Fransiya konsullik yillarda - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	68.9KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	03 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Fransiya konsullik yillarda

Sotib olish

Mundarija
Kirish. ............................................................................................................................................... 2
I BOB. FRANSIYA KONSULLIK YILLARIDA. ......................................................................... 5
Feodal — absolyut tuzumning inqirozi ........................................................................................ 5
1.2 Konsullik tizimining faoliyati .............................................................................................. 18
II-bob. Fransiyada birinchi imperiya davri va uning inqirozi. Fransiya ma’rifatparlik-taraqqiyoti.
....................................................................................................................................................... 20
2.1. Napoleon imperiyasining ichki siyosati. ............................................................................. 20
2.2 Fransiyaning harbiy yurishlari. Yevropa davlatlarining Fransiyaga qarshi birlashishi va
imperiya halokati ....................................................................................................................... 22
Xulosa ............................................................................................................................................ 31
Foydalanilgan adabiyotlar ròyxati: ................................................................................................ 33

Kirish.
Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston birinchi Prezidenti Islom Karimov о’zining
"Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch" kitobida "O’z tarixini bilmaydigan,
kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yo’q", - deb ta’kidlashi bilan birga har
qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo ‘lini chuqur idrok etishi
zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati bilan biz jahon
tarixini haqqoniy о ‘rganish imkoniyatiga ega bo’ldik. Ushbu kurs ishida biz
Fransiyada Burjua inqilobi va uning oqibatlari haqida fikr yuritamiz
XVIII asr oxirlarida ham Fransiyada hamon o’rta asr feodal tartiblari hukm
surardi. U qishloq xo’jaligi mamlakati edi. Dehqonlar yashayotgan va mehnat
qilayotgan yerlar feodallarning mulki sanalgan Manufaktura ishchilariga faqat
yakshanba kunigina korxona tashqarisiga chiqishga ruxsat berilardi.
1694 yili «Fransuz tiliniig lug`ati» nashr etildi. 1
Badiy madaniyatda klassitsizm
yo’nalishi hukmronlik qilar edi. Adabiyotda P.Kornel, J.Rasin, J.B.Moler,
me’morchilikda F.Mansar ijodlarini ta’kidlash mumkin. XVII asrning oxiri —
XVSh asrning boshlarida Fransiyani ichki va xalqaro ahvoli yomonlashdi. XVIII
asrda Fransiyada kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi tezlashdi.Bu jarayon
bilan bog`liq o’zgarishlar jamoat ongida, jamiyatning ijtimoiy tarkibida bo’lib
o’tardi. Bunday holatda sodir bo’layotgan jarayonlar hukmronlik qilayotgan
feodal absolyutistik tuzum bilan ziddiyatga kelar edi. Bu ziddiyatning
chuqurlashuvi va keskinlashuvi 1789 yilda boshlangan Buyuk Fransuz inqilobiga
olib keldi. XVIII asrning o’rtalariga kelib fransuz ma’rifatchilari feodal absolyut
tuzumning ijtimoiy—siyosiy va mafkuraviy ustunlarini ayovsiz tanqidga olib,
«idrokda inqilob» yasashdi. Ma’rifatchilar uyg`onish davri gumanistlarining
g`oyalarini davom ettirib, jamiyatning asosiy maqsadi-inson baxti deb
hisoblashadi. Ma’rifatchilarning daholari Mari Fransua Volter (1694-1778), Sharl
Lui Monteske (1689-1755), Deni Didro (1719-1784), Jan Jak Ruso (1712-1778),
Jan Mele (1664-
1 Юровской Ю, Ю. Кривогуза, И. М. Новая история стран Европы и Америки. М: Средняя школа. 1998.

2

1729) va boshqalar edi. Ma’rifatchilarning faoliyati xalq ongining inqilob
arafasidagi uyg`onishiga katta xizmat qildi
Vaziyat inqilob yuz berishining oldini olishni talab etardi. Shunday sharoitda
Lyudovik XVI 1789- yilda General shtatlarini chaqirdi. 1789- yilning 17- iyunida
uchinchi toifa deputatlari o’zlarini butun millat vakillari deb e’lon qildilar.
Shuningdek, yangi parlament - Milliy Kengash tuzdilar. 9- iyulda Milliy Kengash
o’zini «Ta’sis majlisi» deb e’lon qildi. Xalq qurollana boshladi. 14- iyul kuni
Fransiya mutlaq monarxiyasining tayanchi Bastiliya (davlat qamoqxonasi)
egallandi. Qattiq qo’rqib ketgan Lyudovik XVI yon berishga majbur bo’ldi. U
Ta’sis majlisining qonuniyligini tan oldi. Poytaxtda hokimiyat inqilobchilar
vakillaridan tuzilgan Parij Kommunasi (Parij Kengashi) qo’liga o’tdi. Mutlaq
monarxiyaning qulashi mamlakatda tinchlik o’rnatilishiga olib kelmadi. Aksincha,
butun mamlakatni endi dehqonlar qo’zg’oloni qamrab oldi. 1789- yilda Ta’sis
majlisi yana bir muhim hujjat - «Inson va fuqaro huquqlari Deklaratsiyasi»ni qabul
qildi. U «barcha odamlar ozod va teng huquqli bo’lib tug’iladilar» degan so’zlar
bilan boshlanardi. Deklaratsiya xalqni «hokimiyatning manbai» deb e’lon qildi.
Shuningdek, feodal va toifa imtiyozlarini bekor qildi. So’z, matbuot erkinligini
e’lon qildi.
1791- yilda Fransiya tarixida birinchi marta mamlakat Konstitutsiyasi qabul
qilindi. Konstitutsiya 25 yoshga to’lgan barcha erkak kishilarga saylash huquqini
e’lon qildi. Ularning ichida eng yetakchilari «jirondachilar» va «yakobinchilar»
partiyalari edi. 1792- yilda Qonun chiqaruvchi Majlis «Vatan xavf ostida»
chaqirig’i bilan xalqqa murojaat qildi. Bu esa mamlakatda keskin norozilik
keltirib chiqardi.
1792- yil 10- avgust kuni esa Parijda qurolli qo’zg’olon boshlandi.
1792 yil 21- sentabrda Fransiya Respublika deb e’lon qilindi. Lyudovik XVI esa
qatl etildi. Respublika feodal- toifaviy tengsizlikni bekor qildi.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi . Tadqiqotning birinchi guruh
adabiyotlari: A. Н . Карамзин . Писмо А . Н . Карамзина 1847-1848. Материалы по
3

истории французской революции 1848 г.М., 1935., П.В.Анненков. Парижские
писма. М., 1983., A.И.Герцен. Писмо из Франция и Италии. М., 1950.,
A .Н.Карамзин. Писмо А.Н.Карамзина 1847-1848. Материалы по истории
французской революции 1848 г. М., 1935. Yevropadagi inqilob harakatlarning
Fransiya misolidagi talqini ni aks ettiradi.
Keyingi guruh Алексеев И.Н. Венский конгресс в судьбе народов Европы.
М.: 1998., Васильев Н.Т. История развития общественного движения в
Центральной Европе.М.:1998, Водовозов В. В. Революция 1848 года.M.1986
buyuk fransuz burjua inqilobining yakunlari va tarxiy ahamiyati, Fransuz burjua
inqilobining yakunlari. Yakobinchilarning hokimiyat tepasiga kelishi, Fransuz
Burjua inqilobining tarixiy ahamiyatlarini hamda Birinchi imperiya davrini ko’rib
chiqadi
Mavzuning maqsadi va vazifalari. Yevropadagi inqilob harakatlarning
Fransiya misolidagi talqini, Fransiyada inqilob arafasidagi ijtimoiy – siyosiy
vaziyat, 1848-yil Fransiyadagi inqilobning boshlanishi va ijtimoiy-siyosiy
jarayonlarga ishchilar munosabati, Fransuz burjua inqilobining yakunlari.
Yakobinchilarning hokimiyat tepasiga kelishi, Fransuz Burjua inqilobining tarixiy
ahamiyatini organish kurs ishining asosiy maqsadi hisoblanadi.
Yuqorida keltirib o tilgan mavzuning maqsadidan kelib chiqqan holda, kursʼ
ishining vazifalarini quyidagicha belgilash mumkin:
 Fransiyada inqilob arafasidagi ijtimoiy – siyosiy vaziyatlarni ko’rsatish;
 Birinchi imperiya davridagi siyosiy jarayonlar batafsil yoritib beriladi;
 Fransuz burjua inqilobining yakunlari. Yakobinchilarning hkimiyat tepasiga
kelishi sabablarini tushuntirish;
 Fransuz Burjua inqilobining tarixiy ahamiyatini o’rganish.
Mavzuning davriy chegarasi. O’rganilayotgan mavzuning davriy
chegarasini ikki bosqichga bo’lish maqsadga muvofiqdir. Birinchi davri Buyuk
fransuz burjua inqilobi, ikkinchi davri esa Fransiyada Birinchi imperiya yillaridagi
holat tadqiq etilgan.
4

Kurs ishining predmeti. Yevropadagi inqilob harakatlarning Fransiya
misolidagi talqini, buyuk fransuz burjua inqilobining yakunlari va tarixiy
ahamiyatini o’rganish kurs ishining asosiy predmeti bo’lib xizmat qiladi
Kurs ishining tadqiqot obekti: Kurs ishining asosiy obyekti bu Fransiya
davlatining ushbu davrdagi inqilobi va Birinchi imperiya davri tadqiqotimizning
obekti hisoblanadi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarida tegishli davr tarixini
o rganishda ma’ruzalar jarayonida va ilmiy ishlarda
ʻ
Kurs ishining strukturasi: Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob, to’rtta
paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilova qismlaridan iborat.

I BOB. FRANSIYA KONSULLIK YILLARIDA.
Feodal — absolyut tuzumning inqirozi
XVIIIasr 80 yillar oxiriga kelib Fransiyada feodal absolutik tuzumning
inqirozi kuchaydi.Mamlakatning ijtimoiy iqtisodiy ahvoli yomonlashdi.1787 -1789
yillarda savdo – sanoat inqirozi keng tarqaldi. Qashshoqlanish, ishsizlik, tanglik
shahar va qishloqlarni qamrab oldi. Davlat moliyalarning ahvoli ham juda og`ir
edi. Monarxiya moliyaviy bankrotlik arafasida edi. Vaziyatni to’g`irlashda
imtiyozlarga ega yuqori tabaqalarga tayanish maqsadida chaqirilgan (1787 y.)
«notablar» majlisi absolutizmini qo’llab quvvatlamadi va 1614 yildan beri
chaqirilmagan General shtatlarni to’plashni talab qildi. Bunday talabni uchinchi
tabaqa keng doiralari ham ilgari surishdi. Hukumat yon berishga rozi bo’ldi.
Lyudovik XVI moliya bosh direktori lavozimiga mo’tadil islohotlar tarafdori
Shveysariyalik bankir Nekkerni tayinladi. General shtatlarning chaqirilishi 1789
yil bahoriga belgilandi. General shtatlarga saylovlar xalq harakatining
faollashuviga turtki bo’ldi. Bu harakat davomida 450 ga yaqin g`alayonlar bo’lib
o’tdi.
1789 yil 5 mayda Versalda General shtatlar ochildi. 270 deputat
dvoryanlardan, 291 — ruhoniylardan va 578 deputat uchinchi tabaqadan edi.
Uchinchi tabaqa deputatlari xalq qo’lllab quvvatlashini sezgan xolda vakillikning
5

tabaqaviy tamoyilini rad etishdi va 17 iyunda o’zlarini Milliy majlis deb e’lon
qilishdi. 20 iyunda to’plangan uchinchi tabaqa deputatlari konstitutsiya ishlab
chiqilmaguncha tarqalmaslikka qasamyod qilishdi. Dvoryanlar vakillari qirolga
norozilik jo’natishdi. 23 iyunda Lyudovik XVI uchinchi tabaqa qarorlari bekor
qilinishi va «feodal va senorial mulk, dastlabki ikki 26 tabaqalarning foydali
huquqlari va foydali imtiyozlar» masalalarini General shtatlari tasarrufidan
chiqarilishini e’lon qildi. Lekin uchinchi tabaqa deputatlari qirol buyrug`iga
bo’ysunishni rad etishdi. Ularga liberal dvoryanlar va ruhoniylarning salmoqli
qismi qo’shilishdi. 1789 yil 9 iyulda Majlis o’zini «Milliy ta’sis majlisi» deb e’lon
qildi.Saroy ahli va Lyudovik XVI boshlanayotgan inqilobni kuch ishlatish bilan
bostirmoqchi bo’ldi. Parijga harbiy qo’shinlar (20 ming) tortildi. 11 iyulda Nekker
lavozimidan bo’shatildi, hukumat tepasiga reaksiya baron Breytel tayinlandi. 13
iyulda shahar qo’zgolon bilan qamrab olingan edi. Qo’zg`olonning eng yuksak
cho’qqisi Bastiliyani (siyosiy mahbuslar qamog`i) olinishi bo’ldi. Bastiliyaning
olinishi Fransuz inqilobining boshlanishi va birinchi g`alabasi edi. Shaharlarda
«munitsipal inqiloblar» bo’lib o’tdi. Barcha yerlarda militsiya otryadlari (Milliy
gvardiya) tashkil etildi. Inqilobiy voqealar qishloqlarda ham xalq ko’tarilishiga,
ko’plab qo’zg`olonlarga olib keldi. 1789 yil yozidan 1793 yilgacha dehqonlar
inqilobining asosiy ommaviy tayanchi va harakatlantiruvchi kuchiga aylandi. 1789
yil qo’zg’olonining asosiy siyosiy natijasi — absolutizmning deyarli qulashi
edi.1789 yilda Ta’sis majlis ikki muhim qonunchilik aktini qabul qildi. 4-11
avgustlarda qabul qilingan dekretlarga kòra cherkov desyatinasi, senorlarning
dehqon yerlarida ov qilish huquqi , dehqonlarning shaxsiy feodal majburiyatlari,
senorial sudlar va boshqalar to’lovsiz bekor qilindi. Yer bilan bog`liq
majburiyatlar senorlar mulki deb tan olindi va to’lov evaziga bekor qilinardi.
Alohida joylar, hududlar, 27 provinsiyalar va shaharlarning turli imtiyozlari
va erkinliklari bekor qilindi.
6

26 avgustda Ta’sis majlis «Inson va fuqaro deklaratsiyasini» qabul qildi. 17
banddan iborat Deklaratsiyada xalq suverenitetda, qonun oldida barchaning
tengligi, har qanday lavozimni egallash huquqi , so’z va matbuot erkinligi, diniy
toqatlik, shaxsiy mulkka ega bo’lish huquqi e’lon qilindi. Bastiliya egallangandan
so’ng mamlakatdan zodagonlar-aksilinqilobchilarning emigratsiyasi boshlandi.
Inqilobga qo’shilishini e’lon qilgan Lyudovik XVI amalda Deklaratsiyani qo’llab
— quvvatlashdan voz kechdi, 4-11 avgust dekretlarini tasdiqlamadi. Versalga
qirolga sodiq qo’shinlar tortila boshlandi. Davom etayotgan iqtisodiy inqiroz, oziq
— ovqatning yetishmovchiligi, qimmatchilik xalq noroziligini kuchaytirdi. 5
oktabrda 20 ming parijliklar Versalga yo’l olishdi. Xalq ommasiga Parijning milliy
gvardiyasi ham qo’shildi. 6 oktabrda xalq talablari ostida qirol oilasi Versaldan
Parijga ko’chishga majbur bo’ldi. Parijga Milliy majlis ko’chdi. Lyudovik XVI
Deklaratsiyasini qo’llab quvvatlashga va 4—11 avgust dekretlarini tasdiqlashga
majbur bo’ldi.Ta’sis majlis o’z mavqeini musthkamlab, mamlakatda o’zgartirishlar
olib borardi. Majlisda ustuvorlik mavqelarga mo’tadil monarxist
konstitutsionistlar ega edi. Ular ichida liberal dvoryanlar, Ayniqsa Markiz Lafayet
va graf Mirabo, yetakchilik qilar edilar. So’l deputatlar ichidan esa arrislik advokat
Maksimilian
Robesper ajralib turardi. Ta’sis majlis tabaqaviy imtiyozlarni, me’rosiy dvoryanlik
institutini, dvoryanlik gerblar va unvonlarni, sex tizimini va davlat cheklashlarini
bekor qildi. Ichki bojlar va 1786 yili Angliya bilan tuzilgan savdo shartnomasining
bekor qilishni milliy bozorning shakllanishiga va uni xorijiy Raqobatdan himoya
qilinishiga olib keldi.
Lekin, shu paytning o’zida Ta’sis majlis ishchi ittifoqlar va stachkalarni man
qiladigan Le Shapele qonunini qabul qildi (1791 y.). Ta’sis Majlis tomonidan
1790 yil mart — may oylarida qabul qilingan qonunlar yer egaligining feodal
huquqiy tizimini yo’q qildi, shaxsiy majburiyatlarning to’lovsiz bekor qilinishini
tasdiqladi. Lekin, asosiy, yer bilan bog`liq «real» majburiyatlardan ozod bo’lish
ko’pchilik dehqonlar uchun imkonsiz edi: Tòlov 20 — 25 yillik renta edi.1769 yil
7

2 noyabr dekreti bo’yicha Ta’sis majlis cherkov yer egaliklarini musodara qildi.
Milliy mulk deb e’lon qilingan bu yerlar davlat qarzini qoplash uchun sotib
yuborildi 1
.
1791 yil sentabrida Ta’sis majlis konstitutsiyani ishlab chiqarishni yakunladi
Konstitutsiya Fransiyada konstitutsion monarxiyani o’rnatdi. Qonunchilik
hokimiyat qonunchilik majlisiga,ijroiya hokimiyat esa merosiy monarx va
tayinlangan vazirlarga topshirildi. Fransiya tog` va daryolar nomlarini olgan 83
departamenta bo’lindi. Bu yerdagi boshqaruv idoralari saylov asosida shakllanardi.
Yangi yagona sud tizim ham sudyalarning saylanishi tamoyiliga asoslandi.
Katolik cherkovi davlat xizmatiga o’tdi. Ruhoniylar va yepiskoplar fuqarolar
tomonidan saylanar, davlatdan maosh olar va konstitutsiyaga sodiqliklariga
qasamyod qilar edilar. Rim papasiga to’lovlar va ma’muriy qaramlikdan fransuz
cherkovi ozod etildi. Senzlik va ikki bosqichlik saylov tizimi kiritildi. Faqatgina
«aktiv» (faol) fuqarolar, 25 yoshdan oshgan va 1,5 — 3 livrdan kam bo’lmagan
soliq to’lagan erkaklar, ovoz huqqiga ega bo’lishdi. Bunday fuqarolarning soni 4,3
mln. kishi edi.
Xalq, harakatiga qarshi 1789 yil oktabr oyida «harbiy holat to’g`risidagi
qonun» qabul qilindi. Bu qonun «isyonkor yig`inlar»ga qarshi mahalliy
hokimiyatga qurolli kuch ishlatish huquqini berdi. Avj olgan ijtimoiy siyosiy
kurashda siyosiy klublarning o’rni katta edi. Jumladan, 1789 yilda tuzilgan
yakobinchilar klubi va boshqalar katta ta’sirga ega edi. Inqilob ko’plab
ro’znomalarning paydo bo’lishiga imkon yaratdi. Jumladan Jan Pol Marat (1743—
1793) bosib chiqargan «Xalq do’sti», Jak Rene Eberning (1757 — 1794)
«Dyushen ota» kabi ro’znomalar katta e’tiborga ega edi. 1791 yil 21 iyunda qirol
oilasi maxfiy ravishda Parijni tark etdi va sharqiy chegaraga jo’nab ketdi. Bu
yerda turgan armiya, emigrantlar otryadlari va Avstriyaning yordamiga tayanib
Lyudovik XVI Milliy majlisni tarqatib yuborishni va o’z hokimiyatini tiklashni
niyat qilgan edi. Lekin Varenn degan joyda tutib olingan qirol oilasi Parijga
1 Освободительные движения народов Австрийской империи. Возникновеньи и развивай. Конец XVIII век.
М. 1989 г.
8

qaytarildi. Respublikachi kayfiyatdagi qarshi mo’tadil konstitutsion monarxistlar
o’rtasida kurash borardi. Shu davrda Yakobinchilar klubida ham siyosiy burilish
ro’y berdi. Lafayet va Barnav tarafdorlari, liberal monarxistlar, klubni tark etishdi.
1791 yil sentabrida majlis Lyudovik XVI tomonidan qabul qilingan
konstitutsiyaning yakuniy matnini ma’qulladi. Ta’sis majlis o’rnini senz tizimi
asosida saylangan qonunchilik majlisi egalladi.
Shu paytga kelib ham majlisda, ham yakobinchilar klubida katta ta’sir kuchiga
jirondchilar (Jironda departamentidan saylangan deputatlar) ega bo’lishdi. Ular
savdo, tadbirkorlik ekanligi, iqtisodiyotga davlatning aralashmasligi, ichki bozor
proteksionizmi tashqi bozorning kengaytirilishi kabi tamoyillarni yoqlab
chiqishdi.Ruhoniylarning inqilobga qarshi chiqishi va konstitutsiyaga qasamyod
qilishdan voz kechishi vaziyatni keskinlashtirdi.
Fransuz inqilobini bo’g`ib tashlash maqsadida Avstriya va Prussiya 27 avgust 1791
yilda Saksoniyaning Pilnits qasrida Lyudovik XVI ga harbiy yordam berish
to’g`risidagi deklaratsiyani qabul qilishdi. Shunday qilib Fransiyaga qarshi birinchi
koalitsiya tuzildi.
Urushning boshlanishini Fransiyaning ichkarisidagi siyosiy kurash tezlashtirdi. Bu
kurashda jirondchilarning qarashlari, ya’ni Fransiya òzi inqilobiy
urush boshlashi kerak degan fikr, ustun keldi. 1792 yil mart oyining oxirida
Lyudovik XVI jirondchilardan iborat vazirlik tuzdi, 20 aprelda esa Fransiya
Avstriyaga urush e’lon qildi 1
. Shu damdan boshlab urush fransuz inqilobining
borishiga ta’sir ko’rsata boshladi.Urushning boshlanishi Fransiya uchun
muvaffaqiyatsiz kechdi. Tartibsizlangan va o’rgatilmagan, qolaversa yomon
qurollangan, armiya mag`lubiyatga uchrayverdi. 6 iyulda urushga Prussiya ham
qo’shildi. Qirolicha Mariya Antuanetta (Avstriya imperatorining singlisi)
fransuzlarning harbiy rejalarini avstriyaliklarga yetkazib turdi.Butun xalq vatan
himoyasiga otlandi. Siyosiy inqiroz paytida demokratik harakat monarxiyani yo’q
qilish talabini ilgari surdi.Bu talabni Marat, Danton, Rabesper kabi inqilob
1 Потемкина А.И. Революция 1848-1849 гг. М. 1952.
9

yetakchilari ham qòllab quvvatlashdi. Monarxiya tartibotining ag`darilishi 1792
yil 10 avgustda Parijda amalga oshirilgan qo’zg`olon tufayli ruyobga chikdi.
Qonunchilik Majlisi Lyudovikni taxtdan mahrum qildi, qirol oilasi qamoqqa
olindi. Majlisda va Muvaqqat ijroiya kengashida (hukumatda) jirondchilar
yetakchilik qila boshladilar. Parij kommunasi ham katta ta’sirga ega bo’ldi.26 —
28 avgustda qabul qilingan dekretlarga ko’ra feodal majburiyatlar to’lovsiz bekor
qilindi, 14 avgust dekreti bo’yicha esa dehqonlarga emigrantlar yerlaridan kichik
uchastkalar berish (renta puli evaziga) va jamoa yerlarini bo’lib berish xuquqi
berilgan edi.
19-аvgustda Prussiya armiyasi (emmigrantlar korpusi bilan) Fransiya
chegarasini buzib o’tdi. Parijga olib boriladigan yo’lda Verden qal’asi dushman
qo’liga o’tdi. 20 aprelda Valmi yonida Dyumur qo’mondonligidagi inqilobiy
armiya prussiyaliklarni chekinishga majbur etdi; koalitsiya qo’shinlari Fransiyami
tark etdi.Bundan tashqari oktabr noyabr oylari fransuzlar bir qancha nemis
shaharlarini, Belgiyani, Savoyya va Nitssanini egallashdi. 20-sentabrda Milliy
konvent o’z ishini boshladi (yangi saylangan). 21 sentabrda qirollik hokimiyatini
yo’q qilish to’g`risida dekret qabul qilindi. 22 sentabrda esa Fransiya respublika
deb e’lon qilindi. UShu davrda Jironda va tog` o’rtasida siyosiy kurash avj oldi.
Tog` yoki montanyarlar deb konventda yuqori kursilarni egallagan deputatlarning
so’l qanotini atashardi. Montanyarlarga Danton, Marat, Robesper,Sen Jyustlar
rahbarlik qilardilar. Montanyarlarning ko’pchiligi yakobinchilar klubining a’zolari
edi. Yakobinchilar tenglashtirish g’oyalarini ilgari surdilar. Ular haddan tashqari
kambag`allik yoki boyliksiz respublika tarafdorlari edi. Shuning uchun ommaning
ko’pchiligi ular tarafida edi. Jirondchilar esa,o’z navbatida, inqilobning
chuqurlashtirilishiga qarshi edi. Jirondchilar fikriga ko’ra inqilob o’z maqsadlariga
to’la erishib bo’lgan edi. Fransiyaning harbiy g`alabalari urush tashabbuskorlari
Jirondchilar mavqeining kuchayishiga yordam berdi.1792 yilning oxiriga kelib
siyosiy kurash maydonida qirol taqdiri masalasi markaziy muammoga aylandi.
Konvent sudiga topshirilgan Lyudovik XVI «millat ozodligi va davlat
10

xavfsizligiga qarshi g’alamisligida» aybdor deb topildi va o’lim jazosiga hukm
etildi. Jazo 1793 yil 21 yanvarda ado etildi.1792—1793 yillar qishiga kelib xalq
harakati inqilobni chuqurlashtirish talabini ilgari surdi. 10 avgust qo’zg’olonini
xalq «tenglik inqilobi» deb aytdi. Tenglik shioriga xalq ommasi nafaqat siyosiy,
balki ijtimoiy tenglashtiruvchi ma’nosini kiritdi.Parijda xalq harakatining
markazlari sifatida seksiyalar namoyon bo’lishdi. Seksiyalar milliy gvardiyaning
o’z batalyonlariga ega edi. Seksiyalar bilan bog`liq Parij Kommunnasida 1792
yilning oxiridan boshlab Kordelerlar Klubining faollari Kommuna prokurori
Gaspar Shomett va uning o’rinbosari Eberlar rahbarlik qilishardi.1793 yilning
bahorida Fransiyaning shimoliy g`arbida yirik dehqonlar g`alayoni ko’tarildi.
Uning markazi Vandeya degan joyda edi. Vandeya isyoniga royalistlar rahbarlik
qila boshladilar. Lyudovik XVI ning qatl etilishi Fransiyani nafaqat Avstriya va
Prussiya,balki Gollandiya,Ispaniya Portugaliya, German va Italyan davlatlari bilan
urush holatida kiritib qo’ydi. Rossiya Fransiya bilan diplomatik munosabatlarini
uzdi. Angliya koalitsiyaning tashkilotchisiga aylandi.Harbiy harakatlar natijasida
fransuzlar Belgiya va Reyn daryosining chap sohilidagi nemis hududlaridan surib
chiqarildi. Jironda rrespublikani himoya qilishga qodir bo’lmadi. Favqulodda
himoya choralarni ko’rish tashabbusi Parij Kommunasi, seksiyalar va
yakobinchilarga o’tdi. Jumladan ularning bosimi ostida Inqilobiy Tribunal, jamoat
qutqarish qo’mitasi tashkil etildi. Un va donga belgilangan narxlar joriy etildi,
boylardan 1 mlrd. livrga teng majburiy zayom olindi.Jirondchilar, o’z navbatida,
Kommuna faoliyatini tergov qilish maxsus «12 —lar komissiyasini» tuzishdi.
Eber, Varle va bir qator seksiyalar faollari qamoqqa olindi. 29 mayda Lionda isyon
ko’tarildi va yakobinchilar munitsipaliteti ag`darildi. Jironda siyosati respublika va
inqilobga tahdid sola boshladi.Bunday sharoitda yakobinchilar, Parij kommunasi
va seksiyalar, Kordelerlar klubi va boshqalar Jirondani ag`darish maqsadida 1793
yil 31 may — 2 iyunda Parijda qo’zg’olon uyushtirdilar. Xalqqa bo’ysunishga
majbur bo’lgan Konvent Brisso, Verno va jirondchilarning boshqa rahbarlarini
qamoqqa olishga buyruq berdi. Qo’zg`olon natijasida respublikada siyosiy
11

hokimiyat tepasiga yakobinchilar kelishdi.Yangi Konvent agrar masalani
yechishga qaratilgan bir qator dekretlarni qabul qildi. Jumladan, emigrantlar
yerlarini kichik uchastkalarga bo’lib sotish, jamoa yerlarini dehqonlar
jamoalarining mulklari deb e’lon qilish, senorlar tomonidan bosib olingan yerlarni
qaytarish va nihoyat, feodal majburiyatlarini to’la yo’q qilish (1793 yil 17 iyul)
to’g`risidagi qonunlar qabul qilindi. Lekin shu bilan bir qatorda, sobiq senorlar
o’z yer egaliklarini shaxsiy mulk sifatida Saqlab qoldilar. 1793 yil 24 iyunda
Konvent Fransiyaning yangi konstitutsiyasini qabul qildi. Unda bir palatali Majlis,
21 yoshdan oshgan erkaklar uchun umumiy saylov huquqlari , demokratiik
huquqlar va erkinliklar nazarda tutilgan edi. Fransiyaning tashqi siyosatida boshqa
mamlakatlarning ichki ishlariga aralashmaslik e’lon qilindi. Keyinroq 1794 yil 4
fevralda Konvent mustamlakalarda qulchilikni yo’q qilish to’g`risida dekret qabul
qildi. Shu bilan bir qatorda, konstitutsiyada shaxsiy mulk huquqi va yollanma
mehnat tizimi mavjud edi. Iyul-avgust oylarida respublikaning ahvoli og`irlashdi.
Koalitsiya qo’shinlarining hujumi, Vandee qo’zg’olonining kengayishi va
«federalistik isyonning kuchayishi» bunga sabab bo’ldi. Konstitutsiya va
Konventni tanqid qilish avj oldi.1793 yil iyul oyida Konvent Jamoat qutqazish
qo’mitasini qayta sayladi va uning vakolatlarini kengaytirdi. Robesper deyarli
qo’mitaning boshlig`i, Sen Jyust va Kuton uning yordamchilariga aylandilar.
Konvent o’zining harakatlarini barcha aholini safarbar etishga qaratdi. Oziq—
ovqatning eng kerakli turlariga qattiq belgilangan narxlar o’rnatildi.
«Shubhalilarni» qamoqqa olish maqsadida inqilobiy qo’mitalar tuzildi. Va nihoyat
1793 yil 10 oktabrda Konvent tomonidan «boshqaruvning vaqtinchalik tartibi»
to’g`risidagi qonun qabul qilindi. 1

Bu qonun yakobinchilarning inqilobiy diktaturasini huquqiy jihatdan
rasmiylashtirdi. Inqilobiy tashkilotlar terror siyosatini keng qo’llashni boshladilar.
1793 yilning oktabr noyabr oylarida qirolicha, Taniqli jirondchilar va felyanlar
1 Захарова М.Н. Народное движение в США против работников M. 1965.
12

qatl etildi. Aksilinqilobga qarshi kurashish maqsadida kiritilgan terror endi
yakobinchilar orasidagi ichki ziddiyatlarni yechish usuliga aylandi.
Yakobinchilar diktaturasi inqilob va cherkov o’rtasidagi munosabatlarni
keskinlashtirdi. Cherkovga qarshi kurash katolik dinining o’ziga qarshi kurashga
aylana boshladi.
Ruhoniylarning ko’pchiligi inqilobga qarshi bo’lib qoldi. 1793 yilning kuzida
mamlakatda «xristiansizlantirish» harakati avj oldi. Yakobinchilarning katolik
qultining kuch bilan yo’q qilishga qaratilgan siyosatini, «Idrokka sig`inish» ni
kiritishga yo’naltirilgan urinishlarini va boshqa harakatlari xalqning ko’pchiligi
qo’llab quvvatlamadi. Bundan tashqari, antiklerikal siyosat inqilobning xalqaro
mavqeini murakkablashtirdi. Shu sababli, Robesperning talabi bilan Konvent 1793
yil 6 dekabrda qultlar erkinligini tasdiqladi. Yakobinchilar inqilobni insoniyat
tarixidagi yangi davr boshlanishi va o’tmish bilan butunlay ajralish deb bilishardi.
1793 yilning oktabrida Konvent yangi respublika kalendarini (1806 yilgacha
amalda bo’ldi) va yangi yil hisobini kiritdi.Yangi davr respublikaning 1 yili
respublika tuzilgan sanadan (22 sentabr 1792 yil) boshlandi. Oylarning nomi tabiat
hodisalari bilan ataladigan bo’ldi: bryumer — tumanlar oyi, termidor — issiqlik
oyi va hokazo. Tenglik ramzi sifatida «sen» murojaati kiritildi. Maorif
sohasida Fransiyada birinchi bor bepul umumiy boshlang`ich ta’lim kiritildi. Oliy
ta’lim va madaniyat sohalarida muhim muassasalar tashkil etildi. San’at va
hunarlar konservatoriyasi, Musiqa konservatoriyasi Luvrdagi muzey, Politexnika
maktabi, Milliy kutubxona, Milliy arxiv va boshqalar.San’atda inqilobiy
klassitsizm yo’nalishi ustuvorlik qilar edi. Sentimentalizm g`oyalari, tabiat va
seziluvchanlikka sig`inish rivojlanardi.
Respublika mudofaasini tashkil qilish uchun yakobinchilar millatning barcha
kuchlarini safarbar qildilar. Qisqa muddatda ommaviy va yangi tashkil etilgan
milliy armiya tuzildi. Mamlakatning moddiy resurslari mudofaaga jalb etildi.
Yangi manufakturalar qurildi. Qilingan ishlar o’z samarasini berdi. 1794 yilning
boshiga kelib koalitsiya qo’shinlari Fransiyadan surib chiqarildi. 1794 yil 26
13

iyunda fransuzlar armiyasi Fleryusdagi jangda avstriyaliklarning asosiy kuchlarini
mag`lub etishdi. Belgiyaga yo’l ochildi.Lekin shu paytdan boshlab yakobinchilar
blokining ichkarisida siyosiy ziddiyatlar kuchaydi. Rahbarlik qilayotgan Robesper
tarafdorlari robesperchilar radikal inqilobiy qarashlarga ega edi. Lekin ulardan
farqliroq, «rioyali» yoki mo’tadil yakobinchilar oqimi vujudga keldi. Bularga Jorj
Jan Danton (1759—1794) boshchilik qildi. «Royallar» inqilobiy diktaturani
yumshatish va bekor qilish tarafdorlari edi.
«Royallarga» qarshi «ashaddiy» inqilobchilar Parij Kommunasining,
seksiyalarini, Kordelerlar Klubining faollari o’z g`oyalari bilan chiqardilar.
Jumladan, Eber, Shomett kabi siyosatchilar «muqaddas gilotina»ni yoqlab
chiqardilar, tenglashtiruvchilik choralari tarafdorlari edi.Robesperchilar,
«royallar» va «ashaddiylar» o’rtasidagi siyosiy kurash 1794 yilning bahorida o’z
cho’qqisiga yetdi.Eber Kordelerlar klubida Konventni «Yangi brissochilardan»
(mo’’tadillardan) tozalashga va qo’zg`olon ko’tarishga chaqirdi. Lekin, na
seksiyalar na Shomett boshchiligidagi Kommuna bu chaqiriqni qo’llab
quvvatlamadi. Yakobinchilar hukumati bunga qaramasdan repressiyalar
uyushtirdi. Eber va uning tarafdorlari inqilobiy tribunalga topshirildi va gilotinada
qatl etildi. Shomett ham shunday taqdirga uchradi. Kommuna uning
tarafdorlaridan tozalandi. Aprel oyida esa mo’tadillar yetakchilari Danton,
Demulen va boshqalar qatl etildi. Muxolifat rahbarlarini qatl etgandan so’ng
robesperchilar terror siyosatini yanada kuchaytirdilar. Seksiyalarning ko’plab
faollari qamoqqa olindi va ayrimlari qatl etildi. Inqilobiy armiya tarqatib yuborildi.
Kordelerlar klubi bekitib qo’yildi. Yakobinchilar hokimiyati zaiflashib bordi.
Inqilob davrida vujudga kelgan yangi savdo sanoat doiralari tadbirkorlik
erkinligiga intilardi va yakobinchilar hokimiyatini ag`darishga manfaatdor edi.
Bunday vaziyatda robesperchilar jamoat qo’llaydigan xech qanday dasturga ega
emasdi.
Konventning o’zida Robesper va uning tarafdorlariga qarshi fitnaning
shakllanishi tezlashdi. Fitnada Barras, Talen kabi deputatlar yetakchilik qildilar.
14

Konventdagi «tekislik» xam ular tomoniga o’ta boshladi. Ko’plab montanyarlar
robesperchilar dushmaniga aylandilar. Ular Robesperni diktaturaga intilishda
aybladilar. Robesperga qarshi Jamoat qutqazish qo’mitasi va Jamoat xavfsizligi
qo’mitasining bir qator a’zolarp Robesperga qarshi chiqib, 27 iyunda (9
termidorda) boshlangan Konvent majlisida Robesperni, uning ukasi Ogyustenni,
Sen Jyustni va ularning tarafdorlarini qamoqqa olish to’g`risidagi dekretni qabul
qilinishiga erishdilar. Kommuna seksiyalarni qo’zg`olonga chaqirdi.
Qamoqdan ozod etilgan Robesper va uning safdoshlari ratushaga olib kelindi.
Lekin Robesperda aniq dastur yo’q edi. Parijning 48 seksiyalarpdan faqat 16 tasi
ratushaga Milliy gvardiyaning otryadlarini jo’natishdi. Buyruq olmagan
gvardiyachilar va kanonirlar to’plari bilan tarqab ketishdi. Konvent qo’shinlari esa
ratushaga bostirib kirishdi. 10— termidorda qonundan tashqari deb e’lon qilingan
Robesper, Sen Jyust va ularning safdoshlari (jami 22 kishi) gilotinada qatl etildi.
11 — 12 Termidorda yana 83 kishi (asosan Kommuna a’zolari) qatl etildi.
Yakobinchilar diktaturasi quladi.
9 —termidordan so’ng hukumat va Konventda yangi moliya, savdo —sanoat
qatlamlari va termidorchilar hukmronlik qildilar. Robesperga qarshi harakatda
qatnashgan so’l qanot arboblari chetga surib qo’yildi va Gvianaga surgun qilindi.
Xalq harakati faollari va yakobinchilarga qarshi repressiyalar uyushtirildi. «Oq
terror» natijasida yuzlab demokratlar o’ldirildi. Konventga 23 jirondachi deputat
qaytarildi. Yakobinchilar qabul qilgan ko’plab ijtimoiy va iqtisodiy qarorlar
termidorchilar tomonidan bekor qilindi. Natijada mamlakatda qimmatchilik,
inflatsiya, oziq- ovqat ta’minotining o’silishi juda o’sib bordi.
Norozilik asnosida ko’tarilgan barcha chiqishlar shafqatsiz tarzda bostirildi. Butun
mamlakat bo’ylab ommaviy qamoqqa olishlar keng tarqaldi. Xalq harakatiga
keskin zarba berildi 1
. Shu bilan bir qatorda, termidordan sòng inqilobining
asosiy yutuqlari saqlab qolindi. Fransuz respublikasi urushda koalitsiyani mag`lub
etardi. Koalitsiya a’zolarining o’rtasidagi ziddiyatlar bunga yordam berdi. 1795 yil
1 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T. Sharq. 1998.
15

5 aprelda Prussiya, Reyn daryosining chap qirg`og`idagi nemis yerlarini Fransiya
tarkibiga kiritilishiga rozi bo’lgan holda, Fransiya bilan separat Bazel sulhini
imzoladi. Iyulda Fransiya va Ispaniya o’rtasida tinchlik shartnomasi imzolandi.
1795 yilning avgust oyida Konvent yangi konstitutsiyani qabul qildi. Respublika
tizimini saqlab qolgan konstitutsiya ikki palatali qonunchilik korpusini (Besh
yuzlar kengashi va 40 yoshdan oshgan 250 a’zodan iborat Oqsoqolllar kengashi),
ikki bosqichlik saylovlarni, yoshga va mulkka oid senzni joriy etdi. Ijroiya
hokimiyati besh kishidan iborat Direktoriyaga topshirildi. Konstitutsiya
emigrantlar yerlari musodarasini tasdiqladi.
1795 yilning 25 oktabrida tarqab ketgan Konvent hokimiyatni termidorian
konstitutsiyasida ko’zda tutilgan muassasalarga topshirdi. Termidorchilar ham
Besh yuzlar kengashi, ham Oqsoqollar kengashi ham Direktoriya tarkibida
ustuvorlik qilishdi. Direktoriya davrida moliyaviy maxinatsiyalar, spequlyatsiya
(olib sotarlik), milliy mulkni sotib olish va qayta sotish juda keng tarqaldi. Bunday
sharoitda «Tenglik uchun fitna», deb nom olgan harakat vujudga keldi. Bu
harakatga «Xalq tribuni» gazetasining noshiri Grakx Babyof (1760—1797)
rahbarlik qildi.. Babyof va uning safdoshlari utopik kommunizmga xos g`oyalarni
ilgari surdilar. Ularning fikricha «mukammal tenglik» tuzumi «milliy jamoa»
shaklida bo’lib, unda shaxsiy mulk bo’lmasligi va barcha fuqarolar ijtimoiy foydali
ish bilan band bo’lishi lozim edi. Barcha taqsimot masalalarni davlat o’z
zimmasiga olardi. Bunday jamiyatga utish davrida mehnatkashlarning intizomli
diktaturasi o’rnatilishi kerak bo’lardi.
Babuvistlar tashkiloti 1796 yilda tuzilgach, qo’zg`olon tayyorlashga kirishdi. Lekin
o’sha yilning may oyida sotqinlik natijasida harakat rahbarlari qamoqqa olindi.
Ulardan Babef va Darte 1797 yil 27 mayda gilotinada qatl etildilar.1796—1799
yillardagi harbiy harakatlar Fransiya uchun muvaffaqiyatli bo’ldi. Ozodlik urushi
termidor voqealaridan so’ng bosqinchilik urushiga aylandi. Inqilob himoyasi
uchun tashkil etilgan armiya ekspansiya quroli sifatida xizmat qila boshladi.
1796yilaprelidaItaliyaga hujum boshlagan Fransuz armiyasi bir qator janglarda
16

Pemont va Avstriya armiyalarini mag`lub etdi.Vennetsiya yerlaridai o’tib,
fransuzlar Avstriya hududlariga bostirib kirdilar. Avstriya Fransiya bilan Kompo
Formio tinchlik shartnomasini (1797 yil 17 oktabr) imzoladi va Belgiya hamda
Reynning chap sohilini Fransiya qo’shib olganligini tan oldi. Venetsiya
respublikasi yerlari ikki mamlakat o’rtasida bo’lib olindi. Natijada Italiyada
Fransiyaning ustuvorligi o’rnatildi. Bosib olingan Shvetsariya vassal Gelvetik
respublikasiga aylantirildi. Kompo Formio tinchlik shartnomasi Fransiyaga qarshi
birinchi koalitsiyanvng tugashiga sabab bo’ldi. Faqat Angliya Dengizda urush olib
bordi. Angliyaga zarba berish maqsadida 1798 yil may oyida general Bonapart
boshchiligidagi- fransuzlar armiyasi Misrga jo’nab ketdi. Bu yerda Bonapart
Misrning kavaleriyasi (mamlyuklarni) «Ehromlar oldidagi jangda» mag`lub etdi va
mamlakatning ko’p qismini o’ziga bo’ysundirdi. Bu paytda, admiral Nelson
qo’mondonligidagi ingliz floti Abuqir reydida fransuzlar flotini yo’q qildi va
Bonapart armiyasini Fransiyadan uzib tashladi. 1798 yilda Fransiyaga qarshi
ikkinchi koalitsiya tuzildi. Unga Angliya, Rossiya, Avstriya, Shvetsiya, Turkiya,
Neanolitan Burbonlari kirdilar. Asosiy janglar Italiyada bo’lib o’tdi. Bu yerda
A.V.Suvorov qo’mondonligi ostidagi rus va Avstriyalik qo’shinlar bir necha
g`alabalarga erishdilar. Admiral F.F.Ushakov boshchiligidagi rus floti Ioniya
orolini fransuzlardan tozaladi. Italiyada Fransiyaning ustuvorligi quladi. Fransuzlar
Reynda mag`lubiyatga uchrar edilar. Lekin Pavel I 1799 yil kuzida rus
qo’shinlarini qaytarib olganidan so’ng Fransiyaning harbiy ahvoli yaxshilandi.
Urush oqibatlari, moliyaviy qiyinchiliklar,ishlab chiqarishning pasayishi,
mustamlakalar bilan savdoning pasayib ketishining va eksportning qisqarishi
Direktoriya tartibotini tang ahvolga olib keldi. Ijtimoiy – iqtisodiy va siyosiy
inqiroz sharoitida mamlakatda royalistlarning kuchayishi sodir bo’ldi.
Royalistlarning faollashuvi va qonunchilik korpusida mavqelarining
mustahkamlanishi Direktoriyani chapga og`ishga olib keldi. 1797yil 4 sentabrda
Direktoriya armiya yordami bilan davlat to’ntarilishini amalga oshirdi. 1797 yilda
aylangan 77 ta royalist deputatlar o’z vakolatlaridan mahrum etildi.Mamlakatga
17

qaytib kelgan emigrantlar va qasamyod qilmagan ruhoniylar repressiyaga
uchradilar. lekin,1798 yil bahorida bo’lib o’tgan Yangi saylovlarda respublikachi
—demokratlarning muvaffaqiyatlari endi Direktoriyaning o’nga burilishiga majbur
etdi. Harbiy mag`lubiyatlar demokratik muxolifatning jonlanishiga olib keldi.
Respublika himoyasi uchun favqulodda choralar talab qilindi, garovdagilar
to’g`risida qonun va boylardan 100 mln frank majburiy zayom olish dekreti qabul
qilinishiga erishildi.Parijda yakobinchilar klubi tiklandi, demokratik ro’znomalar
chiqa boshladi. Bu esa yuqori hukmron doiralarning noroziligi va qo’rquvini
uyg`otdi.
1.2 Konsullik tizimining faoliyati
Mamlakat bo’ylab tartibsizlik va korrupsiya keng tarqaldi. Barqarorlik va
tartib — siyosiy maydonda asosiy talab bo’lib qoldi. Bunday sharoitda konservativ
doiralarda armiya yordamida davlat to’ntarilishi amalga oshirish rejasi ilgari
surildi. Direktoriyani qulatilishi va uning o’rniga parlamentdan mustaqil siyosat
olib boradigan, hokimiyat yaratilishi ko’zda tutilgan edi. Bu paytda Parijga, o’z
armiyasini_Misrda tashlab , general Bonapart yetib keldi. Omma ichida katta
e’tiborga ega bo’lgan Napoleon Bonapart harbiy to’ntarish yasash uchun eng loyiq
shaxs edi. Moliyachilar uni kerakli yilning 18 bryumerida (1799 yil 9 noyabrda)
«yakobinchilar fitnasi» bahonasida qonunchilik korpusi majlislari Sen —Klu
degan joyga kiritildi. Bonapart Parijning barcha qo’shinlarining qumondoni etib
tayinlandi. Ertasi kuni Besh yuzlar kengashida Bonapart «yo’qolsin tiran!»
qichqiriqlar bilan qarshi olindi. Kengashlarning a’zolaridan bir qismi Sen — Klu
saroyiga keltirildi va bu yerda Direktoriyaning yo’q qilinishiga, hokimiyatni
Bonapart boshchiligidagi uch konsulga topshirilishiga ovoz berdi. Ikki Kengash
o’rnini (Oqsoqollar Kengashi va Besh Yuzlar Kengashi) ikki komissiya egalladi.
Komissiyalar plebissit tasdiqlaydigan yangi konstitutsiyani ishlab chiqarish kerak
edi. To’ntarish mamlakatda Napoleon Banapartning xarbiy diktaturasiga yo’l ochib
berdi. 18 —bryumer Buyuk Fransuz inqilobining yakuni bo’ldi 1
.
1 Yangi tarix. I – tom. T.O’qituvchi 1967. 76-bet.
18

1799 yil dekabrida Fransiyaning yangi konstitutsiyasi qabul qilindi. Rasman
Fransiyada respublika tuzumi saqlanib qolindi. Ijroiya hokimiyati uch konsulga
topshirildi. Birinchi konsul — Napoleon Bonapart (1769 — 1821) — o’n yilga
saylanib, o’z qo’lida deyarli barcha ijroya, qisman sud va qonunchilik
xususiyatlarini mujassam etdi.Qonunchilik hokimiyati Davlat kengashi, Tribunat,
Qonunchilik korpusi o’rtasida taqsimlangan edi va ijroya hokimiyatga qaram qilib
qo’yilgan edi. Fransiyada Napoleon Bonapartning shaxsiy hokimiyat tartiboti
o’rnatildi. 1799 yil Konstitutsiyasi yangi yer egalarga inqilob davrida qo’lga
kiritilgan yer egaliklarini kafolatladi. Bu Konstitutsiya plebissit (umumxalq ovoz
berishi) tomonidan ma’qullandi.

19

II-bob. Fransiyada birinchi imperiya davri va uning inqirozi.
Fransiya ma’rifatparlik-taraqqiyoti.
2.1. Napoleon imperiyasining ichki siyosati.
Napoleon cherkov bilan munosabatlarini yaxshilashga intildi. 1801 yili
Napoleon va papa Piy VII o’rtasida konkordat tuzildi. Unga asosan katolik dini
ko’pchilik fransuzlarning dini deb e’lon qilindi. Diniy bayramlar
tiklandi.Davlatdan cherkovni ajratilishi bekor qilindi. Papa o’z navbatida
musodara qilingan cherkov yerlarini yangi egalarining qonuniy mulki sifatida tan
oldi. Bundan tashqari, papa oliy cherkov lavozimlarga xizmatchilarni hukumat
tomonidan tayinlanishiga rozi bo’ldi. Cherkov imperator sharafiga maxsus
ibodatni kiritdi. Shunday qilib, cherkov davlat xizmatiga o’tdi.
Konsullik va imperiya davrida inqilob paytida qo’lga kiritilgan demokratik
yutuqlarning ko’pchiligi bekor qilindi. Ro’znomalarning ko’pchiligi bekitildi.
Maorif sohasida cheklash, markazlashtirish siyosati olib borildi. Armiya va
politsiyachi apparat kuchaytirildi. Mamlakatda harbiy — byurokratik diktatura
o’rnatildi. XIX asr boshlarida Fransiya asosan agrar mamlakat edi. Aholining
80% dehqonlar tashkil etardi. Lekin, inqilob fransuz qishloqlarida kapitalistik
munosabatlarning rivojlanishiga sharoitlar yaratib bergan edi. Konsullik va
Birinchi imperiya yillari — fransuz sanoatining jadal rivojlanishi, davri edi.
Fransiya sanoat to’ntarilishi davriga kirgan edi. Tashqi savdo o’sdi. Tadbirkorlikni
qo’llab - quvvatlash maqsadida 1800 yilda Fransiya banki, 1810 yilda esa Savdo
ishlari bo’yicha kengash va fabrika va manufaktura ishlari bo’yicha kengash
tuzildi. Bank va kredit sohasi sust rivojlangan edi. Fransiya banki qisqa muddatli
kreditlar beruvchi deyarli yagona tashkilot edi. Hukumat moliyaviy ahvolni
barqarorlashtirishga erishdi G`olibona urushlar va proteksionistik siyosat
eksportning o’sishiga olib keldi. Barcha Yevropa bozorlari fransuz mollari uchun
ochib berildi. Umuman Konsullik va imperiya davri Fransiya sanoatining
rivojlanishida qulay keldi.Konsullik va imperiya davrida qonunchilikni tartibga
20

solish bo’yicha ko’plab ishlar qilindi. JumladanNapoleon Kodekslari deb nom
olgan yuridik mezonlar qabul qilindi. 1804 yili Fuqarolar kodeksi, 1807 yili
Jinoyat kodeksi, 1811 yil Tijorat kodeksi qabul qilindi. Bu kodekslarda shaxsiy
mulk himoyasi, shaxs daxlsizligi, vijdon erkinligi, fuqarolarning qonun oldida
tengligi kabi tamoyillar kiritilgan bo’lsa ham, inqilob davridagi qonunchilik
tizimiga nisbatan kodekslar orqaga siljish edi.
Ichki va tashqi savdo. Ichki savdoning rivojlanishiga tòsiq bulayotgan omillaridan
biri Fransiyada yollarning yaroqsizligi edi. departamentlarning yòllaridan faqat
20 ming km harakat uchun yaroqli edi, xolos. Savdoni rivojlantirish uchun
yollarning muhimligini tushungan hukumat bu holatdan chiqish uchun harakat
boshladi. Natijada 1815-1847 yillari 7 ming km milliy yòllar va 22 ming km
departamentlarga qarashli yòllar ta’mirlandi va harakat t uchun ochildi. Yòllarning
umumiy uzunligi 75 ming km ga yetkazildi. Suv yo’llari ham ta’mirlanib, sun’iy
kanallar qazilmalar qurish evaziga ularning uzunligi va kemalar qatnovi uchun
qulayligi oshirildi. Natijada sekinlik bilan bòlsada, savdo rivojlana boshladi.
Ayniqsa, bu jarayon 1817 yil ittifoqchilar
qòshinlari Fransiyani tark etgandan sung tezlashdi. Savdoning rivojlanishida
banklar yetakchi rol òynay boshladi. Ammo Fransuz banki 1806 yili yòqotgan
mustaqilligini tiklay olmadi. 1867
yilgacha bank bopsharuvchisi hukumat tomonidan tayinlanar va deyarli
cheklangan vakolatlarga ega edi. Bu Fransiyada banklarning faollashuviga salbiy
ta’sir ko’rsatdi. Aholining ishlab chiqarish va savdo faolligining oshishi omonat
kassalarining rivojlanishiga olib keldi. 1818 yili Parijda birinchi shunday kassa
ochilgan bo’lib, u bor-yugi 1 frank jamg’armadan boshlab ustama foiz tòlar edi.
1845 yilga kelib shunday kassalar soni 345 taga etdi. Sanoat rivojlanishining
yuqori sur’atlari tufayli Fransiya tashqi savdoda urush yillari yo’qotgan obròsini
tezda tiklab oldi. Umumiy savdo aylanmasi 1827 yilgi 818 mln frankdan 1847
yili 2 mlrd 437 mln frankgacha oshdi. Fransiyaga chetdan xomashyoning asosan
paxta tolasi, ipak, jun, ishlov berilmagan teri va yog’och mahsulotlari olib kelinar
21

edi. Mamlakat sanoati rivojlangan sari import mahsulotlari hajmida ashyo
salmog’i ortib bordi. Eksport salohiyatining asosini to’qimachilik mahsulotlari
tashkil qiladi. 850 million frank umumiy eksport hajmining 420 millioni shu
sohaga tegishli edi. Ayniqsa ipakdan tikilgan matolar juda qimmat bo’lib, asosan
AQSH, Angliya va Germaniyaga jo’natilar edi. Jundan tayyorlangan matolar ham
eksportning anchagina qismini tashkil qilar va ular AQSHdan tashqari Ispaniya va
Sardiniya korolligiga eksport qilinar edi. (1850 yili Fransiyada 600 ming sentner
jun tayyorlangan bo’lib, shuning yarmisi ingichka tolali jun edi). Fransiyaning
tashki savdosida vino va aroq alohida òrin
tutadi. Ayniqsa vinoning mashhur navlariga Angliya, AQSH kabi boyib
borayotgan mamlakatlarda ehtiyoj katta edi. Napoleon II hukmronligi yillarida
amalga oshirilgan siyosat natijasida ichki bozorda monopol huquqqa ega bo’lgan
ishlab chiqaruvchilari keyin shu holatning saqlanib qolishi uchun harakat
qildilar. Natijada butun asrning I yarmida Fransiya hukumati proteksionizm
siyosatini olib bordi. Bu esa savdoning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatdi.
Mamlakatga olib kirilgan yotgan sanoat mahsulotlaridan tortib chorva
mollarigacha 70%dan 120% gacha boj to’lovlari o’rnatilgan edi. Fransuz
portlariga kirgan savdo kemalariga alohida soliq joriy qilingan edi.
2.2 Fransiyaning harbiy yurishlari. Yevropa davlatlarining
Fransiyaga qarshi birlashishi va imperiya halokati
Bu davrda Fransiya Yevropa davlatlari bilan to’xtovsiz urushlar olib bordi.Bosib
olingan va tobe qilingan davlatlarni fransuz mollari uchun bozorlarga va fransuz
sanoat uchun xomashyo manbaiga aylantirish siyosati olib borilardi.Manfaatsiz
savdo shartnomalarga majburlash va fransuz mollariga monopol narxlarni
belgilash yo’li bilan qaram mamlakatlarda iqtisodiy rivojlanishga to’sqinlik qilinar
edi. Bu mamlakatlardan ulkan kontributsiyalar olinar edi.Napoleon urushlarining
asosiy maqsadi Yevropada fransuz ustuvorligini o’rnatish edi. Fransiyaga qarshi
koalitsiyalarga kirgan davlatlar Angliya, Rossiya, Avstriya, Prussiya nafaqat
Fransiyaning ustuvorligi o’rnatilishiga qarshi kurashganlar, balki o’zining uzoqqa
22

boruvchi maqsadlariga ega edi.Lekin, xalqaro munosabatlar markazida Angliya —
Fransiya Raqobati turardi.1800 yilda ichki qarama — qarshiliklar natijasida
Fransiyaga qarshi tuzilgan ikkinchi koalitsiya deyarli tarqab ketdi. 1801 yili
Rossiya va Avstriya bilan tinchlik shartnomalari imzolandi. Ushbu shartnomalar
natijasida Fransiyaning hokimiyati deyarli butun Italiya, german davlatlarning bir
qismi, Belgiya va Gollandiyaga yoyildi.1802 yili Amenda Angliya va Fransiya
o’rtasida tinchlik shartnomasi imzolandi. Ikki davlat Yevropada o’rnatilgan tartibni
saqlash majburiyatini oldi.Ammo, 1802 yil tinchligi uzoqqa cho’zilmadi. 1803 yili
harbiy harakatlar yana boshlanib ketdi.1805 yili Fransiyaga qarshi uchinchi
koalitsiya tuzildi. Unga Angliya, Rossiya, Avstriya va Neapol qirolligi qo’shildi.
1805 yil 21 oktabrda Trafalgarburunida admiral Nelson qo’mondonligidagi ingliz
floti fransuz ispan flotini mag`lub etdi. Bundan so’ng,Napoleon barcha kuchlarini
Avstriya qo’shinlariga qarshi qaratishga qaror qildi.1805 yilning oktabrida
Avstriya armiyasi taslim bo’ldi, fransuzlar Venaga kirib kelishdi. Dekabr
boshlarida Austerlits yonidagi jangda Rossiya va Avstriyaning birlashgan
qo’shinlari fransuzlar tomonidan mag`lub etildi. Tez orada Fransiya va Avstriya
o’rtasida tinchlik shartnomasi imzolandi.1806 yilda Napoleon Bonapart
protektorati ostida 16 german davlatlaridan iborat Reyn ittifoqi tuzildi.
Imperator Frans german millatining Muqaddas Rim imperiyasining imperatori
darajasini o’zidan soqit qilishga majbur bo’ldi.Avstriyaning tor —mor etilishi va
urushdan chiqishidan so’ng, 1806 yilda Napoleon Fransiyasiga qarshi to’rtinchi
koalitsiya tuzildi. Bu koalitsiyaga Angliya, Prussiya, Rossiya va Shvetsiya
kirdi.Ammo, o’sha yilning o’zidayoq Prussiya armiyasi Vena va Austerlits
yonidagi ikki yirik jangda tor-mor etildi. 1806 yil oktabrining oxirida Napoleon
Berlinga kirib keldi. Bu yerda 1806 yil 21 noyabrda Napoleon kontinental
(qit’aviy) qamal to’g`risidagi dekretni imzoladi. Bu dekret Yevropa davlatlarining
iqtisodiyotiga, shu jumladan Fransiya iqtisodiyotiga ham, og`ir zarba
berdi.Dekretga muvofiq butun Fransiya imperiyasida va qaram mamlakatlarda
Buyuk Britaniya bilan savdo qilish ta’qiqlandi.Lekin, òzining asosiy maqsadi —
23

Angliyani iqtisodiy mag`lub qilishga Napoleon erisha olmadi. Angliyaning
iqtisodiyoti og`ir ahvolda edi, lekin vaziyat falokatli emasdi.Angliyani mag`lub
etish va Fransiya ustuvorligini o’rnatish vazifasini Napoleon Rossiya bilan
murosaga kelish yo’li bilan erishmoqchi edi. Tilzit shartnomasiga (7 iyul 1807 y.)
ko’ra Rossiya Yevropada Napoleon tomonidan amalga oshirilgan o’zgarishlarni
tan oldi va qit’aviy qamalga qo’shildi. O’z navbatida Rossiya Turkiya va
Shvetsiyaga qarshi harakatlar erkinligini qo’lga kiritdi.Shu yerning o’zida fransuz
—prus tinchlik shartnomasi imzolandi. Prussiya davlati qisqartirilgan shaklda
saqlanib qolindi. Bundan tashqari, Prussiya qit’a qamalga qo’shildi. Yevropada
kuchlarning yangi nisbati shakllandi. Tilzit shartnomasi Yevropada ikki yirik
davlatning ustuvorligini nazarda tutgan edi. Lekin Fransiyaning mavqei ancha
kuchliroq edi. 1808 yilda boshlangan Ispaniyaning okkupatsiyasi natijasida 1809
yili Fransiyaga qarshi beshinchi koalitsiya tuzildi. Bu koalitsiya tarkibiga deyarli
faqat Angliya va Avstriya kirdi.1809 yilning iyulida Bagram yonidagi jangda
fransuz armiyasi avstriyaliklarni yana tor — mor etdi. 1809 yil oktabrida
Shyonbrug tinchlik shartnomasi imzolandi. Avstriya hududlari juda qisqartirildi.
Bundan tashqari, Avstriya o’z armiyasini qisqartirishga, katta kontributsiya
to’lashga va qitaviy qamalga qo’shilishga majbur bo’ldi.1809 yilgi Fransiya —
Avstriya urushi Tilzitda 1807 yilda tuzilgan xalqaro munosabatlar
tizimiga jiddiy zarba berdi.1812 yil boshlariga kelib Rossiya Fransiya ziddiyatlari
shunday keskinlashdiki, urush muqarrarligi ayon bo’lib qoldi.Napoleonning
Rossiyaga bosqini 24 iyun 1812 yilda boshlandi. Bu agressiya Rossiya aholisining
qattiq qarshiligiga uchradi.7 sentabr (26 avgust) 1812 yilda, Moskva yaqinida,
Mojaysk yonida Borodino jangi bo’ldi. Bu jangda fransuz armiyasi 60 ming
kishini, rus armiyasi 40 mingdan ortiq kishini yo’qotdi. Rus armiyasi chekingan
bo’lsa ham, lekin tor-mor etilmadi va o’zining jangovarligini saqlab qoldi.1812 yil
14 oktabrda fransuz armiyasi Moskvaga kirdi. Ammo, fransuzlar Moskvada xuddi
qamalga tushgan ahvolda edi —atrofda xalq urushi alangasi yonardi. Rus
hukumati Napoleonning tinchlik muzokaralarini boshlash to’g`risidagi bir necha
24

takliflarini rad etdi.18 oktabrda fransuz armiyasi falokatli bo’lgan Moskvadan
chekinishni boshlashga majbur bo’ldi. Tez orada Napoleon o’z armiyasini tashlab,
Parijga jo’nab ketdi. Rossiyadagi mag`lubiyat butun Napoleon imperiyasining
qulashini boshlab berdi.1813 yilning bahorida yangi —oltinchi koalitsiya tuzildi.,
Koalitsiyaga Angliya, Rossiya, Shvetsiya, Prussiya, Ispaniya, Portugaliya va
Avstriya (1813 yilning avgustida) kirdi.Napoleon armiyasi va ittifoqchilar armiyasi
o’rtasidagi hal qiluvchi jang 16—19 oktabr 1813 yil Leypsig yonida bo’lib o’tdi.
«Xalqlar jangida» Napoleon tor — mor etildi va Reyn ortiga chekindi.Bundan
so’ng, Fransiyani inqilobdan oldingi chegaralarga qaytarish sharti asosida tinchlik
tuzish to’g`risidagi koalitsiyaning takliflarini Napoleon rad etdi. 1814 yil martida
Angliya, Rossiya, Prussiya va Avstriya Napoleonni to’la tor —mor etguncha urush
olib borish bo’yicha shartnoma tuzdilar. 31 mart 1814 yil ittifoqchilar Parijga
kirdilar. Napoleon o’g`li foydasiga taxtdan voz kechdi. Ammo, Senat, Yevropa
davlatlari ta’siri ostida, Burbonlar sulolasini taxtga qaytarishni qaror
qildi.Napoleon Elba oroliga surgun qilindi. 1814 yil 30 may kuni Parijda tinchlik
shartnomasi imzolandi. Fransiya 1792 yil chegaralariga qaytarildi. Masalalarni
batamom hal qilish uchun Venada kongress o’tkazilishi nazarda
tutildi.Burbonlarning o’n oylik hukmronligi mamlakatda Napoleon tarafdorlik
kayfiyatlarning jonlanishiga olib keldi. Bunday vaziyatda Napoleon bir ming
gvardiyachilar bilan Fransiyaning janubiga kelib tushdi va 20 martda Parijga
qaytdi. Qaytish yo’lida harbiy qismlar uning tomoniga o’tdi. Imperiya
tiklandi.Napoleonga qarshi oxirgi — yettinchi koalitsiya tashkil
etildi. 1815 yil 18 iyunda Vaterloo (Bryussel yonida) jangida — ittifoqchilar
Napoleonni batamom tor —mor etishdi. Napoleon Bonapart Muqaddas Yelena
oroliga surgun qilindi va bu yerda 1821 yilda vafot etdi.1805 yil avgustida
Napoleon imperiyasiga qarshi Angliya, Rossiya, Avstriya va Ikki Sisiliya
qirolliklaridan iborat 3-koalisiya tuzildi. Ittifoqchilaming maqsadi Germaniya,
Ilaliya, Shvesariya va Gollandiya hududidan fransuz qo’shinlarini haydab
chiqarish va bu mamlakatlarda tartiblarni tiklashdan iborat edi. Dengizda fransuz
25

va ispan floti 1805 yil oktyabridanoq admiral Nelson qo’mondonligidagi ingliz
floti tomonidan Trafalgar burni yaqinida tor-mor etildi. Napoleonning Angliyaga
desant tushirish rejasi barbod bo’ldi. Bulondagi fransuz harbiy lageri Reyn ortiga
yo’naltirildi. Noyabr oyida fransuz qo’shini Venani egalladi. 1805 yil 2 dekabrda
Avstriya va rus qo’shlari birgalikda Austerlisda fransuz qo’shini bilan jangga kirdi
va ittifoqchilar tor-mor etildi. Austerlis mag’lubiyatidan , so’ng Avstriya urushdan
chiqib, Fransiya bilan sulh shartnomasini imzolashga majbur bo’ldi. Unga ko’ra
Fransiya Germaniya va Italiyada erkin harakat qilishni qo’lga kiritdi. Benetsiya,
Istriya va Dalmatsiya Ilaliya qirolligiga qo’shib olindi. 1806 yil Napoleon janubiy
german davlatlaridan o’zining protektoratligi ostidagi Reyn ittifoqini tuzdi.
Italiyadagi fransuz qo’shinlari Neapolni egalladilar va Napoleonning akasi Jozef
Bonapart Neapolitaniya taxliga o’tirdi. Batova respublikasini Napoleon Gollandiya
qirolligiga aylantirib, uning taxtiga ukasi Lyudovikni o’tqazdi.Avstriyani tor-mor
etgan Fransiya Pmssiya bilan hisoblashmay qo’ydi. Gannovcrni Prussiyaga berib,
keyinroq uni tortib olishga qaror qildi va o’z qo’shinlarini Prussiya hududiga
kiritdi. Yaqinlashayotgan xavfni sezgan Prussiya hukumati Rossiya va Angliya
bilan ittifoq tuzdi. 1806 yil sentyabrida mazkur davlatlar va Shvesiya 4-koalisiyani
tashkil qildilar.Raqib kuchlarni birlashtirrnasdan tor-mor etish qoidasiga amal
qilgan Napoleon osongina Prussiya qo’shinlarini tor-mor etib, Berlinni egalladi.
1806 yil 21 noyabrda Napoleon "Kontinental blokada" haqida Berlin dekretini
imzoladi. Bu dekret Fransiyaga bo’ysundirilgan davlatlarning Angliya bilan savdo
qilishini ta’qiqladi. Angliyani qo’shin bilan olish umidi puchga chiqqan Napoleon
uni iqtisodiy jihatdan bo’g’ib qo’yishga qaror qildi. 1807 yilda Napoleon Angliya
portlariga va mustamlakalariga kirgan betaraf mamlakalarning kemalarini tutib ola
boshladi. 1

Berlinda kontinental blokada e’lon qilgan Napoleon, endi qo’shinlarini Sharqiy
Prussiyadagi rus qo’shinlari ustiga yo’naltirdi. 1807 yilning 14 iyunida Fridlandda
1 Yangi tarix. I – tom. T.O’qituvchi 1967. 86 bet.

26

rus qo’shini tor-mor etildi. Rossiya 1804 yildan buyon Eron bilan, 1806 yildan esa
Turkiya bilan urush olib borayotgan bo’lib, qiyin ahvolga tushib qoldi va
Napoleon balan bitim tuzishga kirishdi. 1807 yil 7 iyulda Tilzitda Aleksandr 1 va
Napoleon
ittifoqchilik to’g’risida shartnoma im/oladilar. Unga ko’ra Fransiya G’arbiy
Yevropada erkin harakat qilish huquqini qo’lga kiritdi.
Polsha yerlari (Sileziyadan tashqari) Prussiyadan tortib olinib. Fransiyaga
tobe bo’lgan Varshava gersogligi tuzildi. Rossiya kontinental blokadaga qo’shilish
majburiyatini oldi. Napoleon Turkiyaning Yevropadagi provinsiyalarini va
Shvetsiyani egallashida Aleksandr I ga qarshi emasligini ma’lum qildi. Napoleon
Portugaliyani kontinental blokadaga qo’shilishini so’radi,biroq,bunga rad javobini
oldi. Shunda u Ispaniya orqali fransuz qo’shinlarini Portugaliyaga kiritdi.
Angliyaning yordami bilan portugallar frantsuz qo’shinini tor-mor etdilar.
Shundan so’ng katta miqdordagi fransuz qo’shinlari Ispaniyaga kiritildi va Jezef
Bonapart Ispaniya taxtiga o’tirdi. Ispaniyada fransuzlarga qarshi milliy ozodlik
urushi boshlanib ketdi. Fransiya hududidan Ispaniyaga yangidan harbiy kuchlar
keltirildi.
1807 yil oktyabrida llrfurtdagi muzokalardan so’ng Aleksandr 1 Napoleonga uning
Avstriyaga qarshi urushida iltifoqchisi bo’lishga rozi bo’ldi. Biroq, amalda jiddiy
harbiy harakatlarni olib bormadi.1810 yildan boshlab Rossiya -- Fransiya
munosabatlari tez yomonlasha boshladi. Napoleon Turkiya va Eronni Rossiyaga
qarshi urushni davom ettirishga da’vat etdi. Kontinental blokada rus
pomeshchiklari va savdogarlarini xonavayron qildi. Napoleon 1810 yil
Franlsiyaning Rossiyaga kiritilayotgan zeb-ziynat byumlariga bojxona lo’lovlarini
oshirilganidan va Rossiyaga ingliz mahsulotlarini erkin kiritalayotganidan norozi
edi. Rossiya-Fransiya munosabatlariga Napoleonning Varshava gersogligidagi
Rossiyaga qarshi platsdarm va Fransiyaning ittifoqchisi sifatida
foydalanayotganligi ham sabab bo’Idi.
27

1812-yilda Rossiya-Turkiya bilan Buxarestda sulh shartnomasini imzoladi.
Buxarest sulhi Rossiya diplomatiyasining katta yutug’i edi. Unga ko’ra
Bessarabiya Rossiyaga berildi. Turkiya va Rossiya Fransiyaga qarshi birgalikda
harakat qilishga kelishib oldi. Shunday qilib Rossiya va Fransiya o’rtasida urush
yetildi.Napoleon Rossiyaga hujum qilish uchun 640 ming kishilik qoshin
tayyorladi. Rossiya armiyasi unga qarshi 230 ming kishilik kontingentini qo’ydi.24
iyun 1812 yilda Napoleon Neman daryosi orqali Rossiyaga hujum qildi. Dastlabki
yirik jang Smoienskda, 7 sentyabrda esa Moskva yaqinidagi Borodino qishlogida
bo’lib o’tdi. Borodino jangi har ikkala tomon uchun ham katta yo’qotishlar bilan
tugadi. Fransuzlar 135 ming kishilik qo’shindan 60 ming, ruslar 320 mingdan 40
mingdan ko’proq qurbon berdilar. Kutuzov qo’mondonligidagi rus armiyasining
strategiya va taktikasi, partizanlik urushi, qahraton qishning boshlanishi, Rossiya
hududning kengligi va Fransiyadan uzoqlab ketgan ko’p sonli fransuz qo’shinlarini
qurol-yarog’", o’q-dori, oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashdagi uzilishlar va
qiyinchiliklar Rossiyani mag’Iubiyatdan saqlab qoldi. Fransuz armiyasi tor-mor
etildi. Napoleon bir qism armiyasi bilan Fransiyaga chekindi.
1812 yil bahorida Fransiyaga qarshi Rossiya, Angliya, Shvetsiya, Prussiya,
Ispaniya va Portugaliyadan iborat 6-koalitsiya tashkil qilindi. Koalitsiyaning 300
ming qo’shinlari bilan fransuzlarning 190 ming kishilik qo’shini o’rtasida hal
qiluvchi jang 1813 yilning 16-19 oktyabr kunlari Leyptsigda yuz berdi. Unda har 2
tomondan 140 ming kishi qurbon berilgan. Fransuz qo’shinlari mag’lubiyatga
uchradi. 1814 yil harbiy harakatlar Fransiya territoriyasiga ko’chdi. 1814 yil
martida Shomon shahrida Rossiya, Angliya, Avstriya va Prussiya urushni
oxirigaeha ya’ni to’la g’alaba qilguncha davom ettirish haqida shartnoma
imzoladilar. 31 mart kuni ittifoqchilar qo’shini Parijni egalladi. Senat Burbonlar
sulolasini hokimiyatga tikladi. Lyudovik XVI ning ukasi graf Provanskiy
Lyudovik XVIII nomi bilan Fransiya taxtiga o’tirdi. 1814 yilda Parij tinchlik
shartnomasiga ko’ra Fransiya 1792 yilgi chegaralariga qaytarildi. Napoleon Elba
oroliga surgun qilindi.Napoleon ustidan g’alaba qilgan 4 asosiy davlat: Rossiya,
28

Angliya, Prussiya, Avstriya vakillari 1814 yil 1 sentabrdan 1815 yil 9 iyunigacha
bo’lgan vaqt davomida Yevropadagi siyosiy holatni tartibga solish uchun Venada
kongress chaqirdilar. Ular "legitimizm" prinsipini ya’ni, hokimiyatning yo’qotgan
monarxlarni hokimiyatga tiklash uchun harakat qilayotgan bir vaqtda, 1815 yil 1-
martda Napoleon Bonapart 1000 kishilik qo’shin bilan Parijga kelayotganligi
haqida xabar tarqaladi. 20 martda Napoleon Fransiya taxtini egalladi. Napoleonga
qarshi tezda 7-koalitsiya tuzildi. Unga Rossiya, Angliya, Shvetsiya, Prussiya,
Ispaniya va boshqa davlatlar kiradi. Juda katta harbiy ustunlikka ega bo’lgan
koalitsiya qo’shinlari 18 iyun kuni Bryussel yaqinidagi Veterloo qishlog’ida
Napoleon qo’shinini tor-mor etadi. 22 iyunda o’zining yangi 100 kunlik
boshqaruvidan so’ng Napoleon taxtdan voz kechishga majbur bo’Idi va Muqaddas
Elena oroliga surgun qilindi. Fransiyaga yangidan kontributsiya solindi.Bcna
kongressi qarorlari Evropada dvoryan-monarxik reaksiyaning kuchayishiga sabab
bo’Idi. Inqilobiy va milliy-ozodlik harakatlariga qarshi kurashni kuchaytirish
maqsadida Yevropa davlatlarining reaksion hukumatlari o’zaro "Muqaddas ittifoq"
deb atalgan ittifoq tuzdilar. 1815 yil 26 sentyabrda Aleksandr 1 tomonidan
tayyorlangan bu hujjat Angliya va Turkiyadan tashqari barcha monarxik davlatlar
tomonidan imzolandi. Uning a’zolari sof birodarlik va xristian dini prinsiplaridan
kelib chiqqan holda bir-birini qo’llab-quvvatlash majburiyatini oldilar.
29

Xulosa
Ishni tayyorlash davomida adabiyotlarni chuqur o`rganish jarayonida shu narsaga
amin bo`ldikki Fransiyada bu davrda siyosiy jarayonlarga aholining aralashuvi,
siyosiy ongning nihoyatda o`sganligini ko`rishimiz mumkin. 1643 yili besh
yoshlik Lyudovik XIV Fransiya qiroli bo’ldi. Lekin faktik jihatdan mamlakatni
kardinal Mazarini idora qilardi. Mazarini Rishelening absolutizmni mustahkamlash
siyosatini davom ettirdi. Hokimiyat almashuvi Rishele davridan to’planib
kelayotgan jamoat noroziligining portlashiga olib keldi 1
Konsullik va imperiya
davrida markazlashgan byurokratik davlat apparati shakllandi. Ma’muriy
boshqaruvda prefektura tizimi kiritildi. Hukumat tomonidan tayinlanadigan
departament boshlig`i — prefekt o’z qo’lida to’la ma’muriy hokimiyatni mujassam
etdi. Xulosa qilib aytadigan bo`lsak konsullik va imperiya davrida Fransiya
Yevropaning eng kuchli davlatlaridan biriga aylandi. Bunday qudrat Fransiya
tarixida hech qachon takrorlanmadi. Fransiya birinchi imperiya davri (1804-1814)
yillarda o`z taraqqiyotining kulminatsion nuqtasiga yetdi. Bu davrda Fransiya
butun G`arbiy Yevropada birinchi raqamli kapitalistik davlatga aylanish uchun bor
imkoniyatlarini ishga soldi. G`arbiy Yevropaning eng yirik davlatlari bilan bir
necha marotaba harbiy sohada to`qnashdi. Prussiya bosib olindi Avstriya qarshiligi
sindirildi va Angliya ustidan dengiz qamali amalga oshirildi. Lekin, Angliyaning
harbiy qudratini sindira olmadi. Natijada Fransiya boshliq Napaleonga bitta porloq
g`alaba kerak edi. Napaleon bu g`alabani Rossiyani yengish orqali amalga
oshirmoqchi edi. 1812 yil avgustda 600 ming qo`shin bilan Rossiya chegaralarini
buzib kirdi. 1812 yil sentyabr oyida Baradeno maydonida Napalion qo`shinlarini
ilk bora mag`lubiyatga uchradi. Rossiyaga qilingan intervensiya G`alabasiz tugadi.
Bu esa Yevropada Napoleonga qarshi ittifoq tuzilishiga sabab bo`ldi. Ittifoqchilar
1813 yil Napaleon qo`shinlarini to`liq tor-mor etadi. Napaleonni Elba orollariga
surgun qiladi. 1814 yil Napoleon qo`shinlari va ittifoqchi qo`shinlar o`rtasida hal
qiluvchi jang bo`ladi bunda ham ittifoqchilar g`alaba qozonadi. Fransiyaning bu
mag`lubiyati amalda Fransiyada birinchi imperiya hayotini poyoniga yetkazdi.
31

Shunday qilib Fransiya konsullik va imperiya davrida Yewvropaning birinchi
raqamli davlatiga aylanishga harakat qildi. Bu yo`lda hatto muvaffaqiyatlarga ham
erishdi. Bu davrda Fransiyada iqtisod, siyosat, madaniyat, ijtimoiy hayotda
anchagina rivojlandi. Lekin, Fransiya 1814 yilda mag`lubiyatga uchrashi bu
muvaffaqiyatlarni yo`qqa chiqardi.
32

Foydalanilgan adabiyotlar ròyxati:
Prezident Asarlari:
1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T. Sharq. 1998.
Ilmiy adabiyotlar
1. Бапховтинов Н.Н. Доктор Монро. М. 1959.
2. Yangi tarix. I – tom. T.O’qituvchi 1967.
3. Захарова М.Н. Народное движение в США против работников M. 1965.
4. Потемкина А.И. Революция 1848-1849 гг. М. 1952.
5.Освободительные движения народов Австрийской империи.
Возникновеньи и развивай. Конец XVIII век. М. 1989 г.
6 Юровской Ю, Ю. Кривогуза, И. М. Новая история стран Европы и
Америки. М: Среднaя школа. 1998.
OAV va internet saytlari:
1. https://arxiv.uz/uz/
2. www.academia.com
3. https://worldhistory.com
4. https://rea.ru
5. https://napoleon.org
33

Fransiya konsullik yillarda

Sotib olish