Fonetika va fonologiyaning nazariy asoslari - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	19500UZS
Hajmi	59.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

orazaliyeva shaxnoza

Ro'yxatga olish sanasi 15 Fevral 2024

31 Sotish

Fonetika va fonologiyaning nazariy asoslari

Sotib olish

I BOB. FONETIKA VA FONOLOGIYANING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Fonetika tushunchasi va uning bo‘limlari
1.2. Tilshunoslik maktablarida fonema nazariyasi
II BOB. FONETIKA VA FONOLOGIYA O‘ZARO BOG‘LIQLIGI VA
FARQLARI
2.1. O‘zbek tilida fonemalarni tasniflash muammolari .
2.2. Fonetikaning tadqiqot maqsadi va usuliga ko‘ra turlari
2.3. Fonetik hodisalarning fonologik tahlili
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

KIRISH
Til – insoniyat tafakkuri, ongining ifodasi bo‘lib, jamiyat hayotida beqiyos rol
o‘ynaydi. Har bir tilning mukammal tuzilmasi, tovush tizimi va grammatik
qoidalari mavjud. Tilshunoslik fanining asosiy bo‘limlaridan biri bo‘lgan fonetika
bu tizimning eng muhim poydevoridir. U tilda ishlatiladigan tovushlarni fizik va
fiziologik jihatdan o‘rganadi. Fonologiya esa til tovushlarini nafaqat fizik, balki
funksional – ya’ni ma’no farqlovchi birlik sifatida tahlil qiladi. Shu bois bu ikki
fan bo‘limining uyg‘un holda o‘rganilishi til tizimini chuqur tushunishga xizmat
qiladi.
O‘zbek tilshunosligida fonetika va fonologiya alohida ilmiy yo‘nalish
sifatida mustahkam o‘rin egallaydi. Bu yo‘nalishlar XX asr boshidan boshlab
rivojlanib, hozirgi kunda ham turli ilmiy izlanishlar markazida turibdi.
Akademiklar V. Vohidov, A. Madvaliyev, Sh. Rahmatullayev kabi olimlarning
tadqiqotlari bu borada muhim manbalar hisoblanadi. O‘zbek tilidagi fonetik
hodisalar, undosh va unli tovushlar tizimi, urg‘u, intonatsiya kabi masalalar o‘zbek
tilining to‘g‘ri o‘rganilishi, to‘g‘ri talaffuz va savodxonlikda beqiyos ahamiyatga
ega.
Bugungi kunda fonetika va fonologiyani o‘zaro bog‘liq holda o‘rganish
nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy tilshunoslikda, ya’ni matn tahlili, nutq
madaniyati, talaffuz me’yorlari, til o‘rgatish metodikasi kabi sohalarda ham juda
muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ayniqsa, xorijiy tillarni o‘rganishda, tarjima
amaliyotida fonetik va fonologik tahlillar yordamida so‘zlarning to‘g‘ri talaffuzi,
urg‘u berilishi, ma’no nozikliklarini tushunish osonlashadi.
Shunday ekan, fonetika va fonologiya masalalarining chuqur tahlili orqali
nafaqat nazariy bilimlar, balki amaliy ko‘nikmalar ham shakllanadi. Tilshunoslikda
bu fanlar bo‘yicha mustahkam bilimga ega bo‘lish, so‘z va gaplarning talaffuzi,
ma’no ifodasi va nutqdagi funksiyasini chuqur anglashga xizmat qiladi.
Tilshunoslikning muhim bo‘limlaridan biri fonetika bo‘lib, u til tovushlarini
o‘rganadi. Fonologiya esa tovushlarning ma’no ajratuvchi xususiyatlarini tahlil
qiladi. Har ikkala yo‘nalish ham til tizimini chuqur anglash, so‘z va gaplarni to‘g‘ri

talaffuz qilish, yozuv va talaffuz o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunishda muhim
ahamiyatga ega.
Mavzuning dolzarbligi . Bugungi kunda tilshunoslikda nazariy bilimlar bilan
bir qatorda amaliy ko‘nikmalar ham talab etiladi. Ayniqsa, fonetika va
fonologiyaning bir-biridan farqli jihatlarini o‘rganish, ularning o‘zaro aloqasini
tahlil qilish zamonaviy lingvistik tahlil uslublarida muhim o‘rin tutadi. Shuning
uchun ushbu mavzu dolzarb hisoblanadi. Hozirgi kunda fonetika va fonologiya
lingvistikaning eng dolzarb yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu sohalar nafaqat
tilshunoslik, balki texnologiya, ta’lim va nutq terapiyasi kabi ko‘plab
yo‘nalishlarda ham muhim ahamiyatga ega. Xalqaro kommunikatsiyaning
rivojlanishi: Globalizatsiya tufayli turli tillarda muloqot qilish zaruriyati ortib
bormoqda. Fonetika va fonologiyani chuqur o’rganish: Chet tillarini samarali
o’ganishga yordam beradi.To’g’ri talaffuz va nutq ohangini shakllantirish orqali
kommunikativ qobiliyatni rivojlantiradi.Til o’rganishda fonetik to’siqlarni
kamaytiradi.
Kurs ishining maqsadi: F onetika va fonologiyaning nazariy asoslarini
yoritish hamda ularning o‘zaro bog‘liqligi va farqlarini ilmiy jihatdan tahlil
qilishdir.
Kurs ishining vazifalari
1. Fonetikaning asosiy bo‘limlarini o‘rganish;
2. Fonologiyaning predmetini aniqlash;
3. Fonetika va fonologiya orasidagi farqni ochib berish;
4. Fonetik hodisalarning fonologik tahlilini ko‘rsatish.
Kurs ishining ob’ekti: T ilning tovush tizimi va unda yuz beradigan fonetik
hodisalar.
Kurs ishining predmeti: Fonetika va fonologiya o‘rtasidagi farq va ularning
o‘zaro bog‘liqligi.

I BOB. FONETIKA VA FONOLOGIYANING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Fonetika tushunchasi va uning bo‘limlari
Fonetikada tildagi tovushlar, ularning paydo bo‘lishi va turlari, nutq organlari,
ularning tovush hosil qilishdagi harakat holati, nutq apparati, nutq tovushlarining
akustik va artikulyatsion xususiyatlari, nutq jarayonida sodir bo‘ladigan turli xil
fonetik hodisalar, nutqning fonetik bo‘linishi, tovushlarining kommunikativ roli
hamda prosodika kabi hodisalar o‘rganiladi.
Demak, fonetika – (gr. Phone - tovush) tilning keng ma’noda tovush
tuzilishini o’rganuvchi tilshunoslikning bo’limi. U tovushlar bilan bog’liq bo’lgan
har qanday hodisalarni tekshiradi. Shu sababli unga tilning faqat tovush tizimini
tekshiruvchi bo’lim sifatida qarash noto’g’ri. Har bir til o’z fonetikasiga ega. U shu
tildagi tovushlarning hosil bo’lishi va talaffuzining o’ziga xos xususiyatlarini,
uning tasnifi bilan bog’liq masalalarni o’rganadi, talaffuz va yozuv
munosabatlarini hamda urg’u va bo’g’in xususiyatlarini tekshiradi.
Fonetika va fonologiya til tovushlarini o’rganadigan ikki asosiy soha bo’lib,
ular birbirini to’ldiradi.Fonetika tuvushlarning qanday hosil bo’lishini va fizik
xususiyatlarini o’rganadi, fonologiya esa bu tovushlarning til tizimidagi rolini va
ma’no ajratuvchi imkoniyatlarini tahlil qiladi.Ikkalasi birgalikda tilning ovoz
tizimini to’liq tushunish va to’g’ri talaffuz qilish uchun muhimdir. Fonetika va
fonologiya birgalikda nutq tovushlarining hosil bo’lishi, talaffuzi, eshitilishi va
tilda qanday ishlatilishini tadqiq qiladi.Fonetika tuvushlarning fizik va fiziologik
xususiyatlarini o’rganadi,fonologiya esa ularning tildagi rolini aniqlaydi.Misol
uchun,o’zbek tilida T va D tovushlari mavjud.Fonetika bu tovushlarning qanday
hosil bo’lishi va akustik jihatlarini tahlil qiladi – T ovozsiz, D esa ovozli.
Fonologiya esa ushbu tovushlar ma’no farqlsh uchun muhim ekanini ko’rsatadi.
Agar bir tovush tildagi so’zlar ma’nosiga ta’sir qilmasa, u faqat fonetik tafovut
hisoblanadi. Masalan, kitob so’zining K tovushini kimdir yumshoqroq yoki
qattiqroq aytsa ham, ma’no o’zgarmaydi.Bunday holat fonetik jihatdan farq
qiladi,lekin fonologik jihatdan muhim emas.Shunday qilib, fonetika va fonologiya

birga ishlaydi.Fonetika barcha tovushlarni tahlil qiladi.Fonologiya esa ushbu
tovushlarning qaysilari tilda fonema sifatida ishlatilishini aniqlaydi.
Fonetika tilning tovushlar sistemasi va shu tovushlar bilan bog‘liq bo‘lgan har
qanday hodisalarni o‘rganar ekan, u tilning barcha sathlari bilan, ayniqsa, leksika
va grammatika bilan bog‘lanadi.
Fonetika tovushlarning almashinishi va o‘zgarishi, adabiy talaffuz me’yorlari,
to‘g‘ri talaffuz qilish qoidalari, bo’g’in va urg‘u, uning turlari kabi muammolarni
ham o‘rganadi.
Demak, fonetika haqida zaruriy ma’lumotga ega bo‘lmay turib, to‘g‘ri
talaffuz qilish bilan aloqador bo‘lgan orfografiya va grammatika (morfologiya va
sintaksis) qoidalari ustida ham muvaffaqiyatli ish olib borish mumkin emas. Shu
bilan birga, fonetikani o‘rganish orfografiya (to‘g‘ri yozish), orfoepiya (to‘g‘ri
talaffuz qilish) me’yorlarini yaxshi o‘zlashtirib olishga, adabiy talaffuz bilan
shevalar talaffuzi o‘rtasidagi farqni aniqlashga katta yordam beradi.
Demak, fonetika tilshunoslikning orfografiya, orfoepiya, leksikologiya,
grammatika, dialektologiya kabi bo‘limlari bilan bevosita aloqadordir.
Fonetika fizika (akustika qismi) va fiziologiya fanlari bilan ham yaqin
munosabatdadir.
Fonetika tovushlarning eshitilish tomonini o‘rganishda akustikaga, talaffuz
qilinishi, aytilishi, hosil qilinish tomonlarini o‘rganishda fiziologiyaga tayanib ish
ko‘radi.
Bundan tashqari, u adabiyotshunoslik (hijolar, o‘lchov metrika va ta’sirli
o‘qish kabi) va ijtimoiy fanlar bilan doimiy aloqada bo‘ladi.
Nutq tovushlarini turli tomondan o‘rganish mumkin: tarixiy nuqtai nazardan,
qiyosiy tomondan, hozirgi o‘zbek tili va mahalliy dialektlarning nutq tovushlarini
taqqoslash jihatidan, nutq tovushlarini turli asboblar yordamida eksperiment qilish
yo‘li bilan va boshqalar. Shunga ko‘ra, fonetika nazariy planda umumiy fonetika
va xususiy fonetikaga,amaliy planda esa tarixiy fonetika, qiyosiy fonetika, tavsifiy
fonetika, eksperimental fonetika kabi bir necha sohaga bo‘linadi.

Umumiy fonetika turli tipdagi tillarning nutq tovushlarining xilma-xilligini
o’rganuvchi bo’lim. U turli sistemalar tillarida inson nutq apparatining tovush hosil
qilish imkoniyatlarini, nutq organlari yordamida tovushlarni hosil qilish usullari va
ulardan nutqda foydalanish imkoniyatlarini o’rganish kabi masalalar bilan
shug’ullanadi. U alohida va qarindosh tillarning fonetik sistemasini batafsil va
chuqur o’rganish hamda natijalarni umumlashtirish asosida hosil qilinadi. Demak,
tillarning fonetik xususiyatlari qanchalik chuqur va izchil o’rganilsa, umumiy
fonetika uchun manba shunchalik boy bo’ladi.
Xususiy fonetika muayyan bir tilning fonetik bazasini, fonetik
qonuniyatlarini umumiy fonetika qonuniyatlariga bo‘ysunadi va uning
qonuniyatlari asosida faoliyat olib boradi. Xususiy fonetika muayyan bir tilning
amaliy fonetikasi hisoblanadi. U turli farazlar, gipotezalar, postulatlardan xoli
bo‘ladi. Muayyan tilning artikulyatsion bazasi, uning artikulyatsion imkoniyati,
akustik refrezentatsion usuli asosida ish ko‘radi. Mazkur tilning fonetik ifoda
bazasi bilan bog‘liq barcha jarayonlar xususiy fonetikada o‘rganiladi.
Tarixiy fonetika ma’lum bir tilning tovush sistemasini tarixiy rivojlanishda
o’rganadi, ya’ni til taraqqiyotining turli davrlarida tovush sistemasidagi tarixiy
o’zgarishlarni, ularning o’zgarish sabablarini tekshiradi. Jonli so’zlashuv nutqi,
qarindosh tillar tadqiqi natijasida olingan natijalar, til taraqqiyotining turli
davrlariga mansub yozma yodgorliklar tarixiy fonetika uchun manba bo’ladi.
Tovushlarning tadrijiy taraqqiyoti shu tilda gaplashuvchi xalqning tarixi bilan
bog‘liq ravishda o‘rganiladi, tarixiy sabablari aniqlanadi. Masalan, o‘zbek tilida
hozir v fonemasining ikkita – lab-lab, lab-tish varianti bor. Tarixiy fonetika v
fonemasidagi shu belgilarning kelib chiqish sabablarini quyidagicha izohlaydi: lab-
lab varianti (v)o‘zbek tili uchun birlamchi va qadimiy fonema hisoblanadi. Sof
o‘zbekcha va asl turkcha so‘zlarda bu tovushning lab-lab varianti ishlatiladi.
Masalan, ov, suv, yayov, qovun, haydov, yaylov kabi. O‘zbek tilining keyingi
paytda boshqa tillarbilan munosabati kuchayishi natijasida bu fonemaning lab-tish
varianti yuzaga keladi. Bu variant boshqa tillardan, xususan, arab, fors va rus
tillaridan o‘zlashgan va’da, vido, vint, vagon, vaqt, viloyat kabi so‘zlarda uchraydi.

Turli davrlarda yaratilgan yozma yodgorliklar, turli gruppa va shevalarga xos
bo‘lgan og‘zaki nutq materiallari tarixiy fonetika uchun asosiy manba sifatida
xizmat qiladi.
Tarixiy fonetika umumiy fonetikaga, qiyosiy fonetikaga va hozirgi tilning
fonetikasiga oid materiallardan ham foydalaniladi.
Qiyosiy fonetika qarindosh tillarning tovush sistemasi munosabatlarini
o’rganadi. Masalan, turkiy tillarning qiyosiy fonetikasi, slavyan tillarining qiyosiy
fonetikasi kabi. Bunda bir qancha qarindosh tillarning yoki bir qancha dialekt va
shevalarning materiallari – unli va undoshlar, fonetik o‘zgarishlar va shu kabilar
birbiriga qiyoslash asosida o‘rganiladi. Masalan, singarmonizm qonuni hozirgi
o‘zbek adabiy tilida buzilgan, lekin boshqa turkiy tillarda, shuningdek, ayrim
o‘zbek dialektlarida to‘la saqlangan. Bu materialni qiyosiy o‘rganish asosida avval
o‘zbek adabiy tilida ham singarmonizm hodisasining to‘la ravishda bo‘lganligi
to‘g‘risidagi xulosaga kelish mumkin.
Qiyosiy fonetika bir tomondan, bir oilaga mansub ikki tilning qiyosiy
fonetikasini (masalan, rus va nemis tillari qiyosiy fonetikasi), ikkinchi tomondan,
ikki oilaga mansub ikki tilning qiyosiy fonetikasini (masalan,o‘zbek va rus tillari
qiyosiy fonetikasi)o‘rganishi mumkin. Qiyosiy fonetika bir tomondan, umumiy va
tavsifiy fonetika materiallariga, ikkinchi tomondan, tarixiy fonetika materiallariga
asoslanadi. Qiyosiy fonetika yozuv yodgorliklari va sheva materiallaridan ham
unumli foydalanadi.
Tavsifiy fonetika yoki fonologiya ma’lum bir til taraqqiyotining ma’lum bir
davri oralig’idagi tovush sistemasini o’rganish bilan shug’ullanadi. Ilmiy-tavsifiy
fonetika tovushlar dinamikasi bilan ham shug’ullanadi, u tilning fonetik
sistemasini hosil qilishda til tarixini chetlab o’tmaydi.
Tavsifiy fonetika tovushlarni quyidagi aspektlarda o’rganadi:
-fiziologik (nutq tovushlarining nutq organlari yordamida hosil bo’lishi –
tovushlar fiziolgiyasi);
-akustik (o’z sifatlari bilan eshitish taassurotlariga ta’sir etish
– nutq tovushlarining akustikasi);

-lingvistik (so’zlarning semantik differentsiatsiyasida tovushlarning o’rni).
Aloqa vositasi sifatida uchinchi aspekt asosiy hisoblanib, fonetikani
lingvistika tarkibiga qo’shadi. Tovushlarning kombinator, pozitsion variantlari va
ularning o‘zgarishlari ham shu sohaning asosiy o‘rganish ob’ektlaridandir.
Eksperimental fonetika nutq tovushlarining fiziologik va akustik
xususiyatlarini turli xil asbob-uskunalar yordamida o’rganadi. Tekshirishning
ushbu usuli nutq tovushlarining alohida belgi-xususiyatlarini aniq belgilashga
imkoniyat yaratadi. Masalan, bu usul vositasida unli tovushlarning cho‘ziqlik yoki
qisqalik, undoshlardagi portlash yoki sirg‘alish hodisasini juda aniq belgilashga,
nutq tovushlarining tasnifiga asos bo‘ladi.
Fonetika bahsining bunday tarmoqlanishi nutq tovushlarini hozirgi o‘zbek tili
me’yorlari nuqtai nazaridan tasvirlash, tarixiy ekskursiya niyatida ayrim nutq
tovushlarining taraqqiyot protsessiga ham nazar tashlash, adabiy talaffuzning
shakllanishi va takomilini ko‘rsatish maqsadida adabiy til fonemalarini o‘rni bilan
markaziy yetakchi shevalarning nutq tovushlariga yo‘l-yo‘lakay qiyoslab o‘tishni
taqozo etadi.
Fonetikaning mustaqil bo‘lgan bu bo‘limlari o‘zaro mustahkam bog‘langan.
Ular bir-birining materiallariga tayanib ish ko‘radi.

1.2. Tilshunoslik maktablarida fonema nazariyasi
Hozirgi kunda fonema tushunchasi barcha tilshunoslar tomonidan e’tirof
etilsada, lekin uning maqomi masalasida bir xillik yo‘q. Tilshunoslikda fonema
haqidagi ta’limotning asoschisi sanalgan Boduen de Kurtenening o‘zi ham fonema
maqomi masalasida turli xil yo‘nalishlarning kelib chiqishiga zamin yaratib
qo‘ygan. U fonemaning quyidagi ikki farqli tomoni borligini ko‘rsatadi:
1) antropofonik (ya’ni akustik-artikulyatsion) xususiyatlarining oddiy
umumlashmasi;
2) morfemaning harakatlantiruvchi komponenti va ma’lum morfologik
kategoriya belgisi.
Boduen de Kurtenening fonemaning bu ikki xil tomoni haqidagi fikri
keyinchalik fonema maqomini belgilashda ikki xil yo‘nalishning vujudga kelishiga
sabab bo‘ldi. N.S.Trubetskoy asos solgan fonologik yo‘nalish, L.V.Shcherba asos
solgan Leningrad fonologik maktabi, A.A.Reformatskiy, Avanesov, Sidorov,
Dmitrievlar tomonidan asos solingan Moskva fonologik maktablari ko‘pchilik
tomonidan e’tirof etiladi. Fonologiya sohasida yaratilgan keyingi barcha asarlar
yuqorida sanab ko‘rsatilgan u yoki bu fonologik maktabning g‘oyalari bilan
bog‘lanadi.
Har uch maktab kelib chiqish ildiziga ko‘ra bir manbaga - Boduen de
Kurtenega borib taqaladi. Lekin Boduenning fonema haqidagi ikki xil qarashidan
qaysi biriga asoslanishiga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Bu nuqtai nazardan
N.S.Trubetskoyning fonologik konsepsiyasi bilan Leningrad fonologik
maktabining qarashlari bir-biriga ancha yaqin keladi.
Har ikkisi fonemani qurshovdan ajralgan va unga bog‘liq bo‘lmagan potensial
umumiy birlik, farqlovchi belgilar umumlashmasi sifatida talqin qiladi.
Shuning uchun ham har ikki yo‘nalish ijtimoiy-ruhiy, imkoniyat tarzidagi
fonemani nutq zanjirida sezgi a’zolarimizga ta’sir etadigan real akustik
elementlarga, boshqacha aytganda, umumiyliklarni xususiyliklarga qarama-qarshi
qo‘yadi.

Garchi xususiyliklar bu ikki yo‘nalishda ikki xil atamalari bilan – Praga
lingvistik maktabida variant, Leningrad fonologik maktabida ottenka atamalari
bilan nomlansa ham, lekin ular aslida bir narsa haqida fikr yuritadilar. Shuning
uchun Praga lingvistik maktabi qarashlarini hamda Leningrad fonologik maktabi
qarashlarini bir guruhga birlashtirgan holda, ularni Moskva fonologik maktabiga
qiyoslagan holda fonema maqomini belgilash mezonlari haqida fikr yuritish
maqsadga muvofiq deb o‘ylaymiz.
L.V.Shcherba fonemani ajratish uchun tovushning artikulyatsion-akustik
xususiyati emas, balki ma’no farqlash xususiyati muhim ekanligini ta’kidlaydi.
Akustik-artikulyatsion jihatdan turlicha tovushlar bir umumiy belgisi bilan boshqa
shunday tovush tiplaridan ajralib turadi. Ana shunday umumiy belgi ma’no
farqlash xususiyati sanaladi .
L.V.Shcherba fonologik sathda umumiylik va xususiylik dialektikasining
fonema va uning ottenkalarida namoyon bo‘lishini ta’kidlaydi. Uning fikricha,
umumiyning (fonemaning) talaffuz qilingan real ko‘rinishlari ottenkalardir.
Bevosita kuzatishda berilgan, muayyan makon va zamonga bog‘liq real talaffuz
qilinuvchi barcha akustik - artikulyatsion birliklar ottenkalar sanaladi.
Anglashiladiki, fonema va uning ottenkalari o‘rtasidagi munosabat ikki bosqich
munosabatidir: abstrakt bosqich (fonema), konkret bosqich (ottenka).
L.V.Shcherbaning fikricha, fonemaning ottenkalari ichida bittasi turli
sabablarga ko‘ra tipik bo‘ladi. Alohida talaffuz qilingan ottenka ana shunday tipik
ottenka hisoblanadi, faqat shu ottenka real nutqiy element sifatida tilga olinadi.
Boshqa ottenkalar esa tipik ottenkalarga nisbatan turli o‘zgarishlar bilan talaffuz
qilinadi. Bu vaqtda ularni birlashtirib turuvchi belgi nima? Bu belgini
L.V.Shcherba bir fonetik sharoitda biri o‘rnida ikkinchisi kela olmaslik belgisi
sanaydi. Ma’lum bir sharoitda biri o‘rnida ikkinchisini qo‘llash mumkin bo‘lgan
ottenkalar bir fonemaning emas, turli fonemaning ottenkalari sanaladi.
Bir fonemaning ottenkalari esa hech qachon bir sharoitda biri o‘rnida
ikkinchisi kela olmaydi.

Shunday qilib, fonema - bu, bir tomondan, barcha ottenkalarning
umumlashmasi, ikkinchi tomondan, har qaysi ottenka konkret hollarda shu
fonemaning vakili hisoblanadi. 1
Fonema ottenkalari bir fonema doirasida bir-biriga qarama-qarshi qo‘yiladi.
Ottenkalar umumlashmasi (fonema) boshqa ottenkalar umum-lashmasiga
(fonemaga) qarama-qarshi qo‘yiladi. Shuning uchun ham L.V.Shcherba fonemani
qisqa qilib “konkret vaziyatda ottenkalar sifatida namoyon bo‘ladigan
umumlashmadir” deb izohlaydi.
Anglashiladiki, Leningrad fonologik maktabida fonemalar bir-biriga
qaramaqarshi qo‘yish asosida belgilanadi. O‘zaro qarama-qarshi munosabatda
bo‘luvchi ikki minimal birlik qarama-qarshi a’zolar sanaladi. qarama-qarshi
munosabatdagi a’zolar bir qator belgilarga ega bo‘lib, shulardan bittasi farqlovchi,
qolganlari farqlanmaydigan (nodifferensial, irrelevant) belgilar hisoblanadi.
Shuning uchun ham fonema farqlovchi belgilar umumlashmasi sifatida
tavsiflanadi.
Praga lingvistik maktabida ham zidlanishlar asosiy mezon sanaladi.
Zidlanishlar oppozitsiyalar atamasi bilan nomlanadi. Xususan, N.S.Trubetskoy
fonologik sistemani leksik va grammatik ma’nolarni farqlash uchun xizmat
qiladigan fonologik oppozitsiyalar majmuasi sifatida talqin qiladi. U fonologiyada
asosiy rolni farqlovchi belgilar o‘ynashini ta’kidlaydi .
Fonema xuddi Leningrad fonologik maktabidagi kabi abstrakt birlik sanaladi.
Fonema nutq jarayonida turlicha o‘zgarishlar bilan moddiylashishi mumkinligi
ko‘rsatiladi. Nutq jarayonida turlicha akustik-artikulyatsion xususiyatga ega
bo‘lgan real tovushlar muayyan fonemaning variantlari hisoblanadi. Ko‘rinadiki,
Leningrad fonologik maktabidagi ottenka Praga fonologik maktabidagi variant
atamasi bilan nomlanadi.
L.V.Shcherba ottenkalarni turli belgilariga ko‘ra tasnif etgani kabi,
N.S.Trubetskoy ham variantlarni guruhlab, uch sinfga ajratadi:
1) majburiy variantlar;
1
Нурмонов А.Н. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. Тошкент: Фан,1990. –Б.10.; Маҳмудов А. Ўзбек
тили унлилари. Тошкент: Фан, 1995.

2) fakultativ variantlar (dialektal variantlar);
3) individual variantlar.
Majburiy variantlarning o‘zi yana uch guruhga bo‘linadi:
a) pozitsion variantlar;
b) kombinator variantlar;
v) uslubiy variantlar.
Ko‘rinib turibdiki, Leningrad fonologik maktabi bilan Praga lingvistik
to‘garagining fonologik konsepsiyasi bir-biriga juda yaqin. Har ikkalasi ham
fonemani abstrakt birlik sifatida, farqlovchi belgilar umumlashmasi sifatida talqin
etadi. Har ikkalasi ham abstrakt xususiyatga ega bo‘lgan fonemani nutq jarayonida
real qo‘llanuvchi variantlar yoki ottenkalarga qarama-qarshi qo‘yadi. Fonemaning
bunday talqini umumiylik-xususiylik, imkoniyat-voqelik, mohiyat-hodisa
dialektikasini fonologik sathda namoyon qiladi. Moskva fonologik maktabida esa
fonemaga boshqacharoq yondashiladi.
Ularning fikricha, fonema ma’lum avtonomlikka ega bo‘lgan, so‘z va
morfemaning tovush qobig‘iga bog‘liq bo‘lmagan mustaqil birlik emas, balki so‘z
va morfemalarning tarkibiy elementi hisoblanadi.
Moskva fonologik maktabi vakillari ham, Leningrad fonologik maktabi
vakillari ham fonema haqidagi asosiy tayanch bazani Boduen de Kurtenening
fonema haqidagi qarashlariga tayanadi.Ma’lumki, Boduen de Kurtenening fonema
haqidagi qarashlari vaqtlar o‘tishi bilan o‘zgarib borgan. Ilmiy faoliyatining
birinchi davrida fonemani inson ongidagi psixik iz, (PUChOK),majmua,psixologik
hodisa, deb atasa, ilmiy faoliyatining ikkinchi davrida fonemaning yashash tarzi
morfemaning tarkibida bo‘lar ekan, morfemasiz fonemaning bo‘lishi mumkin
emas, fonema morfologik hodisa deb ataydi. Keyinchalik tilshunoslar Boduen de
Kurtenening fonema haqidagi qarashlarini ikkiga B.Kurtenening fonema haqidagi
psixologik nazariyasi, B.Kurtenening fonema haqidagi morfologik nazariyasi deb
atay boshladilar. Leningrad fonologik maktabi vakillari Boduen de Kurtenening
birinchi davriga, ya’ni psixologik nazariyasini asos deb biladilar. Masalan, i
fonemasi majmua, invariant, uning bir nechta variant ko‘rinishlari bo‘lishi

mumkin. Iroda so‘zida o‘rta I, musi:qa so‘zida cho‘ziq I, b’r so‘zida qisqa I, lekin
yozuvda bir yoziladi, q ы shloq, ы qbol so‘zlarida chuqur til orqa va hakozo, lekin
bir I fonemasining variantlari hisoblanadi.
Moskva fonologik maktabi vakilari esa fonema haqidagi asosiy tayanch
bazani Boduenning ilmiy faoliyatining fonema haqidagi ikkinchi davriga
asoslanadilar, ya’ni morfologik nazariyaga tayanadilar. Bir fonema turli
so‘zlarning tarkibida turli pozitsiyada va turli variantda kelsa, mustaqil fonema
bo‘la oladi. Masalan, opera so‘zidagi O bilan orfografiya so‘zidagi O ning farqi
bor, opera so‘zida O, urg‘u osti bo‘g‘in, orfografiya so‘zida O, urg‘u osti bo‘g‘in
emas.
Fonemaga bunday ikki xil qarash bir fonetik qurshovdagi ayrim tovush
birliklarini ikki xil talqin qilishga olib keldi. Masalan, o‘zbek tilidagi arra so‘zining
birinchi tovushi yuqoridagi ikki fonologik yo‘nalish bo‘yicha ikki xil fonemaning
vakili sanaladi. Praga va Leningrad fonologik konsepsiyasiga ko‘ra bu tovush –
keng, lablanmagan unli fonemaning varianti. Chunki o‘zak tarkibidagi bu fonetik
birlik kuchli pozitsiyada keng, lablanmagan unli fonemaning vakili ekanligini
bildirib turibdi.
Moskva fonologik maktabida fonemalarni ajratishda fonetik birlikning
morfema va so‘z tarkibida qanday fonetik qurshovda va qanday vaziyatda kelishi
belgisi tayanch nuqta bo‘lganligidan, fonemalar pozitsiyasiga kuchli e’tibor
beriladi. Shuning uchun pozitsiyalar muayyan guruhlarga bo‘linadi. So‘z
shaklining tovush tomonini farqlash pozitsiyasi – kuchli pozitsiya va minimal
farqlash pozitsiyasi – kuchsiz pozitsiya sifatida ikki pozitsiya darajasiga ko‘ra
ajratiladi.
Shunday qilib, Moskva fonologik maktabida fonemalar so‘z va
morfemalardan ajratilmagan holda, ularning tarkibiy qismi sifatida qaraladi va
ularni ajratishda pozitsiya tushunchasi eng muhim belgi sanaladi.
Anglashiladiki, umumiylik-xususiylik, mohiyat-hodisa, imkoniyat-voqelik
dialektikasi Praga lingvistik to‘garagi bilan Leningrad fonologik maktabida
fonema va uning variantlari (ottenkalari) zidlanishida yaqqol namoyon bo‘ladi.

Shuning uchun ham biz fonologik sathda invariant va variantlarni belgilashda
ko‘proq Praga va Leningrad fonologik maktabi mezonlariga asoslanamiz.
Fonologik sathda umumiylik-xususiylik dialektikasi fonologik birliklarning
tasnif va tahlilida ham aks etadi. Fonologik tasnif va tahlilda fonemalar
paradigmatik va sintagmatik jihatdan qaraladi. Fonemalar paradigmatik jihatdan
o‘rganilganda, har bir fonemaning muayyan tilning fonologik sistemasidagi boshqa
fonema bilan assotsiativ munosabati, ularning bir-biri bilan ongdagi qiyosi
tushuniladi. Fonemalarni paradigmatik planda o‘rganish orqali qiyoslanayotgan
fonemalarning farqlovchi (differensial) va farqlanmaydigan (nodifferensial)
belgilari aniqlanadi.1 Shunday qilib, paradigmatik munosabat orqali fonemalarning
qanday belgilardan tashkil topgan umumlashma ekanligi belgilanadi. Sintagmatik
jihatdan esa ularning nutq jarayonidagi turli xil artikulyatsion-akustik o‘zgarishlari
o‘rganiladi. 2
2
Абдуазизов А.А. Ўзбек тилининг фонологияси ва морфонологияси. Тошкент: Ўқитувчи, 1992. –Б.11.

II BOB. FONETIKA VA FONOLOGIYA O‘ZARO BOG‘LIQLIGI VA
FARQLARI
2.1. O‘zbek tilida fonemalarni tasniflash muammolari .
O‘zbek tili fonologiyasining shakllanishida Ye.D.Polivanov,
G‘.Yunusov, A.G‘ulom, V.V.Reshetov, A.M.Shcherbak, F.Abdullaev, Sh.Shoab-
durahmonov, A.Mahmudov, S.Otamirzaeva, E.Umarov, A.Nurmonov kabi
tilshunoslarning xizmati katta bo‘ldi.
A.A.Abduazizov esa o‘zbek tili fonemalarini paradigmatik va sintagmatik
aspektda maxsus o‘rganib, o‘zbek tili fonologiyasining rivojlanishiga salmoqli
hissa qo‘shdi.U o‘zbek tilshunosligida birinchi marta nutqning har bir fonetik
bo‘linishida umumiylik-xususiylik dialektikasining namoyon bo‘lishini ochib
berdi, ularni izohlovchi maxsus atamalar tizimini o‘zbek tilshunosligiga Yevropa
tilshunosligidan olib kirdi.
A.Abduazizov nutqni fonetik jihatdan o‘zigacha mavjud bo‘lgan barcha
mualliflar kabi ibora (fraza), takt, bo‘g‘in va tovushlarga bo‘ladi. Uning
boshqalardan farqi shundaki, bu birliklarni u paradigmatik qatorda bir-biriga
qarama-qarshi qo‘yish mumkin bo‘lgan emik birliklarga zidlaydi: tovush - fonema,
takt - taktema, bo‘g‘in - sillabema va boshqalar.
Shuningdek, u segment birliklar bilan ustsegment birliklarni an’anaga ko‘ra
ajratgan holda, urg‘u, intonatsiyalarni ustsegment birliklarga kiritadi. Ustsegment
birliklarda umumiylik-xususiylikni farqlamoq uchun urg‘u-aksentema, ohang-
intonema atamalaridan foydalanadi. Emik birliklarni ajratishda bosh mezon qilib
ma’no farqlash funksiyasi olinadi. Muayyan ma’no farqlash xususiyatiga ega
bo‘lgan bo‘g‘inga sillabema (xitoy, yapon, koreys tillariga xos), tovushga fonema,
urg‘uga aksentema, ohangga intonema atamalari qo‘llaniladi. Shunday qilib,
fonetik birliklar (tovush, bo‘g‘in, urg‘u, ohang) bilan fonologik birliklar orasida
ma’lum munosabat o‘rnatiladi. Fonologik sathda umumiylik-xususiylik
dialektikasini namoyon qilishda farqlovchi belgilar muhim rol o‘ynaydi. Xuddi shu
farqlovchi belgilar fonemani fonologiya bilan bog‘lab turadi.

Nutq jarayonida real talaffuz qilingan, ma’lum makon va zamonga bog‘liq
tovushlarning artikulyatsion-akustik xususiyatlari (masalan, jarangli-jarangsizlik,
portlovchi-sirg‘aluvchilik, paydo bo‘lish o‘rniga ko‘ra belgilari: og‘izning ochilish
darajasi, lab ishtiroki va boshqalar) fonetikada aniqlanadi. Fonologiya esa
fonemalarni belgilashda ana shu artikulyatsion-akustik xususiyatlarga farqlovchi
belgi sifatida qaraydi. Ko‘rinadiki, fonetika fonologiyaga material beradi,
fonologik xulosalar fonetika materiallariga tayanadi.
A.Abduazizov to‘g‘ri ta’kidlaganidek, fonetik tasnif fonemalarning barcha
artikulyatsion-akustik xususiyatlariga asoslansa, fonologik tasnif shu xususiyatlar
ichidan asosiysini tanlab oladi: ularga funksional jihatdan qarab, farqlanish
belgilarini topadi. Fonemalarni artiku-lyatsion-akustik jihatdan farqlashga xizmat
qiluvchi alomatlar farqla-nish belgilari hisoblanadi. Fonema ana shunday
belgilarning yig‘indisi sifatida tushuniladi.1 Farqlanish belgilari esa fonemalarni
so‘z va morfema tarkibida bir xil sharoitda solishtirish orqali namoyon qilinadi.
Avvalo, fonemalar artikulyatsion-akustik va funksional jihatdan ikki katta
guruhga bo‘linadi:
1) unlilar,
2) undoshlar.
Har ikki guruh yuqoridagi uch belgiga ko‘ra o‘zaro zidlanadi. Birinchi
belgisiga ko‘ra fonemalar talaffuz qilinganda, nutq organlarining og‘iz
bo‘shlig‘ining ma’lum bir joyida bir-biriga yaqinlashishi, havo oqimining to‘siqqa
uchrash-uchramasligi e’tiborga olinadi. To‘siqqa uchraydiganlar undosh, to‘siqqa
uchramaydiganlar esa unlilar sanaladi.
Ikkinchi belgisiga ko‘ra fonemalar ovoz yoki shovqindan iboratligi e’tiborga
olinadi: ovozdan iborat bo‘lsa unlilar, shovqindan iborat bo‘lsa, undoshlar
hisoblanadi. Bu belgiga binoan sonorlar ham unlilar bilan bir guruhni tashkil
qiladi.
Uchinchi belgiga ko‘ra bo‘g‘in hosil qila olishlik-qila olmaslik belgisi
hisobga olinadi: bo‘g‘in hosil qiladiganlar, bo‘g‘in hosil qilmaydiganlar.

2.2. Fonetikaning tadqiqot maqsadi va usuliga ko‘ra turlari
Tilning tovush tomoni ancha murakkab hodisadir:
a) har qanday tovushning fizik- akustik tabiati bor;
b) har qanday nutq tovushining biologik asosi (nutq a`zolarining harakati va holati
bilan bog‘liq jihatlari) mavjud;
v) har qanday nutq tovushlari talaffuz etiladi va eshitiladi.
Fonetik birliklarning ana shu jihatlarini O‘rganish fonetikaning fizik-akustik,
anatomik-fiziologik, pertseptiv va lingvistikfunktsional aspektlari deb qaraladi.
Fizik–akustik aspekt. Eksperimental fonetikaning bu aspekti fonetik birliklarning
fizik tabiatini tadqiq qiladi. Fonetik birliklarning fizik tabiatiga tovushning
balandligi, kuchi, tembri, cho‘ziqligi kiradi. Tovushning ovoz, shovqin,
qo‘shimcha (yordamchi) ton kabi komponentlari ham fizik- akustik omillar
sanaladi.
1.Tovushning balandligi - tovushning un paychalari tebranishi chastotasiga
bog‘liq sifati. Ma`lum vaqt O‘lchovida (masalan, bir sekundda) un paychalarining
tebranish miqdori qancha ko‘p bo‘lsa, tovush shuncha baland bo‘ladi yoki,
aksincha, shu vaqt O‘lchovi hisobida un paychalari qancha kam (siyrak) tebransa,
tovush shuncha past chiqadi. Tebranayotgan jismning, masalan, un paychalarining
tinch holatdagi nuqtadan ikki (qarama-qarshi) tomonga bir marta borib kelishi bitta
to‘la tebranish sanaladi, ana shu bitta to‘la tebranish bir gers hisoblanadi, demak,
baland ovozda gerslar miqdori ko‘p(tebranish zich), past ovozda esa gerslar
miqdori kam (tebranish siyrak) bo‘ladi. Insonning eshitish qobiliyati 16 gersdan
20000 gersgachadir: 16 gers eshitishning eng quyi pog‘onasi, 20000 gers esa
eshitishning eng yuqori pog‘onasi hisoblanadi.
16 gersdan kam chastotali tebranish infratovush, 20000 gersdan ortiq chastotali
tebranish esa ultratovush sanaladi. Inson oddiy so‘zlashuvda 100 gersdan 400
gersgacha balandlikdagi tovushni qo‘llaydi. Insonning eng past tovushi bas ( u 40
gersga teng), eng baland tovushi esa sopranodir( u 170 gersga teng). Nutqda
tovushning baland-past tarzda to‘lqinlanishi melodikani yuzaga keltiradi, melodika

esa gapning ifoda maqsadiga yoki emotsionallikka ko‘ra turlarini belgilashda,
sintagmalarni, kirish so‘z yoki kiritma gaplarni ifodalashda muhim vosita sanaladi.
Shuni alohida-alohida ta`kidlash kerakki, tebranish chastotasi nutqda boshqa
akustik vositalar (urg‘u, intonatsiya, temr, temp kabilar) bilan munosabatga
kirishib, murakkab tovushni hosil qilishi ham mumkin, bunday murakkab
tovushlardan esa turli ekspressiv-stilistik maqsadlarda, ayniqsa, she`riy
misralardagi tovush tovlanishlarini tarkib toptirishda foydalaniladi.
2.Tovushning kuchi (intensivligi) - 1sm2 maydondan 1 sekundda ota’digan
energiya miqdori. Bunday energiya miqdorining ko‘p yoki oz bo‘lishi tebranish
amplitudasining (kengligining) katta yoki kichikligiga bog‘liqdir; tebranish
amplitudasining katta bo‘lishi unga berilayotgan zarba darajasiga, masalan,
o‘pkadan kelayotgan havo oqimi kuchiga bog‘liq. Masalan, zarb urg‘usini
(dinamik urg‘uni) yuzaga keltirishda havo zarbi kuchli bo‘ladi. Demak, tovush
kuchining nutqdagi ahamiyati ko‘proq zarb urg‘usini ifodalashda namoyon bo‘ladi.
Tovush kuchi odatda detsibel bilan o‘lchanadi. Masalan, soatning chiqillashi – 20
db, pichirlash – 40 db, yarim ovoz bilan gapirish-60 db, baland ovoz bilan
gapirish-h0 db, simfonik orkestr ovozi-100 dan 110 detsibelgacha bo‘ladi. 130
detsibeldan ortiq kuchdagi tovush quloqqa og‘riq beradi, insonni noxush qiladi.
3.Tovush tembri - tovushning asosiy ton va yordamchi tonlar (oberton, parsial
tonlar) qo‘shilmasidan tarkib topadigan sifati. Tovush tembrini ifodalovchi va
uning boshqa tovushlar tembridan farqini ko‘rsatuvchi chastotalar formantlar
deyiladi. Tovush formantlari maxsus eksperimental apparat -spektograf yordamida
aniqlanadi.
Tovush tembrining turli xil formantlarga ega bo‘lishida bo‘g‘iz bo‘shlig‘i, halqum,
og‘iz bo‘shlig‘i va burun bo‘shlig‘i maxsus rezonatorlik (akustik fil`trlik)
vazifasini bajaradi: bunday bo‘shliqlarning turli shaklga kirishi, hajmi, undagi
a`zolarning harakati-holati tovushning bo‘yoqdorligini (sifat belgilarini) o‘zgartirib
turadi, shu tariqa fonemalarning O‘zaro farqlanishi ta`minlanadi. Odatda, tovush
tembri unli fonemalarda muhim rol` o‘ynaydi: hamma unli fonemalarda ovoz bor,
ammo ular bir-biridan tembri bilan farq qiladi. Ayni paytda, tovush tembri ayrim

undoshlarni, masalan, sonantlarni farqlashda ham qatnashadi. Bulardan tashqari,
tembr nutqning supersegment birligi, ovoz tovlanishlari tarzida ham namoyon
bo‘ladi: quvnoq tembr, ma`yus tembr kabi. Tembrning bu turlari nutqning
ekspresssiv-emotsional xususiyatlarini ta`minlaydi.
4.Tovush cho‘ziqligi - tebranishning oz yoki ko‘p vaqt davom etishi. Tovush
cho‘ziqligi ikki xil bo‘ladi;
a) fonologik cho‘ziqlik (birlamchi cho‘ziqlik). Bunday cho‘ziqlik, odatda, ma`no
ajratish uchun xizmat qiladi. Masalan, turkman tilida «yilqi» ma`nosidagi «ot»
so‘zi bilan «ism» ma`nosidagi «ot» so‘zining ma`nolari shu so‘zlar tarkibidagi «o»
unlisining cho‘ziqlik darajasi bilan farqlanadi; ot (ad-» yilqi») -o:t (a:d-»ism»)
kabi;
b) fonetik cho‘ziqlik (ikkilamchi cho‘ziqlik)- sof fizik-akustik faktorga asoslangan
(fonologik vazifa bajarmaydigan) cho‘ziqlik. Masalan, urg‘uli bo‘g‘indagi unli bir
oz cho‘ziladi, ammo u so‘z ma`nosini farqlash uchun xizmat qilmaydi (atlas va
atlas kabi ayrim holatlar bundan mustasno). Shuningdek, imon so‘zi boshidagi «i»
cho‘ziqroq talaffuz etilganidan, unda bir «y» orttiriladi yoki shahar, zahar
so‘zlarida «h»ning tushib qolishi natijasida ikki «a» yonma-yon kelib, bir cho‘ziq
«a» tarzida talaffuz qilinadi (sha:ar,za:ar kabi), ammo bu holat so‘z ma`nolarini
o‘zgartirmaydi.
Izoh; Nutq tovushlarining balandligi, kuchi (intensivligi) va tembri ularning sifat
belgilari sanaladi, tovushning cho‘ziqligi esa miqdor belgisi hisoblanadi.
Anatomik-fiziologik aspekt. Fonetikaning bu aspekti fonetik birliklarning biologik
asosini - inson organizmidagi ayrim a`zolarning nutq tovushlarini hosil qilishdagi
rolini, ularning tuzilishi va faoliyatini O‘rganadi.
Nutq tovushlarining biologik asosini quyidagi turlarga bo‘lish mumkin:
1) nutq a`zolarining anatomiyasi;
2) nutq a`zolarining fiziologiyasi;
3) nutq a`zolarining ijro kechimi.

1.Nutq a`zolarining anatomiyasi deyilganda shu a`zolarning shakli, tuzilishi,
orni nazarda tutiladi. Bunday a`zolar quyidagi apparatlarga birlashadi:
a) nafas apparati - o‘pka, bronxlar, traxeya, diafragma, ko‘krak qafasi. Bu apparat
a`zolari tovush hosil qilish uchun zarur bo‘lgan havo oqimini boshqa a`zolarga
etkazib beradi, shu ma`noda havo manbai sanaladi;
b) bo‘g‘iz bo‘shlig‘i- traxeyaning yuqori (kengaygan) qismi. Unda un paychalari,
uzuksimon, qalqonsimon, cho‘michsimon, ponasimon, shoxsimon tog‘aylar
mavjud. Bu apparatdagi eng faol a`zolar un paychalaridir:
-un (ovoz) paychalari tinch holatda turganda, ularning oralig‘i ochiq bo‘ladi,
natijada nafas apparatidan kelayotgan havo oqimi shu oraliqdagi paychalarni
tebratmay ota’di. Bunday vaziyatda ovoz hosil bo‘lmaydi;
- ovoz paychalari tortilgan ( taranglashgan) da, ular orasidagi ochiq bo‘shliq
yumuq holatga keladi, natijada havo oqimining yo‘li to‘siladi, havo oqimi
taranglashgan un paychalariga urilib, uni tebratadi. Bunday tebranish ovozni
(asosiy tonni) yuzaga keltiradi. Shuning uchun bo‘g‘iz bo‘shlig‘i ovoz manbai
hisoblanadi. Ovoz esa unli tovushlarni, jarangli va sonor undoshlarni
shakllantirishda fizik komponent sifatida qatnashadi.
-ovoz paychalari bo‘shroq tortilgan holatda shu paychalar orasida torroq bo‘shliq
yuzaga keladi, havo oqimi shu bo‘shliqdan sirg‘alib, ishqalanib ota’di, ammo un
paychalarini tebratmaydi., natijada shovqin hosil bo‘ladi, bu shovqin pichirlab yoki
shivirlab gapirganda qo‘llanadi;
v) halqum- bo‘g‘izdan yuqoriroqda joylashgan bo‘shliq. U uch qismdan iborat:
pastki qismi hiqildoq(bo‘g‘iz)ga tutashgan orni; o‘rta qismi-halqumning og‘zi. Bu
qism og‘iz bo‘shlig‘i tomonga ochilgan bo‘ladi; yuqori qismi- burun bo‘shlig‘iga
va eshitish paylariga birikkan (tutashgan) qismi;
g) og‘iz bo‘shlig‘i- til, kichik til, tishlar, lablar, lunjlar, qattiq va yumshoq tanglay,
til osti muskulidan iborat apparat. U orqa tomonidagi tomoq orqali halqumga
tutashadi;
d) burun bo‘shlig‘i - qo‘shimcha ton manbai. U yumshoq tanglay oxiridagi kichik
tilning quyi tomon harakat qilishi natija-sida rezonatorga aylanadi: havo oqimining

bir qismi burun bo‘shlig‘idan o‘tib, qo‘shimcha tonlarni yuzaga keltiradi. O‘zbek
tilining m,n,ng undoshlari shu apparat ishtirokida yuzaga keladi.
Faol a`zolar : lablar; tilning old qismi; tilning o‘rta qismi; tilning orqa qismi; til
O‘zagi; kichik til; yumshoq tanglay ; halqumning orqa qismi.
Nofaol a`zolar : old tomondagi yuqori tishlarning uchi; old tomondagi yuqori
tishlarning orqa qismi; qattiq tanglayning old qismi; tanglayning o‘rta qismi;
yumshoq tanglayning old qismi; yumshoq tanglayning orqa qismi.
2. Nutq a`zolarining fiziologiyasi deyilganda shu a`zolarning hayotiy kechimlari,
muhit bilan bo‘ladigan munosabatlari nazarda tutiladi. Bunday kechim bosh miya
qobig‘ining cho‘zinchoq miya qismida joylashgan markaziy nerv sistemasi
tomonidan boshqariladi. Bu sistema maxsus funktsiyalarni bajaradigan nerv
hujayralari to‘plamidan iboratdir. Uning brok markazi deb nomlanuvchi turi
nutqning yuzaga chiqishida qatnashadigan mushaklarni harakatga keltiradigan nerv
markazi hisoblanadi. Eshituv markazi nomli turi esa eshitish a`zolaridan keladigan
ta`sirni idrok etadigan nerv markazi sanaladi. Bu markaz faoliyatini o‘rganish
fonetikaning pertseptiv (eshitib his etish) aspekti deb ham qaraladi. Demak, til
vositasida amalga oshiriladigan nutqiy aloqa bevosita shu markazlar ishtirokida
yuz beradi.
3.Nutq a`zolarining ijro kechimi - nutq a`zolarining nutq tovushlarini hosil
qilishdagi ishtiroki (harakati va holati). Bunday kechim, yuqorida aytib
o‘tilganidek, nutq a`zolarining fiziologiyasi bilan bog‘liqdir. Odatda, nutq
a`zolarining harakati va holati artikulyatsiyani shakllantiradi. Artikulyatsiya esa
har bir millat vakillarida psixologik va fiziologik ko‘nikmalarga tayanadi. Bu holat
o‘sha millat tilining artikulyatsiya bazasi hisoblanadi. Shuning uchun bir millat
vakilida boshqa millat tiliga xos artikulyatsiya bazasi (psixologik va fiziologik
ko‘nikmalar) bo‘lmasligi mumkin. Demak, tillar bir-biridan artikulyatsiya
bazalaridagi ba`zi belgilari bilan o‘zaro farq qiladi. har qanday nutq tovushining
artikulyatsiyasi uch bosqichdan tarkib topadi: birinchi bosqich-ekskursiya
(hozirlanish), ikkinchi bosqich – to‘xtam (ish holati), uchinchi bosqichrekursiya
(talaffuzning qaytishi). Nutq jarayonida bu bosqichlarning chegarasi

mavhumlashadi: odatda, bir tovushning artikulyatsiyasi nihoyasiga etmay, ikkinchi
tovush ekskursiyasi boshlanadi, natijada tovushlar bir-biriga dinamik ravishda
ulanib, ular orasidagi talaffuz chegaralari sezilmas holga keladi. Bunday
chegaralarni yozuvda (harflar misolida) aniq sezish mumkin.
Izoh. 1) nafas apparati tovush hosil qilish uchun kerak bo‘lgan havo oqimini
etkazib beradi; 2) bo‘g‘iz (hiqildoq) ovoz hosil qiladi; q) halqum, og‘iz bo‘shlig‘i
tovushni shakllantiradi; 4) burun bo‘shlig‘i qo‘shimcha ton beradi. Eshitib his etish
aspekti (perseptiv aspekt).
Fonetikaning bu aspekti fonetik birliklarning eshitish a`zolariga ta`sirini his etish
orqali so‘zning ma`nosini yoxud gap va nutq mazmunini idrok qilish
qonuniyatlarini o‘rganadi. Ma`lumki, inson tashqi dunyoni o‘zining sezgi a`zolari
orqali his etadi: ko‘radi, eshitadi, sezadi. Fonetik birliklar ham moddiy-material
hodisa sifatida insonning eshitish a`zolariga ta`sir qiladi, ammo bu ta`sir shunchaki
moddiy hodisaning ta`sirigina emas, balki fonetik so‘zning (ma`noga ega bo‘lgan
formaning) yoxud gapning ta`siri bo‘ladi. Shuning uchun har qanday so‘zni, so‘z
shaklini yoki gapni eshitganimizda, ongimizda shu birliklarning ma`nosi yoki
mazmuni, aniqrog‘i, ma`no yoki mazmun obrazi gavdalanadi. Bunday his etish,
idrok qilishsiz tilning birorta funktsiyasi(nominativ funktsiya, kommunikativ
funktsiya, emotiv funktsiya va hokazolar) amalga oshirilmaydi. Lingvistik-
funksional aspekt. Fonetikaning bu aspekti fonetik birliklarning til mexanizmidagi
rolini, demak, tilning ijtimoiy mohiyatini belgilashdagi axamiyatini o‘rganadi.
Tilshunoslikda fonetikaning bu aspekti fonologiya deb ataladi
Fonetika va fonologiya — tilshunoslikning ikki muhim bo‘limi bo‘lib, ular
tovushlarni o‘rganadi, lekin yondashuvlari va maqsadlari farq qiladi. Quyida
ularning asosiy farqlari keltirilgan:
Asosiy jihatlar Fonetika Fonologiya
Tadqiqot obyekti Nutq tovushlarini fizik va
fiziologik jihatdan
o‘rganadi Tovushlarning til tizimidagi
vazifasini va ma’nodagi rolini
o‘rganadi
Yondashuv Amaliy (real tovushlar Nazariy (tovushlar til tizimida

qanday aytiladi) qanday ishlaydi)
Tayanch birlik Nutq tovushi (sound,
tovush) Fonema (ma’no farqlovchi eng
kichik birlik)
Asboblar
yordamida
tekshiruv Akustik va artikulyatsion
qurilmalar bilan Ko‘proq tahliliy va abstrakt
usullar bilan
Misol [p] va [ph] tovushlari
fonetik jihatdan farqli “pal” va “bal” so‘zlarida [p] va
[b] fonemalar ma’no farqlaydi
Fonetika — qanday aytilishini o‘rganadi.
Fonologiya — nima uchun aytilishini o‘rganadi (ya’ni, tovushlarning til tizimidagi
funksiyasini).
Fonologiya tilshunoslikning bir bo‘limi bo‘lib, u fonetik- fonologik birliklarning
tildagi vazifalari, til mexanizmidagi roli haqida ma`lumot beradi. Tilshunoslikda
fonologiyaning fan sifatidagi maqomi xususida ikki xil fikr mavjud. Birinchi fikrga
ko‘ra fonologiya fonetikaning o‘zi emas, chunki fonetika nutq tovushlarini,
fonologiya esa til tovushlarini o‘rganadi: nutq tovushlari haqidagi ta`limot
(fonetika) aniq fizik hodisalarni, til tovushlari haqidagi ta`limot (fonologiya) esa
shu tovushlarning lisoniy-vazifaviy xususiyatlarini tadqiq qiladi, shunga ko‘ra
ularning tadqiqot metodlari ham har xil: fonetika tabiiy fanlarning tadqiqot
metodlariga fonologiya esa lingvistik tadqiqot metodlariga, asoslanadi.1 Ikkinchi
fikrga ko‘ra, fonologiyani fonetikadan ajratib bo‘lmaydi, chunki muayyan tilning
fonemalari tizimini, bu tizimdagi har bir fonemaning «semantizatsiyalashgan»
(fonologizatsiyalashgan) belgilarini shu tilning konkret talaffuz xususiyatlarini
o‘rganmasdan tadqiq qilib bo‘lmaydi.
Demak, fonologiya aslida fonetikaning o‘zi, faqat uning yuqori bosqichi, xolos.
Binobarin, fonolog bir vaqtning o‘zida fonetist bo‘lmay iloji yo‘q, ayni paytda
fonetist ham doimo (shu jumladan, fonologiya paydo bo‘lgan davrgacha ham)
ma`lum darajada fonolog bo‘lgan, chunki u umuman tovushni emas, balki til
tovushlarini o‘rgangan. Ma`lumki, fonetikada tovush va bo‘g‘in segment birliklar,
urg‘u va intonatsiya (ohang) esa supersegment birliklar tarzida tavsiflanadi.

Fonologiyada bu birliklar lisoniy-vazifaviy xususiyat taqozosi bilan fonema
(tovush), sillabema (bo‘g‘in), aktsentema (urg‘u), va intonema(intonatsiya, ohang)
deb nomlanadi, fonologiyaning o‘zi esa segmental fonologiya va supersegmental
fonologiya kabi ikki turga ajratiladi . Segmental fonologiyaning asosiy predmeti
fonemadir, shunga ko‘ra u fonematika, fonemika nomlari bilan ham ataladi.
Supersegmental fonologiyaning predmeti esa sillabema, aktsentema va
intonemadir, shunga ko‘ra u prosodika deb ham yuritiladi.
Fonologiyaning xulosalari fonetikaning fizik-akustik, anatomik-fiziologik va
pertseptiv aspektlarida to‘plangan tajriba va ma`lumotlarga asoslanadi. Bu hol ham
fonologiya bilan akustik fonetika, artikulyatsion fonetika va pertseptiv fonetika
o‘rtasida uzviy aloqa borligidan dalolat beradi.

2.3. Fonetika va fonologiyaning o’rganish ob’ekti
Amaliy hayotimizda sezgi a’zolarimizga ta’sir etayotgan xususiy narsa va
hodisalarni boshqa shunga o‘xshash narsa va hodisalarga qiyoslash asosida ularda
takrorlanayotgan, o‘xshash belgilarni aniqlay olamiz. Ana shu o‘xshash belgilar
asosida bu narsa va hodisalarni muayyan sinflarga birlashtirish imkoniyatiga ega
bo‘lamiz.
Ma’lum bir sinfga mansub bo‘lgan ob’ektlarning barchasi uchun istisnosiz
umumiy bo‘lgan belgilar umumiylik kategoriyasini tashkil etadi.
Xususiyliklarni bir-biriga taqqoslab, zidlab, ular o‘rtasidagi o‘xshash belgilar
asosida fikriy predmetni, abstrakt narsani hosil qilishimiz umumiylikni keltirib
chiqaradi.
Xususiylik va umumiylik bilishning ikki chegara qutbi, alohidalik esa ular
o‘rtasidagi oraliq bo‘g‘inni hosil qiladi. Alohidalik ikki qutbiy zidlik o‘rtasida
joylashib, har ikki kategoriyaning muayyan belgilarini o‘zida mujassam qiladi.
Dialektik falsafa olamdagi narsa va hodisalar o‘rtasidagi ob’ektiv aloqalarni
ochar ekan, umumiylikning o‘zida xususiylik va alohidalik-larning barcha
boyliklari gavdalanishini, umumiylik xususiyliklarsiz mavjud bo‘lmasligini,
umumiylikning muhim belgilari esa xususiylik-larda takrorlanishini ta’kidlaydi.
Umumiylik va xususiylik kategoriyasi bilan mohiyat-hodisa kategoriyasi
o‘zaro uzviy bog‘liqdir.
Ob’ektning bamisoli asosini tashkil etadigan va uning mazmunida barqaror
bosh narsa sifatida yuz beradigan alohida reallik mohiyat sanaladi.Mohiyat
xususiyliklarning asosiy momentlari, tomonlari, ichki aloqasining markaziy
nuqtasidir.
Mohiyatning tashqi ayon bo‘lishi, uning yuz berish shakli hodisalar orqali
ro‘y beradi. Hodisa inson sezgi a’zolaridan, jumladan, ko‘zdan yashirin bo‘lgan
mohiyatdan farq qilgan holda, narsalarning sirtida mavjud bo‘ladi.
Umumiylik-xususiylik, mohiyat-hodisa kategoriyalari tilda
invariantvariantlilik asosida namoyon bo‘ladi. Bunda invariant umumiylikni,

mohiyatni aks ettiradi, variantlar esa xususiylik, hodisalardir. Invariant va
variantlilik tilning barcha sathlarida amal qiluvchi universal kategoriyadir.
Fonologik sathda invariant-variantlilik munosabati ko‘pchilik tomonidan tilga
olingan bo‘lsa-da, invariantni qanday belgilash muammosi turlicha talqin qilinadi.
Xuddi ana shu masalada tilshunoslar turli oqimga bo‘linadilar.
Fonologik sathda umumiylik-xususiylik, invariant-variantlilikni belgilash
dastlab alifbo tizimini yaratgan qadimgi finikiylarda paydo bo‘lgan. Chunki harf
tovush variantlariga qarab emas, balki tovush tiplariga qarab belgilanadi.
Yozuv tarixi bilan shug‘ullanuvchi, deyarli, barcha tilshunoslar1 ilk
fonografik yozuvda har bir harf muayyan bir fonemani ifoda etganligini e’tirof
etadilar. Dastlab eramizdan oldingi ikkinchi ming yillikdayoq qadimgi finikiylar
22 ta undosh va bir unli uchun harf belgilagan ekanlar, keyinchalik nabotiylar
o‘zlarining tillariga moslab yana oltita harf qo‘shib, harflar sonini 28 taga
yetkazganligi haqida malumot beradilar.. Demak, ular cheksiz talaffuz qilinuvchi
tovushlarni ma’lum tiplarga birlashtirish haqidagi tasavvurga ega bo‘lganlar. Aks
holda, fonografik yozuvni ixtiro qilolmagan bo‘lardilar.
Bu shuni ko‘rsatadiki, eramizdan oldingi ikkinchi ming yillikdayoq amaliy
ehtiyoj bilan Sharqda, Arabiston yarim orolida, Falastin va Finikiya
mamlakatlarida tilshunoslik, uning fonetika va fonologiya qismi rivojlangan.
Bu an’ana qadimgi Hindistonda ham, Markaziy Osiyoda ham, Gretsiya va
Rumo o‘lkalarida ham davom etgan. Jumladan, qadimgi hindlar tovushlar tipini
ifodalovchi shpota atamasini ham ishlatganlar. Arab tilshunosligining paydo
bo‘lishi va rivojlanishi Payg‘ambarimiz Muhammad alayhis salom va Quroni
Karim nozil bo‘lishi bilan bog‘liq.Xususan, Quroni Karimn nozil bo‘lgandan keyin
Payg‘ambarimiz uni qorilarga yodlatib,boshqalarga yetkazishni
buyurganlar,og‘izdan og‘izga o‘tgan Quron oyatlarining talaffuzini o‘zgarganini
sezgan Payg‘ambarimiz tilshunoslarni(til mutaxassislarini) chaqirib Quroni
Karimning o‘zgarmas yozma shaklini yaratishga fatvo berdlar va qatiy to‘g‘ri
talaffuz qilish qoidasini yaratishni buyurdilar.Payg‘ambarimiz bu bilan arab
tilshunosligining vujudga kelishiga, to‘g‘ri yozish(orfografiya), to‘g‘ri talaffuz

qilish(orfoepiya),so‘z ma’nosini to‘g‘ri anglash va yetkazish(semantika) asos
soldilar.
Arab tilshunosligida fonetika sohasida qo‘lga kiritilgan yutuqlar turkiy
tilshunoslikka ham o‘tdi. Chunki O‘rta Osiyo arablar tomonidan ishg‘ol
qilingandan so‘ng arab tili fan tili sifatida e’tirof etildi. Garchi arab tilining fonetik
sistemasi turkiy tillarning fonetik sistemasiga mos tushmasa-da, barcha ilmiy va
badiiy asarlar arab tilida yaratildi. Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk”
asarida turkiy tillarning o‘ziga xos fonetik tizimi, arab grafik sistemasidagi ko‘p
belgilarning turkiy til fonetik birliklariga muvofiq kelmasligi haqida fikr
yuritiladi. 3
Turkiy tillarning fonetikasi yuzasidan Mahmud Zamaxshariy ham fikr
yuritadi va unda tovush bilan tovush tipi bir-biridan farqlanadi. Bu esa Yevropa
tilshunosligida XIX asrda e’tibor qaratilgan til va nutq muammosi turkiy
tilshunoslikda X, XI asrlardayoq kurtak otganidan dalolat beradi.
Til va nutq biri-birini taqozo qiluvchi, biri ikkinchisisiz mavjud
bo‘lmaydigan, o‘zaro dialektik aloqada turuvchi kategoriyadir. Til umumlashma: u
real, sezgimizga berilgan birliklarning umumiy belgilari asosida hosil qilingan
sinflar yig‘indisidir. Nutq esa tilning moddiy ko‘rinishi, voqelanish shaklidir.
Shuning uchun til qanday birliklardan iborat bo‘lsa, nutqda xuddi shu birliklar o‘z
ifodasini topadi. O‘z navbatida, nutq birliklari o‘xshash, umumiy belgilari asosida
muayyan umumiyliklarni, sinflarni tashkil etib, sistemasida o‘rinlashadi. Bu esa til
birliklaridan nutq birliklarini farqlash ehtiyojini tug‘diradi. Buyuk tilshunos F.de
Sossyur ta’limotining asosini ham til va nutq farqlanishi tashkil etadi. Sossyur
qarashlarini tahlil qilish va umumlashtirish natijasida rus tilshunosi
V.Ya.Zveginsev til va nutqning farqlanish belgilarini quyidagicha izohlaydi:
1. Nutq individual, til umumiy hodisadir. Umumxalq tili doimo va albatta
alohida nutqiy ko‘nikmalarida til sistemasi chegarasida ma’lum o‘zgarishga
uchraydi.
2. Nutq psixik hodisa, til sotsialdir.
3
Маҳмуд Қошғарий. Девону луғотит турк. I том, Тошкент: Ўздавнашр, 1963. -Б. 499.

3. Nutq harakatchan, dinamik, til esa stabillikka, statiklikka intiladi.
4. Nutq tarixiy, til diaxronik xususiyatga ega.
5. Nutqiy elementlar o‘rtasida sababiy tobelilik, til elementlari o‘rtasida
funksional tobelilik mavjud.
6. Til lingvistik qonuniyatlarga bo‘ysunadi. U lingvistik «regulyar», nutq esa
lingvistik noregulyar, sporodik xarakterga ega.
7. Nutq doimo moddiylikka xos.
U o‘zining funksiyasini real moddiy sifatga ega birliklar eordamida bajara
oladi. Til abstrakt sistema sifatida mavjud. Bunday farqlanish substansiya va forma
o‘rtasidagi farqlanish kabidir.
Shunday qilib, til-nutq zidlanishlari til birliklarini nutq birliklaridan farqlash
zaruratini tug‘dirdi. Ularni o‘rganishni tilning eng quyi sathi – fonologik sath
birliklaridan boshlash maqsadga muvofiqdir.
Hozirgi tilshunoslikda fonema nazariyasi I.A.Boduen de Kurtene va uning
shogirdlari nomi bilan bog‘lanadi. Fonologiyaning tilshunoslikning alohida bo‘limi
sifatida ajralib chiqishida va fonemani tovushdan (fonema variantidan) ajratish
mezonlarini belgilashda N.S.Trubetskoyning xizmatlari e’tirof etiladi.
Fonologiya termini tilshunoslikda XIX asr oxirida nutq tovushlarining
akustikartikulyatsion tomonidan funksional tomonini farqlash ehtiyoji natijasida
paydo bo‘ldi. Keyinchalik fonologiya tilshunoslikning alohida bo‘limi sifatida
fonemalarning farqlovchi belgilarini o‘rganuvchi fan sifatida e’tirof etildi.
Fonemalarning bevosita nutq jarayonida reallashuvi esa fonetikaning o‘rganish
ob’ektiga aylandi.
N.S.Trubetskoyning ta’kidlashicha, fonetikaning o‘rganish ob’ekti bo‘lgan
tovush ko‘p miqdordagi akustik va artikulyatsion belgilarga ega bo‘ladi va
ularning barchasi fonetika uchun muhim sanaladi. Chunki ularning hammasi
e’tiborga olingan holdagina, u yoki bu tovushning talaffuzi haqida to‘g‘ri javob
berishga imkon beradi.

Fonolog uchun tovushlarning bir qator belgilari ahamiyatsiz sanaladi. Chunki
ular ma’noli birliklarni shakliy jihatdan farqlovchi belgi sifatida funksiya
bajarmaydi.
Shuning uchun fonolog konkret tovushlar tarkibidagi farqlamaydigan,
ikkinchi darajali akustik-artikulyatsion belgilarni soqit qilish yo‘li bilan bir necha
konkret tovushlarda takrorlanadigan, ular uchun umumiy bo‘lgan belgilarni
aniqlash bilan shug‘ullanadi. Bunday yo‘l esa tovush birliklarini bir-biriga
qiyoslashni, ularni munosabatda o‘rganishni talab etadi.
Shunday qilib, umumiylikni, mohiyatni o‘rganish fonologiyaning,
xususiylikni, hodisalarni o‘rganish esa fonetikaning vazifasiga aylandi. Falsafiy
nuqtai nazardan qaraganda, xususiylikdan ajralgan umumiylik yo‘q.
Har qanday umumiylik xususiyliklar orqali o‘z isbotini topadi. Shuning uchun
ham fonetikasiz fonologiyaning mavjud bo‘lishi mumkin emas.
Fonologiya fonetika bergan materiallar asosida ish ko‘radi. Har qanday
fonolog bir vaqtning o‘zida fonetist sanaladi. Chunki fonologik oppozitsiyalar
konkret tovushlarga tayanadi. Shu bilan birga, har qanday fonetika mutaxassisi
ma’lum ma’noda fonolog hamdir. Chunki fonetika tadqiqotchisi har qanday
tovushlarni emas, balki nutq tovushlarini, ularning ma’lum bir tildagi farqli
belgilarini o‘rganadi.
Shunday qilib, fonetika va fonologiya o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, umumiylik
xususiylik dialektikasini o‘zida namoyon qiladi.
Xususiyliklarsiz umumiylikning bo‘lishi mumkin bo‘lmagani kabi,
fonetikasiz fonologiyaning ham bo‘lishi mumkin emas. Ularning o‘rganish ob’ekti
bitta. Birinchisi eng kichik nutq birliklarini, ikkinchisi esa shu nutq birliklarining
farqlovchi belgilarini o‘rganadi. Demak, ular o‘zlarining ob’ekti jihatidan emas,
balki bir ob’ektning turli o‘rganish aspekti ekanligi bilan farq qiladi. 4
Fonologiyaning o‘rganish birligi ijtimoiy-ruhiy, umumiy xususiyatga ega
bo‘lgan fonemalardir.
4
Нурмонов А.Н. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. Тошкент: Фан, 1990. 7-б.

Fonema umumiylikdir. U bevosita kuzatishda turli variantlarda namoyon
bo‘ladi. Shuning uchun ham fonema hozirgi kunda til va nutqni farqlovchi
tilshunoslar tomonidan so‘z va morfemalarni shakllantiradigan va ularning
ma’nosini farqlash uchun xizmat etuvchi, boshqa moddiy mayda bo‘laklarga
bo‘linmaydigan tilning eng kichik tovush birligi sifatida e’tirof etiladi. Fonema
atamasi va uning tilning eng kichik tovush birligi ekanligi birinchi marotaba
tilshunoslikda I.A.Boduen de Kurtene tomonidan bayon qilinadi.

XULOSA
Fonetika va fonologiya tilshunoslikning asosiy tarmoqlaridan biri bo’lib, ular
inson nutq tovushlarining tuzilishi,ishlash mexanizmi va tildagi roli bilan
shug’ullanadi. Ushbu sohalarning o’rganilishi til o’rgatish, nutq terapiyasi,
avtomatik ovoz tanish texnalogiyalari va sun’iy intellekt kabi turli yo’nalishlarda
katta ahamiyat kasb etadi. Biroq fonetika va fonologiya bilan bog’liq ba’zi
muammolar ham mavjud.Xususan, yozuv va talaffuz o’rtasida tafovutlar, dialekt
va lahjalarning murakkabligi, texnalogik jihatdan rivojlangan fonetik tahlil
uskunalarining har doim ham hamma uchun qulay emasligi ushbu sohalarning
rivojlanishida qiyinchiliklar tug’dirish mumkin. Fonetika va fonologiya
tadqiqotlarini yanada rivojlantirish, zamonaviy texnalogiyalar, ayniqsa aun’iy
intellektbva ovoz tahlil dasturlaridan foydalanish.O’quvchilarga to’ri talaffuzni
o’rgatish uchun maxsus dasturlar va audio-mashhulotlar yaratish. Nutq
buzilishlarini tuzatish uchun fonetik tahlillarga asoslangan yangi yondashuvlarni
ishlab chiqish.O’zbek tilining fonologik jihatlarini boshqa tillar bilan
taqqoslab,ularning universal xususiyatlarini aniqlash.
Tilshunoslikda fonetika va fonologiya bir-biriga yaqin, lekin mazmunan farqli
ikki yo‘nalish bo‘lib, ularning har biri nutq tovushlarini o‘z nuqtayi nazaridan
tahlil qiladi. Fonetika tovushlarni ularning tabiiy holatda qanday hosil bo‘lishi,
qanday eshitilishi, fizik va fiziologik xususiyatlari orqali o‘rganadi. Fonologiya esa
tovushlarning til tizimidagi funksional o‘rniga, ya’ni ularning ma’no farqlovchi
birlik sifatida qanday ishlashiga e’tibor qaratadi.
O‘zbek tilida tovushlar va fonemalar o‘rtasidagi tafovutni tushunish ayniqsa
muhim. Masalan, fonetik jihatdan [q] va [k] tovushlari bir-biriga o‘xshash bo‘lishi
mumkin, ammo fonologik nuqtayi nazardan bu ikki tovushning almashishi so‘z
ma’nosini o‘zgartiradi: “qol” va “kol” so‘zlari ma’nosi mutlaqo boshqacha. Bu
fonemalarning ma’no farqlovchi xususiyatini yaqqol namoyon qiladi. Shuningdek,
o‘zbek tilidagi unli tovushlar tizimi ham fonetik va fonologik tahlil uchun qulay
misollarni beradi, chunki unlilarning cho‘ziqligi, og‘iz ochilish darajasi yoki

lablanganligi ba’zi hollarda ma’no farqlanishiga olib keladi, ba’zida esa faqat
talaffuz farqini keltirib chiqaradi.
Fonetik tahlillar til o‘rganishda, ayniqsa, talaffuz va nutq madaniyati bo‘yicha
ishlarda foydalidir. Fonologik yondashuv esa o‘zbek tilining tovush tizimini
tartibga solish, lug‘aviy boylikdagi tovush aloqalarini aniqlashda, hamda yozuv
tizimi va imlo qoidalarini asoslashda muhim rol o‘ynaydi.
Shunday qilib, fonetika va fonologiya tilshunoslikda o‘zaro bog‘liq, ammo
o‘z vazifasi va yondashuvi bilan ajralib turadigan sohalardir. Ularning har biri tilni
chuqur anglash, uni to‘g‘ri o‘rganish va o‘rgatishda muhim ilmiy asos bo‘lib
xizmat qiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Siyosiy-adabiy manbalar (til siyosati bo‘yicha):
1. “O‘zbekiston Respublikasining Davlat tili haqida”gi Qonuni. – 1989 yil,
yangilangan 2020.
2. “O‘zbekiston Respublikasining Davlat tili haqida”gi Qonuni. – yangilangan
nashr. 2020 yil.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “O‘zbek tilini
rivojlantirish va uning o‘rni to‘g‘risida”gi nutqi. – 2017 yil, Toshkent.
4. O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbek tilini o‘rganish va targ‘ib qilishga
oid chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori. 2020 yil, 5 may

Asosiy adabiyotlar:
1. Abduazizov A. A. O‘zbek tilining fonetikasi va fonologiyasi. Toshkent:
O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti. (2007).
2. Xo‘jiev A. O‘zbek tilining fonetikasi. Toshkent: Sharq nashriyoti (2006).
3. Bobojonov Sh. "Hozirgi o‘zbek adabiy tili". – Toshkent: Fan, (2006)
4. Zohidov H. "Umumiy tilshunoslik". – Toshkent: O‘zbekiston, (2008)
5. Iskandarova Z. "Fonologiya asoslari". – Toshkent: TDPU nashriyoti, (2017)
6. G‘afurov N. "Fonetika va fonologiya masalalari". – Samarqand: SamDU,
(2012)
7. Qodirov A. O‘zbek tili fonetikasi . – Toshkent: O‘qituvchi, 1993.
8. Rahmatullaeva D. Tilshunoslikka kirish . – Toshkent: TDPU, 2016.
9. Jumaniyozova M. Fonetika va fonologiya asoslari . – Nukus: QDU, 2020.
10. Yunusov S. Fonema va uning variantlari . – Toshkent: Fan, 1995.
11. Tillayev N. Tilshunoslik asoslari . – Toshkent: Universitet, 2005.
12. Xaitov T. Hozirgi o‘zbek tili fonetikasi . – Buxoro: BDU nashriyoti, 2019
13. Rahmatullaeva D. "Fonema va uning variantlari haqida". Filologiya
masalalari, 2015.
14. Abduazizov A. "O‘zbek tilining fonetik tizimi". – Toshkent: TDYU, 2009.

Internet manbalari:
15. www.ziyonet.uz – O‘zbekiston ta’lim portali
16. www.lex.uz – Rasmiy huquqiy hujjatlar (til to‘g‘risidagi qonun)
17. www.tdpu.uz – Toshkent davlat pedagogika universiteti rasmiy sayti
18. www.natlib.uz – Milliy kutubxonaning elektron bazasi

Fonetika va fonologiyaning nazariy asoslari

Sotib olish