Fransiya-Prussiya urushi (1870-1871) davri diplomatiyasi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	764.4KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	18 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

66 Sotish

Fransiya-Prussiya urushi (1870-1871) davri diplomatiyasi

Sotib olish

Fransiya-Prussiya urushi (1870-1871) davri diplomatiyasi
REJA:
Kirish
Asosiy qism:
1. XIX asrning oxirgi choragi –XX asr boshida Fransiya va Prussiyadagi
ijtimoiysiyosat vaziyat;
2. Fransiya-Prussiya urushining kelib chiqish sabablari, bahona va boshlanishi.
3. Urushning borishi va harbiy harakatlarning jadallashuvi;
4. Fransiya-Prussiya urushining yakunlari, oqibatlari;
5. Fransiyada davlat to`ntarishi, uning oqibatlari va Frans-Pruss yarash sulhini
imzolanishi;
6. 1871-yildagi Parij kommunasi; va uning tor-mor etilishi; Frankfurt sulx
shartnomasi
7. Kommuna inqirozidan keyingi Fransiya-Prussiya munosabatlarini keskinlashuvi
Xulosa;
Foydalanilgan adabiyot va manbalar ro‘yxati;
Ilovalar;

1

Kirish
Xalqimizning asrlar sinovida yanada kuchayib, toblanib borgan mustahkam
irodasi, iymon-e’tiqodi nafaqat qadimiy ma’naviyatimiz, balki milliy o‘zligimizni
saqlab qolishga asos bo‘ldi. “Agar biz dunyo tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak,
boshqa xalqlar ham ozodlik va mustaqillikni qo‘lga kiritish, milliy tiklanish, o‘z
davlatchiligini, havas qilsa arziydigan fuqarolik jamiyatini mustahkamlash
jarayonida ana shunday fazilatlarga tayanib va suyanib, barcha sohalarda - bu
iqtisodiyot yoki ijtimoiy hayot bo‘ladimi, madaniyat, ta’lim-tarbiya va ilm-fan
bo‘ladimi — o‘zining beqiyos ichki qobiliyat va salohiyatini ishga solish, uni
ro‘yobga chiqarish hisobidan taraqqiyotga erishganini ko‘ramiz.” 1
Masalan,
Yaponiya yoki Janubiy Koreyani olaylik. Bu mamlakatlarning Ikkinchi jahon
urushidan keyin qanday og‘ir ahvolga tushib qolganini hammamiz yaxshi bilamiz.
Xo‘sh, ular nimaning evaziga qisqa davr ichida bu qadar rivojlanishga erisha oldi?
Axir, bu o‘lkalarda mo‘l-ko‘l tabiiy xomashyo manbalari, mineral resurslar deyarli
yo‘q-ku! Albatta, bu borada o‘sha paytda dunyoda mavjud bo‘lgan siyosiy omillar,
xalqaro vaziyatning ta’sirini inkor etib bo‘lmaydi. Lekin yapon va koreys xalqi
asrlar davomida shakllanib, katta bunyodkor kuchga aylangan o‘ziga xos milliy
ma’naviyati hisobidan ham rivojlangani bugungi kunda hech kimga sir emas.
Shuning uchun «yapon mo’jizasi» yoki «koreys mo’jizasi» haqida gap ketganda,
taniqli ekspert va mutaxassislar ham birinchi galda «yapon xarakteri», «koreys
tabiati» degan iboralarni tilga oladi. Tabiiyki, ular bu o‘rinda avvalo mazkur
xalqlarga mansub ma’naviy fazilatlarni nazarda tutadi. Ya’ni, bu xalqlarning ichki
dunyosi va irodasi ma’naviyat negizida yanada toblangan, kamolga yetgan. Bunday
xulosaning tasdig‘ini nafaqat mazkur ikki davlat, balki boshqa mamlakat va xalqlar
misolida ham ko‘rish qiyin emas. Vijdon pokligi va bedorligi asrlar, zamonlar osha
inson ma’naviyatining tayanch ustunlaridan biri bo‘lib kelmoqda. Jahon xalqlari
tajribasi, ularning bosib o‘tgan murakkab rivojlanish yo‘llari, bu boradagi saboq va
1 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T.: Sharq 1998,-B.28

2

xulosalar shundan dalolat beradi-ki, qaerda davlat va jamiyat taraqqiy topsa,
xalqning tinch-osoyishta hayot kechirishi, o‘z oldiga ezgu va buyuk maqsadlar
qo‘yib yashashi uchun Yurtboshimiz Islom Karimov 1998-yil 14-iyulda bir guruh
tarixchi olimlar va yetakchi jurnalistlar bilan bo‘lib o‘tgan uchrashuvda tarix
fanini, bugungi ahvoli va istiqbolini chuqur tashkil etish haqidagi o‘z
fikrmulohazalarini bildirib, bu yo‘nalishda tarixchi olimlar oldiga qator vazifalarni
qo‘ydi. Prezidentimiz: ”Muayyan masalada turli fikrlarni berish, bahs orqali
haqiqat oydinlashuviga erishish lozim. Tarixiy voqealarni, shaxslar faoliyatini
izohlash yo‘li bilan odamlarni asl haqiqatdan ogoh etishimiz kerak”, - deb
ta’kidladi. 1
Ushbu vazifalardan eng muhimi - yangi jamiyatimizni isloh, qilish va
yangilash jarayonini boshqaradigan va ta’minlaydigan, hozirgi davr talabi asosida
yangicha fikrlaydigan yoshlarni tarbiyalash, muhimi, ular ongiga milliy istiqlol,
Vatanga sadoqat va yurtparvarlik g‘oyalarini yanada chuqurroq, singdirish va teran
anglatishdan iboratdir.

1
Karimov I.A.Yuksak manaviyat – yengilmas kuch. Manaviyat-T.: 2008.

Prezidentimiz o‘zining “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” nomli
asarida shunday yozadi:” O‘z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unutgan
millatning kelajagi yo‘q. Bu haqiqat tarixida ko‘p bora o‘z isbotini topgan.”
O‘zbekistan Respublikasi istiqlolga erishishi natijasida jamiyatimizning barcha
sohalarda tubdan o‘zgarishlar amalga oshirilmoqdi. Xususan, Vatanimiz tarixiga
milliy vatanparvarlik nuqtai-nazaridan qiziqish ortmoqda. Sovet mustamlakachiligi
yillarida eng qadimgi davrlardan to O‘zbekiston mustaqillika erishguniga qadar
bo‘lgan tariximiz soxtalashtirildi. Endilikda, ya’ni mustaqillik yillarida
3

tarixshunosligimizda bir qator amaliy ishlar amalga oshirildi va amalga
oshirilmoqda. Yangi tarixning ko‘rib chiqiladigan davri - 1871 yilgi Parij
Kommunasidan to Oktabr davlat to'ntarishigacha bo‘lgan vaqtni o'z ichiga oladi. U
oldingi davrning uzviy davomidir, chunki kapitalizmning rivojlanishi bu davrning
asosiy mazmuni bo'lib qolaveradi. “Boyliklar va hokimiyat eng yirik burjuaziya —
kapitalistik monopoliyalar qo‘lida to‘planishining tezlashuvi yangi tarixning qarab
chiqilayotgan davrga xos eng muhim jihatidir. XIX asr oxiriga kelganda bunday
monopoliyalar hukmron kuchga aylandi — kapitalizm o‘z taraqqiyotining yangi
bosqichiga — imperializm bosqichiga qadam ko‘ydi. Bu hol jahon xalqlarini
kapitalistik ekspluatatsiya qilishning kuchayishiga va kapitalizmning barcha
ziddiyatlari chuqurlashuviga olib keldi. Ishchilar sinfi ancha o‘sdi va uning
ijtimoiy-siyosiy roli kuchaydi. 1871-yilgi Parij Kommunasi mag‘lubiyatga uchradi,
lekin burjuaziya hokimiyatini ishchilar sinfi hokimiyati bilan almashtirish
mumkinligini isbot kilib berdi.” 1
Biz o‘rganishni o‘z oldimizga maqsad qilib
olgan mavzu, ya’ni “Fransiya-Prussiya urushi (1870-1871) davri diplomatiyasi”
mavzusini tadqiq qilish orqali Fransiya-Prussiya urushi urushi davrida
dunyodagi xalqaro vaziyat qay tarzda o‘zgardi, o‘zaro kuchlar nisbati nima
sababdan o‘zgardi, nima sababdan Fransiya-Prussiya urushi (1870-1871) urushi
kelib chiqdi, urushning boshlanishiga asosan qaysi davlatlar va shaxslar
sababchi bo‘lganligini dalil-isbotlar orqali bayon qilib, mavzuning
dolzarbligini ochib berish mumkin.
Ishning maqsad va vazifalari. Har bir inson biron bir ishga kirishsa,
inson o‘sha olib boryotgan ishiga nisbatan o‘z oldiga maqsad va vazifalar
qo‘yib oladi. Jumladan, meni xalqaro munosabatlar tarixiga qiziqishim tufayli
1870-1871- yillarda sodir bo‘lgan Fransiya-Prussiya urushi davri diplomatiyasi
tarixini va o‘sha davrdagi Yevropa davlatlarning turli sohadagi olib borgan
ishlarini, xalqaro miqyosdagi bir-biri bilan olib borgan diplomtik va hamkorlik
(ittifoqchilik, sherikchilik) aloqalarini, XIX asr oxiri-XX asr boshlaridagidagi
1 Янги тарих. 1871 — 1917, А. П. Аверьянов ва бошк..; И. М. Кривогуз тахририда.— Т.: Укитувчи, 1989.
4

dunyoning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy manzarasini imkon qadar o‘rganishni o‘z
oldimga maqsad qilib qo‘ydim.
Ishning davrlashtirilishi. Kurs ishining xronologik davri XIX asrning
60yillar oxiri-70-yillari boshlaridagidagi dunyoning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
manzarasi, ya’ni asosan Fransiya- Prussiya urushiga oid voqealardan iboratdir.
Bunga sabab: aynan 1868-yil Ispaniya taxtiga nomzod masalasidagi murosasizlik,
Yevropada gegemonlik uchun kurash, birinchi darajali davlatga aylanish borasidagi
kurashlar pirovardi Frans- Pruss urushini yuzaga kelishini muqarrar qilib qo’ydi.
Natijada 1870-yil 17—iyulda Fransiya Shimoliy Germaniya ittifoqiga urush e’lon
qildi, mustaqillik va bosqinchilik xarakteridagi qirg’inbarot urush ro’y berdi. Bu
dahshatli urush 1871-yilga qadar davom etdi.
Tadqiqotning obekti va predmeti. Tadqiqotning nazariy asosini
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari tashkil qiladi.
Mazkur tadqiqot ishi 1870- yildan 1871- yilgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga
olganligi sababli asosiy e’tibor o‘sha davrda hamda keyingi yillarda nashrdan
chiqqan adabiyotlar, maqolalar, ilmiy ishlar; mustaqillik davrida e’lon qilingan
xolis yoritilgan tarixiy materiallar maqola va monografiyalar shu kabilarga
qaratilgan.
Kurs ishining ilmiy yangiligi. Biz o‘rganishni o‘z oldimizga maqsad
qilib olgan mavzu, ya’ni “Fransiya-Prussiya urushi (1870-1871) davri xalqaro
munosabatlar” mavzuiga ko‘plab tarixchilar tomonidan juda ko‘plab murojaat
qilinganligi ma’lum. Ushbu kurs ishimizni tayyorlash jarayonida, biz ko‘proq
tarixiy material va manbalarga, xrestomatik asarlarga va Internet saytlaridan
olingan ma’lumotlarga tayangan holda voqea-hodisalarni qiyosiy tahlil asosida
yoritishga harakat qildik.
Ishning amaliy ahamiyati. Kurs ishining amaliy ahamiyati shundaki,
jahon tarixidagi bu qisqa davr tarixi, undagi ro‘y bergan ijtimoiy-iqtisodiy va
siyosiy o‘zgarishlar, turli xil nazariyalarning vujudga kelishini, ularning sabab
5

va mohiyatini chuqur va har tomonlama o‘rganish orqali tarix yangi-yangi
ma’lumotlar olib keladi. Kurs ishining natijasiga ko‘ra, bayon etilgan faktik
materiallar va ilmiy xulosalardan Tarix va ijtimoiy fanlar fakulteti “Tarix”
ta’lim yo‘nalishi talabalari uchun o‘tiladigan “Jahon tarixi (Yangi tarix II va III
tom)” fanidan ma’ruza va seminar mashg‘ulotlarida, talabalarning mustaqil va
kurs ishlarini tayyorlashlarida, to‘garak ishlarini olib borishda manbaa bo‘lib
xizmat qilishi mumkin.

1. XIX ASRNING OXIRGI CHORAGI –XX ASR BOSHIDA
FRANSIYA VA PRUSSIYADAGI IJTIMOIY-SIYOSAT VAZIYAT
XIX asrning 60-yillari ikkinchi yarmidan boshlab Fransiya imperatori
Napoleon III mavqeyiga putur yetdi. Buning asosiy sababi—Fransiyaning o`z
qo`shnilari bo`lgan Angliya va Germaniyadan tobora orqada qolayotganligi bo`ldi.
Ayni paytda, Fransiya tashqi siyosatda ham muvaffaqiyatsizlikka uchray boshladi.
“1869-1870 yillarda Fransiyada bonapartchilar rejimining krizisi juda ham
6

kuchayib ketdi. Buni, ikkinchi imperiya dushmanlarigina emas, balki uning
tarafdorlari ham imperatorning o‘zi va uning a’yonlari ham fahmlar edilar.
Bonapartchilar to‘dasi, faqat g‘olibona urush qilish yo‘li bilangina hokimiyatni
qo‘lda saqlab qolish, omonat turgan imperator taxtini mustahkamlash, ko‘tarilib
kelayotgan inqilob to‘lqinini to‘xtatish mumkin, degan qarorga
keldilar.” 2
“Prussiyani tor-mor keltirish, shimoliy-german ittifoqini tugatish,
Germaniyaning tarqoqligi va parokandalik davriga qaytarish va Fransiyaning
mayda german davlatlarining taqdirini hal etuvchi kuchga aylantirish va bu bilan
ikkinchi imperiyaning ilgarigi obro‘ va shuxratini tiklash Napoleon III
hukumatining mo‘ljal va maqsadlari edi. Bu maqsadlar fransuz xalqiga yot edi.
Urush bonapartchilar to‘dasining faqat shaxsiy g‘arazli manfaatlariga mos
tushardi xolos.” 2

Chunonchi, Prussiyaning 1866-yildagi Avstriya ustidan erishgan
g‘alabasidan so‘ng german davlatlarning Prussiya atrofida birlashishiga Fransiya
to‘sqinlik qilar edi. “Fransiya german davlatlaridagi ichki separatizmni
qo‘llabquvvatlar edi. Prussiya ministr-prezidenti va Shimoliy-german ittifoqining
kansleri

1
Янги тарих II том Т.: 1960-B.601- 602.
2
Галкин И.С, Застенкер Н.Е, Хвостов В. М. Янги тарих II том (1871-1918), Т.:1964.
O.Bismark ushbu muammo «Qo‘shniga (Fransiyaga) qarshi birgalikda olib
borilgan urush» evaziga hal etilishi mumkin deb hisoblardi. Shuning uchun ham
Prussiya Fransiyaga qarshi urushga tayyorgarlik ishlarini urushdan ancha ilgari
boshlangan edi. Bismarg tomonidan ishlab chiqilgan dasturda ya’ni «Germaniyani
yuqoridan», «qilich va qalqon» siyosati bilan Prussiya boshchiligida birlashtirish
dasturida Fransiyaga qarshi urush muqarrar deb topilgan edi. 1868 yildayoq
Prussiya shtabi Fransiyaga qarshi urush operatsiyalari rejasini ishlab chiqib, harbiy
tayyorgarlik bilan bir qatorda siyosiy va diplomatik tayyorgarliklar ham ko‘rilgan
edi. Prussiya janubiy german davlatlarini o‘z tomoniga og‘darib olishga,
7

AvstriyaVengriya va Chor Rossiyasini betaraf qilib qo‘yishga muvofiq bo‘lgan edi.
Prussiya yunkerlari, harbiylari burjuaziyaning siyosatini qo‘llab-quvvatlagan,
ko‘pchilik qismi mag‘lubiyatga uchragan Fransiya yerlarini egallashga orzumand
edilar.” 1

Tarixiy taraqqiyot taqozosi bilan Germaniya oldiga qo‘yilgan asosiy, eng
muhim va eng zarur vazifa Germaniyani milliy jihatdan birlashtirish, yagona
umumgerman davlatini tuzishdan iborat edi. Ikkinchi imperiya yagona german
davlati tuzilishiga yo‘l quyishni istamas edi va qurol kuchi bilan bunga qarshilik
ko‘rsatardi. Shu sababli Prussiya yunkerlari, harbiylari va burjuaziyasi reaksion va
agressiv maqsadlarni ko‘zlagan bo‘lishiga qaramay, Germaniyaning Fransiyaga
qarshi urushi, uning boshlang‘ich davrida, o‘zining mazmuniga ko‘ra ob’ektiv
jihatdan nemislar uchun milliy manfaatni ko‘zlagan adolatli urush edi.
Bu urush Germaniyaning milliy jihatdan birlashishi uchun, bu ishda unga
qarshilik ko‘rsatayotgan tashqi reaksion kuch ya’ni bonapartchilar imperiyasiga
qarshi qaratilgan urush edi. Shimoliy-german ittifoqining hukumati urushga barcha
sohalarni diplomatiyani, armiyani, sanoatni tayyorlardi.

2. FRANSIYA - PRUSSIYA URUSHINING KELIB CHIQISH SABABLARI , BAXONA
VA BOSHLANISHI .
Urushining kelib chiqish sabablari. Fransiya va Prussiya o‘rtasidagi
urush Evropa tarixidagi muhim voqea sanaladi. Odatda uni yangi zamon tarixining
ikkinchi davrining boshlanishi deb hisoblashadi. So‘nggi yillardagi adabiyotlarda
bu urush fransuz – German urushi, deb atalmoqda. Chunki urushda ko‘pchilik
1 Галкин И.С, Застенкер Н.Е, Хвостов В. М. Янги тарих III том (1871-1918), Т.:1964.

8

nemis davlatlari qatnashishgan. Fransuz – German urushi har ikki mamlakat
o‘rtasidagi chuqur ziddiyatlarning oqibatida kelib chiqqan. Ma’lumki, Shimoliy
german ittifoqi tarkibiga ko‘pchilik nemis davlatlari birlashgani holda, mamlakatni
to‘la ma’noda birlashtirishga tarafdor bo‘lishdi. Faqat 4 ta nemis davlati iqtisodiy
va diniy umumiylik (katolik) jihatidan Fransiya bilan bog‘langan edilar. Mana shu
tariqa nemis davlatlarining milliy manfaati siyosiy jihatdan birlashishni taqozo
etardi. Demak, Fransiya Germaniya urushining birinchi sababi bevosita nemis
davlatlarining tarixiy taqdiri bilan o‘zviy bog‘liq edi. Urushning ikkinchi sababi
bevosita Fransiya bilan aloqador edi.
Fransiyada ikkinchi imperiya rejimi XIX asrning 60- yillarida tanazzulga
uchradi. Ayniqsa sanoatda tanglik nihoyatda kuchaydi. Korxonalarda ish kunining
13-14 soatga etmagan bolalarning 12 soatlik ish kuniga majbur etilishi
norozilikning kuchayishiga sabab bo‘lgan. 1866-1867 yilalrdagi iqtisodiy krizis
Fransiyada ommaviy ishsizlikni keltirib chiqardi. 60- yillarning oxirida Napoleon
III imperiyasidagi aholining 70 % qishloqlarda yashagan qishloqlardagi 19,5 mln.
aholining 4 mln. ersiz dehqonlar edi.
Shuningdek, 2,5 mln. mayda dehqonlar hom bor edi. Fransiya keyingi davrda
Prussiyaning Germaniyani birlashtirishiga to`sqinlik qila olmay qoldi. Agar Germaniya
yagona davlatga birlashadigan bo`lsa, Fransiyaning xalqaro
maydondagi obro`siga jiddiy zarar yetar va Yevropadagi ikkinchi davlatdek mavqeyi
barham topar edi. Fransiya hukmron doiralari esa buni aslo xohlamas edilar. Fransiya
hukmron doiralari 1860- yildagi Angliya-Fransiya savdo shartnomasidan ham norozi edi.
Chunki, ingliz tovarlarining Fransiyaga ko`plab kiritilishi Fransuz tovarlari bilan
raqobatni kuchaytirmoqda edi. Bundan tashqari, mamlakatda ishsizlik, qashshoqlik,
qimmatchilik mehnatkashlarning doimiy yo`ldoshi bo`lib qolgandi. Shuning uchun ham
1870- yil yanvar oyida Parijda o`tkazgan 200 ming kishilik namoyishning dahshati bejiz
emas edi. Mamlakatda Napoleon III rejimiga qarshi burjua oppozitsiyasining noroziligi
9

ham kuchayib borardi. Fransiyaning xukmron doiralari o‘sha og‘ir krizisdan qutilishining
birdan – bir yo‘li urush deb bilishdi.
Bunday sharoitda, Napoleon III uchun Prussiyaga qarshi g`olibona urush
zarur edi. Bu urush Fransiyaning, shuningdek Napoleon III ning ham mavqeyini
tiklagan bo`lardi. Buning uchun esa urushda g`alaba qozonish, Germaniyaning
birlashishiga yo‘1 qo`ymaslik va Germaniyaning ba’zi hududlarini bosib olishi
zarur edi. Prussiya ham bir necha yillardan beri Fransiyaga qarshi urushga
tayyorlanib kelmoqda edi. Uning maqsadi, Germaniyada Prussiyaning
hukmronligini mustahkamlashga to`siq bo`lgan Fransiyani yengish va Germaniyani
birlashtirishni nihoyasiga yetkazish edi. Tomonlarga urushni boshlash uchun bir
bahona zarur edi, xolos. Tez orada bunday bahona ham topildi.
Urushga bahona (Ispan taxtiga da’vo masalasidagi murosasozlik).
“ Fransiya – Germaniya urushining boshlash uchun faqat bahona topish kerak edi.
Ispaniya taxtiga kimni o`tqizish masalasi — urushning boshlanishi uchun bahona
bo`ldi. Xo`sh, bu muammo qanday vujudga kelgan edi? o`zining bir vaqtlardagi
qudratini yo`qotgan Ispaniyada 1868- yilda inqilob yuz berdi. 1868 yilda
Ispaniyada ro‘y bergan inqilob tufayli qirolicha Izabella II Fransiyaga qochib
ketishga majbur bo`ldi. Fransiya imperatorining xotini (millati ispan edi)
Izabellaning taxtni qaytarib olishida yordam berishga qaror qildi.” 1

Biroq, tez orada, Yevropaning buyuk davlatlari o`rtasida Ispaniya taxti
uchun boshlanib ketgan kurash bunga imkon bermadi. Fransiya taxtga o`z
nomzodini, Germaniya esa o`z nomzodini qo`yishga harakat qildi. Ispan kortesi
(parlament) taxtga pruss qirolining qarindoshi shahzoda Leopold
GogensollernZigmaringenning Ispaniya taxtiga, qirolicha Izabella ag‘darilgandan
so‘ng, nomzod etib ko‘rsatilishi bilan bo‘lg‘usi keskin vaziyatni keltirib chiqardi.
Fransiya hukumati bunga norozilik bildirdi. Chunki mamlakatning janubiy
chegaralarida pruss ta’sirining ortishi, Fransuz manfaatlariga mos kelmas edi.
1 U.Jo‘raev, E.Xoliqov, D.Qodirov “Jahon tarixi”, O‘qituvchi, T.:2014.

10

Fransiya hukumati, Prussiyaning ta’siri kuchayib ketishidan xavfsirab
norozilik bildirdi. Fransiya hukumati Germaniyadan o`z nomzodidan voz
kechishini talab etdi. Imperator Vilgelm II bunga rozi bo`ldi. Biroq, bu rozilik
Fransiyani qanoatlantirmadi. Endi, Fransiya Germaniyadan kelgusida ham Ispan
taxti uchun nomzod ko`rsatmasligini, hozir ko`rsatgan nomzodidan taxt davosidan
butunlay voz kechishiga erishishini talab qildi. Qirol Ispan taxtiga Leopold
nomzodini qattiq turib tavsiya etmasligini bildirardi.
Darhaqiqat, 12 iyulda Leopold Gogensollern - Zigmaringen Ispaniya
taxtidan voz kechganligini rasmiy suratda e’lon qildi.
Lekin, Prussiyada ham, Fransiyada ham ashaddiy harbiy doiralar bu
janjalning tinch tugaganidan norozi bo‘lib qoldilar. Bu janjalni chiqarishda xizmat
ko‘rsatgan Bismark o‘ziga itoat qiluvchi matbuot orqali “Germaniya xo‘rlandi”
deb shov-shuv ko‘tardi va qulay payt poylab turdi.
Fransiyada 12-iyul kuni kechqurun bo‘lgan imperator kengashida, erishilgan
natijalar bilan qanoatlanib qolmay, Prussiyaga yangi talablar qo‘yilsin, degan qaror qabul
qilindi. Harbiy ministr Lebef: “Biz tayyormiz, biz shaymiz, armiyamizda hamma narsa,
so‘nggi askarning getridagi so‘nggi tugmasigacha hamma narsa joyida”,-degan mashhur
g‘amgin nutqini ham o‘sha vaqtda so‘zlagan edi.
Ertasiga, 13 iyul kuni Benedetti Parijdan olgan topshiriqqa amal qilib,
Vilgelm I ga Fransiya hukumatining yangi talablarni qo’yadi:
-- agar Leopold Ispaniya taxtini egallash uchun yana o‘z nomzodini
qo‘yadigan bo‘lsa, Vilgelm I hech qachon norozilik bildirmasligi to‘grisidagi
talabni qo‘ydi. Bu talab atayin qilin qilingan haqoratomuz talab bo‘lganligidan
Vilgelm uni bajarishdan bosh tortdi. Elchi o‘sa kuni qirol huzuriga ikkinchi marta
kirmoqchi bo‘lganida, qirol uni qabul qilmadi Ertasiga qirol Benedetti bilan
uchrashib unga, muzokaralar Berlinda davom etish mumkinligini bildirdi.
O‘shandayoq Emsdan Bismarkka telegramma yuborilgan edi, bu telegrammada
11

qirol bilan Fransiya elchisi o‘rtasida 13-iyulda bo‘lgan suhbat mamuni bayon
qiligan edi.
Bismark Emsdan olingan telegramma matnini shunday qisqartirib
yubordiki, natijasida uning ma’nosi juda o‘zgarib ketib, Fransiya uchun, uning
milliy sha’ni uchun isnod keltiradigan mazmun hosil bo‘lgan edi. Oradan ancha
vaqt o‘tgandan keyin Bismark o‘zining memuarlarida buni yozgan edi. Ana shu
tariqa soxtalashtirilgan “Ems depeshasi”ni Bismark matbuotda e’lon qildi. Natijada
Bismarkning ayni muddaosidek bo‘lib chiqdi.
15-iyulda Fransiya hukumtining boshlig‘i Olive Qonun chiqaruvchi
korpusdan armiyaga rezevdagilarni chaqirish uchun kredit berilishini talab qildi va
buning oqibatlari uchun javobgarlikni “bamaylixotir” o‘z zimmamga olaman, dedi.
“Bonapartchi agentlar va korjoma kiyib olgan politsiyachilar Parij ko‘chalarida
namoyishlar uyushtirdilar, milliy bayroqlar va imperatorning suratlarini ko‘tarib
olib, “Berlinga!” degan urushqoqlik shiorlarini aytib bordilar” 1

Reynning har ikkala tomonida hukmron sinflar avj oldirayotgan ashaddiy
shovinizmga fransuz va nemis ishchilar sinfining birdamligi qarama- qarshi turardi.
Internatsional a’zolari bo‘lgan fransuz ishchilari 1870- yil 2- iyul
xitobnomasidagi nemis ishchilarini birgalikda harakat qilishga va Reynning ikkala
tomonidagi istibdodga qarshi kurashga da’vat qildilar.
Lekin na fransuz va nemis ishchilar ahvolni o‘zgartirish va urushga
qarshilik ko‘rsatish uchun yetarli kuchga ega emas edilar. Har ikki mamlakatda
urushga zo‘r berib tayyorgarlik ko‘rishayotgan edi. Nihoyat, 19- iyulda Fransiya
Prussiyaga urush e’lon qildi.
Urushning boshlanishi. “1870- yilning 19- iyul kuni Fransiya Shimoliy –
German ittifoqiga qarshi urush e’lon qildi. Bu davrda Pruss qo‘shinlariga barcha
Shimoliy German ittifoqiga mansub bo‘lgan davlatlarning armiyalari va xatto
ittifoq tarkibiga kirmagan 4 ta nemis davlati qurolli kuchlari ham qo‘shilishdi.” 2
1 И. С. Галкин, Н. Е. Застенкер, В. М. Хвостов “Янги тарих” III том (1871-1918), Т.: 1964.
2 Янги тарих. 1871 — 1917, А. П. Авeрянов ва бошк..; И. М. Кривогуз тахририда. Укитувчи, .— Т.: 1989.
12

German qurolli kuchlari son jihatdan Fransiyalarnikidan ikki marta ustun bo‘lgani
holda yaxshi xarbiy tayyorgarlik ko‘rgan jangovar xolatdagi armiya edi. Nemis
qo‘shinlari uchta armiyaga bo‘lingani holda aniq reja asosida harakat qilishdi. Ular
bir - birlari bilan mustaxkam bog‘langan holda harakat qilishardiyu 1870- yilining
avgustida nemis harbiy qismlari Reyin daryosidan o‘tishib Elzas va Lotaringiya
chegaralariga etib borishdi.
“Fransuz armiyasida mutlaqo boshqacha holatni ko‘ramiz. Mamlakat
hayotining barcha sohalarini qamrab olgan tanglik armiyaga ham katta ta’sir
ko‘rsatgan edi. Fransuz xarbiy qismlari 8 korpusga bo‘linishib, asosan
mamlakatning Shimoliy – Sharqiy chegaralariga yo‘naltirilgan edi. Armiyaga
dardmand xarbiy sohada layoqatsiz bo‘lgan Napoleon III bosh qo‘mondon edi. U
to‘rt yil mobaynida Prussiyaga qarshi urushga tayyorlanib kelayotgan edi. Lekin,
bonapartchilar matbuotining maqtanchoqlik bilan baqirishlariga qaramay,
urushning taqdiri birinchi kundayoq ma’lum bo‘lib qoldi:
--armiya idorasida tartibsizlik va sarosimalik hukm surardi;
--harbiy qo‘shilmalarni yaxlitlash chalkashib ketgan;
--ularning yo‘nalishlar va ma’lum yo‘lni bosib o‘tish muddatlari buzilib
ketgan;
--ularning ta’minoti yo‘lga qo‘yilmagan edi; qo‘mondonlik qancha jangchi
borligini, qancha to‘p va o‘q dori borligini
bilmasdi. Fransiya urush e’lon qilgandan beri ikki xaftacha o‘tgan bo‘lsa ham,
fransuz armiyasi hamon hech narsaga erisha olmagan edi. Xarbiy vazir va shtab
boshlig‘i bo‘lgan Lebef ham kuchli xarbiy salohiyatga ega emas edi. Garchand
urushni Fransiya tomoni e’lon qilgan bo‘lsa-da, urushning boshidayoq uning
armiyasi xujum o‘rniga mudofaani afzal ko‘rdi.” 1

1 Янги тарих , И.С.Галкин таҳрири остида. – T.: 1964.

13

Urushning dastlabki kunlariga oid bo‘lgan tarixiy xujjatlar Fransiyaning
armiyasi nochor ahvolda ekanligidan guvohlik beradi. Mana bu xujjatlarga e’tibor
beraylik. Urush harakatlari ketayotgan rayondan Parijga 1870- yil 20- iyul kuni
soat 9:50 da yuborilgan telegramma: Mets qal’asida shakar, kofe, guruch, aroq, tuz
yo‘q, yog‘ va suxari oz qolgan. Zudlik bilan loaqal bir million poyoqni Tionvillga
yuborilgan. Fransuz armiyasining 2- korpus qo‘mondoni general 21-iyul kuni
xarbiy vazirlikka yo‘llangan telegrammada “Ombordan kartalar uyumini
yuborishayapti, ularning hozirgi davrda keragi yo‘q. Bizda Fransuz chegaralarining
bironta kertasi yo‘q”. O‘sha kuni boshqa general xarbiy vazirilkka yuborgan
telegrammasida “Belforga etib keldim. Lekin o‘z brigadamni topa olmadim.
Diviziya boshlig‘ini ham topmadim. Nima qilay? Bilmadim, polkim qaerda ekan:
Eng achinarlisi, Fransuz armiyasining bosh shtabi boshlig‘i xarbiy vazirga yo‘lagan
ma’lumotida aytadiki, “Armiyaga ketayotgan otryadlar hamon qurol – aslahasiz
kelishayapti”. Mana shu tarzda Fransuz armiyasining nochor ahvolga tushib
qolganligidan darak beruvchi xujjatlar saqlanib qolgan.

3. URUSHNING BORISHI VA HARBIY HARAKATLARNING JADALLASHUVI .
1870- yilning 4-avgust kuni Veysenburgda 5 ming Fransuzlar 40 ming
kishilik nemis armiyasining xujumiga dosh bera olmay katta qurbonlar berdi va
Strasburg tomon chekinishdi. Strasburg yaqinida 6-avgustda Freshviler bilan
Forbak yonida turgan 46 ming Fransuz askarining ahvoli yanada tang edi. Chunki
unga xujum uyushtirgan nemis armiyasi 120.000 kishidan iborat bo‘lgan. Bu
ketma-ket mag‘lubiyatlar Napoleon III armiyasining zaifligini va ayniqsa, shu
armiyani vujudga keltirgan tuzumning zaifliginI ko‘rsatuvchi yaqqol dalil edi.
Shiddatli janglar davomida prussiyaliklar marshal Mak
Meton qo‘mondonligidagi Fransuz armiyasini janubiy guruhini tor-mor etdilar.
Fransuz qurolli kuchlarining mag‘lubiyatga uchraganligi to‘g‘risidagi
xabarlar Parijga, so‘ngra esa mamlakatning boshqa qismiga yetib borgan zahoti
14

xalq g‘azabi qaynab ketdi. 6-9 avgustda Parijda, shuningdek viloyatlarda dahshatli
xalq g‘alayonlari bo‘ldi; rahbarlik ishlari yaxshi yo‘lga qo‘yilganda va burjua
respublikachilarixalq ommasidan dahshatga tushib, bonapartchilar rejmini
quvvatlamaganda edi, bu g‘alayonlar imperiyaga nisbatan ochiq inqilobiy
harakatga aylanib ketgan bo‘lardi.
“Burjua respublikachilarning qo‘rqoqligi va ojizligi Qonun chiqaruvchi
korpusda hukmronlik qiluvchi ,,mamluk”larning (bonapartchilrni kinoya bilan
shunday atardilar, ya’ni deputatlar) hukumatni o‘zgartirishga imkon berdi. Olive
hukumati istefo berdi. Ashaddiy urushqoq bonapartchilardan tuzilgan yangi
hukumat shafqatsizlik bilan politsiya ta’qibi yo‘liga – demokratik gazetalarni
yopish, Parijning hamma hududlarida respublikachi-demokratlarni va sotsialistlarni
qamoqqa olish yo‘liga o‘tdi, bu hukumat mamlakatda qaynab turgan jamoatchilik
g‘azabini shunday terror vositasi yo‘li bilan bo‘g‘ib tashlamoqchi bo‘ldi.” 1 2

O‘sha yilning 12-avgustida Mets qal’asining qo‘mondonligi marshal
Bazepga topshirildi. 14-avgustda blankichilar Belgiyadan yashirincha kelgan
Blanki rahbarligida Parijda qo‘zg‘olon ko‘tarishga va La-Villet bulvaridagi
kazarmalarini qo‘lga olishga urinib ko‘rdilar. Lekin, blankichilarning ommani
siyosiy jihatdan tayyorlamasdan ob’ektiv shart-sharoitlarni hisobga olmasdan, eski
klassik fitnachilik usullari bilan uyushtirgan va o‘tkazgan harakati bu gal ham
tamomila muvaffaqiyatsizlikka uchradi. «Mamluklar» La–Vilett bog‘idagi
muvaffaqiyatsizlikni bahona qilib, bunday demokratlarni yana shafqatsizlik bilan
ta’qib ostiga olish va mamlakatda terrorni kuchaytirish uchun foydalandilar.
Lekin bu hatti-harakatlar jon talvasasiga tushib qolgan bonapartchilar rejimini o‘z
halokatini orqaga surish uchun qilayotgan so‘ngi urinishlari edi.
1 Янги тарих / И.С.Галкин таҳрири остида. – Т.: 1964.
2 Янги тарих. 1871 — 1917, А. П. Авeрянов ва бошк..; И. М. Кривогуз тахририда.— Укитувчи,T.: 1989.
15

“14- va 16-avgustdagi Shpixern yonidagi uchinchi mag‘lubiyatdan keyin
fransuz armiyasi barcha imtiyozlaridan mahrum bo‘lib qoldi.” 3

4. FRANSIYA - PRUSSIYA URUSHINING YAKUNLARI . FRANS - PRUSS YARASH
SULHINI IMZOLANISHI .
Armiyaning marshal Bazen rahbarlik qilayotgan so‘l qanoti g‘aflatda qolib,
Mets yonida og‘ir janglarga duchor qilib qo‘ydi, natijada mag‘lubiyatga uchradi.
Fransuz askarlari bu janglarda zo‘r qahramonlik va matonat ko‘rsatdilar, lekin
Bazen Mak-Magon armiyasi bilan qo‘shilish uchun so‘nggi imkoniyatdan
foydalana olmay, butun armiyasini Mets qal’asiga qamab qo‘yishlariga imkon
berdi, bu yerda Bazen armiyasini nemislarning ustun turgan kuchlari qurshab oldi.
Bazenning xatolari va kamchiliklari o‘sha vaqtdayoq xiyonatkorlik deb baholangan
edi.
Mak-Magon ixtiyorida 120 mingdan ortiq qurolli kishi bor edi. Lekin Mak -
Magon qo‘shinlari olg‘a tomon tez va dalil bormadi. U Parijdagi istehkomlarga
3 Янги тарих , И.С.Галкин таҳрири остида. – T.: 1964.

16

tayanib ish ko‘rish uchun Parijga bormoqchi edi, lekin xalqni yolg‘on axborotlar
bilan aldab kelgan hukumat: chekinib kelayotgan armiyani va bu armiyadagi
imperatorni ko‘rgan xalq inqilob boshlab yuboradi, deb qo‘rqib Mak-Magonga
Metsda Bazen bilan borib qo‘shilishni buyurdi. Mak-Magon dushman kuchlariga
duch kelib, shimoliy-sharqqa burildi va biron - bir maqsadni ko‘zlamay, soldatlarni
holdan toydiradigan yurishlar qilib, oqibatda o‘z armiyasiga fransuz
qo‘mondonligining hamma xatolaridan ustalik bilan foydalangan dushman
zarbalariga tutib berdi.
“30- avgustda Mak-Magon armiyasi Bomon yonida yana mag‘lubiyatga uchradi
va orqaga chekinib borib keyinchalik, Avgust oyidagi urush
harakatlarining borishi nemis qo‘shinlari foydasiga o‘zgara bordi. Natijada
MakMagonning 90 ming kishilik armiyasi ikki nemis armiyasining qurshoviga tushib
Sedan daryosi bo‘yida juda noqulay pozitsiyalarda to‘xtadi. Bu yerda fransuz
armiyasini nemislar qurshab oldi. Nemislar tevarak atrofdagi tepaliklarga juda
kuchli artileriyani joylashtirib olib, Sedan soyligida qopqonga tushgandek, qamalib
qolgan fransuz armiyasini 1-sentabr erta tongdan to‘pga tuta boshladi. O‘sha kuni
kuni 140 ming kishilik nemis armiyasi to‘plar yordamida ketma ket uyushtirilgan
xujumi natijasida katta qurbonlar berishdi.” 1
Soldatlar va ofitserlar dushmanning
o‘zlaridan ustunlik qiladigan kuchlariga qarshi g‘oyat zo‘r qahramonlik va jasorat
bilan jang qildilar, lekin ular ko‘rsatgan jasorat va qurbonliklarning hammasi
behuda ketdi.
“Ikkinchi imperiyaning iste’dodsiz lashkarboshilari askarlarni g‘alabaga
olib borish u yoqda tursin, hatto milliy bayroq sha’ni uchun jang qilishdan ham ojiz
edilar. Mak- Magon jang boshida yengil yarador bo‘lgandan keyin, armiyani o‘zi
halokat yoqasiga keltirib qo‘ygan bo‘lsa ham, o‘zini javobgarlikdan olib qochish
uchun darrov qo‘mondonlikni zimmasidan soqit qila qoldi. Uning o‘rnini egallagan
1 Галкин И.С, Застенкер Н.Е, Хвостов В. М. Янги тарих III том (1871-1918), Т.: 1964.

17

gen. Vimpenning harakatlari ham og‘ir ahvolni o‘zgartirmadi. Qariyib 12 soat
davom etgan jang harakatlari oqibatida sharmandali mag‘lubiyat ro‘y berdi.
Fransuz soldatlari sharoit juda og‘ir bo‘lishiga qaramay, qat’iy jangga shaylanib
turgan edilar. Lekin, kunduzi soat 3:00 da Sedanga etib kelgan imperatorning o‘zi
shahar markazidagi minorada oq bayroq o‘rnatishga buyruq berdi, o`zining
qilichini esa Prussiya qiroliga jo`natishga majbur bo`ldi. Imperator buyrug‘iga
asosan Metsga yordamga borayotgan Mak-Magon armiyasi prussiyaliklar
tomonidan Sedanga surub chiqarildi va o‘sha yerda qurshab olindi. Imperator
Napoleon III ham Mak-Magon armiyasida edi. qurshovda qolgan Mets qal’asidagi
Fransuz qo‘shinlari urush harakatlarida ishtirok eta olmadi, O‘sha og‘ir janglarda
Fransuzlardan 3 ming kishi o‘ldi, 14 ming jangchi qattiq jahorat olishdi.
Fransuz armiyasining Sedan bo‘yidagi mag‘lubiyati Parijda norozilik
harakatlarining boshlanishiga sabab bo‘ldi. Natijada imperator va xukumatning
obro‘i butunlay barbod bo‘ldi. keyinchalik, o‘sha yilning 27- oktabrida dushmanga
to‘la taslim bo‘ldi. Avgust oyidagi urush harakatlarining borishi nemis qo‘shinlari
foydasiga o‘zgara bordi. Natijada Mak-Magonning 90 ming kishilik armiyasi ikki
nemis armiyasining qurshoviga tushib Sedan daryosi bo‘yida g‘oyat noqulay past
ham joyiga to‘planib qolishgan.
2-sentabrda fransuz imperatori butun Mak-Magon armiyasi bilan taslim
bo‘ldi. Prussiya armiyasi muvafaqqiyati ko‘p jihatdan son bo‘yicha ustunlik
evaziga erishildi. Fransiya-Prussiya urushining barcha janglarida (16- avgustdagi
Mars-Lya-Turdagi jangdan tashqari) son jihatdan ustunlikda g‘alaba qozonildi.
Barcha kuchlarni bir frontda-Fransiyaga qarshi mujassam etish imkoniyatiga ega
bo‘lish-bu Prussiya uchun katta siyosiy yutuq edi. Shu tariqa, bu yerdagi 80 ming
kishilik armiya Napoleon boshchiligida taslim bo`ldi. Napoleon III Sedanda o`z
Vaterloosini topdi. 100 ming kishilik ikkinchi armiya ham Mets qaPasida
qurshovga tushib qoldi. Endi, Fransiya Germaniyaga tahdid sola olmas edi. Bu
mag`lubiyat, ayni paytda ikkinchi imperiya hokimiyatining ham halokati bo`ldi.
18

2sentabrda jami 3 ming kishini talafot bergan fransuz armiyasi imperator
Napoleon boshliq 82000 soldat, ofitserlar bilan g‘oliblarga taslim bo‘ldi.
Fransiya olib borgan urushlar tarixda misli ko‘rilmagan bu sharmandalik ikkinchi
imperiya halokatining qonuniy xotimasi edi.” 1

5. FRANSIYADA DAVLAT TO ` NTARISHI VA UNING OQIBATLARI , FRANS -
PRUSS YARASH SULHINI IMZOLANISHI .
Sedan halokati to‘g‘risidagi xabar Parijning hukumat va parlament
a’zolariga 2-sentabr kechqurun allamahalda yetib bordi. Bonapartchilar ham,
oppozitsiya vakillari burjua respublikachilari ham bu xabarni ommadan yashirishga
harakat qildilar. Ter sulh tuzish to‘g‘risida Prussiyaliklar bilan darhol muzokara
boshlashni taklif qildi. Burjua respublikachilari va orlenchilar bonapartchilar bilan
maxfiy siyosiy kombinatsiyalar tuzish to‘g‘risida muzokara olib boradilar: ularning
hammasi xalqdan qo‘rqar va ustalik bilan siyosiy manyovr qilib, inqilobning oldini
olishga harakat qilardi.
“Lekin yuz bergan mudhish voqeadan xabar topgan Parij mehnatkashlari 3-
sentabr kechqurundan boshlaboq qo‘zg‘alon ko‘tardilar. Ko‘chalarda
namoyishlar boshlanib ketdi, xalq harakatining tashabbuskorlari blankichilar
bo‘ldi. 4-sentabr ertalabdan boshlab poytaxt mehnatkashlari ko‘chalarga
chiqdilar.” 2
Praijda siyosiy beqarorlik kuchaydi. Parijda qonun chiqaruvchi korpus
1 “Янги тарих” (1871-1917), I. M. Kривогуз тахрири остида, T.: 1989.
2 U.Jo‘raev, E.Xoliqov, D.Qodirov “Jahon tarixi”, O‘qituvchi, T.:2014.
19

binosida Respublikachilar va monarxiyachilarning siyosiy kurashlari avj oldi.
Ularning biri Respublika tuzimi va islohatlarga tarafdor bo‘lsa, ikkinchisi
monarxiyani tiklash, taxtga orlean sulolasiga mansub bo‘lgan graf Parijskiyni
tiklashni istashdi va xokazo. O‘ziga xos siyosiy kurash maydoniga aylangan qonun
chiqaruvchi korpus binosiga poytaxtdagi olomon bostirib kirib, Fransiyada
respublika tuzimini e’lon qilishni qat’iy tarzda talab etishdi
Namoyishchilar qonun chiqaruvchi korpusning majlislar zaliga bostirib
kirdilar va blankichilar boshchiligidagi ishchilar respublika e’lon qilishni qat’iy
talab etdilar. Gambetta va Favr boshliq burjua respublikachilar ishchilarning bu
qat’iy qaroridan bosh tortish niyatida, Qonun chiqaruvchi korpus binosi liq to‘lib
ketgan Parijliklarni ratusha tomon boshlab ketdilar. Lekin bu ko‘p kishilik
marosim ratushaga yetib borganda, Grev maydonida xuddi dengizday to‘lqinlanib
turgan boshlarni, korjama kiygan, qo‘lini musht qilib ko‘targan olamonni ko‘rdi,
ratusha gumbazi ustida esa qizil bayroq xilpirab turardi. Ratusha binolaridan
blankichilar bo‘lajak revolyutsion hukumat ro‘yxatini tuzayotgan edilar. Bu
hukumatga Blanki Flurans, Deleklyuz, Rashfor va boshqalar kirishi lozim edi.
Burjua respublikachilari tashabbus blankichilar qo‘liga o‘tib ketishdan qo‘rqib,
chaqqonlik bilan ish ko‘rishga qaror qildilar. Shu tariqa Parij mehnatkashlari
inqilobning dastlabki soatlaridayoq Fransiyani respublika deb e’lon qilishga
majbur qildi.
“Ba’zi o‘zgarishlardan keyin hukumat quyidagi sostavda tuzilgan edi:
hukumat boshlig‘i va Parij harbiy gubernatori orleanchi general Troshyu bosh
ministr o‘rinbosari va tashqi ishlar ministri burjua respublikachisi advokat Jyul
Favr, ichki ishlar ministri burjua respublikachisi Lyui Gambetta, xarbiy ministr
orleanchi general Morlo va boshqalar edi.” 1
Fransiyada imperiyani ag‘darib
tashlagan va respublika tuzumini o‘rnatgan 1870-yil 4-sentabr inqilobini Parijning
barcha mehnatkashlari qo‘llab-quvvatlagan ishchilar sinfi amalga oshirgan edi.

1 Янги тарих , И.С.Галкин таҳрири остида. – Т.. 1964.
20

Shunga qaramay, hokimiyatni burjuaziya o‘z qo‘liga oldi. Lekin burjuaziya
ommaning talablari bilan hisoblashishga va respublika e’lon qilishga majbur
bo‘lgan edi. 1870- yil sentabr inqilobi o‘z xarakteri jihatidan burjua-demokratik
inqilob edi.
Fransiyaning o‘zida 4-sentabr (1870y.) inqilobi natijasida mamlakatda respublika
o‘rnatildi. Hokimiyatni o‘z qo‘liga olgan burjua «Milliy mudofaa hukumati» keng
xalq ommasining vatanparvarlik g‘ayrat-shijoati bilan hisoblashishga majbur
bo‘lib, shosha-pisha o‘zini «milliy mudofaa hukumati» deb e’lon qildi. Troshyu
manifestlar chiqarib, ularda, «Parij gubernatori hech qachon pruslarga taslim
bo‘lmaydi» dedi, Jyul Favr esa tashqi ishlar ministri sifatida, «Bir qarich yerimizni
ham, qal’alarimizning bironta toshini ham hech qachon birovga bermaymiz»
deb qasam ichdi.
Xalq ommasigina emas, balki ularga boshchilik qilgan siyosiy rahbarlar
blankichilar, krudonistlar ham boshda burjua hukumati siyosatining bu haqiqiy
basharasini ko‘ra bilmadilar va tushunmadilar.
Mana shunday davrda g‘oyat ulkan siyosiy o‘zgarishlarga qaramay,
mamlakatdagi vaziyat og‘ir edi. Vatanparvar kuchlarning harakati tufayli mamlakat
mudofaasi biroz yaxshilansa-da, Fransiyaning strategik holati yaxshi emas edi.
Mamlakatning Shimoliy – Sharqiy qismini nemislar ishg‘ol qilgan edi, Yangi
tashkil etilgan Fransuz armiyasi zarur xarbiy tayyorgarlikka ega emas edi. Xarbiy
qismlarning harakatlari puxta reja asosida olib borilmas edi.
1870-yilgi burjua «milliy mudofaa hukumati», 1793 yildagi burjua
inqilobiy hukumati singari, respublikaning tashqi dushmanlariga qarshi
mardonavor kurash olib bordi. 7-sentabrdagi «Vatan xavf ostida»degan gazeta
chiqara boshlagan Blanki gazetaning birinchi sonidayoq hukumatga so‘zsiz qattiq
yordam ko‘rsatishga va dushman oldida hukumatga qarshi har qanday kurashdan
va xatto unga nisbatan oppozitsiya tashkil qilishdan ham voz kechishga da’vat
21

qildi. Bu, albatta soddadillik bilan qilingan, xayollarga asoslangan qo‘pol xato edi,
bu yo‘l juda xavfli edi.
Shu damda, Sedan jangidan so‘ng prus armiyasining bir qismi Parijga
hujum harakatlarini boshladi. Prus armiyasining boshqa qismi Metsda Bazen
armiyasini qamal qilish bilan band edi. 1870 yilning o‘rtalarida Parij har tomondan
qurshab olindi.Poytaxt tez – tez to‘pga tutib turildi. O‘sha yilning qishida Parijadgi
iqtisodiy ahvol nihoyatda qiyinlashdi. Shahardagi oziq - ovqat zaxiralari kamayib
ketdi. Kuniga har bir odamga 300 gramdan non berildi. Mana shunday sharoitda
xukumat dushmanga keskin zarba berishni tashkil eta olmadi. 19-chi sentabrda
prussiyaliklar Parijni qurshab olishni yakunlashdi. Xarbiy qismlarning harakatlari
puxta reja asosida olib borilmas edi.
“Lekin bu yerda ularni ko‘p sonli garnizon va Parij aholisining qarshiligi
kutib turardi. 1870-yil 7-oktabrda «milliy mudofaa hukumatining» a’zolaridan
biri, Gambetta, Tur shahriga kelib joylashdi va bu yerda yangi armiyalar tuzish
bo‘yicha jadal faoliyat olib bordi.” 1
Nemislarning ahvoli mukammalasha bordi.
Boshqa buyuk davlatlarning urushga aralashish ehtimoli paydo bo‘lishi mumkin
edi. Mets va Parij qamali nemislarning ko‘plab kuchini band qilar ekan,
Gambettaning yangi armiyalarni shakllantirish rejasi amalda muvaffaqiyatga
erishish imkoniyaga ega edi. Lekin, 1870-yil 27-oktabrda marshal Bazen o‘zining
armiyasi bilan Metsni nemislarga topshirdi. Bazenning taslim bo‘lishi Fransiya
uchun vaziyatni og‘irlashtirdi: Mets qal’asi qamalida band bo‘lgan nemis
qo‘shinlari erkin harbiy harakatlar imkonini qo‘lga kiritdi. Va bu vaziyatda «milliy
mudofaa hukumati» har qanday qarshilikni to‘xtatdi: hukumat nemislar bilan sulh
tuzdi. “Rossiyaning chor hukumati, vujudga kelgan vaziyatdan foydalanib, 1870yil
Parij traktatining o‘zi uchun og‘ir bo‘lgan shartlaridan qutilib oldi. Bunday holat
Londondagi 1871-yil yanvar konferensiyasida tasdiqlandi.1871-yil 18yanvarda
Germaniya imperiyasining tashkil etilganligi e’lon qilindi.” 2
1871yilning 28 -
1 Галкин И.С, Застенкер Н.Е, Хвостов В. М. Янги тарих III том (1871-1918), Т.: 1964.
2 Янги тарих. 1871 — 1917, А. П. Авeрянов ва бошк..; И. М. Кривогуз тахририда. Укитувчи,T.: 1989.
22

yanvar kuni Vaqtli xukumatning tashqi ishlar vaziri- Jyul Fabr Verselga borib,
Germaniya xukumati bilan qisqa muddatli sulx shartnomasini imzoladi. Mazkur
shartnoma nemislar uchun favqulodda muhim moddalarga ega edi. O‘sha
shartlardan biri – darxil Milliy majlisni chaqirib, sulx shartnomasini tasdiqlashdan
iborat edi. Milliy majlis mamlakatda 8-fevral kuni o‘tkazildi.
Saylovlar 22-yanvar qo‘zg‘oloni bostirilganidan keyin boshlangan qattiq
reaksiya sharoitida o‘tdi. Demokratik kuchlar ta’qib ostiga olindi. Xatto Gambetta
aslida Bismarkning talabiga muvofiq, ichki ishlar ministri vazifasidan ketishi
lozim edi.
Yangi parlament tarkibida 200 ligitnmistlar, o‘shancha orleanchilar, 120 ta
mo’tadil Respublikachilar bor edi. 12 fevral kuni Bordoda yig‘ilgan Milliy majlis
yangi xukumat tuzdi. Uning boshlig‘i Tyer bo‘ldi. Sulx shartnomasi tasdiqlandi
Yirtqich burjuaziya yuqori doiralarining eng jirkanch xususiyatlarini o‘zida
mujassamlashtirilgan shu kishining o‘taketgan reaksion Millat majlisi tomonidan
davlat boshlig‘i qilib saylanganligi bejiz emas edi.
Tyer Parijning itoatsiz proletariatidan o‘ch olish uchun mumkin qadar
tezroq qo‘lini bo‘shatib olish uchun sulh shartnomalari to‘g‘risida kelishib olish
maqsadida darrov Bismark huzuriga yugurdi. Bismark esa endi Prussiya
qirolligining vakili emas, balki 1871-yil 18-yanvarda Versalda e’lon qilingan
Germaniya imperiyasining vakili edi.
“Parijdagi yigirma okrug delegatlarining 1871-yil yanvarida aholiga
qilgan murojaatidan:
4 sentabr hukumati mamlakatni mudofaa qilish vazifasini o‘z zimmasiga
olgan edi: xo‘sh, u bu vazifani bajardimi? Yo‘q. Bizlar 500 ming jangchidan
iboratmiz, prusslar esa faqat 200 ming kishidan iborat bo‘lgani holda bizlarni
bo‘g‘ib tashlamoqda! Bunga bizlarni idora qilayotganlardan bo‘lak kim aybdor?
Ular to‘p-zambaraklar quyish va qurollar yasash o‘rniga faqat muzokaralar

23

yurgizishni o‘ylab keldilar. Ular yalpi safarbarlik o‘tkazishdan voz kechdilar. Ular
bonapartchilarni o‘z o‘rinlarida qoldirib, respublikachilarni turmalarga
tashladilar...” 1

Hukumat o‘z basharasini tamomila ochib ko‘rsatdi, u bizlarni o‘ldirmoqda.
Parijni xalos qilish uchun tezlik bilan qat’iy bir qarorga kelish kerak. Munitsipalitet
yoki Kommuna, nima deb atalmasin, xalq uchun birdan-bir najotdir. Xalqning
o‘limga qarshi birdan-bir boshpanasidir. Bastiliyani vayron qilib, toj-taxtlarni
ag‘darib tashlaydigan 1789-yilgi Ulug‘ Xalq sovuq va ochlik holdan toydirib,
tomirlarida qon qotib qolguncha, yuragining urishi to‘xtab qolguncha qo‘l
qovushtirib kutib turadimi, axir? Yo‘q! Dushman esa yuragimiz qancha urishini
sanab turibdi. Parij aholisi bunday kulfatlarni boshdan kechirishni va bunday
sharmanda bo‘lib qolishni sira istamaydi. Parij aqolisi hali fursat borligini, qat’iy
choralar ko‘rilganda mehnatkashlar yashab qolishi, butun aqoli esa shaylanib,
jangga chiqishi mumkinligini biladi. Yalpisiga musodara qilinsin! Bepul oziqovqat
berilsin! Ommaviy hujum qilinsin!!!
Qamal holatda turgan Parij aholisining iqtisodiy qiyinchiliklar ta’siri ostida
vatanparvarlik tuyg‘ulari kuchaya bordi. Ular Tyerning siyosatidan norozi
bo‘lishdi. Jamiyatni o‘zgartirish, qayta qurish haqidagi g‘oyalar omma orasida
tarqaldi. Parijda boshqa ilg‘or shaharlardagi siyosiy klublarda inqilobiy Komunna
haqidagi fikrlar keng tarqaldi. Zero, 1793-yilda Parijda dastlabki inqilobiy
Kommunalar paydo bo‘lgan edi. Xalq ommasi Kommunada og‘ir qiyinchiliklardan
xalos bo‘lishni, tashqi dushman ustidan g‘alabaga erishish imkoni bor. Deb
o‘ylashdi. Ba’zi odamlar esa, Kommuna erkin mehnatni ta’minlaydi, deb
hisoblashdi. Eng muhimi, Kommunalar demokratik shiorlar orqali Respubilka
tuzumini orzu qilishdi. Nihoyat “Milliy mudofaa xukumati” milliy gvardiya –
ko‘ngilli lashkarlar tuzilmalarini tashkil qilishiga rozilik bildirdi.
1 Янги тарих. 1871 — 1917, А. П. Авeрянов ва бошк..; И. М. Кривогуз тахририда. Укитувчи-T.: 1989.

24

Mehnatkashlardan iborat 200 dan ortiq milliy gvardiya batalonlari tuzildi.
Vaxolanki, ilgari faqat milliy gvardiyaning faqat burjua batalonlari mavjud edi.
Milliy gvardiyaning ishchi batalonlariga M.K. boshchilik qildi. O‘sha murakkab
davrda Tyer xukumati demokratik kuchlarning talablari bilan hisoblashishni
istamagani holda dushman oldida taslimchilik siyosatini ilgari surdi. Parij aholisini
qurolsizlashtirishga shoshildi. O‘sha sababli, sotqin xukumat “Tinchlik sulxini”
bahona qilib Parij darbozasini 1871-yilning 1-mart kuni dushmanga ochib berdi.
Aslida Tyerchilar tish tirnog‘iga qadar qurollangan nemis qo‘shinlari bilan milliy
gvardiyaning ishchi batalonlari, qolaversa qurolsiz xalqni to‘qnashtirishni maqsad
qilib qo‘ygan edi. Lekin Ter xukumatining bu yovo‘z rejasi amalga oshmadi.
1871- yilning 18-mart kuni inqilobiy kayfiyatdagi xalq ommasi “Milliy mudofaa
xukumati” ga qarshi hal qiluvchi kurshga otlandi. Aslida unga turtki bergan voqea
Tyer buyrug‘iga asosan, Monmartr va Belvill tepaliklaridan og‘ir artillariya
qismlariga tegishli bo‘lgan qurol aslahalarni tashib ketishga qaratilgan harakat
sabab bo‘lgan edi. O‘sha 18-mart kuni boshlangan stixiyali xalq harakatlari keskin
inqilobiy kurashga aylandi. Parij egallandi. Milliy gvardiya MK Parijda qonuniy
hokimyatga aylandi. Eski rejim tarafdorlari Verselga qochib borib o‘rnashishdi.
Yangi xokimyat xarbiy sudlarni bekor qildi, mahbuslarga avf e’lon qilindi.
Natijada 11.000 siyosiy ayblar bilan qamalgan maxbuslar ozod etildi. Shaharda
kvartira haqini to‘lash va savdo sotiq veksellari bo‘yicha to‘lanadigan qarzlar
muddati kechiktirildi. Parij aholisining eng kam ta’inlangan qismiga 1 mln. frank
tarqatib berildi. Bunday demokratik tadbirlar Tyerning ag‘darilgan hukumatiga
tarafdor bo‘lganlarning tashvishini kuchaytirdi. 18-mart inqilobini qurol yordamida
bostirishga qaratilgan tayyorgarlik boshlandi.

25

6. 1871- YILDAGI PARIJ KOMMUNASI ; VA UNING TOR - MOR ETILISHI ,
FRANKFURT SULX SHARTNOMASI .
“ 1871-yilning 26-mart kuni Parijning munitsipial kengashi (Kommuna) ga
saylov o‘tkazildi. Unda xalq ommasining keng qatlamlari ishtirok etishdi. Lekin
Kommunaning tarkibida turli siyosiy guruhlarning vakillari bor edi. Ayniqsa,
neoyakobinchilar, blankichilar, prudonchilarning ta’siri Kommuna Kengashida
katta edi.” 1
Ular o‘zlarining asosiy maqsadi sifatida monarxistik aksilinqilobchilar
xujumi va tashqi dushmandan Fransiyani himoya qilishdan iborat edi. “86 kishidan
iborat Kommuna Kengashi tuzildi. Bu kengash o`z a’zolaridan iborat 10 ta
komissiya (vazirlik) tashkil etdi. Vazirlar delegat deb ataldi. Shu tariqa, Parij shahri
o`ziga xos kichik bir davlatga aylandi. Bu davlat Parij mehnatkashlarining davlati
edi.” 1
1871-yilning 28-mart kuni ratusha binosi oldidagi maydonda 200 ming
kishilik Parijliklar guvohligida milliy gvardiya MK o‘z vakolatini Parij
Kommunasiga topshirdi. Kommuna muntazam armiyani va politsiyani qurollangan
1 Галкин И.С, Застенкер Н.Е, Хвостов В. М. Янги тарих III том (1871-1918), Т.:1964
2
U.Jo‘raev, E.Xoliqov, D.Qodirov “Jahon tarixi”, O‘qituvchi, T.:2014.

26

xalq vakillari – milliy gvardiya bilan almashtirdi. Eski byuroqratik burjua davlat
apparatini yangicha ruhdagi xokimyat bilan almashtirdi. Unda quyidan yuqoriga
qadar saylash tamoyiliga amal qilinadigan bo‘ldi.
Eng muhimi, hokimyat boshqaruvining barcha bo‘g‘imlari va sud tizimida
almashib turish va xalq oldida hisobot berib turish qoidasiga amal qilindi.
Kommuna qonun chiqaruvchi va ijroiya xokimyatni o‘zida mujassam qildi. Uning
dekretiga asosan, o‘nta komissiya tuzildi. “Kommuna ijtimoiy – iqtisodiy sohada
xalq manfaatlariga mos keladigan bir qator tadbirlarni amalga oshirdi:
- Cherkov davlatlan ajratildi ;
- Maktablarda dunyoviy bilimlar o‘qitiladigan bo‘ldi;
- Egallari tashlab ketgan korxonalarni boshqarish ishchi
assosatsiyalari ixtiyoriga berildi;
- Egalari bor bo‘lgan korxonalarda ishchi anzorati kuchaytirildi;
- Maxsus dekret asosida o‘zboshimcha jarimalar solish bekor
qilindi;
- Novvoyxonalarda tungi ishlash taqiqlandi;
- 10 soatli ish kuni joriy etildi;
- Ishsizlar uchun ishga joylash masalalari bilan shug‘ulanadigan
byurolar tashkil etildi;
- San’at muassasalari oddiy xalq uchun ochib qo‘yildi;” 1

Kommuna o‘z faoliyati davomida ba’zi xatolarga ham yo‘l qo‘yildi:
Birinchidan, Parijdan qochib ketgan Ter hukumatini ta’qib qilmadi. Bu esa Terga
Kommunaga qarshi kurash uchun zarur kuch to`plab olishga imkon berdi.
Natijada, hukumat armiyasi Parijni qamalga olishga muvaffaq bo`ldi;
Ikkinchidan, mamlakatning qolgan qismi Kommunani qo`llab quvatlamadi.
Bu hukumatning kommunachilarni mamlakatni dushman ishg`ol qilib turgan
paytda bosh ko`targan isyonchilar deb yuritgan nafratli tashviqotining natijasi edi.
Dehqonlarni, Kommuna to`la g`alaba qozonsa, mol-mulkidan ajralib qolishi
1 Галкин И.С, Застенкер Н.Е, Хвостов В. М. Янги тарих III том (1871-1918), Т.: 1964.
27

mumkinligi bilan qo`rqitishga erisha oldi; Uchinchidan, Kommuna davlat
xazinasini, banklarni to`la o`z qo`liga olmadi; To`rtinchidan, Kommuna kengashi
ichida Kommuna ichki siyosati xususida birlikka erishib bo`lmadi; Beshinchidan,
Kommunani tor-mor etishda Germaniya Tyer hukumatiga yordam berdi;
“Chunonchi, Bismark 40 ming fransuz askar va zobitlarni asirlikdan
bo`shatib, ularni Tyer hukumati ixtiyoriga yubordi. Tashabbusni o`z qo`liga olgan
hamda Germaniyadan katta yordam olishga erishgan Tyer Kommunani tor-mor
qilishga qaror qildi. Parij Kommunasining qisqa 72 kunlik faoliyati g‘oyat
murakkab sharoitlarda davom etdi. Versal shahri Kommunalarga qarshi kurash
markaziga aylandi.” 1
U erdagi qora kuchlarni Germaniya quvvatlab turdi. Natijada
yaxshi qurollangan muntazam armiya tashkil etildi. 2-aprel kuni verselchilar
Kommunalarga qarshi xujum boshlaydi. Kommunalar fidoyilik bilan mudofaa
janglarini olib borishdi. Lekin xarbiy kuchlar nisbat teng bo‘lgani sababidan
kommunalar mag‘lub bo‘lishdi. Ayniqsa 21-maydan e’tiboran shiddatli janglar
Parijning har bir metr eri uchun bordi. Hukumat armiyasi 21- may kuni hujumga
o`tdi va beparvolik tufayli himoyasiz qoldirilgan Sen Klu darvozasi orqali shu kuni
Parijga kirib keldi.
Kommunachilar mardona jang qildilar. Biroq, kuchlar noteng edi. 28 may
kuni Kommunaning so‘nggi barrilsadasi taslim bo‘ldi. Verselchilar
Kommunalardan shafqatsizlik bilan o‘ch ola boshlaydi. Shiddatli janglar
mobaynida 30 ming odam xalok bo‘ldi. 50 ming kishi qamalda va 14 ming odam
katorgelarga surgun qilingan. Bular orasida minglab xotin-qizlar va 650 bola bor
edi. Shu tariqa, 72 kun yashagan Kommunaga xotima berildi. Parij Kommunasi
bilan ayni paytda Fransiyada inqiloblar davri nihoyasiga yetdi. Kommuna
halokatining oqibatlari hokimiyat bilan fuqarolarning o`zaro manfaatli
kelishuvchilik asosida yashashi zarurligini istbotlab berdi.
1 U.Jo‘raev, E.Xoliqov, D.Qodirov “Jahon tarixi”, O‘qituvchi, T.:2014.

28

Xulosa tarzida aytish mumkinki, Kommunachilarning faoliyati davomida
Fransuz xalqga xos bo‘lgan eng ezgu xislatlar yaqqol ko‘rindi. Kommunarlar hayot
– mamot jangini olib borayotgan bir sharoitda 10-may kuni (1871) Ter Frankfurut
shahrida to‘la ma’nodagi sulx shartnomasini Germaniya bilan imzoladi. Unga
asosan, Fransiya 5 millyard frank miqdorida tovon to‘lashi haqidagi majburiyatni
o‘z zimmasiga oldi. O‘sha ulkan mablag‘ to‘langunicha, nemis qo‘shinlari
Fransiyaning Shimoliy – Sharqiy qismini ishg‘ol qilib turadigan bo‘ldi. Sulh
shartnomasi Millat majlisi tomonidan ratifikatsiya qilinguncha nemislar o‘z
qo‘shinlarini Parijda saqlab turishga kelishishib oldi.
Uning ustiga Fransiya iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan Elzas va
Lotaringiya viloyatlaridan ajraldi. “Ayni paytda, 28 ta qal’a Germaniya tasarrufiga
o‘tdi. Bu talonchilik shartnomasining tasdiklanishiga erishish hamda hokimiyat
tepasida mustahkamlanib olish uchun hukmron doiralar shosha-pisha Millat
majlisiga saylov o‘tkazdilar. Mamlakat aholisining asosiy kismini tashkil etgan
dehqonlarning qoloqligi monarxistlarning Millat majlisida ko‘pchilik bo‘lib
olishlariga imkon berdi. Bu ko‘pchilik reaksion hukumat tuzdi. Hukumatga
revolyutsiyaning ashaddiy dushmani bo‘lgan A. Tyer boshchilik kildi. Tyer
hukumati Parijni o‘z rezidensiyasi qilib olib, Germaniyaning hukmron doiralaridan
qo‘llab-quvvatlash haqida va’da oldi va revolyutsion harakatni bostirish uchun
kuch to‘play boshladi. Mana shu tarzda Fransiya – Prussiya urushi natijasida
Germaniya imperiyasi tashkil topdi.” 1

1 Янги тарих. 1871 — 1917, А. П. Авeрянов ва бошк..; И. М. Кривогуз тахририда. Укитувчи-T.: 1989.

29

7. KOMMUNA INQIROZIDAN KEYINGI FRANSIYA - PRUSSIYA
MUNOSABATLARINI KESKINLASHUVI .
Bu davrdagi siyosiy jarayonlar avvalgi kurashning bevosita davomi edi.
Agar eslasak, 1871 yilning boshlarida Fransiya o‘z tarixidagi g‘oyat murakkab va
ziddiyatli voqealarni boshidan kechirdi. Parij qamal holatida turgan bo‘lishiga
qaramay, Millat majlisiga saylovlar 1871-yilning 8-fevralida o‘tkazildi.
Parlamentdagi 630 ta deputatlik mandatining 400 tasini monarxiyachilar egalladi.
“Garchand 1870-yilning 4-sentyabrida xalq qo‘zg‘oloni tufayli Fransiyada
respublika tuzumi e’lon qilingan bo‘lsa-da, Milliy majlisdagi ko‘pchilik o‘rinlarni
monarxiyachilar egallashgan. Respublikachilar parlamentda ozchilikni tashkil
qilishgan. Ular turli oqimlarga mansub edilar, go‘yo mamlakatda
“respublikachilarsiz respublika mavjud edi”. Monarxiyachilar guruhi siyosiy
hokimiyat uchun kurashishdi.
1. Ligitimistlar.
2. Burbonlar.
3. Bonopartchilar.
Ligitimistlar-Burbonlar sulolasining nomzodi Karl X ning nabirasi graf
Shamborni quvvatlashsa, orleanchilar sulolasiga mansub monarxiyachi deputatlar
Lui Filippning nabirasi graf Parijskiyni quvvatlashdi. Monarxiyachi deputatlar
o‘rtasidagi kurashdan Ter ustalik bilan foydalandi. U 1871- yilning 31-avgust kuni
Fransiya prezidenti etib saylandi. Mamlakatda chiqarilgan ichki zayomlar evaziga
30

qisqa muddat oralig‘ida 1873 -yilning martiga qadar Germaniyaga 5 milliard frank
miqdoridagi tovon puli to‘landi. Tyer Fransiyada konservativ respublika tuzumini
amalda saqlanishiga majbur bo‘ldi. Ter monarxiyani tiklashga jur’at etolmadi va
monarxiyachilar ishonchini oqlamadi.” 1
Mana shu tarzda Tyer
monarxiyachilarning ishonchini oqlay olmaganligi uchun Tyer 24-may (1873y)
iste’foga chiqarildi. Shundan so‘ng, Burbonlarga mansub Mak Magon o‘sha
yilning may oyida respublika prezidenti lavozimini egalladi. 1873-yilning
noyabrida monarxiyachilarning xoxishi bilan prezidentlik vakolati 7 yilga
cho‘zildi. Mak Magon mamlakatdagi “ahloqiy tartiblar”ni tiklash maqsadida davlat
maxkamalaridagi amaldorlarni monarxiyachilar bilan almashtirdi. O‘sha davrdagi
Fransiyani istehzo bilan “Gersoglar respublikasi” deb atalgan. 1875-yilning 21-
yanvarida Fransiyada yangi konstitutsiya qabul qilindi. Unda davlat tuzumining
shakli haqida so‘z ketganda, “Respublika” atamasi ishlatiladi. Faqat bir ovoz farqi
tufayli (353 qarshi 352) konstitutsiya qabul qilindi. Germaniyaning «yuqoridan»
va Prussiya monarxiyasi boshchiligidagi birlashishi yakunlandi.
“Frankfurt shartnomasi Veralda imzolangan shartnomaning asosiy
shartlarini tasdiqladi. Umuman, shartnomaning shartlari iqtisodiy, siyosiy va harbiy
jixatdan Fransiyani zaiflashtirdi va Germaniyani kuchaytirdi. FransiyaPrussiya
urushi davrida Rimda joylashgan va papani qo‘llab-quvvatlagan fransuz korpusi
vataniga chaqirib olindi; Papa viloyati Italiya bilan birlashdi - Italiyaning
birlashishi yakunlandi.” 2
Urush lokal tarzda bo‘lib o‘tadimi yoki boshqa davlatlar
ham bu urushga aralashishadimi? Bunday asosiy muammo fransuz va prus
diplomatlari oldida turar edi. Fransuz hukumati Avstriya-Vengriya va Italiyaning
ko‘magini qo‘lga kiritishga intilardi; pruss hukumati esa ularning betarafligiga
1 Галкин И.С, Застенкер Н.Е, Хвостов В. М. Янги тарих III том (1871-1918), Т.:1964.

2 Галкин И.С, Застенкер Н.Е, Хвостов В. М. Янги тарих III том (1871-1918), Т.: 1964.

31

erishmoqchi edi. Avstriya-Vengriyaning urushga kirishi yoki betarafligi
masalasining hal etilishida Rossiyaning munosabati eng katta ahamiyatga ega edi.
Ikkinchi imperiya 60-yillarda Sharqda Rossiyaga qarama-qarshi harakatlar
olib borar edi. Parij-Rim koalitsiyasi siyosati Fransiya tomonidan davom etardi.
Bundan tashqari, Napoleon III rus-polyak ishlariga (1863-yil Polshadagi
qo‘zg‘olon) aralashishga urinardi. Prussiyaning urushda Fransiyadan mag‘lubiyati
Avstro-Vengriyaning kuchayshiga olib borardi. Bu holat ham Peterburgda inobatga
olinardi. Barcha omillarni inobatga olib, rus podshohi, Avstriyaning urushga
aralashgan taqdirda, Prussiyaga harbiy yorda ko‘rsatish va’dasini berdi. Bundan
tashqari, fransuz armiyasining Sedandagi mag‘lubiyatidan so‘ng Avstriyaning
urushga aralashuvi to‘g‘risidagi masala kun tartibidan olib tashlandi.
Ikkinchi imperiya siyosati Italiyaning birlashishiga to‘sqinlik qilardi va ikki
davlat o‘rtasidagi kelishuvga imkoniyat bermasdi. Ikkinchi tomondin, Italiya
Fransiyadan moliyaviy jihatdan qaram edi. Shuning uchun, Italiya hukumati
Napoleon III bilan munosabatlarni keskinlashtira olmasdi. Oxiriga kelib,
Italiyaning tashqi siyosiy munosabatini Sedan belgilab berdi. Fransuz armiyasining
halokatidan so‘ng, Fransiyaga yordam berish rejalari chetga surib tashlandi.
“Angliyaga to‘xtalsak, Gladston hukumati qit’adagi urushga aralashishga
intilmasdi. Ikki urushayotgan tomondan Belgiya betarafligini saqlash tasdig‘ini
olish bilan ingliz hukumati kifoyalandi. Angliyaning hukumat doiralari kuchli
dengiz va mustalakachi davlat-Fransiyaning zaiflashuvidan manfaatdor edi.” 1
Fransiya-Prussiya urushi XIX asrning oxirgi choragidagi xalqaro munosabatlar
tarixida yangi sahifa ochib berdi. Yevropaning siyosiy xaritasida qudratli
Germaniya imperiyasi paydo bo‘ldi. Bu davlat kuchli va yirik harbiy, sanoat va
moliyaviy salohiyatga ega edi. Fransiya-Prussiya urushining muhim xalqaro

1
У.Жўраев, E.Холиқов, Д.Қодиров “Жаҳон тарихи”, Ўқитувчи- Т.: 2014.
2
Галкин И.С, Застенкер Н.Е, Хвостов В. М. Янги тарих III том (1871-1918), Т.: 1964.
32

ahamiyatga ega natijasi sifatida Italiya birlashishining yakunlanishi namoyon
bo‘ldi. Bu buyuk davlat O‘rta yer dengizi xavzasida Fransiyaning raqibi bo‘lib
qoldi. “Avstriya-Vengriya, o‘z navbatida, urushidagi mag‘lubiyati uchun revansh
olish g‘oyasidan voz kechib, Germaniya bilan yaqinlashishiga qaror qildi.
Germaniya iqtisodiy qudratining tez kuchayishi va uning mustamlakachilik
ekspansiyasi maydoniga chiqishi ingliz-german ziddiyatlarning keskinlashuvini
muqarrar qilib qo‘ydi.” 2

Shunday qilib, Fransiya-Prussiya urushi va Germaniya imperiyasining
tashkil topishi Yevropada kuchlarning qayta guruhlanishiga olib keldi va xalqaro
vaziyatni keskinlashtirdi. Germaniya imperiyasining asoschisi va uning birinchi
kansleri Otto fon Bismark Germaniya boshchiligida harbiy-siyosiy koalitsiya
(ittifoq) tuzishga intildi. Bundan asosiy maqsad Fransiyani yakkalab qo‘yish va
keyinchalik unga qarshi yangi urush uchun qulay diplomatik sharoit yaratish edi.
Fransiyaga qarshi Bismarkning tashqi siyosati «Uch imperator» ittifoqini (Rossiya,
Avstriya-Vengriya, Germaniya) 1873-yilda tashkil etishida namoyon bo‘ldi.
Fransiyani ehtimoliy ittifoqchilar sifatida Rossiya va Avtsriya-Vengriyadan
mahrum etish uchun Bismark Yevropada «tartibni» mustahkamlashda monarxik
birdamlik qilish g‘oyasidan foydalandi. «Uch imperator» ittifoqi 1887- yilgacha
umr ko‘rdi. Bu paytga kelib Avstriya-Rossiya va Germaniya-Rossiya ziddiyatlari
yangi kuch bilan keskinlashib ketdi. Rossiyaning «Uch imperator» ittifoqiga kirishi
yangi german tajovuzi paytida Fransiyani qo‘llab-quvvatlashdan voz kechishi
emasdi. Rossiya Fransiyaning yanada zaiflashuvidan manfaatdor emasdi.
“«Evropada kuchlar muvozanatini» saqlab qolish siyosatini olib borgan Angliya
ham harbiy Yevropada bitta buyuk davlatning (Germaniyaning) ustivorligi
o‘rnatilishiga qarshi edi. Aynan Rossiya va Angliyaning pozitsiyalari (mavqei)
1875-yilda Bismarkka Fransiyaga qarshi yangi urush ochishga to‘sqinlik qildi.” 1

1 Янги тарих. 1871 — 1917, А. П. Авeрянов ва бошк..; И. М. Кривогуз тахририда. Укитувчи-T.: 1989.
33

Xulosa
Mamlakatimiz o‘z mustaqilligini e’lon qilgach jamiyat ijtimoiy siyosiy
hayotining barcha jabhalarida keng o‘zgarishlar davrini boshlab berdi. Bu jarayon
intelektual qilinishi lozim bo‘lgan dolzarb muammolarni ko‘ndalang qilib qo‘ydi.
Chunki sobiq ittifoq tarixshunosligi tomonidan ilmiy tadqiqot obyekti sifatida
o‘rganilgan mavzular ma’naviy jihatdan yaroqsiz holda ekanligi ikkinchidan esa
tarixni o‘rganishdagi ko‘pgina masalalarni tarixni “qora dog‘”lari sifatida talqin
qilinishi mustaqillikning ilk kunlaridanoq qilinishi lozim bo‘lgan dolzarb
masalaga aylandi.
O‘zbekiston istiqlolga erishgandan so‘ng jamiyat ijtimoiy siyosiy
hayotining barcha jabhalarida keng o‘zgarishlar davri boshlandi. Bu jarayon
intelektual sohada ham o‘z aksini topdi. Eng asosiy ijtimoiy gumanitar fan
hisoblangan tarix fani oldiga hal etilishi lozim bo‘lgan dolzarb muammolarni
ko‘ndalang qilib qo‘ydi. Oqibatda sovet tarixshunosligi nuqtai nazaridan
o‘rganilgan mavzular qaytadan ilmiy tadqiqot sifatida o‘rganila boshlandi. Buning
isboti sifatida yurtboshimizning, “Tarixiy xotira tug’usi to’laqonli ravishda
tiklangan xalq bosib o’tgan yo’l o’zining barcha muvaffaqiyat, yo’qotish va
qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o’rganilgan taqdirdagina
chinakam tarix bo’ladi” 1
, deb aytgan fikrlari nihoyatda o’rinlidir. Bundan tashqari
tarixning “oq dog‘lari” sifatida o‘rganilmagan mavzularni tadqiq qilish imkoniyati
qo‘lga kiritildi. “Dunyo haritasida yangi mustaqil davlatlar paydo bo‘ldi, ular
hozirgi til bilan aytganda sotsialistik o‘tmishga ega bo‘lgan o‘z siyosiy
mustaqilligini tinch yo‘l bilan qo‘lga kiritgan davlatlardir. Bu davlatlar mustaqil
rivojlanish va ijtimoiy munosabatlarni yaxshilash yo‘liga qadam qo‘ydi. Ular

1
Karimov I.A.Yuksak manaviyat – yengilmas kuch. Manaviyat-T.: 2008.

34

dunyodagi boshqa mamalakatlar orasida o‘z mavqeini mustahkamlashga
intilmoqda”
Mustamlakachilik siyosati natijasida, XIX asrning oxiriga kelib,
„egallanmagan yerlar"ni bosib olish yakunlandi. Iqtisodiy jihatdan qudratli
davlatlarning Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasidagi kam taraqqiy etgan
mamlakatlarga ta'siri tobora kuchaydi. Kun tartibida mustamlakalarni va ta'sir
doiralarni qayta bo'lish masalasi paydo bo'ldi. Ko'plab davlatlar muammoni hal
qilishning vositasi sifatida kuchga tayanishni lozim topdilar. Oqibatda, hayotni
harbiylashtirish borgan sari avj oldi.
Yevropa davlatlari o'rtasidagi hududiy nizolar ham bor edi. Yevropa
davlatlari o'rtasida munosabatlarni keskinlashtirgan yana boshqa bir sabab,
ularning bir-biridan iqtisodiy va harbiy-strategik ustunlikka erishish uchun kurashi
bo'ldi.
Ayni paytda, XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib, barcha sohalar:
savdoiqtisodiy, harbiy, mustamlakalar, tashqi siyosat- Yevropada gegemonlik,
ya’ni birinchi darajali davlat o’rni uchun Germaniya, Buyuk Britaniya va
Fransiyaning qizg’in kurashi ostida kechdi. Lekin
Fransiya iqtisodiy taraqqiyot
bo'yicha o'z qo'shnilari bo'lgan Buyuk Britaniya va Germaniyadan tobora orqada
qolayotgan edi. Ayni paytda, Fransiya tashqi siyosatda Prussiyaning Germaniyani
birlashtirishiga to'sqinlik qila olmay qoldi natijada muvaffaqiyatsizlikka uchray
boshladi. Germaniya yagona davlatga birlashadigan bo'lsa, Fransiyaning xalqaro
maydondagi obro'siga jiddiy zarar yetar va Yevropadagi ikkinchi davlatdek
mavqeyi barham topar edi. Tabiiyki, Fransiya hukmron doiralari buni aslo
xohlamas edi. Shuningdek, mamlakatda ishsizlik, qimmatchilik mehnatkashlarning
doimiy yo'ldoshi bo'lib qolgandi. Bu hodisa ishchilarning keskin noroziligini
35

vujudga keltirdi. Bunday sharoitda, Napoleon III uchun Prussiyaga qarshi g'olibona
urush-barcha muammolaring to’g’ri yechimidek tuyuldi. Bu urash
Fransiyaning, shuningdek, Napoleon III ning ham mavqeyini tiklagan bo'lardi.
Buning uchun esa urushda g'alaba qozonish, Germaniyaning birlashishiga yo'l
qo'ymaslik va Germaniyaning ba'zi hududlarini bosib olish zarar edi. „Ems
depeshasi"ni Fransiya o'z sha'ni uchun haqorat deb hisobladi. Natijada minglab
odamlarning hayotiga zomin bo’lgan , qirg’inbarot fojia- 1870-yil 17iyulda
Fransiyaning Prussiyaga urush e'lon qilishi bilan boshlandi. Biroq, tez orada,
Fransiya harbiy kuchlarining urushga tayyor emasligi, Fransiyaning Prussiya
qudratini yetarli baholamaganligi ma'lum bo'lib qoldi. Mamlakat hayotining barcha
sohalarini qamrab olgan tanglik armiyaga ham katta ta’sir ko‘rsatgan edi. Armiya
idorasida tartibsizlik va sarosimalik hukm surardi; harbiy qo‘shilmalarni yaxlitlash
chalkashib ketgan; ularning yo‘nalishlar va ma’lum yo‘lni bosib o‘tish muddatlari
buzilib ketgan;ularning ta’minoti yo‘lga qo‘yilmagan edi; qo‘mondonlik qancha
jangchi borligini, qancha to‘p va o‘q dori borligini bilmasdi.
1-sentabr kuni
Napoleon III Sedan qamali tufayli Napoleon III 2-sentabr kuni oq bayroq ko'tardi.
Natijada Napoleon III Sedanda o'z Vaterloosini topdi. Oqibatda Fransiya
Germaniyaga tahdid sola olish qudratidan mahrum bo’ldi. Bu mag'lubiyat ayni
paytda ikkinchi imperiya hokimiyatining halokati ham bo'ldi. 3-sentabr kuni
qo'zg'olon, 4-sentabrda imperator hokimyati ag'darilishi- Fransiya Respublika deb
e'lon qilindi. (Bu mamlakat tarixidagi Uchinchi Respublika edi.)
Prussiya hukmron doiralari Fransiyani iloji boricha ko'proq holdan
toydirishi, katta tovon undirishga hamda uning foydali qazilmalarga boy viloyatlari
bo'lmish Elzas va Lotaringiyani tortib olishga intilishi urushni Prussiya uchun
bosqinchilik urushiga aylanganini ko’rsatardi. Urushdagi g'alaba Prussiyaga o'z qo'l
ostida butun Germaniyani yagona davlatga birlashtirish imkonini berdi. 1871yil 18-
yanvar kuni Fransiyaning Versal saroyida Germaniya — imperiya, Prussiya qiroli
36

Vilgelm I esa Germaniya imperatori deb e'lon qilindi. 26-fevralda
FransiyaGermaniya tinchlik shartnomasi imzolandi.
1871- yil 18- mart Prussiyaga qarshi urushdagi mag'lubiyat va voqealari
ayanchli shartlar asosida vaqtincha imzolangan tinchlik shartnomasi parijliklarning
hukumatga qarshi qahr-g'azabini kuchaytirib yubordi. Buning ustiga, Parijda
muhtojlik, ishsizlik, oziq-ovqat mahsulotlari nar-xining keskin oshib ketishi yuz
berdi. Parijliklarda hukumatga nisbatan ishonchsizlik paydo bo'ldi. Bu hodisalar
Parij aholisini oyoqqa turg'azdi. Ular Milliy gvardiya bilan birgalikda harakat qilib,
shaharning muhim ahamiyatga ega bo'lgan joylarini qo'lga kiritdilar.

Ishchilar, ziyolilar va qo'zg'olonning boshqa qatnashchilari vakillaridan
iborat Kommuna Kengashi tuzildi. Shu tariqa Parij shahri o'ziga xos kichik bir
davlat edi. Bu davlat Parij mehnatkashlarining davlati edi. Parij Kommunasi xalq
farovonligini ko’zlab qator tub ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlarni amalga oshirdi. Biroq,
Kommuna o'z faoliyatida qator xatolarga ham yo'l qo'ydi. Mamlakatning qolgan
qismi Kommunani qo'llab-quvvatlamagani, Kommuna kengashi ichida Kommuna
ichki siyosati xususida birlikka erishib bo'lmagani, stixiyali harakatlar- olib
bormagani oqibatida Kommuna to'la tor-mor etildi. Asir olingan 30 mingga yaqin
kommunachi otib tashlandi. 50 mingga yaqin kommunachilar qamoqqa olindi.
Bular orasida minglab xotin-qizlar va bolalar ham bor edi. Shu tariqa 72 kun
yashagan Kommunaga xotima berildi. Parij Kommunasi bilan ayni paytda
Fransiyada inqiloblar davri nihoyasiga yetdi. Kommuna halokatining oqibatlari
hokimiyat bilan fuqarolarning o'zaro manfaatli kelishuvchilik asosida yashashi
zarurligini isbotlab berdi.Xulosa tarzida aytish mumkinki, Kommunachilarning
faoliyati davomida Fransuz xalqiga xos bo‘lgan eng ezgu xislatlar yaqqol
ko‘rindi…

37

VI. Foydalanilgan adabiyot va manbalar ro‘yxati:
Asosiy adabiyotlar:
1. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka
tahdid, taraqqiyot shartlari va kafolatlari. – T., 1997.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., 1998.
3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch. – T., 2008.
4. Karimov I.A. Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi va
O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo‘llari va choralari. – T., 2009.
5. Yangi tarix . B.F.Porshnev tahriri ostida – T., 1967, t. I.
6. Yangi tarix . I.S.Galkin tahriri ostida. – T.. 1964, t. III.
7. Новая история стран Европи и Амeрики. Пeрвий пeриод.
Под рeд.
А.В.Адо. – М., 1986.
8. Новая история. Второй пeриод. Под рeд. Е.Е.Юровской и
И.М.Кривогуза. – М., 1984.
9. Новая история стран Европи и Амeрики. Пeрвий пeриод.
Под рeд.
Е.Е.Юровской и И.М.Кривогуза. – М., 1998.
10. Новая история стран Европи и Амeрики. Второй пeриод.
Под рeд. Е.Е.Юровской и И.М.Кривогуза. – М., 1998.
11. Новая история. Второй пeриод. М., 1984.
12. Бисмарк О. Мўсли и воспоминания. М., 1940-1941., Т. 1-2.
13. Тeйлор А., Дж.П. Борба за господство в Европe. 1848-1918.
М., 1958.
38

14. Холлиeв А., Тўхтабаeв А. История мeждународних
отношeний и дипломатии (учeбно-мeтодичeскоe пособиe). Ташeнт.
2002 г. с 33-36.

Qo’shimcha adabiyotlar:
1. Новая история. Второй пeриод. М., 1984.
2. Бисмарк О. Мисли и воспоминания. М., 1940-1941., Т. 1-2.
3. Тeйлор А., Дж.П. Борба за господство в Европe. 1848-1918.
М., 1958.
4. Буржуазнўe рeволютсии ХВИИ-ХИХ вв. в
соврeмeнной зарубeжной историографии. М.: Висшая школа,
1986.
5. История Франстии. Под рук. А.З.Манфрeда в 3-х томах. М.:
Наука, 1972-1973.
6. Гeрманская история в новоe и новeйшee врeмя. Под рeд.
С.Д.Сказкина в 12 томах. Т.1-2. М.: Наука, 1970.
7. Галкин И.С. Созданиe Гeрманской импeрии. М.: Висшая
школа, 1986.
8. Бисмарк О. Мисли и воспоминания. В 3-х томах. М.,
Госполитиздат, 1940-1941.
9. История дипломатии в 5-ти томах. М.: Наука, 1959-1960.
10. История Парижской Коммуна. 1871. М., Наука, 1971.
11. Виппeр Р.Ю. История нового врeмeни. М.: Чeро, 1999.
12. Манфрeд А.З. Образованиe русско-франсузского союза. М.:
Вўсшая школа, 1975.
39

13. Дeмeнтeв И.П. Нeкоторe проблeм историографии нового и
новeйшeго врeмeни. Новая и новeйшая история, 1990, №4.
14. Хвостова К.В. К вопросу об историчeском познании. Новая
и новeйшая история, 1933, №3.

Internet ma’lumotlari:

1. http: // English-vvv.hss.cmu.edu/history/.
2. http: // vvv.ukans.edu/history/VL/.
3. vvv. history.ru.
4. http://vvv.eu.spb.ru/history/index.htm.
5. http.//library.byu.edu/-rdh/euridocs.
6. http://history.hanover.edu/texts.htm.

40

Fransiya imperatori- Napoleon III

42

Shimoliy fransuz qo’shinlari qo’mondoni- Bazen
43

Janubiy fransuz qo’shini qo’mondoni- Mak-Magon
44

Germaniya imperatori- Vilgelm I (1871-1888)
45

Germaniya imperiyasi bosh kansleri- Otto fon Bismark (1871-1890)
46

Germaniyaning Fransiyaga qarshi hujum harakati yo’nalishlari
47

Fransiya-Prussiya urushining asosiy janglari

48

Fransiya-Prussiya urushining asosiy janglari
49

Sedan qa’l asi qurshov rejasi

50

Qamaldan keyingi Sedan qa’lasi xarobalari (1870)

51

Fransiya-Prussiya urushi (1870-1871) davri diplomatiyasi

Sotib olish