Fransiyaning mustamlakachilik siyosati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	135.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

82 Sotish

Fransiyaning mustamlakachilik siyosati

Sotib olish

FRANSIYANING MUSTAMLAKACHILIK SIYOSATI
MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 2
I.BOB. FRANSIYA MUSTAMLAKACHILIGINING TARIXIY RIVOJLANISHI ..................... 6
I.1. Dastlabki mustamlakachilik davri (XVI-XVII asrlar) ............................................................... 6
I.2. Mustamlaka imperiyasining kengayishi .................................................................................. 10
II.BOB. FRANSIYA MUSTAMLAKACHILIK SIYOSATINING ASOSIY
STRATEGIYALARI ..................................................................................................................... 19
II.1. Mustamlakachilikning ijtimoiy va madaniy ta’siri ................................................................ 19
II.2. Mustamlakachilikning global va uzoq muddatli oqibatlari .................................................... 22
XULOSA ....................................................................................................................................... 28
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ ............................................ 30

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Hozirgi dunyo murakkab va turfa xil.
Unda turli madaniyatlar yonma-yon yashaydi va bir -biriga ta sir ko rsatadi.ʼ ʻ Butun
dunyo bilan muvaffaqiyatli munosabatlarga kirishish, do stlik va hamkorlikni
ʻ
rivojlantirish uchun mavjud voqelikning muammolarini chuqur bilish va bu
bilimdan umum manfaati yo lida foydalanish lozim bo ladi.
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.Karimov o zining
ʻ ʻ
“ O zbekiston XXI
ʻ asr bo sag asida: ʻ ʻ xavfsizlikka tahdid, taraqqiyot shartlari va
kafolatlari kitobida dunyo mamlakatlari bilan tinch-totuv yashash va hamkorlik
qilishning ahamiyati xususida to xtalib , shunday yozadi:
ʻ “Biz yashayotgan davr
qanday xususiyatlarga ega? So nggi vaqtlarda yuz bergan, dunyoning jug rofiy -
ʻ ʻ
siyosiy tuzilishini va xaritasini tubdan yangilagan o zgarishlar hozirgi zamon va
ʻ
kelajak uchun qanday tarixiy ahamiyatga molik ? Bo’lar haqida mulohaza y u ritish
va ularga to g ri baho berish juda muhim”
ʻ ʻ 1
.
Dunyo iqtisodiy hayotining globallashuvi muhim hayotiy va milliy
manfaatlarga javob beradi. Chunki u davlatlarning dunyo xo jalik jarayoniga
ʻ
qo shilishiga va dunyo texnologiyasi, fani va madaniyati yutuqlaridan
ʻ
foydalanishga ko maklashadi.Shu munosabat bilan Birinchi Prezidentimiz shunday
ʻ
yozadi: “ Milliy tafakkur o z taraqqiyotida madaniy qurilish vazifalariga dunyo
ʻ
miqyosida yondashishi, boshqa xalqlarning taqdiri, ularning o zaro munosabatlari
ʻ
bilan yaqindan qiziqishi, ular hayotining eng teran nuqtalarigacha kirib borishi,
milliy manfaatlarni hisobga olish kerak.
ʼ 2
Xususan, Afrika mamlakatlari tarixini o rganish O zbekiston kelajak hayoti
ʻ ʻ
uchun besamar bo lmaydi.
ʻ Aynan mana shu yo lda namuna sifatida men ʻ
Afrikaning Yevropa davlatlari tomonidan mustamlakaga aylantirilishi mavzusini
tanladim. Ushbu davlatning siyosiy, iqtisodiy, madaniy jihatlarini o rganish
ʻ
jarayonida O zbekiston va jahon mamlakatlari taraqqiyotidagi o xshash va farqli
ʻ ʻ
jihatlarini ko ra olamiz.
ʻ
1
Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: Sharq, 1998. – b.28.
ʻ
2
Karimov I.A.Yuksak manaviyat – yengilmas kuch. T.:Manaviyat. 2008. – b.74.
2

Kurs ishining maqsadi. Kurs ishining asosiy maqsadi Fransiyaning
mustamlakachilik siyosatining tarixiy rivojlanishini chuqur tahlil qilish, uning
ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy jihatlarini o‘rganish, shuningdek, ushbu
siyosatning global miqyosdagi ta’sirini va mustamlaka tizimining shakllanishi,
rivojlanishi va tanazzulga yuz tutish jarayonlarini aniqlashdan iborat. Ish Fransiya
mustamlakachiligining boshqa mustamlakachi davlatlar (masalan, Angliya,
Ispaniya) bilan taqqoslanishi, mustamlakalardagi mahalliy xalqlarning hayotiga
ta’siri va zamonaviy dunyodagi oqibatlarini yoritishni ko‘zda tutadi. Shu bilan
birga, mustamlakachilikning iqtisodiy foyda olish mexanizmlari va uning milliy
ozodlik harakatlariga ta’siri alohida e’tibor markazida bo‘ladi.
Kurs ishining vazifalari. Maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar
belgilandi. Fransiyaning mustamlakachilik siyosatining paydo bo‘lishi va
rivojlanishining asosiy sabablarini, shu jumladan iqtisodiy, siyosiy va geostrategik
omillarni aniqlash. Fransiya tomonidan mustamlakalarda qo‘llanilgan boshqaruv
tizimlari, ma’muriy tuzilmalar va iqtisodiy ekspluatatsiya usullarini o‘rganish.
Mustamlakalardagi mahalliy aholiga nisbatan fransuz siyosatining xususiyatlari,
assimilyatsiya va qarshilik harakatlarini tahlil qilish.
Fransiya mustamlakachiligining boshqa mustamlakachi davlatlar bilan
raqobati, xususan, Angliya bilan global miqyosdagi ziddiyatlarini ko‘rib chiqish.
Mustamlaka tizimining inqirozi, Ikkinchi Jahon urushidan keyingi dekolonizatsiya
jarayonlari va mustamlakalarning mustaqillikka erishish sabablarini tahlil qilish.
Fransiya mustamlakachiligining zamonaviy davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy va
madaniy hayotiga ta’sirini o‘rganish (masalan, frankofoniya, iqtisodiy aloqalar).
Kurs ishining obyekti . Fransiyaning XVI asrdan XX asrning ikkinchi
yarmigacha bo‘lgan mustamlakachilik siyosati va uning tarixiy jarayonlaridir. Bu
jarayon Fransiya davlatining mustamlaka imperiyasini shakllantirish, uni
boshqarish va mustamlakalarni yo‘qotish bilan bog‘liq barcha ijtimoiy, iqtisodiy,
siyosiy va madaniy munosabatlarni o‘z ichiga oladi. Obyektga Fransiyaning
Shimoliy Amerika, Afrika, Karib havzasi, Hindiston va Janubi-Sharqiy Osiyodagi
mustamlakalari, shuningdek, ushbu hududlarda amalga oshirilgan siyosatlar kiradi.
3

Kurs ishining predmeti. Fransiyaning mustamlakachilik siyosatining o‘ziga
xos xususiyatlari, uning tashkil etilish mexanizmlari, mustamlakalardagi
boshqaruv tuzilmalari, iqtisodiy ekspluatatsiya strategiyalari, mahalliy xalqlar
bilan munosabatlar va mustamlakachilikning global tarixiy jarayonlarga ta’siridir.
Shu bilan birga, mustamlakachilikning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy oqibatlari,
shuningdek, dekolonizatsiya jarayonlarining zamonaviy dunyodagi aks-sadosi ham
predmet doirasiga kiradi. Masalan, Aljazir urushi, Vyetnamdagi fransuz ta’siri va
frankofon mamlakatlarning shakllanishi alohida e’tibor markazida bo‘ladi.
Kurs ishining davrlashtirilishi. Fransiyaning mustamlakachilik siyosatini
tahlil qilishda tarixiy jarayonni quyidagi bosqichlarga bo‘lish maqsadga
muvofiqdir:
Fransiyaning mustamlakachilik faoliyatining boshlanishi. Bu davrda
Fransiya Shimoliy Amerika (Kanada, Luiziana), Karib havzasi (Martinika,
Gvadelupa) va Hindistonda savdo nuqtalari va dastlabki mustamlakalarni tashkil
qildi. Siyosat asosan iqtisodiy foyda olish (xususan, xomashyo va savdo) va
missionerlik faoliyatiga qaratilgan edi.
Fransiya mustamlakachilik tizimining faol rivojlanishi va global miqyosda
kengayishi. Bu davrda Kanada (Kvebek), Luiziana va Hindistondagi
mustamlakalar muhim rol o‘ynadi. Fransiya Angliya bilan Yettinchi yil urushi
(1756–1763) kabi global ziddiyatlarda raqobatlashdi, ammo Parij sulhi (1763)
natijasida ko‘plab hududlarni yo‘qotdi.
Fransiya mustamlaka imperiyasining eng yuqori cho‘qqisiga chiqdi. Afrika
(Aljazir, Senegal, Mali), Janubi-Sharqiy Osiyo (Vyetnam, Kambodja, Laos) va
Okeaniyadagi yangi hududlar egallandi. Bu davrda fransuzlar tomonidan “mission
civilisatrice” (sivillash missiyasi) kabi mafkuraviy asoslar ilgari surildi.
Birinchi va Ikkinchi Jahon urushlari mustamlaka tizimiga jiddiy ta’sir
ko‘rsatdi. Mustamlakalarda milliy ozodlik harakatlari kuchaydi, fransuz
hukmronligiga qarshi qarshiliklar (masalan, Aljazirdagi dastlabki harakatlar)
boshlandi.
4

Ikkinchi Jahon urushidan keyin mustamlaka tizimi tanazzulga yuz tutdi.
1940–1960-yillarda Aljazir, Vyetnam, Senegal, Marokash va boshqa ko‘plab
mustamlakalar mustaqillikka erishdi. Aljazir urushi (1954–1962) va Vyetnamdagi
Birinchi Indochina urushi (1946–1954) bu jarayonning muhim bosqichlari bo‘ldi.
Kurs ishi Fransiyaning mustamlakachilik siyosatini har tomonlama
o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, uning maqsadi va vazifalari tarixiy jarayonlarni
chuqur tahlil qilish, mustamlaka tizimining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
oqibatlarini aniqlashdan iborat. Obyekt va predmet mustamlakachilikning tuzilishi,
mexanizmlari va global ta’siriga qaratilgan. Davrlashtirish orqali
mustamlakachilikning rivojlanish bosqichlari tizimli ravishda yoritiladi. Ushbu
tuzilma kurs ishi uchun mustahkam ilmiy asos bo‘lib xizmat qiladi va tarixiy
jarayonlarni kengroq kontekstda tushunishga yordam beradi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob va xulosa
qismidan iborat. Mavzu yuzasidan fikrlarimni xulosalab o tganman va oxiridaʻ
foydalangan manba va adabiyotlarimni keltirib o tdim.
ʻ
5

I.BOB. FRANSIYA MUSTAMLAKACHILIGINING TARIXIY RIVOJLANISHI
I.1. Dastlabki mustamlakachilik davri (XVI-XVII asrlar)
Fransiyaning mustamlakachilik siyosati uning global ta’sirini kengaytirish,
iqtisodiy manfaatlarini ta’minlash va xristian dinini yoyishga qaratilgan strategik
jarayon sifatida shakllandi. XVI-XVII asrlarda Fransiya o’zining dastlabki
mustamlaka imperiyasini qurishga kirishdi, bu jarayon iqtisodiy, diniy va siyosiy
omillarga asoslangan edi. Ushbu davrda Fransiya Shimoliy Amerika, Karib dengizi
va Hind okeani mintaqalarida o’z mustamlakalarini tashkil etdi, savdo
kompaniyalarini rivojlantirdi va diniy missiyalarni faol qo’llab-quvvatladi. Quyida
ushbu jarayonning asosiy yo’nalishlari va xususiyatlari tahlil qilinadi.
Fransiyaning mustamlakachilik faoliyati XVI asrda, Yevropada
merkantilizm g‘oyalari avj olgan davrda boshlandi. Bu davrda Yevropa davlatlari,
xususan, Ispaniya va Portugaliya o’zlarining global imperiyalarini barpo etgan
bo‘lsalar-da, Fransiya bu jarayonga biroz kechroq qo’shildi. Fransiyaning dastlabki
mustamlakachilik harakatlari asosan Shimoliy Amerikaga qaratildi, bu yerda u
o’zining eng muhim mustamlakasi – Yangi Fransiyani tashkil etdi.
1534-yilda fransuz sayyohi Jak Kartyening Sent-Lorens daryosi vodiysiga
qilgan ekspeditsiyasi Fransiyaning Shimoliy Amerikadagi ilk qadamlarini
belgiladi. U Kanada hududlarini kashf etib, bu yerlarni Fransiya qirolligiga da’vo
qildi. Biroq, doimiy mustamlakalar tashkil etish uchun resurslar va siyosiy
barqarorlik yetishmasligi tufayli bu jarayon sekin kechdi. XVII asr boshlarida,
1608-yilda Samyuel de Shamplen tomonidan Kvebek shahrining asos solinishi
Yangi Fransiyaning rivojlanishida muhim bosqich bo‘ldi. Kvebek Fransiyaning
Shimoliy Amerikadagi asosiy markazi sifatida shakllandi va bu hududda savdo,
mo‘yna eksporti va diniy missiyalar rivojlandi.
Yangi Fransiya nafaqat Kvebek bilan cheklanib qolmadi, balki Luiziana
(hozirgi AQShning janubiy shtatlari hududi) kabi keng hududlarni ham qamrab
oldi. 1682-yilda Rene-Rober Kavelier de La Sall Missisipi daryosining quyi
oqimlarini kashf etib, bu hududni Fransiya qirolligiga bag‘ishladi va uni Lui XIV
6

sharafiga “Luiziana” deb nomladi. Bu hududlar mo‘yna savdosi, qishloq xo‘jaligi
va strategik manfaatlar nuqtai nazaridan muhim edi. Fransuzlar mahalliy aholi –
xususan, Algonkin va Guron qabilalari bilan ittifoq tuzib, ularga qurol-yarog‘ va
savdo tovarlari taklif qilib, Irokez qabilalariga qarshi kurashda yordam berishdi.
Bu ittifoqlar Yangi Fransiyaning barqarorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynadi,
ammo Irokezlar bilan ziddiyatlar mintaqada doimiy nizolarga sabab bo‘ldi. 3
Fransuzlarning Yangi Fransiyadagi mustamlakachilik siyosati boshqa
Yevropa davlatlaridan farqli o‘laroq, ko‘proq savdo va diniy missiyalarga
asoslangan edi. Mustamlaka aholisining soni nisbatan kam bo‘lib, 1660-yillarga
kelib Yangi Fransiyada atigi 3000 ga yaqin fransuz ko‘chmanchisi yashagan edi.
Bu, masalan, Angliyaning Shimoliy Amerikadagi mustamlakalaridagi
ko‘chmanchilar sonidan ancha kam edi. Fransiyaning bu hududdagi siyosati asosan
savdo postlari va kichik aholi punktlarini tashkil etishga qaratildi, bu esa mahalliy
aholi bilan ko‘proq hamkorlik qilishga imkon berdi.
Fransiya mustamlakachilik faoliyatini Shimoliy Amerika bilan cheklab
qolmay, Karib dengizi va Hind okeani mintaqalariga ham kengaytirdi. XVII asrda
Karib dengizidagi Martinika va Gvadelupa orollari Fransiyaning muhim
mustamlakalari sifatida shakllandi. Bu orollar shakarqamish plantatsiyalari va qul
savdosi markazi sifatida iqtisodiy jihatdan muhim ahamiyat kasb etdi. 1635-yilda
Fransiya Martinikani o‘z tasarrufiga oldi va keyinchalik Gvadelupa, Sent-Lyusi va
boshqa kichik orollarni ham mustamlaka sifatida qo‘shib oldi. Bu hududlarda
shakarqamish va boshqa tropik mahsulotlar yetishtirish fransuz iqtisodiyotidagi
eng muhim daromad manbalaridan biriga aylandi.
Karib dengizidagi mustamlakalarda fransuzlar qul mehnatiga asoslangan
plantatsiya iqtisodiyotini rivojlantirdilar. Afrikadan keltirilgan qullar
shakarqamish, tamaki va paxta yetishtirishda asosiy ishchi kuchi sifatida
foydalanildi. Bu tizim Fransiyaning iqtisodiy boyligini oshirgan bo‘lsa-da, inson
huquqlari nuqtai nazaridan jiddiy muammolarni keltirib chiqardi. Qullik tizimi
Karib dengizidagi mustamlakalarda ijtimoiy tabaqalanishni kuchaytirdi va
3
Aldrich R. Greater France: A History of French Overseas Expansion. London: Palgrave Macmillan, 1996. 369 s.
7

mahalliy aholi – xususan, Karib qabilalarining deyarli butunlay yo‘q qilinishiga
olib keldi.
Hind okeanida Fransiya Madagaskar, Reunion va Mavrikiy kabi orollarni
mustamlaka sifatiga aylantirdi. 1642-yilda Madagaskar orolida fransuz savdo
postlari tashkil etildi, ammo bu hududda barqaror mustamlaka tashkil etish
qiyinchiliklar bilan kechdi. Mahalliy aholi va iqlim sharoitlari fransuzlarning bu
mintaqadagi faoliyatini chekladi. Shunga qaramay, Hind okeanidagi orollar
strategik ahamiyatga ega bo‘lib, Fransiyaning sharqqa yo‘nalgan savdo yo‘llarini
ta’minlashda muhim rol o‘ynadi.
Fransiyaning mustamlakachilik siyosatida savdo kompaniyalari muhim rol
o‘ynadi. 1664-yilda tashkil etilgan Fransuz Sharqiy Hindiston Kompaniyasi
(Compagnie des Indes Orientales) Fransiyaning Osiyo va Hind okeanidagi savdo
faoliyatini markazlashtirdi. Kompaniya Hindistonning sharqiy sohillarida, xususan,
Pondisheri va Chandernagorda savdo postlarini tashkil etdi. Bu postlar
Fransiyaning sharqiy bozorlarga, xususan, ziravorlar, ipak va boshqa qimmatbaho
tovarlar savdosiga kirishini ta’minladi.
Fransuz Sharqiy Hindiston Kompaniyasi nafaqat savdo bilan shug‘ullandi,
balki mustamlaka boshqaruvi va harbiy faoliyatni ham amalga oshirdi. Kompaniya
o’z qurolli kuchlariga ega bo‘lib, mahalliy hukmdorlar bilan muzokaralar olib
bordi va ba’zi hollarda harbiy harakatlarda ishtirok etdi. Masalan, Pondisherida
fransuzlar mahalliy hukmdorlar bilan ittifoq tuzib, inglizlarning Hindistondagi
ta’siriga qarshi kurashdilar. Biroq, fransuzlarning bu mintaqadagi faoliyati
inglizlarning Sharqiy Hindiston Kompaniyasi bilan raqobatda zaifroq bo‘ldi,
chunki fransuz kompaniyasi moliyaviy jihatdan barqaror emas edi va davlat
tomonidan yetarli darajada qo‘llab-quvvatlanmadi. 4
Savdo postlari tashkil etish fransuzlarning mustamlakachilik siyosatining
asosiy strategiyalaridan biri edi. Bu postlar nafaqat iqtisodiy, balki harbiy va
siyosiy nuqtai nazardan ham muhim edi. Ular orqali Fransiya o’z ta’sirini
kengaytirib, mahalliy aholi va hukmdorlar bilan aloqalarni mustahkamladi. Biroq,
4
Conklin A. L. A Mission to Civilize: The Republican Idea of Empire in France and West Africa, 1895–1930.
Stanford: Stanford University Press, 1997. 367 s.
8

savdo postlarining faoliyati ko‘pincha mahalliy aholi bilan ziddiyatlarga olib keldi,
chunki fransuzlar resurslarni ekspluatatsiya qilishga intilardi.
Fransiyaning mustamlakachilik siyosatida diniy missiyalar muhim o‘rin
tutdi. XVII asrda Katolik cherkovi Yevropada islohotlar davrida o’z ta’sirini
mustahkamlashga intilardi va mustamlakalar bu maqsadni amalga oshirish uchun
muhim maydon bo‘ldi. Fransuz missionerlari, xususan, iyezuitlar, Yangi
Fransiyada va boshqa mustamlakalarda faol ish yuritdilar. Ular mahalliy aholini
xristian diniga o‘tkazishga harakat qilishdi va bu jarayonda ta’lim, tibbiy yordam
va boshqa ijtimoiy xizmatlarni taklif qilishdi.
Yangi Fransiyada iyezuit missionerlari Algonkin va Guron qabilalari orasida
faoliyat yuritib, ularga xristianlikni targ‘ib qilishdi. Ularning faoliyati ko‘pincha
mahalliy aholining an’anaviy e’tiqodlari bilan ziddiyatga olib keldi, ammo ba’zi
hollarda missionerlar mahalliy jamoalar bilan hamkorlik qilishga muvaffaq
bo‘ldilar. Masalan, iyezuitlar mahalliy tillarni o‘rganib, diniy matnlarni tarjima
qildilar va bu mahalliy aholi bilan muloqotni osonlashtirdi.
Diniy missiyalar fransuz mustamlakachiligining asosiy motivlaridan biri
bo‘lsa-da, iqtisodiy manfaatlar ham muhim rol o‘ynadi. Mo‘yna savdosi (Yangi
Fransiyada), shakarqamish eksporti (Karib dengizida) va ziravorlar savdosi (Hind
okeanida) fransuz iqtisodiyotiga katta daromad keltirdi. Shu bilan birga,
mustamlakachilik siyosati Fransiyaning global miqyosda siyosiy ta’sirini
oshirishga xizmat qildi. Fransuz qirollari, xususan, Lui XIII va Lui XIV,
mustamlakalarni qirollik hokimiyatini mustahkamlash va Yevropadagi raqib
davlatlarga qarshi strategik ustunlikka erishish vositasi sifatida ko‘rdilar.
Fransiyaning XVI-XVII asrlardagi mustamlakachilik siyosati uning
iqtisodiy, diniy va siyosiy maqsadlarini aks ettiradi. Shimoliy Amerikada Yangi
Fransiya savdo va diniy missiyalarga asoslangan bo‘lsa, Karib dengizi va Hind
okeanidagi mustamlakalar iqtisodiy ekspluatatsiya va strategik manfaatlar nuqtai
nazaridan muhim edi. Fransuz Sharqiy Hindiston Kompaniyasi orqali tashkil
9

etilgan savdo postlari esa Fransiyaning Osiyodagi ta’sirini kengaytirishga xizmat
qildi. 5
Fransiyaning mustamlakachilik siyosati boshqa Yevropa davlatlarinikidan
farqli ravishda, ko‘proq savdo va hamkorlikka asoslangan edi. Masalan, Yangi
Fransiyada fransuzlar mahalliy aholi bilan ittifoq tuzishga intilgan bo‘lsa, inglizlar
ko‘proq ko‘chmanchilik va hududlarni to‘liq egallashga e’tibor qaratgan edi.
Biroq, fransuz mustamlakachiligining zaif tomonlari ham ko‘p edi: moliyaviy
resurslarning yetishmasligi, markazlashgan boshqaruvning samarasizligi va
inglizlar bilan raqobatda orqada qolish.
XVII asr oxiriga kelib, Fransiya o’zining global mustamlaka imperiyasining
poydevorini qo‘ydi, ammo bu imperiya keyingi asrlarda inglizlar va boshqa
raqiblar bilan raqobatda jiddiy sinovlardan o‘tdi. Fransiyaning dastlabki
mustamlakachilik siyosati uning iqtisodiy va siyosiy qudratini oshirishga xizmat
qildi, lekin ayni paytda inson huquqlari va mahalliy aholi manfaatlariga jiddiy
zarar yetkazdi. Bu jarayon Fransiyaning keyingi tarixiy rivojlanishida muhim iz
qoldirdi. 6
I.2. Mustamlaka imperiyasining kengayishi
XVIII asr Fransiyaning mustamlakachilik siyosati uchun muhim o‘zgarishlar
va sinovlar davri bo‘ldi. Bu davrda Fransiya o‘zining global mustamlaka
imperiyasini kengaytirishga intildi, ammo Britaniya bilan kuchaygan raqobat,
xususan, Yetti yillik urush (1756-1763) va undan keyingi Parij sulhi natijasida
muhim hududlarni yo‘qotdi. Hindistondagi mustamlakalar, Shimoliy Amerikadagi
Yangi Fransiya va Karib dengizi orollaridagi faoliyat Fransiyaning
mustamlakachilik siyosatining markazida edi. Ushbu davrda fransuz
mustamlakachiligi iqtisodiy, siyosiy va harbiy jihatdan murakkab sinovlardan
o‘tdi, bu esa uning global ta’siriga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Quyida Fransiyaning
5
Betts R. F. Assimilation and Association in French Colonial Theory, 1890–1914. Lincoln: University of Nebraska
Press, 2005. 224 s.
6
Малявин В . В . История колониальных империй . Москва: Восточная литература, 2000. 560 с.
История Франции / Под ред. А. З. Манфреда. Москва: Наука, 1988. 512 с.
10

XVIII asrdagi mustamlakachilik siyosati, Hindistondagi faoliyati, Britaniya bilan
raqobati va mustamlakalarni yo‘qotish jarayonlari tahlil qilinadi.
XVIII asr boshlarida Fransiya Hindistonda o‘z mustamlakalarini
kengaytirishga alohida e’tibor qaratdi. Fransuz Sharqiy Hindiston Kompaniyasi
(Compagnie des Indes Orientales) XVII asrda tashkil topgan bo‘lib, bu davrda
Hindistonning sharqiy sohillarida, xususan, Pondisheri va Chandernagorda savdo
postlari va mustamlaka markazlarini rivojlantirdi. Pondisheri 1674-yilda fransuzlar
tomonidan asos solingan bo‘lib, XVIII asrda Fransiyaning Hindistondagi asosiy
markazi sifatida shakllandi. Bu shahar nafaqat savdo markazi, balki fransuzlarning
Hindistondagi siyosiy va harbiy faoliyatining boshqaruv markazi sifatida ham
muhim ahamiyat kasb etdi.
Pondisheri fransuzlar uchun iqtisodiy jihatdan foydali hudud edi. U yerda
ipak, ziravorlar, paxta va boshqa tovarlar savdosi rivojlandi. Fransuzlar mahalliy
hukmdorlar bilan ittifoq tuzib, savdo imtiyozlarini qo‘lga kiritishga harakat
qilishdi. Masalan, Pondisherida fransuzlar Karnatik mintaqasidagi mahalliy
navoblar bilan hamkorlik qilib, savdo va harbiy ittifoqlarni mustahkamladilar. Shu
bilan birga, Chandernagor Bengal mintaqasida joylashgan bo‘lib, bu hududda ham
fransuzlar savdo faoliyatini kengaytirishga intildilar. Biroq, bu mustamlakalarning
rivojlanishi Britaniyaning Sharqiy Hindiston Kompaniyasi bilan kuchaygan
raqobat tufayli cheklangan edi. 7
Fransuzlarning Hindistondagi siyosati mahalliy hukmdorlar bilan
hamkorlikka asoslangan edi, bu esa ularning hududlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri
boshqarishdan ko‘ra savdo va ta’sir orqali nazoratni qo‘lga kiritishga
urinayotganligini ko‘rsatadi. Masalan, 1740-yillarda fransuz gubernatori Jozef
Fransua Dyupleks Hindistonda faol siyosat yuritib, mahalliy hukmdorlar bilan
ittifoqlar orqali fransuz ta’sirini kengaytirishga harakat qildi. U Karnatik
urushlarida (1744-1763) faol ishtirok etib, Britaniya mustamlakachilariga qarshi
kurashdi. Dyupleksning strategiyasi fransuzlarning Hindistondagi mavqeini
mustahkamlashga xizmat qildi, ammo uning harbiy harakatlari ko‘pincha
7
Лависс Э., Рамбо А. История XIX века. Москва : Эксмо , 2007. 672 с .
11

moliyaviy resurslar yetishmasligi va markaziy hukumat tomonidan yetarli qo‘llab-
quvvatlanmaslik tufayli muvaffaqiyatsiz yakunlandi.
Hindistondagi fransuz mustamlakalari iqtisodiy jihatdan foydali bo‘lsa-da,
ularning harbiy va siyosiy barqarorligi zaif edi. Fransuz Sharqiy Hindiston
Kompaniyasi moliyaviy qiyinchiliklarga duch keldi va Britaniyaning kuchli
iqtisodiy va harbiy tuzilmasi bilan raqobatlasha olmadi. Bu raqobat XVIII asr
o‘rtalarida, xususan, Yetti yillik urush davrida yanada keskinlashdi.
XVIII asrda Fransiya va Britaniya o‘rtasidagi raqobat global miqyosda
kuchaydi. Bu raqobat nafaqat Yevropada, balki Shimoliy Amerika, Hindiston va
Karib dengizi kabi mustamlaka hududlarida ham o‘z aksini topdi. Yetti yillik urush
(1756-1763) ushbu raqobatning eng muhim bosqichi bo‘ldi, chunki bu urush
Fransiyaning mustamlaka imperiyasi uchun hal qiluvchi sinovga aylandi.
Yetti yillik urush Yevropada Avstriya vorisligi urushi sifatida boshlangan
bo‘lsa-da, u tezda global miqyosda mustamlaka hududlari uchun kurashga aylandi.
Shimoliy Amerikada Fransiya va Britaniya o‘rtasidagi ziddiyatlar Yangi Fransiya
(Kanada va Luiziana) va Britaniyaning o‘n uch mustamlakasi o‘rtasida
chegaralarni belgilash va hududiy nazorat uchun kurash shaklida namoyon bo‘ldi.
Hindistonda esa Fransiya va Britaniya o‘rtasidagi raqobat Pondisheri va Kalkutta
kabi savdo markazlari atrofida keskinlashdi. 8
Hindistonda urushning eng muhim epizodlaridan biri 1757-yildagi Plassi
jangi bo‘ldi. Bu jangda Britaniya Sharqiy Hindiston Kompaniyasining qo‘shinlari,
Robert Klayv boshchiligida, Bengal navobi Siraj ud-Daula va uning fransuz
ittifoqchilariga qarshi g‘alaba qozondi. Plassi jangi Britaniyaning Bengal ustidagi
nazoratini mustahkamladi va fransuzlarning bu mintaqadagi ta’sirini sezilarli
darajada zaiflashtirdi. Fransuzlarning Chandernagordagi savdo posti 1757-yilda
Britaniya qo‘shinlari tomonidan egallab olindi, bu esa fransuzlarning
Hindistondagi iqtisodiy va siyosiy mavqeiga katta zarba berdi.
Shimoliy Amerikada Yetti yillik urush Fransiyaning Yangi Fransiyadagi
mustamlakalari uchun fojiali yakunlandi. 1759-yilda Britaniya qo‘shinlari general
8
Bancel N., Blanchard P., Vergès F. La République coloniale: Essai sur une utopie. Paris: Albin Michel, 2003. 287
p.
12

Jeyms Vulf boshchiligida Kvebek shahrini egallab oldi, bu jang Abraham tekisligi
jangi sifatida tarixda qoldi. Kvebekning qulashi Yangi Fransiyaning asosiy
markazini Britaniya nazoratiga o‘tkazdi. 1760-yilda Monrealning ham Britaniya
qo‘liga o‘tishi bilan Fransiyaning Shimoliy Amerikadagi mustamlakalari deyarli
butunlay yo‘qotildi.
Karib dengizidagi mustamlakalar ham urushdan zarar ko‘rdi. Britaniya
qo‘shinlari Martinika va Gvadelupani vaqtincha egallab oldi, ammo bu hududlar
keyinchalik Fransiyaga qaytarildi. Yetti yillik urush Fransiyaning mustamlaka
imperiyasi uchun hal qiluvchi sinov bo‘lib, uning global ta’sirini sezilarli darajada
zaiflashtirdi.
Yetti yillik urush 1763-yilda Parij sulhi bilan yakunlandi. Bu shartnoma
Fransiyaning mustamlaka imperiyasi uchun jiddiy oqibatlarga olib keldi.
Shartnomaga ko‘ra, Fransiya Shimoliy Amerikadagi Yangi Fransiyaning katta
qismini, xususan, Kanada va Missisipi daryosining sharqiy qismini Britaniyaga
topshirdi. Luiziananing g‘arbiy qismi esa Ispaniyaga o‘tkazildi. Bu Fransiyaning
Shimoliy Amerikadagi mustamlaka ambitsiyalarining deyarli butunlay barbod
bo‘lishini anglatardi.
Hindistonda Fransiya Pondisheri va Chandernagorni qaytarib oldi, ammo bu
hududlarda faqat savdo faoliyatini davom ettirish huquqiga ega bo‘ldi.
Fransuzlarning Hindistonda siyosiy va harbiy ta’sir o‘tkazish imkoniyatlari
cheklandi, bu esa Britaniyaning ushbu mintaqada dominant mavqega ega
bo‘lishiga imkon berdi. Parij sulhi fransuz mustamlakachiligining eng muhim
hududlarini yo‘qotish bilan yakunlandi va Fransiyaning global imperiya sifatidagi
mavqeini zaiflashtirdi.
Parij sulhi Fransiyaning mustamlakachilik siyosatida strategik o‘zgarishlarga
olib keldi. Fransiya endi Shimoliy Amerikada keng ko‘lamli mustamlakalarni
saqlab qolish o‘rniga Karib dengizi va Hind okeanidagi orollarga e’tibor qaratdi.
Martinika, Gvadelupa va Reunion kabi mustamlakalar fransuz iqtisodiyoti uchun
13

muhim bo‘lib qoldi, chunki ular shakarqamish va boshqa tropik mahsulotlar
eksporti orqali daromad keltirardi. 9
XVIII asr Fransiyaning mustamlakachilik siyosati uchun eng muhim davr
bo‘ldi, chunki bu davrda uning global imperiyasi kengaydi, ammo Britaniya bilan
raqobat tufayli jiddiy yo‘qotishlarga duch keldi. Hindistondagi Pondisheri va
Chandernagor kabi mustamlakalar fransuzlarning savdo va iqtisodiy
ambitsiyalarini qo‘llab-quvvatladi, lekin Britaniyaning kuchli harbiy va iqtisodiy
tuzilmasi bilan raqobatlasha olmadi. Yetti yillik urush Fransiyaning Shimoliy
Amerika va Hindistondagi mustamlakalarni yo‘qotishiga olib keldi, bu esa uning
global ta’sirini sezilarli darajada pasaytirdi.
Fransiyaning mustamlakachilik siyosati boshqa Yevropa davlatlaridan,
xususan, Britaniyadan farqli o‘laroq, ko‘proq savdo va mahalliy hukmdorlar bilan
ittifoqlarga asoslangan edi. Bu strategiya qisqa muddatda muvaffaqiyatli bo‘lsa-da,
uzoq muddatda moliyaviy resurslarning yetishmasligi va markazlashgan
boshqaruvning samarasizligi tufayli barqaror emas edi. Parij sulhi Fransiyaning
mustamlaka imperiyasining chegaralarini qayta belgiladi va uning keyingi
asrlardagi siyosatiga ta’sir ko‘rsatdi.
Fransiyaning XVIII asrdagi mustamlakachilik tajribasi uning iqtisodiy va
siyosiy qudratini oshirishga xizmat qildi, ammo inson huquqlari, xususan, qullik
tizimi va mahalliy aholi ekspluatatsiyasi nuqtai nazaridan jiddiy muammolarni
keltirib chiqardi. Bu davr Fransiyaning global miqyosda raqobatbardosh bo‘lish
imkoniyatlarini chekladi, ammo uning Karib dengizi va Hind okeanidagi
mustamlakalari XIX asrda ham iqtisodiy jihatdan muhim bo‘lib qoldi.
XIX asr Fransiyaning mustamlakachilik siyosati uchun yangi bosqich bo‘ldi,
bu davrda u o‘zining ikkinchi mustamlaka imperiyasini qurdi. XVIII asrda,
xususan, Yetti yillik urush (1756-1763) va Parij sulhi (1763) natijasida Shimoliy
Amerika va Hindistondagi muhim hududlarni yo‘qotgan Fransiya, XIX asrda
Afrika, Osiyo va Tinch okeani mintaqalarida kengayishga kirishdi. Bu davrda
Fransiya Aljir, Senegal, Kot-d’Ivuar, Mali kabi Afrika hududlarida, Indochina
9
Thobie J., Meynier G. Histoire de la France coloniale. Paris: Armand Colin, 1991. 512 p.
14

(Vyetnam, Laos, Kambodja) kabi Osiyo mintaqalarida va Yangi Kaledoniya,
Polineziya kabi Tinch okeani orollarida mustamlakalar tashkil etdi. Ushbu jarayon
iqtisodiy, siyosiy va harbiy omillarga asoslanib, Fransiyaning global ta’sirini
tiklashga xizmat qildi.
XIX asrda Fransiyaning Afrika qit’asidagi mustamlakachilik faoliyati uning
ikkinchi mustamlaka imperiyasining asosiy yo‘nalishi bo‘ldi. Bu davrda Yevropa
davlatlari o‘rtasida “Afrika uchun kurash” deb atalgan jarayon avj oldi, bunda
Fransiya o‘zining iqtisodiy va strategik manfaatlarini ta’minlash uchun faol
ishtirok etdi. Afrikadagi eng muhim mustamlakalardan biri Aljir bo‘lib, uning
bosib olinishi Fransiyaning Shimoliy Afrikadagi ta’sirini mustahkamladi.
Aljirning bosib olinishi 1830-yilda, Burbon monarxiyasi davrida boshlandi.
Bu jarayon Fransiya qirolligi uchun ichki siyosiy va iqtisodiy muammolarni
yashirish vositasi sifatida ishlatildi. 1827-yilda Aljir deyi (hukmdori) bilan
Fransiya o‘rtasidagi diplomatik ziddiyat fransuz qo‘shinlarining Aljir shahrini
bosib olishiga sabab bo‘ldi. 1830-yilda general Tomas Rober Byugo
boshchiligidagi fransuz ekspeditsiyasi Aljirni egalladi, bu esa Fransiyaning
Shimoliy Afrikadagi mustamlakachilik faoliyatining boshlanishi bo‘ldi. 10
Aljirning bosib olinishi oson kechmadi. Mahalliy aholi, xususan, Amir
Abdulqodir boshchiligidagi qarshilik harakati 1830-1840-yillarda fransuz
qo‘shinlariga qarshi faol kurash olib bordi. Abdulqodirning strategik harbiy
taktikasi va mahalliy qabilalarni birlashtirish qobiliyati fransuzlarni uzoq vaqt
davomida qiyinchiliklarga duchor qildi. Biroq, Fransiyaning harbiy ustunligi va
resurslari tufayli 1847-yilda Abdulqodir taslim bo‘ldi. Aljir 1834-yilda rasman
Fransiya mustamlakasiga aylandi va fransuz ko‘chmanchilari uchun muhim
hududga aylandi. Aljirda fransuzlar qishloq xo‘jaligi, xususan, uzumzorlar va don
mahsulotlari yetishtirishni rivojlantirdilar, bu esa hududni iqtisodiy jihatdan
foydali qildi.
Fransiyaning G‘arbiy Afrikadagi mustamlakachilik faoliyati Senegal bilan
boshlandi. XVII asrdan boshlab Senegalning Sen-Lui va Gore orollarida savdo
10
Ferro M. Colonization: A Global History. London: Routledge, 1997. 402 s.
15

postlari tashkil etilgan bo‘lsa-da, XIX asrda Fransiya bu hududlarda to‘liq
nazoratni o‘rnatdi. 1850-yillarda general Lui Fobur boshchiligida fransuz
qo‘shinlari Senegalning ichki hududlarini bosib oldi va mahalliy hukmdorlar bilan
ittifoqlarni mustahkamladi. Senegal fransuzlar uchun G‘arbiy Afrikadagi asosiy
markazga aylandi va bu hududda savdo, xususan, yer yong‘oq va kauchuk eksporti
rivojlandi.
Kot-d’Ivuar va Mali kabi hududlar XIX asrning ikkinchi yarmida Fransiya
tasarrufiga o‘tdi. 1880-yillarda Fransiya G‘arbiy Afrikada o‘z ta’sirini kengaytirish
uchun harbiy ekspeditsiyalarni faollashtirdi. Masalan, 1890-yillarda fransuz
qo‘shinlari Mali hududida Samori Ture boshchiligidagi Mandinka imperiyasiga
qarshi urush olib bordi. Samori Ture o‘zining harbiy tashkilotchiligi bilan
fransuzlarga qattiq qarshilik ko‘rsatdi, ammo 1898-yilda taslim bo‘ldi. Bu
Fransiyaning G‘arbiy Afrikadagi mustamlakalarini birlashtirishga imkon berdi,
natijada Fransuz G‘arbiy Afrikasi (Afrique Occidentale Française, AOF) tashkil
etildi.
Afrikadagi fransuz mustamlakalari iqtisodiy ekspluatatsiyaga asoslangan
edi. Fransuzlar mahalliy resurslarni, xususan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va
foydali qazilmalarni eksport qilishga e’tibor qaratdilar. Shu bilan birga, fransuzlar
mahalliy aholiga qarshi qattiq boshqaruv usullarini qo‘lladilar, bu esa ko‘pincha
qarshilik harakatlariga sabab bo‘ldi. Aljirda fransuz ko‘chmanchilari (pied-noirs)
uchun maxsus imtiyozlar yaratildi, bu mahalliy arab va berber aholisi o‘rtasida
ijtimoiy adolatsizlikni kuchaytirdi.
Fransiyaning Osiyodagi mustamlakachilik faoliyati XIX asrda Indochina
mintaqasida jamlandi. Indochina (hozirgi Vyetnam, Laos va Kambodja hududlari)
Fransiyaning ikkinchi mustamlaka imperiyasining eng muhim qismlaridan biri
bo‘ldi. Bu mintaqada mustamlakachilik jarayoni iqtisodiy manfaatlar, diniy
missiyalar va strategik maqsadlarga asoslangan edi.
Fransiyaning Vyetnamdagi faoliyati 1858-yilda, imperator Napoleon III
davrida boshlandi. Fransuz missionerlari Vyetnamda xristianlikni targ‘ib qilishda
faol bo‘lib, bu mahalliy hukumat bilan ziddiyatlarga olib keldi. 1858-yilda fransuz
16

qo‘shinlari Danang shahrini bosib oldi, bu esa Vyetnamning janubiy hududlarini
bosib olishning boshlanishi bo‘ldi. 1862-yilda Saygon shartnomasi orqali Fransiya
Vyetnamning janubiy qismi (Koxinchina) ustida to‘liq nazoratni o‘rnatdi. 1880-
yillarga kelib, Fransiya Vyetnamning shimoliy va markaziy hududlarini (Annam
va Tonkin) ham bosib oldi, bu esa 1887-yilda Fransuz Indochinasining tashkil
topishiga olib keldi.
Vyetnamda fransuzlar plantatsiya iqtisodiyotini rivojlantirdilar, xususan,
guruch, kauchuk va choy eksportiga e’tibor qaratdilar. Fransuzlar mahalliy aholini
majburiy mehnatga jalb qilishdi va qattiq soliq tizimini joriy etdilar, bu esa
ijtimoiy noroziliklarni keltirib chiqardi. Vyetnamdagi milliy qarshilik harakatlari,
masalan, Fan Dinh Fung boshchiligidagi isyonlar, fransuz boshqaruviga qarshi
kurashda muhim rol o‘ynadi, ammo bu harakatlar harbiy jihatdan muvaffaqiyatsiz
yakunlandi.
Fransiya 1863-yilda Kambodja ustida protektorat o‘rnatdi, bu jarayon qirol
Norodom bilan tuzilgan shartnoma orqali amalga oshirildi. Laos esa 1893-yilda
Fransuz Indochinasiga qo‘shildi. Bu hududlar strategik jihatdan muhim bo‘lib,
Fransiyaning Mekong daryosi vodiysidagi ta’sirini mustahkamladi. Laos va
Kambodjada fransuzlar mahalliy monarxiyalarni saqlab qoldilar, lekin ularni o‘z
nazorati ostida boshqardilar. Bu hududlarda iqtisodiy ekspluatatsiya
Vyetnamdagidek kuchli bo‘lmagan bo‘lsa-da, fransuzlar resurslarni, xususan,
yog‘och va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini eksport qilishdi.
Indochinadagi fransuz mustamlakalari iqtisodiy jihatdan foydali bo‘ldi,
ammo mahalliy aholining qarshiligi va boshqaruvdagi qiyinchiliklar fransuzlar
uchun muammo tug‘dirdi. Fransuzlarning Indochinadagi siyosati mahalliy
an’analarni e’tiborsiz qoldirib, Yevropa uslubidagi boshqaruvni joriy etishga
urinishi milliy ongning uyg‘onishiga sabab bo‘ldi, bu esa XX asrda mustaqillik
harakatlarining kuchayishiga zamin yaratdi.
Fransiyaning Tinch okeanidagi mustamlakachilik faoliyati XIX asrda Yangi
Kaledoniya va Polineziya orollarini bosib olish bilan kengaydi. Bu hududlar
17

strategik va iqtisodiy jihatdan muhim bo‘lib, Fransiyaning global savdo yo‘llarida
mavqeini mustahkamladi.
Fransiya 1853-yilda Yangi Kaledoniyani o‘z tasarrufiga oldi. Bu jarayon
admiral Ogyust Febvr-Despont boshchiligida amalga oshirildi. Yangi Kaledoniya
nikel konlari tufayli iqtisodiy jihatdan muhim hududga aylandi. Fransuzlar bu
orolda qattiq qamoqxona tizimini joriy etdilar, unda siyosiy mahbuslar, xususan,
1871-yildagi Parij Kommunasi ishtirokchilari surgun qilindi. Mahalliy kanak
aholisi fransuz boshqaruviga qarshi bir necha bor isyon ko‘tardi, ammo bu
harakatlar qattiq bostirildi. 11
Fransiya 1842-yilda Taiti orolini protektorat sifatida o‘z tasarrufiga oldi va
keyinchalik butun Polineziya orollarini mustamlaka sifatiga aylantirdi. Bu
hududlar strategik jihatdan muhim bo‘lib, Tinch okeanidagi savdo yo‘llarini
nazorat qilish imkonini berdi. Fransuzlar Polineziyada missionerlik faoliyatini
rivojlantirdilar va mahalliy aholini xristian diniga o‘tkazishga harakat qilishdi. Shu
bilan birga, orollarda hindiston yong‘og‘i, vanil va boshqa tropik mahsulotlar
eksporti tashkil etildi.
Tinch okeanidagi mustamlakalar fransuz iqtisodiyoti uchun katta daromad
keltirmagan bo‘lsa-da, ular strategik jihatdan muhim edi. Fransiya bu orollar orqali
o‘zining global ta’sirini va dengizdagi mavqeini mustahkamladi.
XIX asrdagi fransuz mustamlakachiligi uning ikkinchi mustamlaka
imperiyasining shakllanishida hal qiluvchi rol o‘ynadi. Afrikadagi kengayish,
xususan, Aljir, Senegal, Kot-d’Ivuar va Malidagi mustamlakalar Fransiyaning
iqtisodiy va strategik manfaatlarini ta’minladi. Indochinadagi mustamlakalar,
ayniqsa Vyetnam, iqtisodiy ekspluatatsiya va global savdo yo‘llarida muhim
ahamiyatga ega bo‘ldi. Tinch okeanidagi Yangi Kaledoniya va Polineziya orollari
esa Fransiyaning strategik mavqeini mustahkamladi.
11
Chafer T. The End of Empire in French West Africa: France’s Successful Decolonization? Oxford: Berg
Publishers, 2002. 264 s.
18

II.BOB. FRANSIYA MUSTAMLAKACHILIK SIYOSATINING ASOSIY
STRATEGIYALARI
II.1. Mustamlakachilikning ijtimoiy va madaniy ta’siri
Fransiyaning XIX asrdagi mustamlakachilik siyosati iqtisodiy foyda, siyosiy
ta’sir va diniy missiyalarga asoslangan edi. Biroq, bu jarayon mahalliy aholi uchun
jiddiy oqibatlarga olib keldi. Aljirda mahalliy arab va berber aholisining
ekspluatatsiyasi, Indochinada qattiq soliq tizimi va Tinch okeanidagi orollarda
mahalliy an’analarning e’tiborsiz qolinishi milliy qarshilik harakatlarining
kuchayishiga sabab bo‘ldi. Fransuzlarning mustamlakachilik siyosati qisqa
muddatda iqtisodiy foyda keltirgan bo‘lsa-da, uzoq muddatda bu hududlarda
mustaqillik harakatlarining shakllanishiga zamin yaratdi.
Fransiyaning ikkinchi mustamlaka imperiyasi XIX asrda uning global
ta’sirini tiklashga xizmat qildi, ammo bu imperiya XX asrda mustaqillik
harakatlari va global siyosiy o‘zgarishlar tufayli asta-sekin parchalana boshladi. Bu
davr Fransiyaning iqtisodiy va siyosiy qudratini oshirgan bo‘lsa-da, uning
mustamlakachilik siyosati inson huquqlari va mahalliy aholi manfaatlariga jiddiy
zarar yetkazdi.
Fransiyaning mustamlakachilik siyosati XIX asrdan boshlab uning global
ta’sirini kengaytirishda muhim rol o‘ynadi. Ushbu siyosat Afrika, Osiyo va Karib
havzasidagi keng hududlarni qamrab oldi, ammo XX asrda, xususan, Ikkinchi
Jahon urushidan so‘ng, mustamlakachilik tizimi sezilarli darajada zaiflashdi. Urush
Fransiyaning iqtisodiy va harbiy resurslarini kuchsizlantirdi, bu esa
mustamlakalarni boshqarish qobiliyatini pasaytirdi. Dekolonizatsiya jarayonlari,
xususan, Aljir urushi (1954–1962) va Indochina urushlari (1946–1954),
mustamlakachilik tizimining yakunlanishiga olib keldi. Shu bilan birga,
mustaqillik harakatlari Fransiyaning sobiq mustamlakalari bilan munosabatlarini
qayta shakllantirishga majbur qildi. Quyida ushbu jarayonlarning asosiy jihatlari
tahlil qilinadi.
19

Ikkinchi Jahon urushi Fransiyaning mustamlakachilik tizimiga katta zarba
berdi. 1940-yilda Fransiya fashistik Germaniya tomonidan bosib olindi va Vichi
hukumati tashkil etildi. Bu rejim mustamlakalarda fransuz hokimiyatini saqlab
qolishga harakat qildi, ammo mahalliy aholining noroziligi kuchaydi. Urush
davrida Shimoliy Afrika mustamlakalari, xususan, Aljir, Tunis va Marokash
strategik ahamiyat kasb etdi. 1942-yilda Ittifoqchilarning “Mash’al” operatsiyasi
fransuz hokimiyatining zaifligini oshkor qildi. Urushdan keyingi iqtisodiy inqiroz
Fransiyaning mustamlakalarni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash qobiliyatini
pasaytirdi. Masalan, Aljirda 1945-yilda Setif va Guelma shaharlarida bo‘lib o‘tgan
noroziliklar fransuz hokimiyati tomonidan shafqatsizlarcha bostirildi, bu esa
mahalliy aholida mustamlakachilikka qarshi kayfiyatni kuchaytirdi.
Xalqaro maydonda mustamlakachilikka qarshi harakatlarning kuchayishi,
xususan, Birlashgan Millatlar Tashkilotining tashkil etilishi, Fransiyaning
mustamlakachilik siyosatini qiyinlashtirdi. Urushdan keyingi davrda mustaqillik
g‘oyalari keng tarqaldi, bu esa mahalliy elita va aholining fransuz hokimiyatiga
qarshi kurashini rag‘batlantirdi.
Aljir urushi (1954–1962) Fransiyaning mustamlakachilik tizimining
tanazzulidagi eng muhim voqealardan biri bo‘ldi. Aljir nafaqat iqtisodiy, balki
siyosiy va madaniy jihatdan ham Fransiya uchun muhim edi. Aljirda yashovchi
fransuz ko‘chmanchilar (pied-noir) va mahalliy arab-berber aholisi o‘rtasidagi
ziddiyatlar mustamlakachilik tizimining adolatsizligini ko‘rsatdi. 1954-yilda Milliy
Ozodlik Fronti (FLN) tomonidan boshlangan qurolli qo‘zg‘olon Aljir urushining
boshlanishi bo‘ldi. Fransiya bu qo‘zg‘olonni bostirish uchun katta harbiy kuch
ishlatdi, ammo qiynoqlar va ommaviy qirg‘inlar kabi shafqatsiz taktikalar xalqaro
tanqidga sabab bo‘ldi.
1957-yildagi “Kaskada jangi” fransuz armiyasining FLNga qarshi
muvaffaqiyatli operatsiyasi bo‘lsa-da, fuqarolar o‘rtasidagi yo‘qotishlar
Fransiyaning obro‘siga putur yetkazdi. Urush Fransiya ichida siyosiy inqirozga
olib keldi, 1958-yilda To‘rtinchi Respublika barham topdi va Charlz de Goll
boshchiligida Beshinchi Respublika tashkil etildi. 1962-yilda Evian kelishuvlari
20

imzolandi va Aljir mustaqillikka erishdi. Bu Fransiyaning mustamlakachilik
tizimining eng katta mag‘lubiyatlaridan biri bo‘ldi.
Fransiyaning Indochina mintaqasidagi mustamlakalari – Vetnam, Laos va
Kambodja – dekolonizatsiya jarayonlarining yana bir muhim maydoni edi. Birinchi
Indochina urushi (1946–1954) Vetnamdagi Viet Minh harakati va fransuz
mustamlaka hokimiyati o‘rtasida olib borildi. 1954-yilda Dien Bien Phu jangida
Viet Minhning g‘alabasi Fransiyaning mintaqadagi hokimiyatini yakunladi. Jeneva
kelishuvlari natijasida Vetnam vaqtincha ikkiga bo‘lindi, Laos va Kambodja
mustaqillikka erishdi. Bu jarayon Fransiyaning Janubi-Sharqiy Osiyodagi ta’sirini
pasaytirdi. 12
Dekolonizatsiyadan so‘ng Fransiya sobiq mustamlakalari bilan
munosabatlarini “Fransafrique” siyosati orqali qayta shakllantirdi. Bu siyosat
Afrika mamlakatlari bilan iqtisodiy, harbiy va madaniy aloqalarni saqlab qolishga
qaratilgan edi. Masalan, Senegal va Kot-d’Ivuar kabi mamlakatlarda Fransiya
harbiy bazalar saqlab qoldi va mahalliy elita bilan hamkorlik qildi. Biroq, bu
munosabatlar neo-mustamlakachilik sifatida tanqid qilindi. Aljir bilan
munosabatlar urushning og‘ir oqibatlari tufayli murakkab bo‘ldi, ammo iqtisodiy
manfaatlar tufayli hamkorlik rivojlandi.
Fransiyaning mustamlakachilik siyosatining tanazzuli XX asrning muhim
jarayonlaridan biri bo‘ldi. Ikkinchi Jahon urushi, Aljir va Indochina urushlari kabi
voqealar mustamlakachilik tizimining barqaror emasligini ko‘rsatdi. Mustaqillik
harakatlari Fransiyaning sobiq mustamlakalari bilan munosabatlarini qayta
shakllantirishga olib keldi. Ushbu jarayonlar global siyosiy landshaftni o‘zgartirdi
va mustamlakachilik merosining uzoq muddatli ta’sirini ko‘rsatdi.
Fransiyaning mustamlakachilik siyosati XIX asrdan XX asrning
o‘rtalarigacha bo‘lgan davrda uning global ta’sirini kengaytirishda muhim rol
o‘ynadi. Bu siyosat Afrika, Osiyo, Karib havzasi va Tinch okeani hududlarida
keng ko‘lamda amalga oshirildi. Fransiyaning mustamlakachilik strategiyalari
assimilyatsiya, ma’muriy boshqaruv, iqtisodiy ekspluatatsiya va harbiy nazoratdan
12
Marseille J. Empire colonial et capitalisme français: Histoire d’un divorce. Paris: Albin Michel, 1984. 467 p.
21

iborat bo‘lib, ular mustamlakalarni metropoliyaga bog‘liq qilish va ulardan
maksimal foyda olishga qaratildi. Ushbu strategiyalar nafaqat Fransiyaning
iqtisodiy va siyosiy manfaatlarini ta’minladi, balki mahalliy aholi va global siyosiy
muvozanatga chuqur ta’sir ko‘rsatdi
Fransiyaning mustamlakachilik siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri
assimilyatsiya siyosati bo‘ldi. Bu siyosat fransuz madaniyati, tili va qadriyatlarini
mustamlakalarda targ‘ib qilishga qaratilgan bo‘lib, mustamlakalarni “katta
Fransiya”ning ajralmas qismiga aylantirishni maqsad qildi. Fransuzlar mahalliy
aholini fransuz madaniyatiga moslashtirish orqali ularni o‘z hokimiyatiga sodiq
fuqarolarga aylantirishga intildi. Bu jarayonda fransuz tili asosiy vosita sifatida
ishlatildi, chunki u nafaqat muloqot vositasi, balki fransuz madaniyati va
tsivilizatsiyasining ramzi sifatida ko‘rildi.
Fransuz tili mustamlakalarda rasmiy hujjatlarda, davlat boshqaruvida va
ta’lim tizimida majburiy ravishda joriy etildi. Masalan, Aljirda fransuz tili davlat
apparatida yagona rasmiy til sifatida qo‘llanildi, mahalliy arab va berber tillari esa
ikkinchi darajali maqomga ega bo‘ldi. Bu siyosat mahalliy madaniyat va tilni
chetlab o‘tishga olib keldi, bu esa aholining katta qismida norozilik uyg‘otdi.
Indochinada, xususan, Vetnamda, fransuzlar tomonidan tashkil etilgan maktablar
mahalliy elita vakillari uchun fransuz tilida ta’lim berishga qaratildi. Bu maktablar
orqali fransuz hokimiyatiga sodiq kadrlar tayyorlandi, ammo mahalliy an’analar va
ta’lim tizimi, masalan, Vetnamdagi Konfutsiychilik asosidagi ta’lim, deyarli yo‘q
qilindi. 13
II.2. Mustamlakachilikning global va uzoq muddatli oqibatlari
Ta’lim tizimi assimilyatsiya siyosatining eng muhim vositalaridan biri edi.
Fransuz missionerlik maktablari va davlat maktablari mahalliy bolalarga fransuz
tili, tarixi, adabiyoti va qadriyatlarini o‘rgatdi. Masalan, Senegalda Goré orolidagi
maktablar fransuz madaniyatini targ‘ib qilishda muhim rol o‘ynadi. Bu
maktablarda o‘qigan mahalliy elita vakillari fransuz hokimiyatiga xizmat qilish
uchun tayyorlandi, ammo bu jarayon ko‘pincha mahalliy aholining o‘ziga xosligini
13
Stovall T., Van Den Abbeele G. French Civilization and Its Discontents: Nationalism, Colonialism, Race.
Lanham: Lexington Books, 2003. 288 s.
22

yo‘qotishiga olib keldi. Shu bilan birga, ta’lim tizimiga kirish imkoniyati
cheklangan edi; faqat kichik bir guruh mahalliy aholi, asosan, elita vakillari fransuz
ta’limidan foydalana oldi. Bu esa ijtimoiy tengsizlikni yanada kuchaytirdi.
Fransuz fuqaroligi berish assimilyatsiya siyosatining muhim qismi bo‘lsa-da,
bu imkoniyat juda cheklangan shartlar bilan taqdim etildi. Aljirda 1865-yildagi
Senatus-Consultus qonuni mahalliy musulmon aholiga fransuz fuqaroligi olish
imkonini berdi, ammo bu jarayon uchun ular o‘z diniy va madaniy o‘ziga
xosligidan voz kechishi kerak edi. Masalan, musulmonlar fransuz fuqaroligi olish
uchun shaxsiy maqomlarini (masalan, islomiy oila qonunlarini) fransuz
qonunlariga almashtirishi lozim edi. Bu shart ko‘pchilik mahalliy aholi uchun
qabul qilinmas edi, chunki ular o‘z diniy va madaniy identifikatsiyasini saqlab
qolishni afzal ko‘rdilar. Natijada, 1930-yillarga kelib Aljirda musulmon aholining
faqat kichik bir qismi (taxminan 2-3%) fransuz fuqaroligini qabul qildi.
Bu cheklovlar mahalliy aholida fransuz hokimiyatiga nisbatan norozilikni
kuchaytirdi. Fransuz fuqaroligi olish imkoniyati deyarli mavjud bo‘lmagan
sharoitda, mahalliy aholi o‘zini ikkinchi darajali fuqarolar sifatida his qildi. Bu
holat Aljirda Milliy Ozodlik Fronti (FLN) kabi tashkilotlarning shakllanishiga
zamin yaratdi, chunki mahalliy aholi assimilyatsiya siyosatini nafaqat madaniy,
balki siyosiy va ijtimoiy adolatsizlik sifatida qabul qildi.
Assimilyatsiya siyosati fransuz hokimiyatining madaniy ustunligini
ta’minlashga qaratilgan bo‘lsa-da, u ko‘pincha teskari natija berdi. Mahalliy aholi
o‘z madaniyati, tili va an’analarini himoya qilishga intildi, bu esa milliy ozodlik
harakatlarining kuchayishiga olib keldi. Masalan, Aljirda 1945-yildagi Setif va
Guelma voqealari fransuz assimilyatsiya siyosatiga qarshi mahalliy aholining
noroziligining ochiq namoyishi bo‘ldi. Fransuzlarning ushbu noroziliklarni
shafqatsizlarcha bostirishi milliy ozodlik g‘oyalarini yanada targ‘ib qildi va Aljir
urushiga (1954–1962) zamin yaratdi.
Fransiyaning mustamlakachilik siyosatida ma’muriy boshqaruv tizimi
markaziy o‘rin tutdi. Fransuzlar mustamlakalarni boshqarishda ikki asosiy
yondashuvdan foydalandilar: to‘g‘ridan-to‘g‘ri boshqaruv va bilvosita boshqaruv.
23

Ushbu tizimlar mustamlakalarni samarali nazorat qilish va metropoliyaning
manfaatlarini ta’minlashga xizmat qildi.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri boshqaruv Aljir va Indochina kabi strategik ahamiyatga
ega hududlarda qo‘llanildi. Aljirda fransuz ma’murlari to‘liq hokimiyatga ega
bo‘lib, mahalliy aholi vakillari faqat quyi darajadagi lavozimlarda ishtirok etardi.
Aljir rasman Fransiya tarkibiga qo‘shib olingan hudud sifatida boshqarildi va
fransuz ko‘chmanchilar (pied-noir) mahalliy boshqaruvda muhim rol o‘ynadi.
Indochinada esa fransuzlar mahalliy monarxiyalar va elita vakillarini ramziy
hokimiyat sifatida saqlab qoldilar, ammo asl nazorat fransuz ma’murlari qo‘lida
edi. Masalan, Vetnamda Nguyen sulolasi ramziy hokimiyatga ega bo‘lsa-da,
fransuz general-gubernatori mintaqani to‘liq boshqardi.
Bilvosita boshqaruv Senegal, Marokash va Tunis kabi hududlarda
qo‘llanildi. Bu tizimda fransuzlar mahalliy elita va an’anaviy rahbarlar bilan
hamkorlik qilib, ular orqali hokimiyatni amalga oshirdilar. Marokashda fransuzlar
sultonlik tuzumini saqlab qoldilar, ammo asl hokimiyat fransuz resident-generali
qo‘lida edi. Senegalda fransuzlar mahalliy qabilaviy rahbarlar bilan hamkorlik
qildilar, bu esa mahalliy aholining qarshiligini kamaytirishga yordam berdi.
Masalan, Senegalda Goré oroli fransuz ma’muriyati markazi sifatida ishlatildi va
mahalliy rahbarlar fransuz hokimiyatiga xizmat qilishga jalb qilindi. 14
Mustamlaka hokimiyatining markazlashgan tuzilmasi Fransiyaning barcha
mustamlakalarida umumiy xususiyat edi. Parijdagi markaziy hukumat
mustamlakalarni boshqarish uchun qat’iy qonunlar va ko‘rsatmalar ishlab chiqdi.
Har bir mustamlaka fransuz ma’murlari tomonidan boshqariladigan gubernatorlar
yoki general-gubernatorlar tomonidan nazorat qilindi. Masalan, Indochinada
general-gubernator Saygonda joylashgan bo‘lib, Vetnam, Laos va Kambodjani bir
markazdan boshqardi. Bu tizim resurslarni samarali boshqarish va mustamlakalarni
metropoliyaga bog‘liq qilishni ta’minladi, ammo mahalliy aholining ehtiyojlari va
talablari ko‘pincha e’tiborsiz qoldi.
14
Brocheux P., Hémery D. Indochine: La colonisation ambiguë, 1858–1954. Paris: La Découverte, 1995. 427 p.
24

Fransuz ma’murlari va mahalliy elita o‘rtasidagi hamkorlik mustamlakalarni
boshqarishda muhim rol o‘ynadi. Fransuzlar mahalliy elitani o‘z manfaatlariga
xizmat qilishga jalb qilish orqali hokimiyatni mustahkamladilar. Masalan,
Senegalda mahalliy qabilaviy rahbarlar fransuz ma’muriyatiga sodiq bo‘lib, ular
orqali soliq yig‘ish va qonunlarni joriy etish amalga oshirildi. Biroq, bu hamkorlik
uzoq muddatda mahalliy elitada mustaqillik g‘oyalarini uyg‘otdi. Masalan,
Senegalda Leopold Sedar Senghor kabi rahbarlar fransuz ta’lim tizimida o‘qib,
keyinchalik mustaqillik harakatlarida faol ishtirok etdilar.
Fransiyaning mustamlakachilik siyosatining muhim strategiyasi iqtisodiy
ekspluatatsiya bo‘ldi. Mustamlakalar Fransiyaning iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish
uchun xomashyo manbai sifatida ishlatildi. Paxta, shakar, qahva, kauchuk, vino va
boshqa qimmatbaho resurslar mustamlakalardan metropoliyaga eksport qilindi, bu
esa Fransiya iqtisodiyotini mustahkamladi.
Mustamlakalarning iqtisodiy tuzilmasi Fransiyaning ehtiyojlariga
moslashtirildi. Masalan, Indochinada kauchuk plantatsiyalari fransuz
kompaniyalari, xususan, Michelin kabi yirik korporatsiyalar uchun katta daromad
keltirdi. Senegalda yerfıstığı yetishtirish iqtisodiyotning asosiy tarmog‘iga aylandi,
bu mahsulotlarning asosiy qismi Fransiyaga eksport qilindi. Aljirda vino ishlab
chiqarish fransuz ko‘chmanchilarining iqtisodiy faoliyatining markazida edi. 1930-
yillarga kelib Aljir Fransiyaga eksport qilinadigan vino hajmining katta qismini
ta’minladi, ammo bu jarayonda mahalliy aholining ekin maydonlari cheklab
qo‘yildi.
Fransuzlar mustamlaka iqtisodiyotini monopsoniya (yagona xaridor) va
monopoliya (yagona sotuvchi) tizimlari orqali nazorat qildilar. Mustamlakalar
Fransiyadan tashqari boshqa mamlakatlar bilan savdo qilish imkoniyatidan
mahrum edi. Masalan, Indochinada kauchuk va guruch eksporti faqat fransuz
kompaniyalari orqali amalga oshirildi. Bu tizim mahalliy iqtisodiyotni Fransiyaga
to‘liq bog‘liq qildi va mahalliy aholining iqtisodiy imkoniyatlarini chekladi.
Plantatsiya iqtisodiyoti mustamlakalarda keng tarqaldi. Indochinada kauchuk
plantatsiyalarida mahalliy aholi og‘ir sharoitlarda, minimal ish haqi bilan ishladi.
25

Aljirda fransuz ko‘chmanchilariga eng unumli yerlar berildi, mahalliy aholi esa
kam unumli yerlarda dehqonchilik qilishga majbur bo‘ldi. Bu adolatsizlik mahalliy
aholida iqtisodiy va ijtimoiy norozilikni keltirib chiqardi. Masalan, Aljirda 1930-
yillarda mahalliy dehqonlarning yerlari fransuz ko‘chmanchilariga o‘tkazilishi
tufayli ko‘plab oilalar o‘z daromad manbalarini yo‘qotdi.
Mahalliy aholi mustamlakalarda arzon ishchi kuchi sifatida ishlatildi.
Indochinada kauchuk plantatsiyalarida ishlaydigan vetnamlik ishchilar ko‘pincha
og‘ir sharoitlarda, uzoq ish soatlari bilan ishlashga majbur bo‘ldilar. Aljirda
mahalliy aholi fransuz ko‘chmanchilarining fermer xo‘jaliklarida mavsumiy ishchi
sifatida ishlatildi. Bu tizim mahalliy aholining iqtisodiy ahvolini yomonlashtirdi va
ijtimoiy tengsizlikni kuchaytirdi, bu esa keyinchalik mustaqillik harakatlarining
asosiy sabablaridan biriga aylandi.
Fransuzlar mustamlakalarni nazorat qilish uchun harbiy strategiyalardan
keng foydalandilar. Har bir muhim mustamlakada fransuz qo‘shinlari joylashtirildi,
bu esa mahalliy qarshilik harakatlarini tezda bostirish imkonini berdi.
Aljirda fransuz armiyasi doimiy ravishda joylashgan bo‘lib, qo‘zg‘olonlarni
bostirish uchun katta harbiy kuch ishlatdi. 1830-yillarda Aljirni bosib olish
jarayonida fransuzlar mahalliy rahbar Amir Abdulqodir boshchiligidagi qarshilikni
shafqatsizlarcha bostirdilar. Indochinada Saygonda joylashgan fransuz qo‘shinlari
Vetnamdagi mahalliy qarshilik harakatlarini nazorat qilishga xizmat qildi.
Harbiy bazalar va strategik portlar mustamlakalarni nazorat qilishda muhim
rol o‘ynadi. Senegalda Dakardagi harbiy port Fransiyaning G‘arbiy Afrikadagi
ta’sirini mustahkamlash uchun ishlatildi. Indochinada Saygon porti fransuzlarning
savdo va harbiy faoliyatini qo‘llab-quvvatladi. Bu infratuzilmalar Fransiyaga
mustamlakalarni harbiy va iqtisodiy jihatdan nazorat qilish imkonini berdi.
Mahalliy qarshilik harakatlarini bostirish fransuzlarning harbiy
strategiyasining muhim qismi edi. Aljirda 1871-yildagi Mokrani qo‘zg‘oloni va
1945-yildagi Setif va Guelma voqealari fransuz armiyasi tomonidan
shafqatsizlarcha bostirildi. Bu repressiyalar qisqa muddatda fransuz hokimiyatini
mustahkamladi, ammo uzoq muddatda mahalliy aholining mustamlakachilikka
26

qarshi kayfiyatini kuchaytirdi. Masalan, Setif va Guelma voqealarida minglab
mahalliy aholi fransuz armiyasi tomonidan o‘ldirildi, bu esa Aljir urushining
boshlanishiga zamin yaratdi.
Fransiyaning mustamlakachilik siyosati assimilyatsiya, ma’muriy
boshqaruv, iqtisodiy ekspluatatsiya va harbiy strategiyalar orqali amalga oshirildi.
Assimilyatsiya siyosati fransuz madaniyatini targ‘ib qilishga qaratilgan bo‘lsa-da,
u mahalliy aholining qarshiligiga duch keldi va milliy ozodlik harakatlarini
kuchaytirdi. Ma’muriy boshqaruv tizimi mustamlakalarni samarali nazorat qilish
imkonini berdi, ammo mahalliy elitada mustaqillik g‘oyalarini uyg‘otdi. Iqtisodiy
ekspluatatsiya mustamlakalarni Fransiyaga bog‘liq qildi, lekin mahalliy aholining
iqtisodiy imkoniyatlarini cheklab, ijtimoiy adolatsizlikni keltirib chiqardi. Harbiy
strategiyalar qarshilik harakatlarini bostirishga xizmat qildi, ammo bu repressiyalar
mustaqillik harakatlarini yanada kuchaytirdi.
Ushbu strategiyalar Fransiyaning global ta’sirini vaqtincha mustahkamladi,
ammo ularning adolatsiz va repressiv xarakteri mustamlakalarda milliy ozodlik
harakatlarining kuchayishiga olib keldi. Aljir va Indochina kabi hududlarda
mustaqillik uchun kurashlar Fransiyaning mustamlakachilik tizimining barqaror
emasligini ko‘rsatdi. XX asrning o‘rtalariga kelib Fransiya o‘zining aksariyat
mustamlakalarini yo‘qotdi, ammo sobiq mustamlakalar bilan iqtisodiy va siyosiy
munosabatlarni saqlab qolishga intildi. Bu jarayonlar nafaqat Fransiyaning, balki
butun dunyoning siyosiy va iqtisodiy landshaftini o‘zgartirdi, mustamlakachilik
merosining uzoq muddatli ta’sirini ko‘rsatdi. 15
15
Fieldhouse D. K. The Colonial Empires: A Comparative Survey from the Eighteenth Century. London:
Macmillan, 1982. 450 s.
27

XULOSA
Fransiyaning mustamlakachilik siyosati XVI asrdan XX asrning ikkinchi
yarmigacha bo‘lgan davrda global tarixning muhim qismini tashkil etdi. Bu siyosat
Fransiya davlatining iqtisodiy, siyosiy va madaniy ambitsiyalarini ro‘yobga
chiqarishga xizmat qildi, lekin ayni paytda mustamlakalardagi mahalliy
xalqlarning hayoti va rivojlanishiga chuqur ta’sir ko‘rsatdi. Kurs ishi doirasida
Fransiyaning mustamlakachilik siyosatining maqsadlari, vazifalari, obyekti,
predmeti va davrlashtirilishi tahlil qilindi, bu esa uning murakkab va ko‘p qirrali
xususiyatlarini yoritishga yordam berdi.
Fransiya mustamlakachilik tizimi dastlab savdo va iqtisodiy foyda olishga
qaratilgan bo‘lsa, keyinchalik geostrategik va mafkuraviy maqsadlarni (masalan,
“mission civilisatrice”) o‘z ichiga oldi. XVI–XVII asrlarda Shimoliy Amerika va
Hindistonda boshlangan dastlabki mustamlakachilik harakatlari XVIII asrda global
miqyosda kengaydi, ammo Angliya bilan raqobat tufayli bir qator hududlar
yo‘qotildi. XIX asrda Fransiya Afrika va Janubi-Sharqiy Osiyoda ikkinchi
mustamlakachilik to‘lqinini boshladi, bu esa imperiyaning eng yuqori cho‘qqisiga
chiqishiga olib keldi. XX asrda esa Ikkinchi Jahon urushi va milliy ozodlik
harakatlarining kuchayishi mustamlaka tizimining tanazzuliga sabab bo‘ldi, 1940–
1960-yillarda ko‘plab mustamlakalar mustaqillikka erishdi.
Kurs ishi Fransiya mustamlakachiligining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va
madaniy oqibatlarini tahlil qilish orqali uning global tarixga ta’sirini ko‘rsatdi.
Mustamlakalardagi boshqaruv tuzilmalari, mahalliy xalqlar bilan munosabatlar va
dekolonizatsiya jarayonlari zamonaviy dunyoning shakllanishida muhim rol
o‘ynadi. Fransuz mustamlakachiligining merosi bugungi kunda frankofoniya,
iqtisodiy aloqalar va madaniy ta’sirlar shaklida saqlanib qolmoqda. Shu bilan
birga, mustamlakachilikning salbiy oqibatlari, xususan, ijtimoiy adolatsizlik va
milliy ziddiyatlar zamonaviy davlatlarning rivojlanishiga ta’sir qilishda davom
etmoqda.
28

Xulosa qilib aytganda, Fransiyaning mustamlakachilik siyosati nafaqat
Fransiya tarixining, balki global tarixning muhim qismi sifatida o‘rganilishi lozim.
Ushbu kurs ishi orqali mustamlakachilikning murakkab tuzilishi, uning sabablari
va oqibatlari tizimli ravishda yoritildi. Bu tahlil zamonaviy dunyodagi ijtimoiy-
siyosiy jarayonlarni chuqurroq tushunishga va mustamlakachilikning uzoq
muddatli ta’sirini baholashga yordam beradi.
29

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: Sharq, 1998. – b.28.
ʻ
2. Karimov I.A.Yuksak manaviyat – yengilmas kuch. T.:Manaviyat. 2008. –
b.74.
3. Fieldhouse D. K. The Colonial Empires: A Comparative Survey from the
Eighteenth Century. London: Macmillan, 1982. 450 s.
4. Aldrich R. Greater France: A History of French Overseas Expansion. London:
Palgrave Macmillan, 1996. 369 s.
5. Conklin A. L. A Mission to Civilize: The Republican Idea of Empire in
France and West Africa, 1895–1930. Stanford: Stanford University Press,
1997. 367 s.
6. Betts R. F. Assimilation and Association in French Colonial Theory, 1890–
1914. Lincoln: University of Nebraska Press, 2005. 224 s.
7. Малявин В. В. История колониальных империй. Москва: Восточная
литература, 2000. 560 с.
8. История Франции / Под ред. А. З. Манфреда. Москва: Наука, 1988. 512 с.
9. Лависс Э., Рамбо А. История XIX века. Москва: Эксмо, 2007. 672 с.
10. Bancel N., Blanchard P., Vergès F. La République coloniale: Essai sur une
utopie. Paris: Albin Michel, 2003. 287 p.
11. Thobie J., Meynier G. Histoire de la France coloniale. Paris: Armand Colin,
1991. 512 p.
12. Ferro M. Colonization: A Global History. London: Routledge, 1997. 402 s.
13. Chafer T. The End of Empire in French West Africa: France’s Successful
Decolonization? Oxford: Berg Publishers, 2002. 264 s.
14. Marseille J. Empire colonial et capitalisme français: Histoire d’un divorce.
Paris: Albin Michel, 1984. 467 p.
15. Stovall T., Van Den Abbeele G. French Civilization and Its Discontents:
Nationalism, Colonialism, Race. Lanham: Lexington Books, 2003. 288 s.
30

16. Brocheux P., Hémery D. Indochine: La colonisation ambiguë, 1858–1954.
Paris: La Découverte, 1995. 427 p.
17. Blanchard P., Lemaire S., Bancel N. Culture coloniale en France: De la
Révolution française à nos jours. Paris: CNRS Éditions, 2008. 575 p.
31

Fransiyaning mustamlakachilik siyosati

Sotib olish