон
файласуфлари миллий жамияти”, 2013.
30.Худойназаров Ҳ. Абулғози Баҳодирхон тарихчи ва адиб. Т.: “Ўзбекистон”.
1994.
31.Шермуҳаммад Мунис Хоразмий, Муҳаммадризо Огаҳий. “Фирдавс-
улиқбол”.-Тошкент,“Ўқитувчи”,2010.(Нашрга тайёрловчилар: Н.Жумахўжа,
С.Рўзимбоев, А.Аҳмедов).
32.Шермуҳаммад Мунис Хоразмий ва Муҳаммадризо мироб алмутахаллис
бил Огаҳий. Фирдавс ул-иқбол. Лейден, 1988.
33.Шодмонов Н. “Шоҳид ул-иқбол”-адабий манба.-Т.: “Фан”, 2009.
34.Ҳожиаҳмедов А. Огаҳий даҳосининг олмос қирралари. –Т.: Абдулла
Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 1999.

III. Ilmiy adabiyotlar:
1.Абдуллаев В. Ўзбек адабиёти тарихи. –Т.: “Ўқитувчи”, 1967.
100 554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
404

2.Абдурасулов А. Хива. Тарихий этнографик очерклар. –Т.: “Ўзбекистон”,
1997.
3. Вамбери Г. Путешествие по Средней Азии. –М.: 1865.
4.Жабборов И. Ўзбек халқ этнографияси. –Т.: “Ўқитувчи”, 1994.
5.Муниров Қ. Мунис, Огаҳий ва Баёнийларнинг тарихий асарлари. –Т.:
“Фан”, 1960.
6.Муниров Қ. Хоразмда тарихнавислик. –Т.: 2002.
7.Муталов О. Хива хонлиги Оллоқулихон даврида. –Т.: 2005.
8.Огаҳий асарларининг тавсифи. (Тузувчи Ф. Ғанихўжаев)-Т.: Қўлёзмалар
институти нашриёти, 1986.
9.Худойберганов К. Хива хонлари тарихидан. –Урганч.: “Хоразм”, 2008.
10.Чориев З. Тарих атамаларининг қисқача изоҳли луғати.-Т.: “Академия”,
2002.
11.Ўзбек адабиёти тарихи, IV том. (Муаллифлар жамоаси) –Т.: “Фан”, 1978.
12.Ғуломов Я. Хоразмнинг суғорилиш тарихи. –Т.: “Фан”, 1959.

IV. Ilmiy-ommabop maqolalar:

1.Огаҳий олами (мақолалар тўплами) 1-китоб, Урганч.: “Университет”, 2004.
2.Огаҳий олами (мақолалар тўплами) 2-китоб, Урганч.: “Университет”, 2005.
3.Огаҳий олами (мақолалар тўплами) 3-китоб Урганч.: “Университет”, 2008.
4.Огаҳий олами, 4-китоб. -Урганч, “Хоразм”, 2013.
5.Огаҳий олами, 5-китоб. -Урганч, “Хоразм”, 2014.
6.Рўзимбоев С., Аҳмедов А. “Фирдавс ул–иқбол” даги адабий жанрлар
ҳақида. “Ўзбек тили ва адабиёти”, 2009, №6.
7.Рузимбаев С.Р., Сапарбаев Б.Х. Сочинение Муниса и Агахи “Фирдаус
аликбал” как исторический источник. Илм сарчашмалари. Урганч 2014, №5.
8.Холлиева Г. “Фирдавс ул-иқбол” дебочаси адабий манба сифатида. “Ўзбек
тили ва адабиёти”. 2009, №1.
101 583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
607
608
609
610
611
612
405

9.Холлиева Г. “Фирдавс ул-иқбол” нинг хорижда ўрганилиши. “Ўзбек тили
ва адабиёти”. 2008, №2.
10.Холлиева Г. “Фирдавс ул–иқбол” нинг хорижда нашр қилинган
илмийтанқидий матни ҳақида. “Ўзбек тили ва адабиёти”, 2007, №4.
11.Холлиева Г. Огаҳий ижодининг хорижда ўрганилиши. “Ўзбек тили ва
адабиёти”, 2009, №6.

V. Internet saytlar:
1. www.ziyonet.uz.
2. www.edu.uz.
3. www.ziyouz.com.
4. www.history.ru.

102 613
614
615
616
617
618
619
620
621
622
623
624
625
406

“Firdavs ul-iqbol” asarida ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotning aks etishi

Sotib olish