Fransuz tarixshunosligida Oʻrta Osiyoning ilk oʻrta asrlar davri tarixining oʻrganilishi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	304.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

4 Sotish

Fransuz tarixshunosligida Oʻrta Osiyoning ilk oʻrta asrlar davri tarixining oʻrganilishi

Sotib olish

FRANSUZ TARIXSHUNOSLIGIDA O RTA OSIYONING ILK O RTAʻ ʻ
ASRLAR DAVRI TARIXINING O RGANILISHI
ʻ
MUNDARIJ A
KIRISH ........................................................................................................................................................................... 2
I.BOB. FRANSUZ TARIXSHUNOSLARINING O RTA OSIYO TARIXIGA BO‘LGAN QIZIQISHI
ʻ .................... 4
I.1. Islomgacha bo‘lgan davr fransuz olimlari tomonidan o‘rganilishi ........................................................................... 4
I.2. Arablar tomonidan islomning tarqalishi, O‘rta Osiyo xalqlariga ta'siri va musulmon madaniyatining rivojlanishi
....................................................................................................................................................................................... 12
II BOB. ILK O‘RTA ASRLARDA YARATILGAN MANBALARNING O‘RGANILISH TAVFSIFI .................... 16
II.1. Ilk o‘rta asrlarda yaratilgan manbalar tarixi .......................................................................................................... 16
II.2. Fransuz tarixshunoslarining turklarning O‘rta Osiyoga kirib kelishiga va ularning tarixiy ta’siriga oid
yondashuvlari ................................................................................................................................................................ 22
XULOSA ...................................................................................................................................................................... 26
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ........................................................................... 28
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . So‘nggi yillarda mamlakatimizda boy ma’naviy
merosimizning ajralmas qismi bo‘lgan qadimgi yozma manbalarni o‘rganish
masalasi tez-tez urg‘ulanadigan mavzuga aylandi. Prezidentimizning 2020-yil 16-
apreldagi «Sharqshunoslik sohasida kadrlar tayyorlash tizimini tubdan
takomillashtirish va ilmiy salohiyatni oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi
qarorida ajdodlarimizning ulkan ma’naviy, ilmiy merosini har tomonlama chuqur
o‘rganish bo‘yicha aniq ko‘rsatmalar belgilab berildi.
Ayni paytda har biri o‘ziga xos ilmiy-madaniy obida bo‘lgan arab, fors, turkiy
tillardagi manbalarni tadqiq etish, tarjima qilish, eng asosiysi, xalqimizga sof holda
etkazish sharqshunoslar zimmasidagi dolzarb vazifa bo‘lib qolmoqda. Markaziy
Osiyoda o‘zining ilmiy salohiyati va raqobatbardosh kadrlari bilan peshqadam
oliygohlardan biri hisoblanuvchi Toshkent davlat sharqshunoslik universitetida bu
boradagi amaliy ishlar yanada jadallashmoqda.
Yozma merosni o‘rganish bo‘yicha boy tajribaga ega ilm dargohida e’tirof
etilgan ayrim izlanishlar natijalari haqida so‘zlab berishni so‘rab, universitet
rektori va yosh tadqiqotchi-mualliflarga murojaat qildik.
Yangi O‘zbekistonda xalqimizning uzoq hayotiy tajriba, tushuncha va
qadriyatlariga asoslangan o‘lmas merosimizni o‘rganish ma’naviyat va
ma’rifatning ajralmas qismi sifatida ustuvor vazifalarga aylandi. Tarixda ikkita
Renessansning asosini tashkil etgan ilm-fan va ma’rifat masalasi bugungi
hayotimizda ham nihoyatda katta ahamiyatga ega bo‘lib, aynan uning negizida
uchinchi Renessansga poydevor qo‘yilishi davlatimiz rahbari tomonidan 2021
yilning dolzarb vazifalaridan biri sifatida belgilandi. Bu esa, avvalo ilmiy
merosimizni chuqur o‘rganish, nimalarga asoslangan holda qadam qo‘yishimizda
tayanch nuqta sifatida ilmiy asoslangan targ‘ibotlarni olib borish, qo‘lyozma
manbalar asosida tariximiz, madaniyatimiz, qadriyatlarimiz, adabiyotimiz -
madaniyatimiz ildizlarini tadqiq etish hisoblanadi.
Yoshlarimiz orasida bu oson bo‘lmagan ishga qiziqishi, qobiliyati bor
iqtidorlilarning borligi quvonarli hol. Qo‘lyozmalarni tarixiy, falsafiy, adabiy,
2

matnshunoslik va manbashunoslik nuqtai nazaridan o‘rganib, ochilmagan yangi
qirralarni xalqimizga namoyon etish, yangi asarlarni ilmiy iste’fodaga kiritishida
ishtiyoq bilan ishlayotganlar safi kengayib bormoqda. Aynan shunday yoshlar
ilmiy natijalari, chiqishlari bilan ma’naviyatimiz, ma’rifatimizning targ‘ibotchilari
bo‘ladi.
Prezidentimiz bir qator chiqishlarida hadis ilmining sultoni Imom Buxoriy,
kalom ilmi asoschisi Abu Mansur Moturidiy va uning davomchisi Abu Muin
Nasafiy, buyuk alloma Bahovuddin Naqshband kabi ajdodlarimizning ijodini
chuqur o‘rganish masalalariga e’tibor qaratib, yangi O‘zbekistonni barpo etishda
ota-bobolarimizning ma’naviy, ilmiy jasoratlari mahsuli o‘laroq yaratilgan bebaho
asarlar bizga dasturulamal bo‘lmog‘i lozimligi haqida ta’kidlagan.
Kurs ishining davriy chegarasi ni. Ilk o‘rta asrlar tarixiga oid arab tilidagi
yozmа mаnbаlаr davrini tashkil etadi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari . Kurs ishini yozish davomida quyidagi
masalalarga alohida e’tibor qaratish maqsadga muvofiq:
Arab tarixchilarining tadqiqot amaliyotini yanada xolisona o‘rganish va
kengaytirishga xizmat qiladigan kam o‘rganilgan va munozarali masalalarni ochib
berish.
Ilk o‘rta asrlarda yozilgan tarixiy manbalarga murojaat qilish orqali Arabiston
va O‘rta Osiyo tarixini o‘rganish tashkil qiladi.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti sifatida Ilk o‘rta asrlar tarixiga oid arab
tilidagi manbalarini ko‘rib chiqish va shu yozma manbalarini tahlil qil ish orqali
o‘rganish.
Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati. Ishning ilmiy va amaliy ahamiyati
uning materiallaridan universitetlarda o‘rta asr manbashunosligi haqida dastlabki
o‘qitish jarayonida foydalanish mumkinligi bilan belgilanadi.Shuningdek,undan
t arixshunoslik va manbashunoslik fanlaridan bitiruv malakaviy ishi yozishda ham
foydalish mumkin.
Kurs ishinig hajmi. Kirish, 2 bob, 4 bo‘lim, xulosa va foydalanilgan manba
va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
3

I.BOB. FRANSUZ TARIXSHUNOSLARINING O RTA OSIYO TARIXIGAʻ
BO‘LGAN QIZIQISHI
I.1. Islomgacha bo‘lgan davr fransuz olimlari tomonidan o‘rganilishi
Islomdan oldin arablar tarixga o‘z yo‘llari bilan yondashishgan va ularning
fikriga ko‘ra, ota-bobolarining ijtimoiy hayotdagi mavqei o‘zlariga va
farzandlariga ta’sir qilgan degan fikr bor edi. Yahudiy qabilalariga qo‘shni bo‘lgan
arab oilalari va qabilalarida nasabnomani to‘g‘ri bilish va uni saqlashga katta
e’tibor berildi. Arablar tarixga o‘tmish va hozirgi zamon o‘rtasidagi mustahkam
bog‘liqlik sifatida ishonishgan va uni inson hayotining harakatlantiruvchi kuchi
deb bilishgan. Shunday qilib, islomgacha bo‘lgan Arab tarixshunosligi
«Genealogiyalar kitobi» va «Arab kunlari»yo‘nalishi bo‘yicha rivojlangan.
O‘tmish xotirasini abadiy saqlab qolish uchun arablar nasabiy bilimlarga katta
ahamiyat berishadi,milliy ma’naviy qadriyatlarni himoya qilish, urf-odatlar va urf-
odatlarni bilish ham avloddan-avlodga og‘zaki ravishda o‘tgan.
Dastlabki yillarda Arab tarixchilari «Axbari» ya’ni «xabarchilar» deb
nomlangan va ular tarixiy voqealarni asosan og‘zaki uzatishga asoslangan holda
bayon qilishgan. Axbarining arab shohlari haqidagi ma’lumotlari va arablar va
forslar o‘rtasidagi munosabatlar ko‘pincha ishonchli manbalar sifatida qaraldi,
chunki ular guvohlar tomonidan og‘zaki ravishda topshirilgan 1
.
Islom paydo bo‘lganidan keyin rivojlangan Islom tarixshunosligi, aksariyat
tadqiqotchilar tomonidan qabul qilinganidek, diniy sohada paydo bo‘lgan va
Payg‘ambar hayoti va voqealariga bag‘ishlangan sirot janridagi kitoblar bilan
shakllanish jarayonini boshdan kechirdi. Bunday asarlarning asosiy qismi
Muhammad (s.a.v) va undan keyingi davr bilan bog‘liq tarixiy jarayonlar bilan
bog‘liq bo‘lgan.
O‘sha davr jamiyatida islomgacha bo‘lgan an'analarga ko‘ra, jamiyatda juda
ko‘p savodsiz odamlar, ajdodlari bilan juda muhim ishlarni bajaradigan, o‘zlarini
boshqalardan ustun qo‘yadigan, o‘zlari o‘qigan, qabila an'analaridan hisoblangan
she’rlari bilan arablar avloddagi eng muhim voqealarni og‘zaki aytib berish orqali
1
Эхсан Яр-Шатер, ред., История аль-Хабари , Олбани: Издательство Государственного университета Нью-
Йорка , 40 томов. опубликовано между 1989 и 2007 годами ISBN 0-88706-563-5
4

avloddan avlodga etkazilgan.
Sahobalar davrida tarix sohasida hech qanday kitob yozilmagan, biroq
ularning ba’zilari topgan ma’lumotlarini yozib, shogirdlariga yetkazishgan.
Tobeinlar davrida Islom tarixi mavzular va xronologiya bo‘yicha tashkil etilgan va
birinchi asarlar shu janrda yozildi.
Rasululloh (s.a.v) payg‘ambarning hadislarini va oldingi payg‘ambarlar va
solihlarning ibratli hikoyalarini keltirgan rivoyat shaklida yozilgan. Qadimgi
arablar orasida yodlash, notiqlik, she’riyat va nasabnomadagi g‘ururning alohida
turi bir qator xususiyatlarda alohida o‘rin tutgan.
Turli xil tarixiy rivoyatlar, xabarlar, hikoyalar, kundalik hayotdagi voqealar,
xususan, qurilish, askarlar hayoti, turli hujjatlar, yozishmalar, shaxslarning
tug‘ilishi va o‘limi haqidagi ma’lumotlar,xalifalar, sudyalar hokimiyati kabi bir
qator holatlar, haj paytida mavsum amirlari, kiritilgan tarix sohasida tegishli
asarlarda tasvirlana boshladi. Kitoblarning fors, yunon va suriyalik tillarga
tarjimasi turli mintaqalarga sayohatlarning ko‘payishiga ta’sir ko‘rsatdi. Natijada,
u o‘zi guvoh bo‘lmagan mintaqalar, xalqlar va sivilizatsiyalar to‘g‘risida yozma
manbalarning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatdi.
Dastlabki davrda musulmon xalqlari o‘rtasida tarixiy janrlarning
shakllanishiga bir qancha omillar ta’sir ko‘rsatdi. Buning asosiy manbai sifatida,
natijada turli rivoyatlar to‘plamiga murojaat qilish mumkin.
Qur'oni Karimda zikr etilgan hikoyalarni o‘rganish, avvalgi Payg‘ambar va
xalqlar tarixi bilan bog‘liq voqealar va bunga ta’sir qiluvchi omillardan biri
Muqaddas kitobdagi bir qator oyatlarning keltirilishidir.
O‘tgan voqealardan o‘rganish haqida Islom tarixshunosligi sohasining
shakllanishi va rivojlanishi davrida turli xil janrlar, ularning asosiylari quyidagilar:
Birinchisi Payg‘ambar (s. a. v) turmush tarzining tavsifi bo‘lgan janr taqdim
etilgan va bunday asarlar tufayli islom tarixshunosligida ilmiy yondashuvning
boshlanishi va biografik asarlar yozish yaratildi. Vaqt o‘tishi bilan oldingi
payg‘ambarlar haqida ma’lumot usulida ishlarning so‘zboshilariga qo‘shilgan.
Oldingi payg‘ambarlarning hayoti, turmush tarzi Muhammad (s.a.v) va xalifalar
5

davri qo‘shildi va tarixiy asar yozishning yangi uslubi nozil qilingan. Ibn
Ishoqning «Kitob Siyrat» asari bu uslubda birinchilardan biri sifatida tan olingan.
Ibn Ishoq bu asarini uch qismga ajratadi.
Birinchi qism-bu davr odam ato (a.s.) davridan Muhammad (s.a.v.) gacha,
oxirgi ikkinchi bobda tarixiy Muhammad (s.a.v) hayoti, uchinchi bobi Makka davri
va Madina davri bilan bog‘liq jarayonlar aks etgan. Shuni aytishimiz mumkinki,
she’riyat va magaziya janrida asar yozish Ibn Ishoqdan boshlangan 2
. Asarlar ushbu
turkumdan Ibn Ishoqning «Kitob Siyrat» (768), Vaqidiyning «Kitob al-Magaziy»
(822), Ibn Hishomning «As-Sirot al-Nabaviya»(833), «as-sirot al-Nabaviya va
ahbar al-xulafa» Ibn Hibbon tomonidan (965) yozilgan.
Tabaqot va tarojim turi-Islom tarixshunosligida bu turdagi asarlar quyidagi
muhaddislar, sharhlovchilar kabi turli kasb va guruhlarga mansub odamlarning
hayotiy hikoyalari,tarixchilar va mistiklar taqdim etgan asarlardir. Xususan, ushbu
turdagi asarlarga «at-Tabaqot al-Kubro» Ibn Sa’d (844), Xalifa ibn Hayyat (854),
Ibn Qutayba (889) tomonidan «Kitob at-Tabaqot», «Al-Tabaqot ash-shuaro», Ibn
Hibbon (965) «Tarix as-sahoba», Shamsuddin Zahabiy (1347) «Siyar a’lam an-
Nubalo» asarlarini zikr etish mumkin.
Tarixning umumiy turi-ilk Islomiy sifatida paydo bo‘lgan magazi usulining
asarlari tarixshunoslik kengaytirildi va keyingi davr tarixchilari tomonidan
qo‘shimcha ma’lumotlar qo‘shildi.
Ibn Ishoqning «Kitob Siyrat” asari tugallangan bo‘lsa-da, Muhammad Ibn
Umar Vaqidiyning (822) asari islom tarixi to‘g‘risida, keyinchalik tarixchilar biri,
«Kitob al-Maghazi» deb ataladi, lekin Payg‘ambar (s. a. v.) uning hayoti haqidagi
ma’lumotlar bilan bir qatorda Xulafay Rashidin davridagi tarixiy voqealar va uning
natijalar taqdim etiladi. Umumiy tarix kitoblarida keltirilgan ma’lumotlar voqealar
bilan birlashtirildi Islom tarixi bilan bog‘liq va sirot, Mag‘oziy, ansob, nasab, hadis
va tarixiy rivoyatlar paydo bo‘la boshladi. Tarixchilar Ya’qubiy (905) va Mas’udiy
(956)lar davrida islom tarixshunosligi rivojlandi va keyingi davr tarixiy
jarayonlarini o‘z ichiga olgan asarlar yozdilar.
2
Аз-Захаби . Ибн Исхак // Сияр алам ан-нубала
6

Ya’qubiyning «Kitob al-buldan» va Tabariyyning «Tarix ar-rusul val-muluk»
kabi asarlari qadimgi mamlakatlar, yirik shaharlar va aholining geografik holati,
ularning turmush tarzi bilan bog‘liq,faoliyatlar, karvon yo‘llari, urushlar,
g‘alayonlar, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayot, turli ma’lumotlar taqdim.
Tabariyyning tarixiy voqealarni xronologik tavsifi asarlarning yangi shaklda
yozilishiga ta’sir ko‘rsatdi maydondagi uslub. Xronologik ravishda bir xil
mavzudagi voqealarni bitta nom ostida yozish asarga ta’sir ko‘rsatdi xuddi shu
uslubdan foydalanishga harakat qilgan keyingi davr mualliflaridan. Ayniqsa, bu
usul muayyan tarixiy davrda joylashtirish qiyin bo‘lgan ma’lumotlarni tasniflashda
samarali foydalaniladi 3
.
Tabariyyning tarixiy voqealar haqidagi hisobi hijratdan keyingi yillar
davomida taqdim etilgan keyingi davr tarixchilari uchun klassik misol bo‘la oladi.
Islomning ushbu uslubida Ibn Miskavayh (1030) va Ibn Asir kabi tarixchilar o‘z
asarlarini Tabariyy asosida yozgan. Ibn Javziy( 1200), Abul Fida (1331), Ibn Kasir
(1373), Ibn Xaldun (1406), Ayniy (1451) tarix bo‘yicha ko‘plab tarixchilar asarlar
yozganlar
Shunday qilib, keyinchalik ular boshqa bir guruh olimlar Tabariy asosida o‘z
asarlarini yozdilar o‘z asarlarini Tabariyyning «Tarix ar-rusul val-muluk»ning
davomi sifatida yozgan 4
Ilk o‘ rta asrlarda umumiy tarix sohasida Xalifa ibn Hayyat (854) «Tarix», Ibn
Qutayba “Al-Maarif» (889), Abu Hanifa Dinovariy (895) “Al-Axbar at-tivol»,
Yaqubiy (905) “Tarix Al-Yaqubiy», Tabariyy (923) “Tarix ar-rusul val-muluk»,
Mas’udiy (956) «Muruj az-zahab va ma’adin al-Javohir», Ibn Javziy (1200) « Al-
Muntazam fi tarix al-muluk va al-umam», Ibn Asir (1233) «Al-Komil fi at-tarix»,
Ibn Kasir (1373) kabi asarlar yozgan 5
.
«Al-Bidaya va an-nihaya». Vafoyot kitoblari bo‘lsa ham tabaqat va tarojim
asarlar, taniqli odamlarning hayoti haqida hikoya qiladi, asosiy jihati-yozuv bilan
bog‘liq asarlar mashhur odamlarning vafot etgan sanalaridan. Ushbu turdagi
3
И стория ат-Табари, Избранние отривки (перевод с арабского В.И. Беляева), Т., 1987.
4
Абдул-Азиз ибн Ибрахим ибн Касим. Путеводител по нау ч ним текстам 1. - Эр-Рияд: Дар ас-Самайи, 2000.
- С. 93-94. - ИСБН 9960-36-159-4 .
5
"Биографические данные: Абу Джаффар Табари" . salaam.co.uk. Проверено 15 сентября 2008 года.
7

asarlarga Ibn Hallikonning «Vafayot al-ayon» (1282) va Ibn Shokir qutbiy
tomonidan «Al-vafi bi al-vafayot» (1362) taqdim etilgan ma’lumotlar vaqt o‘tishi
bilan umumiy tarixga kiritilgan. Ibn Javziy kabi ko‘plab tarixchilarning asarlarida,
Ibn Asir, Zahabiy, Ibn Kasir tarixiy voqealardir berilgan va har yili oxirida u o‘sha
yili vafot etgan odamlar haqida ma’lumot beradi. Ushbu seriyada, Ibn Hallikon
«Vafo al-ayon», Abdulloh ibn Safodiy «Al-vafi bi al-vafo» kabi asarlar yozgan 6
.
Nasabnoma-islomdan oldin qabilalararo raqobat tufayli keyingi davrlarda
nasabnomaga katta e’tibor berildi. Bu davrga xos nasabnomalar avloddan-avlodga
og‘zaki ravishda uzatilgan va xalifalardan biri Umar (r.a.) davrida musulmonlar
divanda ro‘yxatdan o‘tishlari shart edi. Nikoh, meros va vaqf masalalarida
nasabnomani bilish zarurati Nasabnoma asarlarini yozishga bo‘lgan ehtiyojni
oshirdi. Ushbu seriyaga Mus’ab Zubayrning «Kitob al-nasabi Quraysh» (236/850),
Balazuriy (279/892), Ibn Hazmning (456/1063) “Ansob al-ashraf», “Jumhuriat
ash’ar Al-Arab» asarlari bor 7
.
«Futuh turi-Xulafay» Rashidin davridagi fathlar, fath jarayonidagi tarixiy
voqealar, qo‘mondonlar haqidagi ma’lumotlar va bosib olingan hududlarning
geografik joylashuvi kabi ko‘plab ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Vaqidiyning
«Futuh ash-Shom»(207/822), Ibn Abdulhakimning «Futuh Misr val axbarixa»
(257/871), Balazuriyning «Futuh al-buldan»(279/892), Ibn Asam Kufiyning
«Kitob al-futuh» (314/926), Yazid ibn Muhammad Azdiyning «Futuh ash-Sham»
(334/945) shu uslubda yozilgan.
Viloyatlar va shaharlar tarixi-tarixshunoslikda muhim o‘rin tutgan bunday
asarlar shahar yoki viloyatning siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va ilmiy sohalardagi
o‘rni va salohiyatini muhokama qiladi8.
Ushbu turkumdagi asarlar: Hasan Basriyning «Fazilat al-musavvara fi Makkat
al-Mukarram», Abdulloh Azraqiyning «Tarihi Makka», Ibn Shabba «Tarih Al-
Madina al-Munavvara», Muhammad Azdiy «Tarix al-Mavsil», Narshaxiy «Buxoro
tarixi», Xatib Bag‘dodiyning «Bag‘dod tarixi», Ibn Hayyonning «Kitob al-
maktabati fi tarix ar-rijal Andalusiy», Ibn Asokirning «Tarix Al-Damashq»
6
J.W., Fück. "Ibn Khallikan". Brill. doi : 10.1163/1573-3912_islam_sim_3248
7
""Arabia" in Ancient History". Centre for Sinai. Retrieved 2009-04-16. .
8

asarlarini keltirish mumkin 8
.
Adabiy kitoblar-o‘ziga xos madaniy tarixga ega adabiy kitoblar,taniqli
kishilarning nasihatlari, vasiyatlari va she’rlari kabi mavzularni o‘z ichiga oladi.
Ushbu turkumga Jahizning «Al-bayon va al-tobein», Ibn Umayr Muborradning
«Al-Komil fi al-lug‘atva al-adab», Ibn ishtiqoq «(ishtiqoq) kiradi.Durayd,
Isfahoniyning «Kitob og‘ani», yoqut Hamaviyning «Mu’jam al-udabo»,
Shahobiddin Nuvayriyning «Nihoyat al-arab fi funun al-adab»nomli asarlari
yozgan.Ushbu arab urf-odatlari, bayramlari, shoirlari, taniqli odamlari va tadbirlari
haqida ma’lumot berilgan.
Geografiya bo‘yicha asarlar - bu turdagi kitoblarda nafaqat joy nomlari va
mintaqalar haqida,balki voqealar va tarixiy mavzular haqida ma’lumotlar mavjud.
Ushbu turkumning asarlari tarixiy kitoblarda voqealar sodir bo‘lgan joylar haqidagi
ma’lumotlarni to‘ldiradi. O‘rta asrlarda Ibn Xurdadbehning «Kitob al-masalik va
al-mamalik», Ibn Xavqalning «Arz surasi», Ibn Al-faqihning «kitob al-buldan»,
Istahriy « Al-Masalik va al-mamalik», yaqin Hamaviy « Mu’jam al-buldan «
asarlari.Shamail kitoblari-Payg‘ambarning(s.a.v.) hayoti, xulq-atvori va jismoniy
xususiyatlarini tasvirlaydigan kitoblar. Ushbu seriyaga Termiziyning «Al-Shamail
Al-Muhammadiya», «Al-Anvar fi Husayn ibn Mas’ud Bag‘aviy, Abulfida ibn
Kasirning» “Shamayil ar-rasul” kabi asarlari bor.
Yuqorida sanab o‘tilgan asar turlaridan tashqari, tarixiy an'analar va voqealar
haqida hisobot beradigan asarlar sayohatnomalar ham mavjud.
Berilgan ma’lumotlarga asoslanib, Islom tarixining boshlanishi va rivojlanishi
haqida quyidagi fikrlarni aytish mumkin:
- ilk Islom davrida, har bir jamiyatda bo‘lgani kabi, og‘zaki an'ana va
rivoyatlar yozma tarixshunoslikning asosiy manbalari bo‘lgan. Shu sababli
she’rlar, qabila nasabnomalari va festivallar haqidagi ma’lumotlar dastlabki yozma
asarlarda keng tarqalgan. Turli diniy va siyosiy bo‘linishlar va mazhablar
tarixshunoslikka sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Ushbu omilning ta’siri Umaviylar va
Abbosiylar davrida aniq ko‘rinadi;
8
P askel, Werner; Strenziok, Gert (1966). amharat an-nasab: das genealogische Werk des Hišām Ibn-Muh ?ammad Ǧ
al-Kalbī. Leiden: Brill. .
9

- johiliya davrida she’riyatning rivojlanishi va ma’lumotlarning bayon etilishi
keyingi davrlarda tarixiy jarayonlarning sodda va hikoyaga o‘xshash tavsifining
rivojlanishiga olib keldi. III asrning ikkinchi yarmigacha bo‘lgan Islom tarixiga oid
asarlar turlardan iborat sirot, magazi,tabaqat, tarojim va futuhot. Ibn Ishoqdan
oldin umumiy tarix bilan birlashishga urinish bo‘lgan bo‘lsa-da, Tabariyy uni
umumiy tarixshunoslik bilan birlashtira olgan tarixchilardan biri hisoblanadi.
Ushbu turdagi ishlarda Payg‘ambarlar tarixi alohida emas, balki tarixiy
voqealarning bir qismi sifatida ko‘rsatilgan;
- Islom tarixiga oid dastlabki asarlarda, xususan, Ibn Qutayba va Abu Hanifa
Dinovariy,Yaqubiy kabi tarixchilar tomonidan ishlatilgan rivoyatchilar zanjiri
keyingi tarixchilar tomonidan zaiflashdi. Roviylar zanjiriga e’tiborning qisqarishi
Tabariyyning «Tarix ar-rusul val-muluk» asarida yaqqol namoyon bo‘ladi.
Tabariyy roviylarning to‘liq zanjirini bermadi, chunki u har bir voqeaning tarixiy
jarayonlarida qatnashgan yoki zanjiridan xabardor bo‘lgan
Islom tarixi boshidan beri siyosiy, diniy, iqtisodiy, madaniy, ijtimoiy va
badiiy rivojlanish bilan shakllangan. Shu munosabat bilan turli xil Islomiy
ilmlarning shakllanishi va uning ta’siri ostida yaratilgan asarlar, chunki Islom
tarixi va urf-odatlarining rivojlanishi Islom tarixshunosligining shakllanishida
muhim hisoblangan va diniy va ijtimoiy jarayonlar bilan uzviy ravishda
rivojlangan. Ushbu jarayonlarda Islom tarixchilari tomonidan taqdim etilgan
ma’lumotlar ishonchli manba hisoblanadi va buning asosiy sababi shundaki, tarixiy
voqealar rivoyatlar asosida hikoya qilinadi va turli roviylar tomonidan rivoyat
qilinadi va soha mutaxassislari noyob usullarni ishlab chiqdilar
Islom dini tarqalishidan oldin Shimoliy Arab qabilalarining tarixini faqat ko‘p
tilli manbalarning kombinatsiyasida o‘rganish mumkin.
Arab manbalarining orasida, avvalo, epigrafik yodgorliklarni, ular orasida
Tamud va Lixyan yodgorliklarini ta’kidlash kerak, ular kam o‘rganilgan, tarixiy
ma’lumotlarni olish mumkin bo‘lgan ozgina ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi.
Arab va Janubiy Arab yozuvlari boshqa manbalar bilan mukammal
birlashtirilgan haqiqiy material sifatida katta ahamiyatga ega. O‘nlab yillar
10

davomida tadqiqotchilarni jalb qilgan va batafsil talqin qilingan mashhur
Amrulkays (Marulkays) epitafiyasidan tashqari, boshqa epigrafik yodgorliklar
Shimoliy Arab qabilalari tarixiga kam jalb qilingan.
O‘ziga xos shakli ahbar. Bu xronikalar yoki hikoyalar emas, balki hikoyalar,
hikoyalar. Ular tarixiy manbalar sifatida jalb qilinishi mumkin, ammo oldindan
tanqidiy tahlil qilinishi kerak. «Arablar kunlari» - bu arablarning jang kunlari, u
yoki bu qabilalar ishtirok etgan jang kunlari, ma’lum darajada bu islomgacha
bo‘lgan adabiyotning epik elementidir, chunki ba’zi kunlar erta davrga to‘g‘ri
keladi. Masalan, zu kar kuni taalabitlar bilan janglar haqida, zu Najab kuni esa
Hasan ibn Mo‘abiy kinditlari o‘rtasida xanzal ibn Malik-Tamim bilan jang haqida
hikoya qiladi. Keyinchalik yozib olingan, ular boshqa manbalardan olinmaydigan
ishonchli uy ma’lumotlarini saqlaydilar.
Musulmon davridagi geografik va tarixiy yozuvlar materialni keyinchalik
qayta ishlash natijasidir, ko‘pincha afsonaviy xarakterga ega. Ular nasabnomaga,
qabilalarning qarindoshlik masalalariga alohida qiziqish bilan ajralib turadi, ular
har doim ham u yoki bu naslning haqiqiy kelib chiqishiga javob bermagan. Sun'iy
ravishda tuzilgan nasabnomani qo‘llab-quvvatlash uchun u aslida mavjud
bo‘lmagan aloqalarda qidirildi. Faqat puxta tahliliy ish nisbatan ishonchli
natijalarga olib kelishi mumkin. Arab geograflari va tarixchilarining xronologik
ko‘rsatmalari ham izlanishni talab qiladi. Ba’zi hollarda ularni rad etish kerak va
faqat sinxron taqqoslash orqali ma’lum bir hodisaning vaqtini belgilash mumkin.
Islomdan oldingi davr uchun arablarning tarixiy va geografik asarlari bir-biridan
ma’lumotlarni kichik variantlar bilan qayta yozadi. Ammo ba’zi mualliflarning
ma’lumotlari ularni xronologik va siyosiy ma’lumotlarga shubha tug‘dirmaydigan
Vizantiya tarixchilarining materiallari bilan taqqoslashda katta qiziqish uyg‘otadi.
Hozirgi vaqtda biz Arab tarixchilari (Hamza Ispaganskiy, Tabariy) tomonidan
saqlanib qolgan an'ana va yaqinda kashf etilgan Janubiy Arab yozuvlari o‘rtasidagi
aloqalarni ham ta’kidlash imkoniyatiga egamiz 9
.
9
Мухаммаду ибн Сааду . Китаб ат - Табакат аль - Кабир том . 3. Переведено Бьюли А. (2013). Сподвижники
Бадра . Лондон: Издательство Та-Ха.
11

I.2. Arablar tomonidan islomning tarqalishi, O‘rta Osiyo xalqlariga ta'siri va
musulmon madaniyatining rivojlanishi
Arab tarixiy va geografik asarlari bitta katta manbalar majmuasini ifodalaydi,
ularning asosida zamonaviy ilm-fan o‘rta asrlarda Arab madaniyati ta’siri doirasiga
kirgan mamlakatlar uchun tarixiy rasm yaratadi. Falastin tarixi uchun Arab
mualliflaridan parchalar rus tilida nashr etilishiga kelsak, V. V. Bartold amaliy
nuqtai nazardan ushbu kompleksni fanlarning bo‘linishi printsipiga ko‘ra ajratish
noto‘g‘ri ekanligini ta’kidladi, chunki ikkala toifadagi asarlarda ham tarixiy va
geografik ma’lumotlar ko‘pincha bir-biridan farq qilmasdan topiladi. Shubhasiz,
barcha insholar bir xil darajada qimmatli material bermaydi-bu har bir muallifning
yo‘nalishi, vazifalari va iste’dodiga bog‘liq, ammo har bir inshodan ma’lum
miqdordagi haqiqiy ma’lumotlarni olish mumkin. Materiallar hajmiga kelsak,
ushbu manbalarni Arab madaniyati doirasiga jalb qilingan mamlakatlarning butun
hududiga bag‘ishlangan umumiy va alohida mamlakat, viloyat yoki shahar tarixi
yoki geografiyasi bilan shug‘ullanadigan mintaqaviy manbalarga bo‘lish mumkin.
Birinchi turdagi asarlar odatda Arab madaniyati sohalariga tutash hududlarni ham
egallaydi. Ularning yordami bilan biz Volga mintaqasidagi turklar va fin-ugor
parodiyalari, slavyanlar va ruslar, nihoyat O‘rta va G‘arbiy Evropa xalqlari haqida
ma’lumotga egamiz. Ushbu umumiy asarlar turli mahalliy markazlarda paydo
bo‘lgan mintaqaviy asarlar asosida qurilgan va o‘z navbatida keyinchalik tuzilgan
umumiy va mahalliy asarlarni oziqlantiruvchi manba bo‘lgan. O‘rta Osiyo, odatda,
bir tomondan, Sharqdagi xalifalikning forposti sifatida, xitoylar va ko‘chmanchi
turkiy xalqlarning g‘arbga yurishini to‘xtatgan va shu tariqa xalifalikning Markaziy
hududlarini himoya qilgan, katta ahamiyatga ega bo‘lganligi sababli, katta
e’tiborni tortdi. boshqa tomondan, arablar egallagan va ular o‘zlashtirgan
harakatsiz madaniyat sohalari o‘rtasida iqtisodiy o‘zaro ta’sir cho‘l xalqlari bilan,
xalifalik davrida Arab madaniyatiga ta’sir qilmagan va faqat keyinchalik unga
qo‘shilgan. Ko‘pgina umumiy manbalar va ko‘plab xususiy manbalar bizning
ittifoqimiz hududiga tegishli, shuning uchun ularning har biri haqida alohida
gapirganda, asosiy toifalar - tarixiy va geografik adabiyotlarning rivojlanish tarixi
12

haqida qisqacha ma’lumot yuborish kerak. Sof Arabcha yarim afsonaviy epik
hikoyalar, qabila nasabnomalari, Muhammadning hayoti va xatti-harakatlari
haqidagi afsonalarni begona ta’sirlar bilan, Eron epik-tarixiy an'analari, yahudiy va
Siro-nasroniy muhitining Injil arboblari va voqealari haqidagi hikoyalari shaklida
birlashtirgan Arab tarixiy adabiyoti ushbu elementlarning barchasini qayta ishlab
chiqdi va birlashtirdi.
VII va VIII asrlarda arab qadimiyligi, Islomning paydo bo‘lishi va
payg‘ambarning tarjimai holi, uning vorislari tomonidan qilingan yurishlari va
fathlariga bag‘ishlangan alohida monografiyalar paydo bo‘ldi. Arablarga va
Muhammad davrida ma’lum bo‘lgan Eron epik afsonalari va Injil afsonalari turli
xil nashrlarda tuzilgan. Bu ish asosan Eron, yahudiy va Suriya muhitidan
arablashgan muhojirlar tomonidan amalga oshirilgan. VIII asrning yarmiga kelib,
ular og‘zaki afsonalar va birinchi biografik asarlar, og‘zaki va yozma,
payg‘ambarning tarjimai holi (Ibn Ishoq va ibn Sa’d) va uning sheriklari va
ularning vorislari (Ibn Sa’d) tarjimai hollari to‘plami, keyinchalik shunga o‘xshash
asarlar uchun asos va namuna bo‘ldi. Xuddi shu davrda «yurish kitoblari» va ba’zi
mahalliy tarixiy asarlar paydo bo‘ldi 10
.
X asrning birinchi yarmida bir nechta ajoyib Arab olimlarining asarlari
yakunlandi. Birinchidan, bu Tabariyy bo‘lib, u holda o‘rta asrlarning boshlarida
yaqin Sharq tarixi, musulmonlikning paydo bo‘lishi tarixi, Qur'on tarixi deyarli
yozilmagan. «Jahon tarixi» ning tuzuvchisi sayohat paytida juda ko‘p turli xil
materiallarni to‘pladi. U o‘z davrining eng yaxshi musulmon maktablarida o‘qigan,
o‘zi dars bergan. Uning ko‘p jildli tarixiy asari ko‘plab hujjatlarni o‘z ichiga oladi,
turli an'analarni etkazadi, ularning haqiqiyligiga ishonch hosil qilish mumkin emas.
Qarama-qarshi ma’lumotlar u tomonidan kelishuvsiz beriladi; ularni
tekislamasdan, Tabariy shu bilan tadqiqotchiga o‘zi taqdim etgan materiallarning
qiymati va ishonchliligini o‘zi baholashga imkon beradi 11
. Ushbu mavzu uchun
uning sosoniylar davridagi Eron tarixi bilan bog‘liq arablar haqidagi xabarlari,
10
Робинсон, Чейз, Исламская историография , Издательство Кембриджского университета , 2003, ISBN 0-521-
58813-8
11
Ульрика Мортенссон, "ат-Табари", в книге "Мухаммед в истории, мысли и культуре: энциклопедия
Пророка Божьего" , под редакцией К. Фитцпатрика и А. Уокера, Санта-Барбара, ABC-CLIO, 2014, (2 тома.).
13

asosan lahmidlar haqidagi ma’lumotlar muhim ahamiyatga ega.
X asrning 60-yillarida filolog Hamza Ispaganskiy o‘z asarlarini tugatdi, u
sulolalar ketma-ketligining kichik, ammo juda qimmatli xulosasini qoldirdi. Unda
islomdan oldingi Arab qabila birlashmalariga ham o‘rin berilgan. Lahmidlar
haqidagi bob bilan bir qatorda uning «annallarida» kinditlar va hasanidlar eslatib
o‘tilgan. Qisqacha aytganda, Hamza qimmatli ma’lumotlar berdi, ularning ba’zilari
endi Janubiy Arab yozuvlarini tasdiqlaydi u Hirt cherkovida lahmidlar va
sosoniylar hukmronligi davri o‘rtasida yozishmalar o‘rnatgan xronologik yozuvlar
mavjudligini ta’kidladi. Hamza ba’zi manbalarni, masalan, «Kinda shohlari
kitobi»ni ham eslatib o‘tadi 12
.
947-yilda xalifalikning barcha shaharlari va viloyatlariga tashrif buyurgan
Masudiyning mashhur «Oltin o‘tloqlari» qurib bitkazildi va 956-yilda qayta ko‘rib
chiqildi 13
. uning kitoblarining jonli taqdimoti, izchilligi, ko‘ngil ochishi uning
o‘quvchilari va tadqiqotchilarini zabt etdi. Eron tarixi va sosoniylar davridagi
voqealarga bag‘ishlangan qismda u lahmid arablarini bir necha bor eslatib o‘tadi,
ular haqida afsonalar va hazillarni chetga surmaydi. Ushbu materiallarning
barchasida tarixiy voqealarni yorqinroq ranglarga bo‘yaydigan qimmatbaho
donalar, xususan, lahmidlarning shahanshohlar bilan bevosita aloqasi to‘g‘risidagi
ma’lumotlar mavjud.
1331-yilda vafot etgan abulfeda Ayyubidlarning yon liniyasiga tegishli bo‘lib,
xochchilar bilan urushda qatnashgan, mamluklarga sodiq qolgan va Hamatda
(Hamah) hukmronlik qilgan 14
. U yozgan kitoblar orasida «Musulmongacha bo‘lgan
tarix» kamtarona o‘rinni egallaydi, ammo aynan shu mavzu uchun muhimdir; unda
«butparast» davrdagi Arab sulolalarining asosiy hukmdorlari qisqacha sanab
o‘tilgan. XIV asr muallifi tomonidan berilgan an'analar umumiy shaklda ancha
ishonchli manbalarga qaytadi.
Arab xristian manbalari, xususan, «nestorian tarixi» yoki «Seert
12
Арафат, У. (1958-01-01). "Ранние критики подлинности поэзии "Сиры"". Бюллетень Школы восточных и
африканских исследований Лондонского университета . 21 (1/3): 453-463.
13
Согласно Аль-Субки , аль-Масуди был учеником ибн Сурайджа, ведущего ученого шафиитской школы.
Аль-Субки утверждал, что нашел записи лекций ибн Сурайджа, сделанные аль-Масуди.
14
Крымский А. Е. ,. Эйюбиды // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). -
СПб., 1890-1907.
14

xronikasi»deb nomlangan ma’lumotlar alohida e’tiborga loyiqdir 15
. Xronikada
nestorian cherkovining ayrim arboblarining tarjimai hollari, ularning monofizitlar
bilan bahslari, patriarxlar va Bizans imperatorlari tarixi keltirilgan. Arab xristian
adabiyotining ushbu maxsus oqimi Vizantiya va Suriya yilnomalarining ta’sirini
aks ettirdi. O‘rta asr tarixchilari tomonidan yetarli darajada foydalanilmagan
bo‘lishi mumkin, garchi u adabiyotshunoslar tomonidan nozik va to‘g‘ri
tavsiflangan bo‘lsa ham. Biroq, Arab manbalarining barcha guruhlari alohida Arab
knyazliklarining izchil tarixini tuzish, ularning yaqin Sharqning umumiy
hayotidagi ishtirokini, Vizantiya va Eron bilan aloqalarini baholash imkoniyatini
bermaydi.
15
Барсук, Джордж Перси (1852). Несториане и их ритуалы . Том 1. Лондон: Джозеф Мастерс – через Google
Books .
15

II BOB. ILK O‘RTA ASRLARDA YARATILGAN MANBALARNING
O‘RGANILISH TAVFSIFI
II.1. Ilk o‘rta asrlarda yaratilgan manbalar tarixi
Ilk o‘rta asrlarda yaratilgan tarix va tarjimai holni o‘rganish uchun asosiy arab
manbalari ko‘pgina ijtimoiy olimlar tarixni ko‘plab fanlarga asoslanganligi sababli
bilim sohalarining qiroli deb bilishadi. Quyida Islom tarixi va tarjimai holini
o‘rganish uchun asosiy havolalar keltirilgan. Har bir ishning kuchli va zaif
tomonlarini, shuningdek ob'ektivlikni bilish muhimdir. Umuman olganda, har bir
asar taxminan bir asrda sodir bo‘lgan zamonaviy voqealar va shaxslarni tasvirlash
uchun eng mos keladi.
1. Al-Madina ibn Ishoq ibn Bag‘dodiy (Ibn Xisham uchun asosiy manba) Ibn
Ishoq-arab tarixchisi Muhammadning hozirgi kungacha saqlanib qolgan eng
qadimgi tarjimai holi muallifi.
2. Al-Madinaning Al-Vakidiy-at-Tarix va Al-Maghazi va futuh ash-sham
(payg‘ambarlarning janglari va Islomning dastlabki fathlarini yoritadi, garchi uning
hadislari deyarli hamma tomonidan rad etilgan bo‘lsa ham) Muhammad Al-Vakidi
«kitob al-do‘kon» (sayohatlar kitobi) kitobini yozgan. U birinchi musulmon
davlatining harbiy yurishlari va janglari haqidagi afsonalardan iborat bo‘lib,
muhim tarixiy manba hisoblanadi. Shuningdek, u tarixiy roman ko‘rinishidagi
o‘zgarishlardan keyin bizga etib kelgan «Futuh ash-sham» («Suriyani zabt etish»)
kitobiga ham tegishli. «Futuh ash-sham» ning o‘zgartirilgan tahriri
musulmonlarning salibchilarga qarshi diniy g‘ayratini qo‘zg‘atishga qaratilgan
edi 16
.
3. Abu Muhammad Abd Al-Malik ibn Hisham- Basradan kelgan o‘rta asr arab
olimi.Ibn Ishoq tomonidan tuzilgan (768 yilda vafot etgan) Muhammadning
tarjimai holini (kitob Sirat Rasul-Alloh, Rasulullohning hayoti to‘g‘risidagi kitob)
qayta ishlash bilan mashhur; Bustenfeld tomonidan nashr etilgan (2 jild, gettin.,
18581860), Gustav Veyl tomonidan nemis tiliga tarjima qilingan (Weil, Stuttgard,
1864). «Sira» asarida Islom tarixiga oid qimmatli manba Muhammad(s.a.v)
16
Вакиди / Беляев Е. А. // Советская историческая энциклопедия : в 16 т. / под ред. Е. М. Жукова . - М. :
Советская энциклопедия , 1962. - Т. 2 : Баал - Вашингтон. - 1022 стб.
16

payg‘ambar va xalifalar hayotidagi voqealarni tasvirlaydi 17
.
4. al-Vakidi ibn Sa’d - at-Tabakat Al-Kubra (sahobalar va birinchi
avlodlarning yuqori baholangan tarjimai hollari. Birinchi ikki jild Siraxga
bag‘ishlangan. Ibn Sa’d Xatib Al-Bag‘dodiy va Ibn Hajar Al-'Askalani
ta’kidlaganidek, aytganlarining aksariyatini tekshirishda ishonchli, faqat al-Vakidi
kabi zaif hikoyachilardan rivoyat qiladi, ulardan Ibn Al-Nadim uni ayblagan.
Uning uchta eng kuchli manbalari «Affan Muslim», « Abd Alloh B. Musa va Fadl
B. Dakin, barchasi ishonchli hadis mutaxassislaridan.
5. Xalifa ibn Hayat: tarix (u ishonchli hikoyachi va Sahihdagi al-Buxoriy
shayxlaridan biri edi) Xalifa ibn Hayat tomonidan yozilgan to‘rtta asar haqida
ma’lum, ulardan ikkitasi saqlanib qolgan (Tabakat va Tarix). «Tarix» ilk o‘rta
asrlar Arab tarixi uchun qimmatli manba hisoblanadi. «Tarix» kitobining to‘liq
matni nusxasi 1966-yilda Rabatda (Marokash) topilgan va 1967-yilda nashr
etilgan.
6. Torih ibn Vodiy yoki mashhur Tarix al-Yoqubiy Taniqli klassik Islom
tarixi tomonidan yozilgan kitob al-Ya’qubiy . 18

Uning zamondoshi singari Al-Dinaviy , Ya’qubi tarixlari, avvalgilaridan farqli
o‘laroq, ko‘ngil ochish bilan birga ko‘rsatma berishni ham maqsad qilgan edi.
Uning tarixi ikki qismga bo‘lingan. [a]
Birinchisida u avvalgi davr haqida to‘liq ma’lumot beradi. Islomiy va
g‘ayriislomiy xalqlar, ayniqsa ularning dinlari va adabiyotlari. Patriarxlar davrida
uning manbasi hozirda nashr etilgan suriyaliklar ishi sifatida ko‘rilmoqda. Uning
Hindiston haqidagi hikoyasida u birinchi bo‘lib Kalila va Dimna va Sindibad
(Sinbad) haqida hikoyalar bergan .
Ikkinchi qismda Muhammad(s.a.v)ning hayotidan boshlab xalifalar, imomlar
va monarxiya orqali 872-yilgacha boshlangan islom tarixi o‘z ichiga oladi va bu
haddan tashqari va adolatsiz emas. Bu asar Armaniston va Xuroson kabi ba’zi
17
Ибн-Гишам // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). - СПб., 1890-1907.
18
^ a
b
v
Oldingi jumlalarning bir yoki bir nechtasida hozirda nashrdagi matn mavjud jamoat mulki : Tetcher,
Griffithes Uiler (1911). " Ya'qūbī ". Chisholmda, Xyu (tahrir). Britannica entsiklopediyasi . 28 (11-nashr). Kembrij
universiteti matbuoti. p. 904.
17

viloyatlar haqida batafsil ma’lumot bergani, astronomik tafsilotlari va shoirlardan
ko‘ra diniy idoralardan keltirgan iqtiboslari bilan ajralib turadi, u [Umaviy
xalifaligi] va [Abbosiylar xalifaligi] ni batafsil muhokama qilgan.
Qohiradan ibn Abd Al-hakam kelajak Misr va Al-Magrib va Al-Andalus
(Shimoliy Afrika va Ispaniyaning Islomiy fathlari to‘g‘risida) haqida asar yozgan.
8. bag‘dodlik Al-Baladxuri: futuh Al-buldan va ansab Al-Ashraf (Ibn Hajar
«Lisan Al-mizan» da zaif deb hisoblagan dastlabki Islomiy fathlar haqida asosiy
eslatma) Ushbu kitob aslida qayta ishlangan Imom Al-Dahabiy nomi bilan kitob
Mizan al-Itidal. Ibn Hijr bu asarni keng qildi va uni takomillashtirdi va uni Lisan
al-Mizan deb nomladi. Bu Ilm al-Rijal (roviylar ilmi yoki biografik baholash)
sohasidagi eng mashhur kitoblardan biri bo‘lib, 6000 dan ortiq sahifani o‘z ichiga
oladi. 19
9. Ansab-Al-Akrad (Arab. «Kurdlarning kelib chiqishi») Abu Hanifa ad -
Dinavari tomonidan yozilgan va kurdlarning kelib chiqishi va tarixi haqida hikoya
qiluvchi Arab tilidagi yilnoma. Hozirgi kunda kitob yo‘qolgan deb hisoblanadi 20
.
«Ansab-Al-Akrad» yilnomasi kurd xalqining tarixi va kelib chiqishi haqidagi
birinchi kitobdir 21
. Uning muallifi 815-895 yillarda yashagan kurd Abu Hanifa ad-
Dinavari 22
. U hamadan va Kermanshoh (zamonaviy. g‘arbiy Eron, Sharqiy
Kurdiston). Isfahonda astronomiya, matematika va mexanika, Kufa va Basrada
filologiya va she’riyatni o‘rgandi.
Yilnomalarda ham eslatib o‘tilgan kurdlarning tarqalishi. Masalan, Van ko‘li
atrofida ko‘plab kurd qabilalari va qishloqlari bo‘lgan.
10.at-Tabariyning «Tarix Al-umum va Al-muluk» asari islom tarixining
dastlabki uch asrini qamrab oladi - u odatda hikoyachilarni tanqid qilmaydi, lekin
o‘quvchilar o‘rganishi uchun zanjirlarni o‘z ichiga oladi.
11. Bag‘dodlik tarixchi Al-Masudiyning «Muruj Al-zahab» asari islomgacha
19
Lisan al-Mizan (8 Vol)" . www.jarirbooksusa.com . Retrieved April 25, 2020 .
20
Коллектив авторов. Курды. Легенда Востока / под. ред. В. В. Наумкина, И. Ф. Поповой. - СПб.: Газпром
нефть, 2020. - С. 14-15. - 456 с. - ISBN 9780369404503 . Архивная копия от 16 июля 2022 на Wayback Machine
21
Adamec L . W . Historical Dictionary of Islam . - 2nd ed.. - Scarecrow Press, 2009. - P. 84. - 520 p. - ISBN
9780810863033 . Архивная копия от 16 июля 2022 на Wayback Machine
22
Крачковский И. Ю. Избранные сочинения. - М., Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1957. - Т. 4. - С.
118.
18

$bo‘lgan umumiy tarixni Abbosiylar xalifaligiga qadar qamrab oladi. 12. Ibn Al- K utiyani «Tarix Iftita Al-Andalus» Ispaniyaning islomiy istilosi haqidagi dastlabki manbalardan biri hisoblanadi. 13. Al-Xatib Al-Bag‘dodiy 23 jilddan Tarix Madinat as-Salom yoki Tarix Bag dod va Zailih val-Mustafod va Olimlar ilovasi asari muallifiʻ 23 . Tarix Bag‘dod asari Bag‘dodga o‘z davridan oldin tashrif buyurgan asosiy shaxslarni tarixini qamrab oladi. 14. Ibn Xayyan- Al-Muktabis Fi Tarix Al-Andalus (al-Andalusning umaviylar qulashidan oldingi asosiy hikoyasi) Al-Muqtabis muallifi tomonidan tarix sifatida ishlab chiqilgan Al-Andalus asos solinganidan to yozilish davrigacha. Uning asl ismi »al-Andalus odamlari tarixi haqida boshqalarning sa’y-harakatlarini talab qiladigan kishi» va Arabgacha bo‘lgan xronikachilar asarlari to‘plami bo‘lgan kitob shakliga ishora qiladi 24 15. Ibn Asakir-Tarix Dimashk (Damashqqa o‘z davridan oldin tashrif buyurgan asosiy raqamlarni qamrab oladi) «Damashq tarixi» (Arabcha: Tarix Dimashk) yirik klassik Islom ensiklopedik asari bo‘lib, o‘rta asr musulmon tarixchisi tomonidan tarixda tuzilgan eng katta biografik lug‘at hisoblanadi 25 . «Damashq tarixi» Islom tarixidagi eng katta va eng muhim kitoblardan biri hisoblanadi. Unda muallif Damashq shahri tarixiga to‘xtalib, mashhur odamlar va hikoyachilarning tarjimai hollari va Damashq shahri bo‘ylab yashagan, mahallada yashagan yoki o‘tgan har bir kishining hikoyalari haqida gapirdi. Bu nafaqat hadis rivoyatchilarini baholash bilan cheklanib qolmadi, ilma ar-Rijala 26 , shuningdek, tarixiy va siyosiy arboblarni ham o‘z ichiga olgan. Islom arboblariga kelsak, Ibn Asakir bu raqam haqida aytilgan hamma narsani haqiqat yoki yolg‘on, to‘liq hikoya zanjiri bilan to‘plashga harakat qildi. Shuningdek, u Arab she’rlarining 23 {{Kitob manbasi|title= ^ a b Lewis, B.; Menage, V. L.; Pellat, Ch.; Schacht, J. (1997) [1st. pub. 1978]. Encyclopaedia of Islam (New Edition). Vol. IV (Iran-Kha). Leiden, Netherlands: Brill. p. 1111. ISBN 24 Emilio García Gómez, A propósito de Ibn Hayyan 25 Мери , Джозеф В . (2006). Средневековая исламская цивилизация : Энциклопедия · Том 1 . Ратледж . стр . 351. ISBN 9780415966900 . 26 Ибн Асакир 19$

ulkan to‘plamini o‘z ichiga oladi. Bu 80 jildli ensiklopedik asar 27
.
Damashq tarixi asosan biografik lug‘atdir. U Damashqning markazi bo‘lgan
Suriyaning muqaddasligini nishonlaydi va hurmat qiladi. Unda muqaddas kitob
patriarxlari davridan boshlab mintaqada yashagan yoki shunchaki o‘tib ketgan
diniy arboblar, olimlar, siyosatchilar, shoirlar va boshqalarni o‘z ichiga olgan
Matriarxiya Ibn Asakir davrigacha erkaklar va ayollarning taniqli shaxslarining
hayoti va yutuqlari qayd etilgan. Bu O‘rta asrlarning eng qimmatli
tarixshunosliklaridan biridir, chunki u Ibn Asakir davridan oldin musulmon
tarixchilari va olimlari tomonidan yozilgan yuzlab yo‘qolgan kitoblarning keng
tarixiy ma’lumotlarini saqlab qolgan. Demak, bu O‘rta asr Suriyasi va Islom
tarixini tushunish uchun juda qimmatli manbadir 28
.
16. Mosuldan ibn Al-asir Al-Kamil Fi Tarix salib yurishlari va mo‘g‘ul
bosqinlari haqidagi asosiy manbalardan biri, buyuk va ishonchli tarixchilardan biri
hisoblanadi
17. Ibn Shaddadning «An-Navadir as-Sultoniyya» Salohiddin va ikkinchi
salib yurishining eng muhim zamonaviy tarjimai holi haqida.
18. Ibn Idxari Kitob al-bayan al-mugrib, Fi ahbar muluk al-Andalus val-
Magrib (Al-Andalus va Magrib shohlarining ajoyib tarixi kitobi) 29
, Ibn Idxari
tomonidan yozilgan Magribdagi (hozirgi Marokash) 712 yillarda Marrokashda
yozilgan Mag‘rib va Iberiyaning muhim o‘rta asr Arab tarixi . Odatda
qisqartirilgan nomi bilan tanilgan Al-bayan Al-Mugrib (ajoyib hikoya) yoki hatto
oddiygina bayan, zamonaviy tadqiqotchilar tomonidan noyob ma’lumot manbai va
yo‘qolgan asarlardan parchalarning xavfsizligi uchun qadrlanadi.
Ibn Idxari bu asarni uch qismga bo‘ladi:
Magrebning Islomning kelishidan XII asrgacha bo‘lgan tarixi
Xuddi shu davrda Al-Andalus (musulmon Iberiya) tarixi
Almoravidlar va almohadlar tarixi
27
Mustafa Azmi, Muhammad (2002). Исследования в области методологии хадисоведения и литературы .
Исламский книжный фонд. стр. 161. ISBN 9789839154276 .
28
Джеймс Линдсей, Сулейман Мурад (2013). Брилл . стр. 5-6. ISBN 9789004242791 .
29
“ Сведения об источнике" . Онлайновая библиография средневековых источников . Проверено 20 ноября
2015 года.
20

Dastlabki ikki qismning Arabcha matni birinchi marta Reynxart dozi (1848-
52) tomonidan lotin nashrida nashr etilgan; ushbu ikki qismning ikkinchi qayta
ko‘rib chiqilgan nashri 1948 yilda Kolin va Levi-Provans tomonidan nashr etilgan.
Ispan tiliga bir nechta tarjimalar Ambrosio Uichi Mirandaning diqqatga
sazovor versiyasini o‘z ichiga oladi, u dastlab matnning bir qismini Madrid va
Kopengagen qo‘lyozmalariga asoslangan anonim asar sifatida nashr etgan va
keyinchalik Ibn Idxari nomi ostida to‘liq matnni nashr etgan. Fagnanning
frantsuzcha tarjimasi (1901), dozi nashri asosida, salbiy baholarga ega bo‘ldi.
Biroq, bugungi kunga qadar ushbu asarning bir nechta tarjimalari nashr etilgan.
Uchinchi qismning to‘liq bo‘lmagan va hasharotlar tomonidan zararlangan
qo‘lyozmasining parchalari XX asrda topilgan. Boshlanish va tugash va bir nechta
varaqlarning yetishmasligiga qaramay 30
, asarning saqlanib qolgan qismlari taniqli
«Ravd Al-kirtas»tomonidan qoldirilgan ko‘plab xatolar va ma’lumotlarning
muhim tuzatishlarini o‘z ichiga oladi. Ihsan Abbos tomonidan nashr etilgan
Arabcha nashr (Beyrut, 1983) tugallanmagan 3-qismni o‘z ichiga oladi.
19. Al-zahabiyning Tarix Al-Islom, siyar A’lam an-Nubula (VIII asrgacha
bo‘lgan tarjimai hollar va tarix) Siyar a’lam an-nubala - Al-zahabi tomonidan
yozilgan, Muhammadning siraxamlaridan tashqari Muhammad(s.a.v) va Al-zahabi
davrlari orasida yashagan turli sahobalar, ulamolar, hukmdorlar, vazirlar va
shoirlarning tarjimai hollarini o‘z ichiga olgan kitob 31
. Al-zahabi kitobni turli xil
shaxslar yashagan avlodlarga ko‘ra boblarga ajratdi, ularning aksariyati
muhaddiylar edi.
20. ibn Kasirning «Al-Bidaya va Al-Nihaya» asari VIII asrgacha hadis
tadqiqotchilarining metodologiyasi bo‘yicha yuqori baholangan tarix va tarjimai
hol hisoblanadi.
Shunigdek, Al-Maqriziyning «Al-Mavaiz va Al-I'ibar» (Durdona asar), ibn
Hajarning al-kaminning Ad-Durar (8-asr),as-Sahaviyning Al-qonun «Al-lami» (9-
asr),Muhammad ibn Yusuf As-Solihining «ad-Dimashka Ash-shami», Al-
Shaukanining «Al-Badr at-taliy» (VII asrdan boshlab) asarlarini misol tariqasida
30
Различные открытия части 3 подробно описаны во введении Уичи Миранды к испанскому переводу.
31
https://en.wikipedia.org/wiki/Siyar_A%27lam_al-Nubala
21

keltirish mumkin.
II.2. Fransuz tarixshunoslarining turklarning O‘rta Osiyoga kirib kelishiga va
ularning tarixiy ta’siriga oid yondashuvlari
Islomgacha bo‘lgan arablarning siyosiy va ijtimoiy tarixi, vaqt o‘tishi bilan
voqealar ketma - ketligi faqat Vizantiya-yunon va lotin manbalaridan foydalanish
va suriyalik mualliflarning ma’lumotlariga qarab belgilanishi mumkin. Ushbu
manbalar Arab tarixiy asarlaridan ustun bo‘lib, ular haqida xabar berilgan
voqealarga zamonaviy, ammo shunga qaramay, ular puxta tahlil qilishni talab
qiladi. Rimning mag‘rurligi va takabburligi Vizantiyaga to‘liq meros bo‘lib o‘tdi,
ikkinchi Rim, buning uchun barcha Sharq xalqlari «barbarlar», shu jumladan
forslar, madaniy jihatdan nafaqat «romeylar» dan kam emas, balki ko‘p jihatdan
yuqori darajaga ko‘tarilgan. Bundan tashqari, Arab qabilalari uning e’tiboriga
unchalik chidamli emasdek tuyuldi.
Suriya manbalari katta ahamiyatga ega bo‘lib, ularning guvohliklari arablar
yaqin, taniqli millat bo‘lgan zamondoshlari tomonidan qayd etilganligi bilan bir xil
ahamiyatga ega. Suriyaliklar Arab tilini yaxshi bilgan holda, ular bilan doimiy
aloqada bo‘lib, o‘ziga xos lahjada, Siro-Arab koynasida til biriktirishgan.
«Kitob at-tarix» ushbu arab tilida bitilgan qimmatli asar muallifi buyuk
matematik Muhammad Muso al-Xorazmiy (VIII asroxiri-IX asr birinchi yarmi)dir.
Biz uni birinchi o‘rtaosiyolik tarixchi olim deb atashimiz mumkin. Chunki, al-
Xorazmiy birinchilardan bo‘lib o‘zining «Kitob at-tarix» («Tarix kitobi») asarini
yozgan. Ammo, ushbu asar bizgacha mukammal holida yetib kelgan bo‘lmasa-da,
undan olingan parchalarni so‘nggi davr tarixchilari Ibn an -N adim , al-Mas’udiy,
at-Tabariy, Hamza al-Isfahoniylar o‘z asarlarida keltiradilar. Bu kitobni Abu
Rayhon Beruniy o‘zining «Osor ul-boqiya» asarida ham eslatadi. Mazkur asar
xalifalik tarixiga oid m a’lumotlardan iborat bo‘lgan.
«Kitob surat al-ard» mazkur asar ham al-Xorazmiy tomonidan yaratilgan
bo‘lib, yunon olimi Ptolomeyning jug‘rofiyaga oid kitobini arab tiliga tarjima
qilgan va uni o‘zining yangi m a’lumotlari bilan boyitgan. «Kitobi surat al-ard»
(«Yer tasviri kitobi») asarida Kaspiy dengizi yoki Xorazm dengizi haqida qimmatli
22

m a’lumotlar bor. Ushbu tarixiy jug‘rofiyaga oid asardagi O‘rta Osiyoga oid m
a’lumotlar katta ilmiy ahamiyatga ega. Kitobning 937-milodiy, hijriy 428-yili
ko‘chirilgan mo‘tabar qo‘lyozmasi bizgacha yetib kelgan bo‘lib, unga turli
xaritalar chizib, ilova qilingan. Ushbu mo‘tabar qo‘lyozma matni 1926-yili
sharqshunos H.M.Mjik tomonidan Leypsigda nashr qilingan. Kitobni o‘zbek tiliga
Л .Ahmedov tarjima qilib, ilmiy sharhlar bilan 1983-yili chop etgan.
«Kitob futuh al-buldon» («Mamlakatlarning zabt etilishi») IX asrda o‘tgan
yirik geograf va tarixchi olim Balazuriy (vaf. 892)ning asaridir. Muarrix
Madoiniyning shogirdi bo‘lib, uning to‘liq ismi Abubakr Ahmad ibn Yax’yo Jabir
al-Balazuriy, asli eronlik Abbosiylardan al-Mutavakkil (847-861) va al-Musta’in
(862-866) saroyida tarbiyachi bo‘lib xizmat qilgan. Balazuriy ikki yirik asar
«Kitob futuh al-buldon» va «Kitob al-ansob ash-sharif» («Sharofatli kishilaming
nasablari haqida kitob») ning muallifidir. «Kitob futuh al-buldon» arab istilolari
tarixi bo‘yicha eng yaxshi asarlardan biri hisoblanadi. Faqat shu asarda arablarning
xalifa Usmon haqida, arab tilidagi manbalar (644-656) va uning Xurosondagi noibi
Abdulloh ibn Amr davrida Movarounnahrga bir necha bor bostirib kirganliklari va
Maymug‘ni (Samarqand tumanlaridan biri) talab qaytganliklari haqida ma’lumot
bor. Asarda arablar asoratiga tushib qolgan mamlakatlar, ularning diqqatga sazovor
shaharlari va osori-atiqalari, xalqi, pul muomalasi, undiriladigan soliqlar,
shuningdek arab tilining joriy qilinishi haqida ham qimmatli m a’lumotlarni
uchratamiz.
«Kitob futuh al-buldon»ning qisqartirilgan tahriri yetib kelgan, xolos.
Arabcha matni de Guye tarafidan 1866-yili Leydenda chop etilgan. Uning
inglizchataijimasi (tarjimonlar Xitti va Murgotten) ham bor. Balazuriyning ushbu
asarining to‘liq nusxasi Yoqut va Ibn al-Asir asarlari uchun manbalardan biri
bo‘lib xizmat qilgan.
«Kitob masolik ul-mamolik» ushbu asar muallifi Ibn Xurdadbeh yoki
Abulqosim Ubaydulloh Xurdadbeh (820 - taxm. 913) asli eronlik bo‘lib, u oliy
martabali mansabdor xonadoniga mansub edi. Otasi IX asr boshlarida Tabariston
hokimi bo‘lgan, Daylam viloyatini bo‘ysundirib, xalifaning diqqat-e’tiborini
23

qozongan. Ibn Xurdadbeh Bag‘dodda o‘qigan va keng m a’lumot olgan. U xalifa
Mo‘tamid (870-892) davrida yuksak davlat lavozimlarida turgan, dastlab nadim,
so‘ng Eronning g‘arbi-shimoliy tarafida joylashgan Jibal viloyatida sohib barid va-
l-xabar (pochta va razvedka boshlig‘i) lavozimini egallagan.
Ibn Xurdadbeh turli mavzuda adab, tarix, geografiyaga oid o‘nga yaqin asar
bitgan bo‘lib, ulardan eng muhimi «Kitob masolik ul mamolik» («Yo‘llar va
mamlakatlar haqida kitob») nomli asari bo‘lib, u 846-yili yozib tamomlangan.
Asarning qisqartirilgan tahriri bizgacha yetib kelgan va M. de Guye tarafidan
1889-yili chop qilingan. Ruscha tarjimasi (tarjimon Noila Velixanova) 1986-yili
Bokuda chop etilgan. Kitobda arab xalifaligi qo‘l ostidagi mamlakatlar, shaharlar,
ularga boriladigan yo‘llar, ular orasidagi masofa, aholidan undiriladigan soliq va
jarimalarning miqdori haqida qimmatli m a’lumotlar keltirilgan. Ayniqsa, qadimiy
So‘g‘d shaharlaridan Kushoniya (Samarqand atrolida joylashgan), Samarqand, U
strushana, Shahriston (U strushana shaharlaridan), qadimgi Shosh, Ispijob
(Sayram) shaharlarida aholi o‘rtasida muomalada bo‘lgan pul birligi, Null ibn Asad
(vaf. 842) va Ahmad ibn Asad (819-846) davrida So‘g‘d va Farg‘onaning umumiy
ahvoli, Movarounnahr va Farg‘onada IX asrda istiqomat qilgan turkiy xnlqlar
haqidagi m a’lumotlar benihoya qimmatlidir.
«Tarixi ar-rusul va-l-muluk» 148 tahriri bo‘lgan, lekin bizgacha uning faqat
qisqartirilgan tahriri yetib kelgan va asar matni gollandiyalik sharqshunos M.Ya.
de Guye tomonidan 1879-1901 yillarida 15 jildda nashr etilgan. Tabariy asarining
forsiy tahriri ham bor bo‘lib, u Somoniy Abu Solih Mansur ibn Nuhning (961-976)
vaziri, atoqli ilm-fan homiysi al-Balamiy (vaf. 974) tomonidan 963-yili yozilgan.
Bal’amiy tahriri shunchaki oddiy tarjima bo‘lib qolmay, balki asarning qayta
ishlangan va ayrim holiarda yangi faktlar bilan boyitilganidir. Unda, birinchidan,
qisqartirilgan tahririda uchramaydigan m a’lumotlar mavjud bo‘lib, ularni
Bal’amiy Tabariy asarining to‘la nusxasidan olgan. Ikkinchidan, Bal’amiy tahriri
boshqa m anbalar asosida yangi m a’lumotlar bilan to‘latilgan. Tabariyning
mazkur asaridan ayrim parchalar bir necha Yevropa tillariga tarjima qilingan.
Uning to‘liq fransuzcha tarjimasi G.Zotenberg tomonidan 1867-1874-yillari
24

Parijda nashr etilgan. Asarning forsiy va turkiy tarjimalari ham bo‘lib, ularning
mo‘tabar qo‘lyozma nusxalari Sankt-Peturburg va Toshkent kutubxonalarida
mavjud. Bal’amiy tahririning matni to‘liq tarzda Lakxnav, Kanpur (1874, 1896,
1916) va Tehronda (1962, 1967) chop qilingan.
«Tarixi ar-rusul va-l-muluk» asarining qo‘lyozma nusxalari M D H , Angliya,
Turkiya, Eron va Hindiston kutubxonalarida saqlanadi. Toshkentda, Beruniy
nomidagi Sharqshunoslik instituti xazinasida arab tilida to‘rtta mo‘tabar
qo‘lyozmalari, o‘zbek va uyg‘ur tillaridagi tarjimalari mavjud. Qisqartirilgan
ruscha tarjima (tarjimon V.l.Belyayev) 1987-yilda Toshkentda « История Табари »
nomi bilan chop etildi.
«Kitob al-masolik val-mamolik» Ushbu nomdagi yetti jildlik ulkan asami
vatandoshimiz, davlat arbobi va olim Jayhoniy (870-942 halok bo‘lgan) yoki Abu
Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Nasr al-Jayhoniy yaratgan. U Buxoroda
Somoniylar davlatida katta obro‘ga ega bo‘lib, 914-yildan hayotining oxirigacha
vazir bo‘lib xizmat qilgan. Olimning asosiy asari tarixiy jug‘rollyaga oid bo‘lib, u
yana «Kitob nl-mamolik fi m a’rifiyi al-mamolik» («Mamlakatlarni bilishda
masofalar kitobi») deb ham atalgan. Bu kitob o‘z davrida juda mashhur bo‘lib,
barcha keyingi olimlar Beruniy, Gardiziy, ldrisiy, M uqaddasiy va boshqalar undan
qimmatli va ishonchli manba sifatid;i foydalanganlar, iqtibos (sitatalar)
keltirganlar. Jayhoniy asarida Sharq mamlakatlari, xususan Movarounnahr, turk
qabilalari to‘g‘risida qimmatli m a’lumotlar bo‘lgan. Mazkur asar bizgacha yetib
kelmagan bo‘lsa-da, uning nomi barcha yirik olimlar asarlarida zikr qilinganligi va
Beruniy, Ibn Xavqal, Gardiziy va Avfiy asarlarida parchalar keltirilganligi, uning
qimmatli manba ekanligidan guvohlik beradi.
25

XULOSA
Fransuz tarixshunoslari tomonidan O rta Osiyo tarixining ilk o rta asrlarʻ ʻ
davrini o‘rganish, mintaqaning siyosiy, iqtisodiy, madaniy va ilmiy hayotini
chuqurroq anglash imkoniyatini yaratadi. O'rta Osiyo tarixining bu davri,
dunyoning boshqa hududlari bilan aloqalar, madaniyatlararo ta'sirlar va muhim
tarixiy voqealar bilan boy. Fransuz olimlari, bu mintaqadagi tarixiy jarayonlarni
o‘rganishda, nafaqat mintaqaviy o‘ziga xosliklarni, balki O‘rta Osiyo va uning
atrofidagi xalqlar o‘rtasidagi o‘zaro ta'sirlarni ham keng qamrovda tahlil qilishga
harakat qilgan.
Fransuz tarixshunoslari O'rta Osiyo tarixini o‘rganishda ko‘plab
yondashuvlarni qo‘llagan. Ular, avvalo, mintaqadagi tabiiy va ijtimoiy sharoitlarni,
shuningdek, iqtisodiy tizimlarning rivojlanishini batafsil tahlil qilishga qaratilgan.
O'rta Osiyo shaharlarining — Samarqand, Buxoro, Xiva kabi qadimiy
markazlarning madaniy va ilmiy hayotdagi ahamiyati alohida ta'kidlangan. Bu
shaharlar, nafaqat O'rta Osiyo, balki butun musulmon dunyosida ilm-fan va
madaniyatning markazlariga aylangan.
Islomning tarqalishi va arablarning O'rta Osiyo hududidagi siyosiy ta'siri
ham Fransuz tarixshunoslarining e'tiboridan chetda qolmagan. Islomning o‘rta
asrlar boshlarida bu hududga kirib kelishi va uning iqtisodiy va madaniy hayotga
ta'siri, xususan, o‘sha davrda yangi davlat tuzilmalari va ijtimoiy tizimlarning
shakllanishi borasidagi tadqiqotlar chuqur yoritilgan. Arablar tomonidan olib
kelingan madaniy, ilmiy va dini o‘zgarishlar O'rta Osiyoning global tarixdagi
o‘rnini kuchaytirgan.
Turklarning O'rta Osiyo hududiga kirib kelishi ham Fransuz
tarixshunoslarining o‘rganish obyekti bo‘lgan. Ularning O'rta Osiyo tarixidagi roli,
xususan, O'rta Osiyodagi turk feodalizmining shakllanishi, yangi davlatlarning
tashkil topishi va ijtimoiy tuzumlarning rivojlanishi borasida amalga oshirilgan
tadqiqotlar, bu davrni tushunishda muhim ahamiyatga ega.
Fransuz tarixshunoslarining yondashuvlari, ilmiy metodologiyalari va
tadqiqot usullari bu mintaqadagi tarixni o‘rganishda yangicha qarashlarni kiritdi.
26

Ularning ko‘plab tadqiqotlari O'rta Osiyo tarixini faqat mahalliy tarix sifatida
emas, balki jahon tarixining ajralmas qismi sifatida ko‘rishga yordam berdi.
Masalan, Ipak yo‘li orqali olib borilgan savdo-sotiq, madaniy almashinuvlar va
ilmiy hamkorliklar Fransuz tarixshunoslarini bu jarayonlarni o‘rganishga undadi.
Fransuz olimlarining O‘rta Osiyo tarixidagi iqtisodiy aloqalar, shaharlarning
ijtimoiy roli va madaniy ta'sirlarga oid tahlillari bu hududning tarixiy rivojlanishini
to‘liqroq tushunishga yordam beradi.
Fransuz tarixshunoslarining tadqiqotlari, O'rta Osiyo tarixining turli
qatlamlarini o‘rganishda yangi ilmiy yondashuvlarni taklif qildi. Ularning ishlari,
nafaqat o‘sha davrning tarixiy tafsilotlarini, balki mintaqaning siyosiy, ijtimoiy va
madaniy tizimlarini ham o‘rganishning muhimligini ko‘rsatadi. Shu bilan birga,
ularning ishlari, O'rta Osiyoning tarixini o‘rganishda yangi metodologiyalarni
qo‘llash orqali ilm-fan rivojiga katta hissa qo‘shgan.
Shuningdek, Fransuz tarixshunoslarining tadqiqotlarida O'rta Osiyo tarixini
o‘rganishda, arxeologiya, tilshunoslik va boshqa fanlar bilan integratsiyalashgan
yondashuvlar ham o‘z ahamiyatiga ega. Bu, O'rta Osiyo tarixini nafaqat siyosiy
tarix sifatida, balki madaniy va ijtimoiy tarix sifatida ham chuqurroq tahlil qilishga
yordam berdi.
Kelajakda O'rta Osiyo tarixining o‘rganilishi davom etishi kerak, chunki bu
hududning o‘rta asrlar davri dunyo tarixining bir qismi sifatida global tarixdagi
o‘rinini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Fransuz tarixshunoslarining
tadqiqotlari va ilmiy yondashuvlari bu sohada yangi ufqlarni ochishda davom etadi
va O'rta Osiyo tarixining yanada chuqurroq o‘rganilishiga imkon yaratadi.
Shu bilan birga, O‘rta Osiyo tarixini o‘rganish, nafaqat tarixshunoslik, balki
madaniyatshunoslik, iqtisodiyotshunoslik va boshqa sohalarda ham yangi ilmiy
izlanishlarni talab qiladi. Fransuz tarixshunoslarining bu yo‘nalishdagi ishlari
nafaqat O‘rta Osiyo, balki dunyo tarixiga oid yangi bilimlar yaratishga yordam
beradi.
27

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Rasmiy hujjatlar, materiallar va O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining asarlari
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali
marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutq,
Toshkent, 2016.
2. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat‘iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik -
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016
yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga
mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga
bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilganmajlisidagi ma’ruza, 2017
yil 14 yanvar -Toshkent, O‘zbekiston, 2017.
3. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash-yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali
marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr- Toshkent, O‘zbekiston, 2017.
4. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. Mazkur kitobdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston
Respublikasi,viloyatlar va Toshkent shaxri saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan
saylovoldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari o‘rin olgan. - Toshkent, O‘zbekiston,
2017.
5. I.A.Karimov. tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. - T.: Sharq, 1998.
II. Asosiy adabiyotlar
1. Madraimov A., Fuzailov G. Manbashunoslik. -T.: O‘zbekiston faylasuflari
milliy jamiyati, 2008.
2. Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. - Samarqand: SamDU
nashri, 2021
3. O‘zbekiston Milliy Ensklopediyasi. 5-jild. - T.: Davlat ilmiy nashriyoti, 2004.
28

4. A.Hasanov. Ilk islom tarixidan ma’ruzalar. - Toshkent: Movarounnahr, 2017.
5. Ahmedov B.A. O‘zbekiston tarixi manbalari. - Toshkent: O‘qituvchi, 2001. 6.
O‘zbekiston tarixi. R.X.Murtazayeva tahriri ostida. - Toshkent, 2003.
7. Sa’dullayev A.S. Qadimgi O‘zbekiston tarixi manbalardan. - Toshkent, 1996.
8. Tolstov S .P . Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. - Toshkent, 1964.
9. Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. - Toshkent, 1968.
10. Ртвеладзе Э.В. Великий шелковый путь. - Ташкент, 1999. 260
11. Saidqulov T .S . O‘rta Osiyo xalqlari tarixining tarxnavisligidan lavhalar. -
Toshkent: O‘qituvchi, 1993.
12. Рукописная книга в культурах народов Востока. Книга первая. - М.:
Наука, 1987.
15. Халидов А .Б. Арабские рукописи и арабская рукописная традиция. - М.:
1985.
16. Собрание восточных рукописей Академии наук Республики Узбекистан.
История. Составители Д. Ю. Ю супова, Р.П.Джалилова. - Таш кент: Ф ан,
1998.
17. Крачковский И.Ю. Арабская географическая литература. Соч. IV том. -
М., - J1., 1957.
III. Internet saytlari va materiallari
1. www.ziyonet.uz
2. http://xorazmiy.uz/oz/pages/view/345
29

FRANSUZ TARIXSHUNOSLIGIDA OʻRTA OSIYONING ILK OʻRTA ASRLAR DAVRI TARIXINING OʻRGANILISHI

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Fransuz tarixshunosligida Oʻrta Osiyoning ilk oʻrta asrlar davri tarixining oʻrganilishi

O'xshash dokumentlar