Fransuz tarixshunosligi tomonidan Avestoning o’rganilishi
![nechta missionerlar (yozuvlar, asosan, bir necha asrlar davomida arxivlarda
uxlashga mahkum etilgan edi) vedik matnlar bilan suhbatlashish yoki o’rganilgan
ma’lumotlarga savol berish edi ularning maqsadi. Izezuit Roberto de Nobili (1577-
1656) ba’zi Vedalarga to’g’ridan-to’g’ri kirish huquqini qo’lga kiritdi uning
o’qituvchisi, Shivadxarma deb nomlangan. U to’rtta deb yozgan An'anaviy
Vedalar «har xil fikrlarning tartibsiz yig’indisidan ko’ra ko’proq narsadir qisman
ilohiy, qisman insoniy mavzularga taalluqli, bu erda chalkashlik diniy va fuqarolik
qoidalari har xil tarzda birlashtiriladi» 15
. 1608-yilda to’rtinchi Veda yo’qligini
aytishdi hozirgacha missioner o’zini «to’rtinchi o’qituvchi» deb e'lon qilishga
qaror qildi. Va ular takidlashdiki yo’qolgan veda najot masalasi bilan
shug’ullanadigan edi» 16
. Aftidan De Nobili Xitoydagi zamondoshi Matteo Ricchi
kabi ishongan. Garchi asl sof monoteizm butparastlikka, qoldiqlarga aylangan
bo’lsa ham asl din saqlanib qoldi va qadimgi dinni qayta tiklashga xizmat qilishi
mumkin edi. Xoch belgisi ostidagi e'tiqod. Buddist bilan muvaffaqiyatsiz
tajribadan so’ng liboslari, Ricci konfutsiy olimining libosini qabul qilgan, xitoylar
qadimdan sof monoteist bo’lgan. Bir necha yil o’tgach, Ricchining vatandoshi de
Nobili Hindistonda o’zini ko’rsatdi astsetik «shimoldan kelgan sannayasi» va
«yo’qolgan ruhiy Veda» ni tiklovchi. Uzoq Rimdan kelgan, u erda Ur davlati
an'analari eng yaxshi saqlanib qolgan edi. 1608 yilgi yillik Relac¸a˜o jurnalida
Ferna˜o Gerreyro xuddi shunday satrda Brahmin xatlarini o’rganayotganini
yozgan. Uning nasroniy xabarini ruhiy Vedaning tiklanishi sifatida taqdim etgan,
barcha mamlakatlarning, shu jumladan Hindistonning asl dini Vishnu, Brahma va
Shiva dinlari edi deb aytadi.
De Nobili uchun «Veda» so’zi Xudo tomonidan ochib berilgan ruhiy qonunni
anglatadi. U o’zining huquq o’qituvchisi Satyavedamda haqiqatni oshkor qildi
Rimda falsafani va aynan shu qonunni o’rgangan. Uning qonuni xuddi Xudoning
amri bilan o’rgnatilgan qonunni saqlab qoldi, De Nobili Hindistonga satyavedamni
tiklash va uni qaytarib olib kelish uchun kelgan edi va didaktik sanskrit she'rida
shunday deyilgan: «Haqiqiy vahiyning mohiyati [satyavedam]».De Nobilining
15
Newspaper of Rubi 2000. – P.338
16
Zupanov 1999. – P. 116
17](https://docx.uz/documents/600b47b2-1ea4-48f9-9e11-9d271e376170/page_17.png?v=1)
![Ibrohim naslidan kelib chiqqanmi. Ammo o’rganish Sanskrit brahmanlar va
olimlar bilan bahslashish uchun ham foydali edi: Shu paytgacha biz bu kabi
olimlar bilan juda oz munosabatda bo’lganmiz, chunki ular biz ularning ilmiy
kitoblarini va ularning kitoblarini tushuna olmasdik. Samouscroutam [Sanskrit] tili,
ular bizga yaqinlasha boshlaydi, chunki ular aqlli va printsiplarga ega, ular bizga
qaraganda yaxshiroq ergashadilar boshqalar nizolashmoqda va ular bor bo’lsa
haqiqatga osonroq rozi bo’lishadi qarshilik qiladigan hech narsa yo’qdir.
Tabiiyki, Kalmett boshqa missionerlarning tajribasidan foyda oldi qiyin
tillarni o’zlashtirgan va antik davrga qiziqqan, masalan, Klod de Visdelou o’ttiz yil
davomida Pondicherrida yashagan va Xitoyda missionerlik taktikasi va usullari
bilan juda yaxshi tanish edi. Hatto eng muhimi, 1733-yilda Jan-Fransua ismli
bilimdon iezuit Pons (1698-1751) Carnate missiyasida Kalmettga qo’shildi. Pons
va Kalmet Fransiyaning janubidagi Rodez shahridan kelgan, ikkalasi ham bor edi
Tuluzadagi yezuit novitiatiga qo’shilgan, ikkalasi ham Hindistonga yuborilgan va
bo’lgan ikkalasi ham sanskrit tilini o’rganmoqda. Pons Hindistonga Kalmetdan
ikki yil oldin kelgan edi. 1724-yilda va o’zining birinchi to’rt yilini Karnat
mintaqasida o’tkazdi. Bo’lgandi 1726-yilda Veda nusxasini 60 rupiyga sotib
olishga uringan Pons, faqat firibgarlik qurboniga aylanganini bilib oling. 1728-
yildan 1733 yilgacha u Bengal missiyasidan ustun bo’lgan va u shu vaqt ichida
o’qigan sanskrit. Chandernagorda ustun bo’lgani uchun u muhim kanalga aylandi
Hindiston adabiyotining Yevropa kashfiyoti edi. U Abbe nomidan sarfladi Bignon
va Parijdagi Qirollik kutubxonasi tadqiqotchilar, nusxa ko’chiruvchilar, sanskrit va
fors tillaridagi qo’lyozmalar uchun jami 1779 rupiy to’lagan. Ularga 17 jildlik
Mahabharata, 24 jild Puranalar, 31 jild filologiya, Tarix va mifologiyaga oid 22
jild, astronomiyaga oid 7 jild va munajjimlik va 8 jildlik she'rlar, shu qatorda
boshqa yutuqlari bor edi. Pons Kalmettadan besh yosh kichik bo’lsa-da, u
shunchalik ko’p edi qo’shilganida hamyurtiga qaraganda tajribali va bilimdon
1733-yilda ikkinchi marta Carnate missiyasi va ikkita iqtidorli missionerlar sa’y-
harakatlarini birlashtirishi mumkin edi.
20](https://docx.uz/documents/600b47b2-1ea4-48f9-9e11-9d271e376170/page_20.png?v=1)
![1735-yilda Kalmetta sanskrit tilini o’rganishning ba’zi afzalliklarini tasvirlab
berdi va Vedalar o’z vazifasi uchun: Muqaddas kitoblarini o’z ichiga olgan
ularning Vedalari mavjud bo’lganidan beri qo’llarimiz bilan biz ularni ishontirish
uchun mos matnlarni chiqarib oldik, butparastlikni buzadigan asosiy haqiqatlar;
chunki Xudoning birligi, Haqiqiy Xudoning xususiyatlari, najot va tanbeh bu
yerdadir Ey Vedam lekin bu kitobda topilgan haqiqatlar faqat axloqsizlik
uyumidagi oltin chang kabi sepiladi, chunki qolganlari hammaning printsipidan
iborat. Hind mazhablari va, ehtimol, ularning tanasini tashkil etadigan barcha
xatolarning tafsilotlari doktrinalar haqidadir.
1730-yillarning boshidan boshlab Calmette- ehtimol yordami bilan bilimdon
hindlar va keyinchalik Pons - «asosiy haqiqatlar» misollari shuningdek,
Vedalardan «barcha xatolarning tafsilotlari» shunday to’plangan. Bu, yevropaliklar
tomonidan qadimiy hind matnlarini o’rganish uchun harakat birinchi tizimli edi,
oson ish emas, chunki bu matnlarning tili juda qiyin bo’lib chiqdi. Hatto ko’pchilik
hindular ham yo’qotishdi. Ajablanarlisi shundaki, uning depozitariylari
bo’lganlarning aksariyati uning ma’nosini tushunmayapman, chunki u juda
qadimiy tilda yozilgan til va Samouscroutam [Sanskrit] kabi tanish Lotin tili
oramizda bo’lganidek olimlar hali yetarli emas [tushunish uchun] fikr uchun ham,
so’z uchun ham, agar izoh yordam bermasa. U Maha Bachiam, buyuk sharh deb
ataladi. O’sha paytda jami oltita faol iyezuit missionerlari bor edi Pondicherri
atrofidagi karnat hududi lekin ularga missiya uchun zarur bo’lgan ko’plab hind
katexistlari yordam berishdi. Missionerlar Brahmanlar qarshiligi tufayli shaxsan
ayrim hududlarga bora olmadi va boshqa sabablarga ko’ra va va’z qilish bu
katexistlarning asosiy vazifasi edi. Kalmetta Vedalarni o’rganishda maqsad
ularning biron bir qismini tarjima qilish emas edi. Bu, albatta, bir necha yillik
o’qishdan keyin imkonsiz bo’lar edi. Hatto Ponsning yordami bilan ham. Ushbu
matnlarning tili, xususan Ilgari Vedalar hatto o’rgangan hindular uchun ham
yorilishi qiyin edi. Bir maktubda 1737-yil 16-sentyabrda Kalmett ota Rene Jozef
de Turneminga Parijda yozilgan: Men ham siz kabi, muhtaram ota, o’ylaymanki,
bu maqsadga muvofiq bo’lar edi. Hind dinining asl matnlariga ko’proq diqqat bilan
21](https://docx.uz/documents/600b47b2-1ea4-48f9-9e11-9d271e376170/page_21.png?v=1)
![murojaat qiling; lekin biz qilmadik. Bu kitoblar hozirgacha qo’lingizda va uzoq
vaqtdan beri mavjud edi, topib bo’lmaydi, ayniqsa asosiylarini topib bo’lmaydi
to’rt Vedan. Bu faqat besh yoki olti yil oldin edi, tashkil etish tufayli Qirol uchun
sharqona kutubxona tizimini qilishni mendan so’radi uning bir qismini tashkil
qilishi mumkin bo’lgan hind kitoblari haqidagi tadqiqotlar. Keyin qildim dinimiz
uchun muhim bo’lgan kashfiyotlar va ular orasida I to’rtta Vedan yoki muqaddas
kitoblarni hisoblang. Lekin bu kitoblar, hatto Ko’pgina qobiliyatli shifokorlar faqat
yarmini tushunishadi va brahman qaysi biri tushunmaydi uning kastasida janjal
bo’lishidan qo’rqib, bizga tushuntirishga jur'at etgan, a da yozilgan Samscroutam
[Sanskrit], o’rganilganlarning tili, hali kalitni taqdim etmaydi, chunki ular
qadimiyroq yozilgan tildir. Men aytamanki, bu kitoblar biz uchun bir necha
jihatdan muhrlangan 18
.
Ammo Kalmett sanskrit tilida ba’zi she'rlar yozishda qo’lini sinab ko’rdi va
1737-yil 20-dekabrda o’qishiga to’sqinlik qilgan isitmadan keyin yozgan Sanskrit
tilidan: «Men bu tilda bir nechta she'rlar yozishga yordam bera olmadim munozara
uslubi, ularni hindular tomonidan to’kilganlarga qarshi qo’yish Kalmett de
Nobilining yozganlaridan ilhomlangan Pondicherry missiyasida saqlangan va
qisman nusxalangan va qayta tartibga solingan ko’rinadi de Nobilining Sattia
Ve'da Sanghiragham (Haqiqiy vahiyning mohiyati*),uning sarlavhasi xuddi
shunday tuyulgan fikrni ifodalaydi Kalmettaga juda kuchli ta’sir ko’rsatdi: haqiqiy
Veda (satya veda) tushunchasi. To’rtinchi Veda yo’qolgan deb o’ylagan de
Nobilidan farqli o’laroq O’zini Hindistonga hech bo’lmaganda uning ta’limotini
olib kelgan guru sifatida ko’rsatgan edi, Kalmetta ham to’rtinchi Veda10 ni sotib
oldi va u uzoqda ekanligini aniqladi. ko’proq o’qilishi mumkin va shuning uchun
biroz keyinroq kelib chiqadi. Kalmett bilimga asoslangan turli bahsli
strategiyalarni tasvirlab berdi. Vedalar va dunyo ruhi tushunchasi, jazo kabi
mavzularga murojaat qiling do’zaxda, mukofoti esa jannatda. (445-50-betlar). De
Nobili singari, Kalmett ham «Veda» so’zini anglatadi, deb o’yladi «Xudoning
kalomi»ni ilohiy nozil qildi va tushuntirdi: «Men Vedam so’zini tarjima qildim.
18
LeGobien 1781. – P. 16
22](https://docx.uz/documents/600b47b2-1ea4-48f9-9e11-9d271e376170/page_22.png?v=1)
![ilohiy Yozuvlar [ilohiy Ecritures] orqali, chunki men ba’zi brahmanlardan
so’raganimda Vedam nimani tushungan bo’lsa, ular menga bu ular uchun nimani
anglatishini aytishdi Xudoning kalomi» (384-bet). Ammo agar bu Xudoning
vahiysi bo’lsa, unda shunday bo’lgan aql bovar qilmaydigan darajada buzilgan.
Buning eng yaxshi isboti Kalmettning qarashi kerak edi bu oltin zarralari uchun
juda qiyin. U qanchalik ko’p o’rgansa, shunchalik aniq bo’lishi kerak de Nobili
to’g’ri degan xulosaga keldi Hind Vedasi «haqiqiy Veda» yoki satya vedamdan
uzoq edi birinchi patriarxlarga ilohiy vahiy. O’sha haqiqiy Veda Hindistonda
buzilgan va o’zining qadimiy ulug’vorligini tiklashga muhtoj edi. Buning uchun
Buning maqsadi Kalmettning oltin dog’larini ham, eng yomon alomatlarini ham
to’plashi Vedadagi degeneratsiya. Keltirilgan misolda birlik va Xudoning ezguligi
birinchi navbatda Vedik parchalari asosida tasdiqlangan, keyin esa juda insoniy
kamchiliklar va hatto hind xudolarining jinoyatlari bilan farqlanadi Shiva va
Vishnu. Shu tarzda Vedaning ichki qarama-qarshiligi paydo bo’lishi mumkin fosh
bo’lishi va munozaradagi raqiblarning aniqligini inkor eta olmagan Vedalardan
olingan iqtiboslar hech qanday g’alaba qozonmagan holda qo’lga olinishi mumkin
edi, boshlar g’alaba qozonishdir.
23](https://docx.uz/documents/600b47b2-1ea4-48f9-9e11-9d271e376170/page_23.png?v=1)
![Mazdaning Zardusht orqali yuborilgan ilohiy xabarlari deb hisoblangan bo`laklar
turli diniy duolar, madhiyalar sifatida yig`ila boshlangan. Bular Zardushtning
o`limidan keyin kitob holida jamlangan va «Avesto» - «O`rnatilgan, qat`iy qilib
belgilangan qonun-qoidalar» deb nom olgan. Bu qadimiy yozma manba bizgacha
to`liq holda yetib kelmagan. Avesto haqida Abu Rayhon Beruniy (v. 1048 y.)
shunday yozadi: «Yilnoma kitoblarida bunday deyilgan: podshoh Doro ibn Doro
xazinasida [Avestoning] 12 ming qoramol terisiga tillo bilan bitilgan bir nusxasi
bor edi. Iskandar otashxonalarni vayron qilib, ularda xizmat etuvchilarni o`ldirgan
vaqtda uni kuydirib yubordi. Shuning uchun o`sha vaqtda Avestoning beshdan
uchi yo`qolib ketdi». Avestoning Aleksandr Makedonskiy tomonidan Gretsiyaga
olib ketilgani, zarur joylarini tarjima ettirib, qolganini kuydirtirib yuborgani, 12
ming qoramol terisidagi tillo matn haqida (at-Tabariyda - 12000 pergament)
keyingi davrlarda yaratilgan zardushtiylik adabiyotida («Bundahishn», «Shahrihoi
Eron», «Dinkard»; IX asr, «Arda Viraf-namak»; IX asr, «Tansar xatlari», al-
Mas’udiyning «Muruj az-zahab», «Fors-noma» va boshqalarda) ma’lumotlar bor.
Bu asarlarda yunonlar otashxonalarni vayron qilganlari, ibodatxonalar boyliklarini
talon-taroj etganlari, din arboblarini o`ldirib, asir olib ketganliklari haqida yoziladi.
Hozir bizgacha yetib kelgan Avesto, Beruniyning yozishicha, aslining beshdan ikki
qismi xolos. U «Avesto 30 «nask» edi, majusiylar (zardushtiylar) qo`lida 12 nask
chamasi qoldi» deb yozgan. Yozma manbalarga ko`ra, haqiqatan ham Avestoni
mo`badlar avloddan-avlodga, og`izdan-og`izga olib o`tib, asrlar osha saqlaganlar.
Buning sababi mo`badlar mag`lub xalqlar (Yaqin va Sharq xalqlari) yozuvini
harom hisoblab, muqaddasxabarni unda ifodalashga uzoq vaqt jur`at etmaganlar.
Dastavval (mil. II yoki III asrlarida), Arshakiylar davrida Avesto qismlarini
to`plash boshlangan. Keyinchalik, Sosoniy Ardasher Popakon (227-243) davrida,
ayniqsa, Shopur (243-273) davrida atsrologiya, tabobat, riyoziyot va falsafaga oid
qismlari yozib olinib, hamma qismlari tartibga keltirilgan, so`ng bu asosiy matn
to`ldirib borilgan. Avestoning ana shu to`ldirilgan nusxasining ikki to`liq
qo`lyozmasi Hinditsonda saqlanadi - biri Mumbayda, zardushtiylarning madaniy
markazi bo`lmish Koma nomidagi insitutda, ikkinchisi - Kalkuttadagi davlat
26](https://docx.uz/documents/600b47b2-1ea4-48f9-9e11-9d271e376170/page_26.png?v=1)
Fransuz tarixshunosligi tomonidan Avestoning o’rganilishi