G'afur G'ulom sheriyatida falsafiy teranlik va badiiy mukammallik - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	141.2KB
Xaridlar	8
Yuklab olingan sana	18 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

ibrohim muxtorov

Ro'yxatga olish sanasi 10 May 2024

81 Sotish

G'afur G'ulom sheriyatida falsafiy teranlik va badiiy mukammallik

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYLAR
VAZIRLIGI
CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
“GUMANITAR FANLAR” FAKULTETI
“O'ZBEK ADABIYOTSHUNOSLIGI ” KAFEDRASI
O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI YO’NALISHI
22/3 guruh talabasi
Shirinova Fotima Akmaljon qizining
“ADABIYOT O'QITISH METODIKASI”
fanidan
KURS ISHI
MAVZU: G'AFUR G'ULOM SHERIYATIDA FALSAFIY TERANLIK VA
BADIIY MUKAMALLIK
Bajardi: Salohiddinova Sevinch
Ilmiy rahbar:_____________
Bahosi: __________
Chirchiq – 2024
1

Kurs ishi Chirchiq davlat pedagogika universiteti Gumanitar fanlar
fakulteti, “ o'zbek adabiyotshunosligi ” kafedrasida bajarilgan.
Ilmiy rahbar: _________________________________ __________
F.I.SH imzo
Himoya 2024 yil ______ oyining ____- kuni soat ___ da Chirchiq davlat
pedagogika universiteti Gumanitar fanlar fakulteti, “o'zbek adabiyotshunosligi ”
kafedrasida kurs ishlari himoyasi yig’ilishida o’tkaziladi.
Kurs ishi 2024-yil __________ oyining _______ kunida kafedraga
topshirildi.
Kurs ishini topshirdim
________________________________________________________________
F.I.SH.
_________________________ 202 4 yil “ ___ ” ________ ___________
Lavozimi sana imzo
Qabul qilib oldim
________________________________________________________________
F.I.SH.
_________________________ 202 4 yil “ ___ ” ________ ___________
Lavozimi sana imzo
Kurs ishi bilan Chirchiq davlat pedagogika universiteti Gumanitar fanlar
fakulteti , “ O'zbek adabiyotshunosligi ” kafedrasida tanishish mumkin
2

MUNDARIJA: bet
KIRISH. 5
I BOB. ADABIYOTIMIZDA GA’FUR G’ULOMNING TUTGAN O’RNI 6
1.1. Ga’fur G’ulomning mashaqqatli yo’li 6
1.2. G’afur G’ulom hassos shoir 11
II BOB. G’AFUR G’ULOM IJODINING RUHIYATI 18
2.1. G’afur G’ulom she’riyatining badiiy ahamiyati 18
2.2. Shoir she’riyatida falsafiylik 29
XULOSA. 32
FOYDALANILGAN ADABIYORLAR RO’YXATI. 34
3

KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi . G afur G ulomning sheriyat va badiiyat sohasidagiʻ ʻ
falsafiy teranlik va mukammal mukofotlarining mavzusi oldukça zor va tushunarli. U
yirik O zbek poeti va filosofchisidir, uning asarlarida din, falsafa, madaniyat va
ʻ
insoniyatning o ziga xos masalalari ustuvor joy egallashgan. Uning sheriyatidagi
ʻ
mazmunlar va badiiy tasvirlar bilan mamlakatining ijodiy ruhini ifodalash va uning
ictimoiy va siyosiy mazmuni bilan hamkorlik qiladi. G afur G ulomning asarlari,
ʻ ʻ
jamiyatning aholisini yaxshilab tan olishda, ma'naviy va falsafiy savollar ustuvor joy
egallaydi. Uning asarlarini o rganish bilan, uning mukammal mukofotlariga oid
ʻ
mavzularda ko proq tushunishga erishishingiz mumkin.
ʻ
Kurs ishning obyekti . G'afur G'ulomning sheriyat va badiiyat sohasidagi
falsafiy teranlik va mukammal mukofotlarining obyekti o zbek adabiyoti, falsafa va
ʻ
madaniyatning o ziga xos shakllarini o rganish, tushunish va ulash bo lib hisoblanadi.
ʻ ʻ ʻ
Uning asarlari va fikrlari orqali O zbekiston jamiyatining tarixiy, madaniy, diniy va
ʻ
falsafiy muzokaralariga kirishiladi. Shuningdek, uning asarlari va falsafiy
nazariyalarining o ziga xosligi va o zining shaxsiy hayoti, davriy konteksti, ijtimoiy-
ʻ ʻ
madaniy mablag lari va boshqa asosiy omillari mukofotlar obyektini shakllantiradi.
ʻ
Bu kurs ishi G'afur G'ulomning o zbek adabiyoti va falsafiyatidagi ko nikmalari va
ʻ ʻ
atrof-muhitini tushunishga, uning asarlarini nazarda tutishga, o zbek adabiyoti va
ʻ
falsafiyatining muhim masalalarini tahlil qilishga yo nalib olib boradi.
ʻ
Kurs ishning maqsad va vazifalari . G'afur G'ulomning sheriyat va badiiyat
sohasidagi falsafiy teranlik va mukammal mukofotlarini tahlil qilish, o zbek
ʻ
adabiyoti, falsafa va madaniyatning o ziga xos shakllarini tushunish va o rganishni
ʻ ʻ
ta minlashdan iborat bo ladi.
ʼ ʻ
Mavzuning o’rganilganlik darajasi . kurs ishi dastlabki bosqichdan so ngra
ʻ
o zgardi. Ushbu mavzu G'afur G'ulomning sheriyat va badiiyat sohasidagi falsafiy
ʻ
teranlik va mukammal mukofotlarini tahlil qilish, uning asarlari va fikrlarini
4

o rganish, va ulardagi tarixiy-madaniy muzokaralarni chuqurroq tushunishgaʻ
yo naltirildi. Mavzu, ilmiy tadqiqotlar, akademik muhokamalar, asarlar va maqolalar
ʻ
orqali to la o rganilgan, ammo, bu yo nalishdagi o rganilganlik darajasi hamisha o z
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
vaqtida oshib borishi mumkin.
Kurs ishning ilmiy yangiligi Kurs ishning ilmiy yangiligi G'afur G'ulomning
sheriyat va badiiyat sohasidagi falsafiy teranlik va mukammal mukofotlarini o'rganish
va tahlil qilishda yashaydigan yangiliklar va istiqbolga qaratilgan ilmiy ko'nikmalar
bilan bog'liq.
G'afur G'ulomning sheriyatga asoslangan falsafa va badiiy mukamallik haqida
muloqot qilishni hohlasangiz, albatta, biz bu haqda gaplashamiz. G'afur G'ulom,
O'zbekiston falsafasining eng zaruri predstavitelaridan biri sifatida taniladi. Uning
sheriyatga asoslangan falsafasi va badiiy mukamalligi haqida gaplashish, u tarixiy
ma'naviyatning katta bo'lagi hisoblanadi. Uning falsafasi zamonaviy dushanbadan,
ya'ni asosan islomiy mazmunda. U o'zining falsafiy tushunchalarini madaniy
muloqotlarda, adabiyotlarda va o'zining asarlarida ifodalab keldi.
G'afur G'ulom, mazmuni va o'zining o'ziga xos uslubi orqali adabiyotda keng
tarqalgan. Uning falsafiy qarashlari o'zlashtirilgan, o'zaro munosabatlarda mavjud va
o'zini ta'sir etgan. U sheriyatga asoslangan falsafa va badiiy mukamallikni qanday tan
olganligi, o'zining maqbul va o'ziga xos uslubi orqali ifodalangan mazmuni fikrlarini
to'g'ri yetkazadi. Ma'nog'a e'tibor qaratganda, G'afur G'ulomning falsafiy qarashlari va
badiiy mukamallikga qarashlari tajribaga ega bo'lgan, shuningdek, uning o'zining
ijodiy yondoshuvi bilan ham bog'liq.
I BOB. ADABIYOTIMIZDA GA’FUR G’ULOMNING TUTGAN O’RNI
5

Ga’fur G’ulomning mashaqqatli yo’li
G‘afur G‘ulom — O‘zbekistonning taniqli yozuvchisi. G‘ofur G‘ulomning
she’riyati va nasrida o‘zbek xalqi tarixi o‘zining badiiy timsolini topgan.
Yozuvchining ijodi rang-barang — she’rlar, qo‘shiqlar, dostonlar, qasidalar,
hikoyalar, qissalar. G‘ofur G‘ulomning urushdan keyingi davrdagi ijodi o‘zbek
adabiyoti rivojida beqiyos o‘rin tutgan.
G‘afur G‘ulom, shuningdek, Pushkin, Lermontov, Griboyedov, Mayakovskiy,
Nozim Hikmet, Rustaveli, Nizomiy, Shekspir, Dante, Bomarshe va boshqalarning
asarlarini o‘zbek tiliga mohirona tarjimasi bilan mashhur.
G‘afur G‘ulom 1903 yilning 10 may kuni Toshkentda, deqhonlar oilasida
tug‘ilgan. Uning otasi savodxon bo‘lgan. U o‘zbek va tojik mumtoz adabiyotini
o‘qigan, rus tilini bilgan, o‘zi ham she’rlar yozgan. Uning uyiga Muqimiy, Furqat,
Asiriy, Xislat va boshqa shoirlar kelib turgan.
1916 yilning kuzida G‘ofur o‘qishga kiradi. Onasining vafotidan so‘ng (otasi
avvalroq vafot etgan), u ishlashga majbur bo‘lgan. Ko‘plab kasblarda o‘zini sinab
ko‘rgach, u nihoyat, matbaaga harf teruvchi bo‘lib ishga kiradi, so‘ngra, pedagogik
kurslarda tahsil oladi. 1919 yildan 1927 yilgacha u o‘qituvchi, maktab direktori,
Ma’naviyat uyushmasi ishchilari raisi bo‘lib ishlaydi, bolalar uyini tashkil etishda faol
ishtirok etadi.
1923 yildan G‘.G‘ulomning adabiy faoliyati boshlanadi. She’rlar, dostonlar,
ocherklar, hajviy hikoyalar va qissalari gazeta va jurnallarda chop etila boshlaydi.
1923 yil yozilgan “Feliks farzandlari” she’rida yetim bolalar haqida gapirarkan, unda
yozuvchi o‘z hayotini ifodalaydi, “Maorif va o‘qituvchi” oynomasida esa “Go‘zallik
6

qayerda” nomli ikkinchi she’ri nashr qilinali. Birin-ketin she’riy to‘plamlari
bosmadan chiqadi: “Dinamo”, “Xitoy suratlari”, “Biz sizlar bilan tirikmiz”, “Jonli
qo‘shiqlar”, “Sizga”, “Sovg‘a”, “Tong qo‘shig‘i”, “Qo‘qon” dostoni va boshqalar.
G‘afur G‘ulomning 30-yil boshlarida yozilgan she’rlarida yangi shakllarga
burilish seziladi, bunga mumtoz rus tilini o‘rganashi ham muhim darajada ta’sir
ko‘rsatgan. Bundan tashqari, sanoatning o‘sishi, Turksib temir yo‘l magistralining
qurilishi kabi uning ona yurtida sodir bo‘layotgan ajoyib o‘zgarishlarni ta’riflash
uchun yangi lug‘at boyligi, yangi she’riy bo‘yoqlar, yangi ohang va vazn talab
etilgan.
“Dinamo” (1931), “Tirik qo‘shiqlar” (1932) — yosh shoirning yo‘nalishi
yorqin namoyon bo‘lgan birinchi she’riy to‘plamlari.
Shoirning boqiy hayot, mangu ko‘k daraxt haqidagi “Qish va qor” (1929),
“Non” (1931), “Toshkent” (1933), “Qutbda saylovlar” (1937), “Men - Yahudiyman”
(1941), “Qish” (1941), “Xotin” (1942), “Afsuski, afsusni qo‘shib ko‘mmadi” (1945),
“Bog‘” (1934), “Qayg‘u” (1942), “Kuz keldi” (1945), “Kuzgi ko‘chatlar” (1948) kabi
she’rlarida umuminsoniylik, insonparvarlik mavzulari o‘z aksini topdi.
Ko‘pgina she’rlarida sharq donishmandi - ota timsoli mavjud: “Sen yetim
emassan” (1942), “Qayg‘u” (1942), “Biri biriga shogird, biri biriga ustod” (1950),
“Sizlarga - yoshlar” (1947), “Bahor taronalari” (1948) va boshqalar.
“Netay” (1930), “Yodgor” (1936), “Shum bola” (1936-1962) qissalari va
“Shariat nayranglari” (1930), “Mening o‘g‘rigina bolam” (1965) hikoyalarida
chinakam xalq qahramonlari, milliyligimiz tavsirlangan.
“Netay” qissasi — keng ijtimoiy umumlashmalarga boy ajoyib asar. Syujet
asosiga haqiqiy voqea qo‘yilgan. So‘nggi Buxoro amiri Peterburgga safari chog‘i
7

Toshkentda to‘xtaydi. Amir mamnun va xursand bo‘lishi uchun boylar hamma narsa
qiladi. Uning huzuriga ermak uchun Netay ismli qizni keltirishadi.
Oddiy ishchilar timsoli yoqimli tarzda ifodalangan - urug‘lar va ularning
ayollari hayotning qiyinchiliklariga qaramay, ma’nan boy va juda ta’sirchan bo’lgan
Netay ismli o‘n yashar qizni boqib olishadi. Qissada G‘ofur G‘ulomning o‘ta
serqirraligi va iqtidorining moslashuvchanligi va nasr texnikasidan mohirona
foydalana olishi namoyon bo‘lgan.
O‘zbekiston Fanlar akademiyasi akademiki G‘ofur G‘ulom “Navoiy va bizning
davr” (1948), “Folklordan o‘rganaylik” (1939) tadqiqotlarini, “Jaloliddin dramasi
haqida” (1945), “Muqimiy” (1941) maqolalarini yaratgan.
O‘z davrining dolzard asari yosh avlodni tarbiyalashdagi qudratli kuch haqida
so‘zlovchi “Yo‘ldosh” dostoni bo‘lgan. Fuqarolik urushida yaqinlari Yo‘ldoshdan
ayriladi. Boshqa yetim bo‘lib qarovsiz qolgan bolalar kabi, bu bolakayga ham davlat
g‘amxo‘rlik qiladi — ular uchun boshpana bo‘lgan internatlar va bolalar uylari
yaratishadi.
Bolalar uyi tarbiyalanuvchilari o‘z Vatani mustaqilligi himoyasi uchun doim
tayyor turishadi. Dostonda katta mahorat va iliqlik ila Yo‘ldoshning otasi bilan
uchrashuvi aks etilgan, o‘z qarziga vafoli insonlar siymosi chuqur va keng ochib
berilgan. Vatan himoyachisi mavzusi G‘ofur G‘ulomning 1941 - 1945 yillardagi
keyingi ijodida yanada rivojlandi va chuqurlashdi. U odamlarni “bor sabri, bor
iqtidori”ni fashistlar ustidan g‘alabaga qaratishga chorlaydi. Shoir urushdan keyingi
davrlardagi mamlakatning iqtisodiy rivojlanishida o‘zbek ayolining o‘rnini tarannum
etadi.
8

“Ikki akt” dostonida u qishloqlarning qayta joylashuvini madh etarkan, o‘zbek
dehqonchiligi va ularning kelajak orzu tuyg‘ularini ifodalaydi. Doston o‘zining
chinakan hayot haqiqatiga sadoqati bilan kuchlidir. Bu yerda o‘zbek
dehqonchiligining tarixiy ishonchli surati chizilgan. Ushbu mavzu “Qo‘qon”
dostonida ham yangraydi. O‘z vaqtida u xalqda ommabop bo‘lgan va qishloq
xo‘jaligini mustahkamlash kurashida targ‘ibot vazifasini bajargan.
G‘ofur G‘ulom qisqa, o‘tkir syujetli hikoyalar ustasi sifatida ham taniqli bo‘lib,
hikoya uslubi o‘rnida u yozuvchining savol-javoblari bilan to‘ldirilgan jonli do‘stona
bahs-munozara shaklida, mualliflik nutqi va kitobxonga erkin yuzlanish orqali
foydalanadi. G‘ofur G‘ulom tomonidan 30-yillarda yaratilgan ko‘plab nasriy asarlar
yangi insoniy munosabatlarga bag‘ishlangan. U asarlarida yoritgan asosiy muammo
va yechimlar - bu insonning axloqiy tarbiyasi, uning ma’naviy va madaniy rivoji sari
kurashdir. Muallif o‘zining nasriy asarlarida yorqin ijobiy timsollar yaratadi.
“Yodgor” qissasidagi katta qalb egasi bo‘lmish ijobiy qahramon Jo‘ra begonaning
farzandini tarbiyalaydi. Aynan oddiy insonning begona bolaga bo‘lgan munosabati
orqali muallif Jo‘raning yuqori axloqiy darajasini ko‘rsatib bergan.
G‘ofur G‘ulom ko‘plab asarlarini bolalarga bag‘ishlagan. “Shum bola” hikoyasi
nisbatan omadli hisoblanadi. Qahramon o‘zining fojiali hayoti haqida o‘zi so‘zlaydi.
Bola uyidan mahsulotlarni olib chiqib ketayotgan vaqtda onasi jazolaganligi tufayli,
uyidan xolasinikiga qarab qochadi. Ammo, bu yerda ham bolaning omadi kelmaydi: u
tasodifan tog‘asining bedanasini o‘ldirib qo‘yib, bu uydan ham ketadi. Shunday qilib,
u darbadar va ovoralik qilishni boshlaydi. Yozuvchi o‘z e’tiborini shum bolaning
xavotirlari va ichki kechinmalarini tasvirlashga qaratadi. Tashqi hodisalar, narsalar va
kichik qahramonni o‘rab turgan barchasini tasvirlash inson tuyg‘ularini chuqur
namoyon qilishda xizmat qiladi. Bunga barchasi bo‘ysunadi — voqea bayonotining
nuqtai-nazari, manzara va asarning timsoliy negizi.
9

G‘ofur G‘ulom o‘zining juda yaxshi she’rlarini bolalar va o‘smirlar uchun
bag‘ishlagan: “Ikki bolalik”, “Bilaman”, “Seni Vatan kutmoqda”.
Urush yillarida G‘ofur G‘ulom “Sen yetim emassan”, “Seni kutyapman,
o‘g‘lim!”, “Vaqt”, “Kuzatish”, “Ayol”, “Bizning ko‘chada ham bayram bo‘lajak”
kabi ajoyib she’rlar yaratgan. “Seni kutyapman, o‘g‘lim!” she’rida shoir front ortida
o‘zlarining qahramonona mehnatlari orqali dushman ustidan g‘alabani yaqinlashtirgan
otalarning sabri va kuchini madh etadi.
Mushkul kunlarda insonlarning bolalarga bo‘lgan muhabbati buyuk ma’no kasb
etgan. Bu - ota-onasini yo‘qotib, oddiy odamlarning sidqidildan qilgan g‘amxo‘rligi
haqida so‘z boruvchi ajoyib “Sen yetim emassan” she’rida yaqqol seziladi. Shoirning
urush yillarida yozilgan “Bahaybat”, “G‘alabachilar qo‘shig‘i”, “Vaqt”, “Xotin”
she’rlari yuqori fuqarolik she’riyatining namunalari hisoblanadi. Ular “Sharqdan
kelmoqdaman” to‘plamidan joy olgan.
Urushdan keyingi yillar G‘ufur G‘ulom bir qator she’riy to‘plamlarini nashrdan
chiqaradi: “Yangi she’rlar”, “O‘zbekiston olovlari”, “Onalar”, “O‘zbek xalq g‘ururi”,
“Tong qo‘shig‘i”, “Yashasin, tinchlik!”, “Bu - sening imzoing”. Ushbu to‘plamlardan
joy olgan she’rlarda shoir tinchlik davrining muhim savollariga javob topishga,
o‘zbek xalqining mehnat faoliyatidagi muvaffaqiyatlarini ko‘rsatishga intiladi.
Asarlarining qahramonlari — dunyo ishlari va osoyishta mehnat bilan band sobiq
askar.
G‘ofur G‘ulom — tinchlik, do‘stlik va xalq baxtining jo‘shqin kurashchisi.
Shoir tinchlik uchun kurashga bag‘ishlangan to‘plam yaratgan. Ulardan eng
yaxshilari: “Dunyo minbaridan”, “Yashasin, tinchlik!”, “Bu — sening imzoing” va
boshqalar.
10

G‘afur G‘ulom, shuningdek, Pushkin, Lermontov, Griboyedov, Mayakovskiy,
Nozim Hikmet, Rustaveli, Nizomiy, Shekspir, Dante, Bomarshe va boshqalarning
asarlarini o‘zbek tiliga mohirona tarjimasi, shuningdek, adabiyotshunoslik va
publitsistik maqolalari bilan mashhur.
G‘ofur G‘ulomning dunyo qarashi va badiiy didining shakllanishida Vladimir
Mayakovskiy asarlari katta ta’sir ko‘rsatgan. G‘ofur G‘ulom o‘zining maqolalaridan
birida shunday yozadi: “Men... rus mumtoz ijodkorlarini bilaman va ularni sevaman
va ularning ko‘plab asarlarini ona tilimga tarjima qildim. Lekin “men uchun vazn,
lug‘at, timsol, she’rning ohang tuzilishi sohalarida eng serqirra va cheksiz
imkoniyatlarni ochgan” Mayakovskiyning shogirdiman, deyishni istayman”.
Mayakovskiy satirasidagi darg‘azab, tanqidiy kinoya, lirikasidagi bag‘oyat ulkan
tuyg‘u kuchidan tashqari, men o‘zimda... uning usullarining dovyurak notiqlik
kuchini, metaforalar jasorati, mubolag‘alar ifodaliligini jamdashga harakat qildim.
Hatto, usulli, ohangli va ma’no ifodaliligini oshiruvchi she’r qurilishidan ham o‘zbek
she’r tuzimida foydalanishimga to‘g‘ri keldi”. Bular G‘ofur G‘ulomning ko‘plab
she’rlarida namoyondir, masalan: “Turksib yo‘llarida”, “Ona yer”, “Yashasin,
tinchlik!”.
G‘ofur G‘ulom ijodining urushdan keyingi davri o‘zbek adabiyoti rivojida
muhim o‘rin egalladi. Urushdan avvalgi davrlarda uning she’rlarida urushdan oldin
ular tomonidan yaratilgan narsalarni qo‘lda qurol bilan himoya qilayotgan, yerda
tinchlik istayotgan odamlarning ichki kechinmalari va o‘y-xayollari tasvirlangan.
Shoirning urushdan keyingi davr lirikasi uning urush yillar lirikasining mantiqiy
davomi va rivoji hisoblanadi, “Unutma, Vatan seni kutmoqda!” va “G‘alaba bayrami”
she’rlari — shoirning mazkur ikki ijodiy davrining bog‘lovchi halqasi kabidir.
11

1.2. G’afur G’ulom hassos shoir
Kechiktirilgan fenomeni, voqeasi bir yo‘la bir necha – fizika, matematika,
astronomiya va boshqa fanlarda o‘rganiladi. Chunki bu fanlar dunyoviy yarayonlarni
tadqiq etar ekan, vaqt ishtirok etmagan yarayonning o'zi yo'q, qaysidir darajasida
vaqtga to'qnadi. Badiiy adabiyot otlig' yaratishning ham zaruriy ingredienti,
masllig'idir. Lekin o'ta nozik, ko'z ilgamas, ammo hamisha har narsada paydo bo'ladi
nozir mas'uldir.
“Tarix – bu vaqt bo yicha kechadigan yarayonlarni o rganish bo ladi, lekin vaqtʻ ʻ ʻ
nima ekanini kim bilmaydi”.
Kechikkan kabi yuzaki qaraganda jun, zamirga boqilsa, o'ta tilsim va mavhum
narsani, uni nimarsa deb ham, nima ham deb bo'lmaydi, poetik mavzuda muhokama
olish, uni munosib tarzda yuksak poetik mezonlarda ochib berish uchun bu ishga
qo'llab urgan shoir uncha-muncha shoir bo'lmasligi. , bir vaqtning o'zida (yana vaqt!)
ham ulug' shoir, ham faylasuf bo'lishi, ya'ni mavhum fikrdan she'r yaratmogi, fikr
qayridagi she'riyat, jozibani kashf etmogi kerak.
Buyuk bilimmand Aristel o'zining “Fizika” asarida vaqt to'xtagan ekan, yuki “
sirasi mavjud bo'lgan vaqtga kiradimi yoki nomavjud narsalar sirasiga, ajoyib tabiati
qanaqa” tarzida qo'ydi. Jismoniy, vaqt qaysi, fizikaviy yoki poetik hissiy shaklda
o'rganilsin, hamisha sirli bo'lib qolaveradi.
“Vaqt” she ri yaratilishidan sal o tiboq, 1946 yil (she rga 19.9.45 sanasi
ʼ ʻ ʼ
qo yilgan) “Hozirgi o zbekdagi sizga so zning cho qqisi” deya baholangan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
She'rning paydo bo'lishiga qarab turtki aniq qayd etildi, “Menga soat taqdim
etgan jiyan yozib qo'ydidulla Husan o'g'liga bag'ishlangan” deb yozib qo'yilgan[4]. Bu
12

shunchaki oddiy bog'ishlov bo'lmay, uni semiotik ochqich deb baholash mumkin.
Bagishlovda boshqa tafsilot yo'q. Ammo va tarjimon Aleksandr Naumov shoir tilida
yozgan “Yo‘l tug‘amaydi” (“Put ne konchaetsya”) deb nomlanganda shoirning
o‘zidan “Vaqt” she’rlari haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Bunda aytilishicha,
shoirga zobit jiyani taqdim etgan soat oddiy, ya'ni do'kondan xarid yangi soat emas,
balki trofey soat tashkil. Soat azal-azaldan vaqt o'lchagich asbob, lekin trofey soatning
boshqa ko'shimcha belgisi ham bor, u tutilgan, dushmandan o'lja tarzda oling buyum.
Buni sizga kerak.
Shoir tomonidan yaratilganda ham hassoszjodkor, ham teran adabiyotshunos
sifatda, akademik-shoir ifodasi faqat G'afur G'ulomga yarashadi, “Vaqt”ning
tug'ilishidagi ikki jihatni aniq belgilab beradi.
Birinchi jihat. Shoir sovg'a haqida gapirib kelib, dedi: “Uni oldimu sal
ijirgandim, soatni ko'riboq o'yladim, uni qandaydir nemis, fashist takkan, buning
ustiga u doimiy… Shunday tashrif, soat 45-yil mayigacha qaerdadir yotdi. Bayram
tantanalari avji qizigan yot tasodifan oldimdan chiqdi. Ongimda shakllangan fikr
bo'lmasa-da men uni endi taxishim mumkin, deb o'yladim. Bir to'yda qadah so'zi aytar
ekanman, dedim: mening bilagimdagi trofey soat bejizga emas, ilgari u dushman
uchun vaqtni o'lchasa, endi u bizning vaqtni saqlab qoldi! (Asliyatda: ranshe
otschityvali vremya vragu, a teper scitayut nashe vremya!). Bizning vaqt… Lekin bu
o'ta umumiy belgilar bo'ladi, u hamma narsani o'ziga sig'dirardi. She'r zaruriyati
ongda pishib etilgandi; lekin shaxsiy obrazi xuddi bepoyon suv suvdek edi: men bir
bog da turadi, ikkinchi bog liqdan ko ra olmasdim…”.ʻ ʻ ʻ
ikkinchi jihat. Yana allomaning so'zlari: “Bir kuni, chala-yarim uyqusiz tundan
keyin tongda shahar aylanib chiqdim, ko'chada sayr yurib, nashriyot eshigiga kelib
qolibman. Adabiy hisobriyatda ikki kishi bor edi – muxarrir do'stlarimdan bir va
korrektor qiz. Men beixtiyor salomlashdim, beixtiyor savolga javob berdim; qiz
13

menga yonlab turadi, men uzunligi mayin kipriklariga boqdim. Ular xuddi tungi
kapalak qanotiday ko'tarilib-tushardi… Men yana qaradim: kapalak yana qanotlarini
yozdi. Ko'zini pirpiratdi… va men o'zining o'yin lahzasini arang ilg'ay oldim. Mana
sizga mangulikning ikkinchi chegarasi,langarizatsiyasi! Ayni shu emasmi lahzaning
jonli obrazi… ko'z ochib-yumgulik lahza? Va ilk kalit band, meni uzok qiyanagan,
uni topish amrimaxal m'jiza, xuddi havodan moddiy nimarsa hosil qilishday tuyulgan
tansiq band tusatdan o'z oyog'i bilan keldi va xuddi bayramda o'tkaziladigan mushak
kabi mening hodisaim osmonida portladi”.
Bu so'zlar g'oyat noob isbotlar bo'lib, uni yozib olgan Aleksandr Naumovdan
minnatdormiz kerak. Bunda alloma o'zi yaratgan muazzamning kurtaklanish onlarini,
ta'bir joiz bo'lsa, badiiy embrionni saqlab turibdi. Masala echimining (she'r nazorati
ham masala, Nizomiy Ganjaviy yozganidek, tasviri so'z yana bir so'z, ya'ni so'zning
tasviri so'zning o'zidan kattaroq), ilmi aniq kalitini beryapti. Faqat bu kalitni she'rning
dil kulfiga solib, nazokat bilan burash qoladi, xolos.
Shoirning osmonida portlagan ilk bandga solsak, tomoshamizki, she r ikkiʼ
voqea qiyosidan boshlanadi: “G uncha ochilguncha o tgan vaqtni Kapalak qiyos
ʻ ʻ
etgulik…” Agar qiyoslanuvchi nuqta, maxraj – Lahza topilmasa, umuman “Vaqt”
she'ri uchun qiyos printsipi etakchi printsip sifatda kashf etilmasa, she'r tug'ilmagan,
dunyo yuzini ko'rmagan.
Voqea-hodisalar xol-xol bo'lishi mumkin bo'ladi, beto'xtov o'tadi. ishlov berish.
She'rda aytilganidek,
Zamona soati zang urar mudom,
Minglab voqealarga daqiqalarga qayd.
Qahramon tug'ildi, shaxar oldi,
14

Bir gigant qurildi sharfli bu mez.
Ilk nashrda birinchi misradagi ko'chimsiz aniq “Kreml kuranti” o'roniga
qo'yilgan keng qamrovli metaik jumla “ soat” (buni “ soatfor soat” uslubida ham
talqon qilish mumkin) she'rning yalpi ro'yxatiga ortik darajasida mos. Biz bu o'rinda
yana yukorida aytilgan kuchayish fenomeniga guvoh bo'lamiz. yuzda yuz'iy
ta'mirlashchining badiy didiga ta'mirlashni aytamiz.
Yana “Bebaholarning tirik joni biz…” deb boshlanadigan 7-bandga qaytamiz.
Undagi “Nafaski, mazmuni fazolardan keng” misrasida yukorida so'zlaganimiz fazo –
vaqt o'zaro uchradi va to'qnashadi. Bunda ham she'rda etakchi falsafali qiyos printsipi
yopikroq tarzda mavjud, ya'ni lahza (nafas) bilan qiyoslanmoqda va fazolardan keng
ekanligi ishlab turibdi. Buning usiga, bu nafas tirik buyuklarning nafasi.
Ezoterik ilmlarga bo'yicha kitoblarda aytilganidek, “Vaqt uch o'lchamli fazo
chegarasidan tashqari chiqadi. Biz vaqt olgan vaqt to'rtinch o'lchamdir”. Fazodadan
tashqari chiqqan, undan ajralgan holatda fazoga davolash mumkin, ungaganda, keng
ma'noda o'zgarish bo'ladi. fazo vaqtda, vaqt bilan va ta'bir joiz bo'lsa, vaqt vujudida
yashaydi. Yana shu er yozilishicha, “Agar biz vaqtni kerakli narsa deb o'ylayman, har
bir narsa bir kerakli joyda obodlik kerak (vertikali) bilan kesiladi. Abadiylik vaqtdan
bir o'lchamga ortik. Shuning uchun agar vaqt to'rtinchi o'lcham bo'lsa, obodlik
beshinchi o'lchamdir”.
Bunday to'xtamga, aytish joizki, kvant mexanika, yangi zamonaviy fizika
kelmagan. Bu ezoterik ilmlar oldida ojizligini saqlab qolmaydi, fizika fani kashfiyot
asos va dalillarga tayanib ish ko'rishini anglatadi, xolos. Abadiylik, yangi beshinchi
o'lcham haqida gap ketganda yana bir haqiqatni aytish kerak. Yangi fizika asoslarini
yaratgan olimlarning barchasi botiniy jihatdan, qalban dindor yuzaga kelgan, ya'ni o'n
15

sakkiz ming olamni yaratgan Tangrini tan olgan. Abadiylik esa Qodir Olloh izmi va
himoyadagi sir-sinoatdir.
Netongki, “Vaqt” she riy ham obodlikka kiritilgan muazzam band bilan yakunʼ
topadi.
Shoir ijodidagi zamonasozlik haqida gapirib, “Vaqt” she’rlarini ham o‘qib,
qo‘shib yoborishadi. Zamonasozlik zamonga, davr talabiga qarab ish tutilishni,
ishlashni anglatsa, unda “Vaqt” she'ri bunday zamonaso'zlikdan ancha yukori turadi.
Umuman, bu kabi asarlarga odiy mezon bilan yondashib ham, bunda mezonVakt”
kabi she'rlarga qo'llab ham bo'lmaydi. She'rni zamonasoz asarlar sirasiga kiritganlarni
undagi joriy zamonga voqealar-hodisa va shaxslar tilga oluvchi chalg'itgan aniqlashi
mumkin. Lekin siz ijodkor o'zingni qo'yib ko'ring, vaqtni yozib, o'sha vaqtdagi,
vaqtdagi voqealarni tilga olmaslik mumkinmi? Vaqtinchalik vaqtdan ulgi oladi,
boshqa bir narsadan boshqa narsa emas. Shu bois zamonasozlik bilan zamonavilikni
farqlash kerak. “Vaqt”ga yuksak zamonavilik, ya'ni zamon bilan, o'zi nafas olgan on,
moment bilan birgalik, hamnafaslik xos. Savol tug'iladi, qaysi zamon bilan, she'r
yaratgan va mustbid turgan Stalini boshqargan vaqt bilanmi yoki biz she'rni
ko'rsatmoqchiman? Muayyan badiiy darajaga erishgan asar hamma davrlar uchun
zamonaviy, barcha davrlarga zamondosh. “Vaqt” she’riga kelsak, u uzluksiz, mutlaq
vaqt haqida, vaqta shu vaqtning bir parchasi, abadiyat holatidan qaralsa, u mutlaq
vaqtning bir lahzasi, xolos. Shu bois “Vaqt” she'rini zamonaviy asarlar sirasiga
yaratishish namoyishi anglamaslikdan boshqa narsa emas. “Vaqt” nisbatan oddiy,
botinan tushunilishi qiyin she'rlardan. Misralar sirt oddiy bo'lib ko'rinadi, dan bilquv
ma'nosi birdan inglizlashmaydi. Ma'no anglamaguncha ongda poetik obraz
shakllanmaydi. Bir tur she'rlarda avval obraz yakqol ko'zga tashlanib, obraz bilan
deyarli bir vaqtda ko'rinsa bo'lsa, “Vaqt”da avval so'z va misradagi ma'noni chqish
kerak, shundan keyingina obrazli vaziyatda ishlay boshlaydi. “Vaqt” she'ri
16

chalg'ituvchi soddalikni bosib o'tib, zamirda zil ma'nolar yashiringan misralarni
anglashga uringan, shunday urishdan zavq tuya oladigan aqlli kitobxon mulkidir.
“Vaqt”ni yuzaki o'qish vaqtni besamar sarflash demakdir.
Qahramon adibimiz Said Ahmad “Vaqt”ning tug'ilishi (Bir she'r tarixi)” xotira-
maqolasida yozishicha, oxirgi bandi chaqiruvi bilan bitilgan. Nima ishlab
chiqarilganda ham, bu band butun she'r kabi ilhomning yuksak onlarida tug'ilgan;
undagi har bir so'z o'z o'rnida qoim. Bunday vaqtda so'z quylib keladi, bunday so'z
qayridan kutilmagan ma'noga gimir-gimir qaratib chiqib kelaveradi. Bunda ma'no
avtonomiyasi deyish mumkin bo'lgan hodisaga duch kelamiz. Ma'no foydalanishdan
tashqari harakat qilayotgandek tuyuladi g'ovyo.
Hayot sharobidan bir kultum yutay,
Damlar g'animatdir umrzoq soqiy.
Quyosh-ku falakda kechib yuribdi,
Umrimiz boqiydir, umrimiz boqiy.
Said Ahmad yukorida tilga olingan maqolada yozadi: “Shu bilan tongotar
vaqtda G‘afur G‘ulom nomini juda uzoq ellarga olib borgan she’rga kerakli qo‘ydi.
Bu she'r ulkan shoirning falsafiy tahlili
17

II BOB. G’AFUR G’ULOM IJODINING RUHIYATI
2.1. G’afur G’ulom she’riyatining badiiy ahamiyati
’afur G’ulomning nasrdagi mahorati «Netay» (1930), «Tirilgan murda» (1934),
«Yodgor» (1936), «Shum bola» (1936-1962) qissalarida ancha yorqin ko‘rinadi33.
Jumladan, «Netay» qissasida ijtimoiy davr bosh qahramon taqdirining fojiali
bo‘lishiga olib keladi. Qissada yozuvchi inson va jamiyat munosabatlari masalasini
ancha keng yoritadi. U har qanday notinchlikni qattiq qoralab, «Otalar o‘g’illarini,
onalar qizlarini tanimagan bir musibat kunlar» da ham chin insoniy fazilatlar saqlanib
qolishi va otalik hissining qadrdon va lazzatli tuyg’ulari zinhor millat tanlamasligiga
diqqat qaratadi. Muhit Netayxonni ko‘chaga haydab soladi. Topgan puli «kundalik
maishatini ming qiyinchilik bilan qoplaydigan» oddiy rus ishchisi Semyon uni uyiga
olib ketadi. Xotini ikkalasi uni boqib, yuvib, tarab, voyaga yetkazadi. Afsuski, ilgari
«xudo bersin» deb qizchaga qiyo boqmagan Samad va Valixo‘ja boylar Semyonni
dinni buzishda, qiz o‘g’irlashda ayblashadi. Undan Netayni tortib olishib, Semyonni
zavoddan xaydatishadi. Amal, boylik uchun Netayni amirga tortiq qiladilar. Bu
jihatdan qissa Hamzaning ahloqiy-ma’naviy buzilishni fosh etuvchi «Paranji sirlari»
(1927) tragediyasiga qisman o‘xshab ketadi. G’afur G’ulom ham islovatxona hayoti,
fahsh dunyo tasviri orqali insoniylikni oyoqosti qiluvchi razil odamlarni ko‘rsatadi.
18

Bu masala Cho‘lponning «Kecha va kunduz» romanida ham o‘ziga xos tarzda badiiy
talqinini topgan. Demak, “Netay” qissasida G’afur G’ulom jamiyatning katta
illatlaridan birini qalamga oladi. Yozuvchi «yomon xonning zulmi»ni, mingboshilar,
shahar qozilari, gubernatorlarning zo‘ravonligini qahr-g’azab bilan fosh etadi va
«ko‘ngillari yig’lagan, yuzlari kulgan, qalblari haqoratlardan qonagan» ayollarni
himoya qiladi. Ayrim tadqiqotchilar bisyor qayd qilishganidek, qissada rus ishchisi
obrazi yaratilganligi muhim emas. Muhimi, Semyon va uning xotinidagi qaynoq
mehrshafqat tuyg’ulari, bolajonlilik xislatlarining nosir tomonidan alohida
mehrmuhabbat bilan chizilganligidadir. Zero, G’afur G’ulom ham Zebixon,
Po‘taxonlarning baxtsiz turmushidan, ko‘ngillaridagi tuyg’ulardan, ularni qafaslarga
qamashga olib kelgan vaziyatdan, istak-tilaklarning bo‘g’ilayotganligidan,
haqoratlangan qalblaridan otilib chiqayotgan yig’ilari tosh ko‘ngillarga yetib
bormaganidan so‘zlamoqchi ekanligini lirik chekinishlarda goh oshkor, goh majoziy
tarzda so‘zlaydi. Dukchi eshon boshchiligidagi g’azot qanchalik ijobiy ahamiyat kasb
etmasin, G’afur G’ulom nazarida mamlakatdagi betinchlikdan oddiy xalq jabr ko‘radi.
Sargardonlik tufayli Qo‘qon ko‘chalarida tentirab yurgan yetim qiz Netay bir burda
non ilinjida odamlar qo‘liga qaraydi. Biroq «Xudo bersin»,- degan kalomdan
boshqasini eshitmaydi. Hatto unga ayrimlar vahshiy niyat bilan nazar soladilar.
Qissada kishilar haminqadar kun kechirayotgan, xalqning ahvoli nihoyatda nochor
bo‘lgan davr manzaralari ana shu tariqa jonlantiriladi. Haqli savol tug’iladi. Tasvir
mantig’ining o‘zi G’afur G’ulomning ijodiy kontseptsiyasiga xos qarama-qarshi
qo‘yib qiyoslash uslubiga muvofiq tarzda Semyon obrazini talab qilmaydimi?
Darhaqiqat shunday. Dukchi eshon g’azotining mohiyatini yaxshi anglagan kishi
adibning Rossiyaga xos ikkinchi manzarani, ya’ni oddiy rus kishilarini tasvirlash
orqali, ulardagi mahalliy millat vakillariga bo‘lgan munosabatni ko‘rsatish bilan nosir
masalani ilmiy jihatdan ham to‘g’ri asoslashga intilganligini anglaydi. Chunki adib
qissada qo‘yilgan masalani nafaqat badiiy, balki tadqiqot yo‘li bilan ham yechishga
19

harakat qilgan. Asarda tirikchiligi zo‘rg’a o‘tayotgan, farzandlaridan bevaqt ajralgan
qalbi o‘ksik Semyon ko‘prik tagida beozor uxlab yotgan qizaloqqa achinish
barobarida farzandlariga vaqtida bera olmagan, qalbining allaqaerida saqlanayotgan,
sekin-asta unitila boshlagan tuyg’ularini 41 tiriltirib yuboradi. Bu otaning farzandga
bo‘lgan mehri, shafqati, muhabbati, ardog’i edi. Taassufki, bu go‘zal tuyg’ularni
Samad, Saidrahimboy, Valixo‘ja boylar to‘g’ri tushunmaydilar. Natijada Netayning
taqdirini tashqi muhit tomonidan yaratilgan vaziyat hal qilib, johil, nafs iskanjasidagi
kishilar masalani zo‘rlik va zulm bilan hal qiladilar. Mansabparastlik, ta’magirlik,
shafqatsizlik, nafs iskanjasidagi evrilishlar qizning taqdirini fojiali yakunlashga olib
keladi va u fohishaxonaga tashlanadi. Garchand, qissada xarakterlar ruhiyati
yetarlicha ochilmagan, voqealar mantig’i ancha kuchli, tarixiy faktlar bisyor,
kompozitsion tarqoqlik mavjud bo‘lsa-da, asarning yechimi to‘g’ri hal qilingan.
G’afur G’ulom XX asr boshlaridagi Turkiston hayotini ezgu va razil kimsalar
o‘rtasidagi to‘qnashuvlar, taqdir o‘yinlari, ijtimoiy jarayonlar zamirida Netayning
ayanchli taqdiriga sabab bo‘lgan shart-sharoit larni, jamiyatni, turfa xil kishilar
xarakterini gavdalantirib bera olgan, inson farzandining haq-huquqsizligi qattiq
qoralagan.
Adib «Shum bola» qissasida ham birinchi jahon urushi kulfatini, chorizmning
shafqatsiz zulmini ko‘rsatadi. Asar boshida o‘sha paytda Toshkentda sanog’iga
yetolmaydigan jinnilar paydo bo‘lgani ta’kidlanadi. O‘sha adolatsiz, zo‘ravon tuzum
kosiblar, hunarmandlar, savdogarlarni sindirib, jinni qilib qo‘yadi. G’afur G’ulom,
masalan, «Juft kaptarga hukumatdan tekkan edi. Nikolay bormi, Kaufmani bormi,
Mochalov bormi, o‘g’ri degan mirshab bormihammasini bir qozon qilib,
martabasining past-balandiga qaramay, sukaverar edi», deb yozadi. Asar boshidagi
bunday tasvir keyin chiziladigan turfa hayotning elchisi, debochasi edi. Keyin Shum
bola sarguzashti bahonasida o‘sha fojiaviy hayotdagi inson holatini, uning axloqiy-
ma’naviy dunyosini, odamiyligi va mehrshafqatini, hayvoniy qiyofasini haqqoniy
20

ko‘rsatadi. «Shum bola» avtobiografik asar emas. Qissada real, tarixiy aniq faktlar,
voqealar, tarixiy shaxslarga nisbatan badiiy to‘qima, fantaziyaning salmog’i ortiq.
Shuning uchun qissa L. Tolstoyning «Bolalik», «O‘smirlik», M. Gorьkiyning
«Bolalik», «Odamlar orasida» asarlariga o‘xshamaydi. Aslida, badiiyavtobiografik
asarda voqeaning yo‘nalishi, syujet chizig’i, konflikt, personajlar soni va asar
syujetida o‘ynaydigan roli shu asarga asos bo‘lgan shaxsning hayot yo‘li qanday
bo‘lsa, shunday, chiziladi. Muallif hayot yo‘li qancha murakkab, boy va qizg’in
bo‘lsa, avtobiografik asar ham shuncha qiziqarli bo‘ladi. «Shum bola» qissasidagi
qahramonlarga xos «erkin», «tashqi» avtobiografik belgilar ularni o‘z orqasidan
ergashtirib ketmaydi: voqea mantig’i xarakterlar mantig’iga ko‘ra tug’iladi va
rivojlanadi. Qaxramonlarning harakatlari, asar syujeti, konflikti hayot haqiqatiga mos.
Qissada badiiy-avtobiografik asarlarga xos fazilatlar ham talaygina. Bosh qahramon
va uning o‘rtoqlari tarixiy shaxslar, ular tug’ilgan makon-ko‘cha, mahalla aniq. Hatto
Shum bolaga G’afur G’ulom xarakterining ko‘pgina xislatlari singib ketgan. Asarda
hayotning rang-barang, 43 murakkab tomonlari, tarix harakati, xalq taqdiri
ko‘rsatilgan. Biroq bular qahramonning dunyoqarashi, tushunchasi, kechinmasi nuqtai
nazaridan yoritiladi. «Shum bola» qissasida ham voqelik shu shum bolalar taqdiri,
nuqtai nazari orqali tasvirlanadi. Shum bolalar hayot hodisalarini o‘z yoshi, ongi,
dunyoqarashi, hayotiy tajribasidan kelib chiqib tushunadi, baholaydi. Kitobxon esa,
hayotning ular qalb ko‘zgusidagi in’ikosiga qarab turib, o‘zicha xulosalar chiqaradi,
yozuvchi niyatini tuyadi... Qissa syujetiga xos sarguzashtlilik xususiyati,
qahramonlarning mahallamamahalla, qishloqma-qishloq kezib yurishlari o‘z-o‘zidan
asarga ko‘plab epizodik qahramonlar kirib kelishiga sabab bo‘ladi. Avtobiografik
asarlarda bu xususiyat asosiy va tabiiy holdir. Masalan: Sulton o‘g’ri, o‘lik yuvish
voqeasida qatnashgan domulla, shum bola tomonidan so‘yib qo‘yilgan eshakning
egasi, Shum bola xizmatida bo‘lgan eshon va uning xotinlari, Sariboy oilasi kabi
personajlar yo‘lyulakay paydo bo‘lib, voqealar tizmasidan tushib qoladi. Bu xislati
21

bilan «Shum bola» badiiy-avtobiografik asarlarga yaqin turadi. Biroq avtobiografik
asarlardagi yo‘l-yulakay asarga kiruvchi epizodlar va obrazlar xarakteri bir-biridan
farq qiladi. «Shum bola»ga yangi-yangi voqealar va qahramonlarning kirib kelishi, bir
tomondan, xarakterlar mantig’iga bog’liq. Xarakter mantig’i esa, ketma-ket kulgili
vaziyatlarni keltirib chiqaradi. «Shum bola» – yumoristik asar. Yozuvchi asar
boshidayoq yumoristik ruh yaratadi. Tuyg’u va kechinmalar tahliliga berilmaydi. U
butun diqqatini xarakterlar mantig’i bilan tug’ilgan komik vaziyatni, komik voqea va
detallarni tasvirlashga qaratadi. Bora-bora yumor satiraga o‘tadi. Asarda satirik ruh
kuchli. Bu bu yozuvchi shartlilik printsipiga keng murojaat etishining natijasidir.
Bizningcha, anashu badiiy usul mantiqan asoslangan va u hayot haqiqatini ochish,
xarakter yaratish uchun xizmat qilgan. «Shum bola» qissasida G’afur G’ulom sodda,
beg’ubor, ma’sum va musaffo tabiiy xislatlarga ega bo‘lgan o‘spirin obrazini yaratadi.
Asar o‘tkir hajv va dono yumor bilan ziynatlangan, yetim bolaning sarguzashtlari
asosiga 44 qurilgan. Asarda ma’lum darajada avtobiografik elementlar uchrasa-da,
unda o‘zbek bolalarining boshidan o‘tkazgan sarguzashtlari hikoya qilinadi.
Mamlakatdagi notinchlik tufayli shaharda ishsizlik muammosi kelib chiqqan.
Qissadagi Omon, It Obid, Bit Obid, Turobboy, Yo‘ldosh, Husni, Solih, Abdulla,
Po‘latxo‘ja, Miraziz singari bolalarning taqdiri bir- biriga o‘xshash. Omon onasidan,
Yo‘ldosh esa ota-onasidan, Shum bola otasidan ajralgan. Odamlarning kasb-korlariga
diqqat qilinsa, pichoqchi, eski-tuski yig’uvchi, tikuvchi, ko‘nchi, hofiz, g’o‘zafurush,
kerosinfurush, mayda savdogarlik va hokazo. Shum bola tanigan mahalladoshlari,
qo‘ni-qo‘shnilari bilan kitobxon shu tarzda tanishadi. E’tibor berilsa Yo‘ldosh «bari
mog’orlab ketgan surp yaktak» kiyib olgan va boshqalarning ham ahvoli haminqadar.
Shum‘‘ bolalarning maydachuyda saqlanadigan uyi zax bosgan. Yog’lari
kichkinagina ho‘qchada saqlanadi. Hatto tovuqqa moyak o‘rniga ham piyoz
qo‘yilgan. Shunga qaramasdan odamlarda mehr-shafqat, iymon, e’tiqod kabi insoniy
tuyg’ular so‘nmagan. Shum bolaning onasi obrazini olaylik. U bolasining boshiga
22

xamir yoyib o‘tirgan o‘qlovi bilan «astagina» uradi. Chunki uning uchun o‘choq
boshi «Fotimai Zahroning dastgohlari bo‘lgan qutlug’ yer» bo‘lib, bu joyni iflos qilish
gunoh. Ona bolaginamning boshini yorib qo‘ydimmi?-degan andishada esxonasi
chiqib ketsa, Shum bola qo‘rqish va uyatdan ko‘chaga qochadi, hatto uyiga qaytib
kelishga beti chidamaydi. Chunki yetimcha singillarining nasibasini ko‘chaga
tashmalash uyat ekanligini u yaxshi biladi. Biroq o‘rtoqlari oldidagi hamiyatli
bo‘lishga intilish tuyg’usi uni shu yo‘lga boshlagandi-da. Bechora onaizor butun qissa
davomida Shum bolani sog’inch va intizorlik bilan kutadi. Do‘sti Turobboyning
tilidan bayon qilinishicha, u hatto o‘g’lim o‘lib qolgan bo‘lsa-ya, deb aza
ochmoqchiyam bo‘ladi. Shum bolaning uyga qaytmasligi bizningcha, uning mehri
qattiq bolaligidan emas. Bu hol bir qarashda bu bolaning sayohatga o‘chligidan,
yangiyangi sarguzashtlarga moyilligidan kelib chiqqanday tuyuladi. Biroq shu
bilangina mazkur holatni izohlab bo‘lmaydi. Ammasi va pochchasining erkalashlari,
bolajonligi Shum bola qalbidagina emas, kitobxonda ham nihoyatda 45 iliq
taassurotlar uyg’otadi. Bu mehribonchilik bir jihatdan ularning o‘ksik qalbi bilan
bog’liq bo‘lsa, ikkinchidan yetimparvarlik, qarindoshjonlilik bilan izohlanadi. Axir
ularning nozik qalblari turfa gullargayu hayvonu parrandalargacha tizginsiz bir mehr
mujassamlashgan emasmi? «Shum bola» qissasida mazkur tipdagi qahramonlar juda
ko‘p. Shum bola va Omondan to‘rsiz gardish va bola beshikni olgan qozoq kampir
hikoyachi «men» aytganiday «ko‘r xaridor» emas. U o‘z bolalarini bozorlik bilan
siylamoqchi, qolaversa, shu yetimcha bolalarni-da xushnud etib, keraksiz matoh -
gardishni ham sotib oladi. Har bir so‘zida «qarog’im», «qaroqlarim»,-deb og’zidan
bol tomadigan bu mehribon va halol kampir shu bolalarni rozi qilib mollarini olishga
ko‘nadi. Qozoq kampirning iqtisodiy ahvoli ham maqtovga loyiq emas. U o‘zi
yetishtirgan ul-bul narsalar: tovuq, tuxum, so‘k, qurut bilan oilaga zarur anjomlarni
ayriboshlashining o‘ziyoq bechoraholligini ko‘rsatib turibdi. Chunki savdo qilishga
naqd puli yo‘q. Demak, o‘lkadagi barcha millat vakillari ham moddiy muhtojlikda
23

qo‘l uchida umrguzaronlik qilishmoqda. SHunga qaramasdan, insoniy harorat,
bolajonlilik, halollik, poklik, insof tuyg’ulari bilan ularning qalbi limmo-lim to‘la
ekanligi juda muhimdir. Qirg’iz kampir Yaxshiqiz xarakterida anchagina salbiy
jihatlar bo‘rtib ko‘rinadi. Bechora kampirni turmush tashvishlari birmuncha hisob-
kitoblik qilib qo‘ygan bo‘lib, u o‘z tirikchiligi muammolari bilan hayot kechiradi.
Biroq kampir insoniy xislatlardan, e’tiqoddan begona ham emas. Kampir
yetimchalarga xayrli nazar bilan qaraydi, ularni andak ayab, yarim tanga evaziga
tunash joyi ikkita chap-chap non bilan siylab, o‘zlari olib kelgan tuxumlarni qovurib
berishga rozi bo‘ladi. «Allohning osmoni ham, yeri ham keng» ekanligi haqidagi
kampirning sodda falsafasi zamirida uning e’tiqodiga xos jihatlar mujassamlashgan.
Atrofini qurshagan muhitga ko‘nikib ketgan kampirda ham hali so‘nmagan insoniy
tuyg’ularni ko‘rish uchun davr va odamlar hayotini teran bilish, maishiy holatlarning
sabablarini tahlil eta olish, har bir qahramonning ruhiy olamidagi 46 ko‘z ilg’amas
nozik jihatlarni mahorat bilan aks ettirish lozim edi. G’afur G’ulom mazkur
mashaqqatli yumushni yuksak darajada uddalay oldi. Shum bola Sariboynikiga ilk
borgan kuni olma yashiklaridan karovat, yog’och qirindisidan yostiq qilib yotishiga
qaramasdan, mazza qilib uxlaydi. Chunki u hali ziqna boy bilan yuzlashmagan edi.
O‘ziga o‘xshagan xizmatkorlarning mehr-shafqatidan, samimiy maslahatlaridan
qoniqish hosil qilgan edi. Bir cho‘mich go‘jayu ikki burda jaydari non bir yetimning
ko‘nglini ovlashga, qornini to‘ydirishga yetar ekan. Odamning odamga mehr-oqibat
ko‘rsatishi nahotki shunchalar mushkul bo‘lsa?-deya ta’kidlayotganday tuyuladi
G’afur G’ulom. Bunday o‘rinlar Shum bolani darbadarlik va makonsizlik balosiga
girifdor etgan muhit ustidan aybnomaday tuyuladi. Aslida ham shunday. Aksariyat
tadqiqotchilar qissadagi Omon obraziga birmuncha yotsirab qarashadi. Shum
bolaning ayrim safarlarida yo‘ldosh bo‘lgan hamqishlog’i Omon taqdirini bosh
qahramon qismatidan ajratish mumkinmi? Bunday yo‘l tutishda nechog’lik asos bor.
M.Amilova uning qiyofasida do‘stga hiyonatni, boylikka o‘chlikni ko‘radi.34 Omonni
24

Shum bolaga qarama-qarshi tarzda yaratilgan obraz deb hisoblaydi. H.Yoqubov esa
uni ochiqdan-ochiq «so‘tak», deb ta’riflaydi.
“Tirilgan murda” asarida mehnatning tarbiyaviy ahamiyati. G’afur G’ulomning
“Tirilgan murda” asarida jamiyatga dog’ bo’lib tushadigan dangasalik bilan mehnat
o’rtasidagi kurash asosida mehnatning tarbiyalovchi qudrati tasvir etiladi. Mualijodiy
maqsadini Mamajonning boshidan kechirganlari va uning o’z tomonidalif n yozilgan
kundalik sahifalari vositasida, kulgili tarzda hikoya qiladi. Asar prolog va epilogdan
tashqari , olti fasldan iborat bo’lib, ularda mulla Mamajonning 1925 yildan to 1933
yilgacha o’tgan davrda boshidan kechirganlari yozilgan. Asarda G’. G’ulom o’z
qahramoniga “so’z” berib, uning o’ziga xos xarakterini yaratadi.
Ishyoqmaslik va yalqovlikda afsonaviy dangasalarni ham “bir cho’qishda
qochiradigan” mulla Mamajonning bugungi kunda mehnatkashlarning ijobiy ta‘sirida
asta-sekin yalqovlikni tashlab, ilg’or mehnatkashga aylanganligini hayotiy, tipik
sharoitda, hajviy va kulgili ifodalarga boy lavhalarda ko’rsatiladi. Mamajon timsoli
asta-sekin o’sib, izchil xarakter darajasiga ko’tariladi.
Adibning “Tirilgan murda” asari ikki qismdan iborat.Ikkinchi qismda uning
jamoa xo’jaligiga kirishi va qayta tarbiyalanishi, farovon hayotga erishishi
tasvirlanadi.
Yozuvchi Mamajonning yalqovligi va erinchoqligini chuqurroq ochish uchun,
avval uni “Ming bir kecha”ertaklaridagi Abutanbalning yalqovligi bilan
taqqoslaydi:”Xo’sh desangiz, Bag’dod degan shaharda Abutanbal degan bir yalqov
yigit o’z onasi qoshida yashar ekan. Abutanbal hech qanday ish qilmas ekan. Onasi
topib kelgan ovqatni chaynab og’ziga solsa ham yutgani erinar ekan. Doimo
yonboshlab yotar ekan-u, o’rnidan turishga hafsalasi kelmas ekan. Mabodo
qo’ltig’idan ko’tarib, tika turg’izib qo’ysangiz, qadam qo’yishga botinolmas, zo’rlab
25

qadam qo’ydirgan chog’ingizda ham, oyoqlari bir-biroviga chalishib yiqilar ekan... ”
Mamajon sarguzashtlarining uning o’z tilidan so’zlatilishi bolalarga asar g’oyaviy
mazmunini yaxshi tushunishga va ularning qiziquvchanligini oshirishga xizmat
qilgan.
Mamajon shu qadar yalqovki, u otasi ekib ketgan yarim tanobcha yerdagi
jo’xorini qayirib olishga va buni pishirib tiriklik o’tkazishga ham erinadi. Bu haqda
uning o’zi shunday deydi:”Qaddimni ko’tarishdan ko’ra chollarning koyishlarini
eshitish osonroq ko’rinar edi”. Xatto, yurishga ham hafsalasi kelmagan yalqov
Mamajon birdaniga ilg’or mehnatkash bo’lib qolmaydi. Davr voqeligi, mehnatning
shon-sharaf va qahramonlik ishiga aylanib, yalqovlikning tag-tomiri bilan yemirib
tashlanishi Mamajon ongida illatlarni yo’qotib, uning o’zgarib borishida haqqoniy,
aniq va hayotbaxsh kuch rolini o’taydi.Mamajonni mehnatga jalb qilishda yaxshi
odamlarning ko’rsatgan ijobiy namunalari Sattorqul obrazida mujassamlashtiriladi.
“Sattorqul akam qo’yarda-qo’ymay shudgorga olib chiqdi. –Bas endi,
yotaverma. Sal mehnatga ham qayish. Ranging joyiga kelib qolibdi. To’lishibsan. Yur
men bilan, - dedi. Erinib uning ketidan keta boshladim. U qo’sh haydadi. Men otboshi
yetakladim. Shudgor odamlar bilan to’la edi: birisi haydayotir, birisi mola bsayotir,
boshqalari ketmon chopayotir .” Bunday jo’shqin hayot, daladagi qaynoq mehnat
sururi Mamajonda asta-sekin mehnatga havas tuyg’usini uyg’ota boshlaydi.
Mamajon yalqovlikdan, qoloqlikdan qutilib, ilg’or ongli mehnatkashga
aylanadi. Uning qayta tarbiyalanishida jamoa va erkin mehnat katta rol o’ynaganligi
haqqoniy ravishda tasvirlab berilgan. Yozuvchi bu obraz orqali mehnatsevarlik
g’oyalarini ilgari suradi.Asarning tuzilishi o’ziga xos, qiziqarli, tili ravon va
soddadir.Mamajon tushida ko’rgan ayol: “G’unchaday tugilib kelgan qip-qizil lab,
havoda uchib yurgan qaldirg’ochning muttasil qanotiday payvasta qora qosh,
26

sochlarining uchi qung’iroq boylanganday jingalak, yuzlari atirgulga o’xshagan tiniq
pushti rang ” tarzida chizilgan.
“Mening o’g’rigina bolam” hikoyasining yaratilish tarixi. Yozuvchi asarlarini
yaratida turli tasviriy vositalar, o’xshatilar, so’z o’yinlari va iboralardan
foydalanadi.”Mening o’g’rigina bolam” hikoyasi yuqoridagi ta‘riflarga mos keladi.
Hikoyada yozuvchi yosh o’spirin bola tilidan gapiradi, hikoyaning qahramoni ham
shu o’spirin bola. Voqea bir kichik oilada , bir kechada bo’lib o’tadi.
Kuz oqshomlarining birida hamma tinch uyquda edi. Shu payt ularnikiga o’g’ri
keldi.U tomdan yurib kelayotgan vaqtda aksa urib yubordi.O’y va xayol og’ushida
bedor yotgan kampir o’g’rini sezib qoladi. Ular keyin uzoq vaqt urush haqida hayot
haqida suhbatlashib o’tirishadi.Tong yorishay deb qolganda o’g’ri hech kim uni tanib
qolishini istamay, hech narsa ham olmay jo’nab qoladi.
“Buni qarang-a, bizning uyimizga o’g’ri kepti. Bizni ham odam deb
yo’qlaydigan ham bor ekanda dunyoda? Ertaga o’rtoqlarimga toza maqtanadigan
bo’ldim-da: ”Bizning uyga o’g’ri keldi”. G’urur bilan aytilsa bo’ladi. Lekin
ishonisharmikan? ”
Bunday fikrlash ham bolalarga xos bo’lgan odat, chunki uyga o’g’ri kirsa hech
kim xursand bo’lmaydi. Bu bechora bola esa shu voqeani do’stlariga aytgisi, bu bilan
u o’zlarining unchalik darajada qashshoq emasligini, uylarida nimadir borligini aytib
maqtangisi kelar edi.
Ana turkiy tilning jilvalari, ana o’zbek atlasidek kamalak bo’yoqlar, ana milliy
ohanglar, ana ruhiy evrilishlar, ana oddiy xalq qalbining manzaralari. Adib
qalamining mo’jizasi shu qadar sehrgarki, bizning bolalik ruhimizga, qonimizga,
suyak-suyagimizga singib ketgan.
27

Yomonlik, qabihlik ma‘nosini anglatuvchi “o’g’ri” so’zi buyuk shoirning
mahorati bilan “o’g’rigina” bo’lib, mehrga yo’g’rilib, vaqtincha o’zining asl
ma‘nosini ham unutib, bedor yotgan kampirga qo’shilib, tom bo’g’otida turgan
o’g’riga rahmimiz kelib: chin yurakdan shu qozonginani olib ket, quruq ketma!” deb
yalina boshlaymiz. “O’g’rigina bola”dan nafratlanish o’rniga, unga mehrimiz
tovlanadi. “O’g’rigina”ga rahmimiz kelib, quruq qaytarmaslik uchun berib yuborishga
ro’zg’ordan arzigulik biror buyum qidiramiz.
Bir soatda aytib turib yozdirilgan, tahrir etilmagan, sayqal ko’rmagan bu asar,
agar dunyo hikoyalarining eng nufuzli antologiyasi tuzilsa, o’sha majmuaning gultoji
bo’lishiga, shubha yo’q edi.
G‘afur G‘ulom butun umri davomida ko‘pdan-ko‘p she‘rlar, dostonlar yozdi.
Sho‘ro siyosati va komfirqa mafkurasi ta‘sirida el-yurtni yuksak ko‘tarinkilik ruhida
yashash va mehnat qilishga chorladi. Yaxshilik, ezgulik, birodarlik, do‘stlikni
ulug‘ladi. Ulug‘ maqsad va fikr yo‘lida xalqni, ommani safarbarlikka da‘vat qildi.
Kelajakda katta umidlar bilan qarashga undadi. Bular uning asarlariga xos bo‘lgan
muhim xususiyatlardir. Mana shu xususiyatlarni badiiy tarannum etishda lirik
qahramonning chuqur o‘y-mushohadalari-yu, uning donishmandligidan tortib, shu
donishmandlikni namoyon etuvchi obrazlar vositasidagi rang-baranglik, serqatlamlik,
ko‘pma‘nolilik, purhikmatlilik, bir so‘z bilan aytganda, falsafiylik shoir ijodining
muhim belgisi sifatida namoyon bo‘ladi.
Aziz asrimizning aziz onlari
Aziz odamlardan so’raydi qadri
Fursat g’animatdir, shoh satrlar-la
Bezamoq chog’idir umr daftarin.
28

(«Vaqt» she’ridan) G‘afur G‘ulomning ba‘zi she‘rlari tarixiy hodisalar,
ma‘lumotlar va shaxslar obrazini aks ettirish asosiga qurilgan. Bunday asarlar
tarixning badiiy solnomasi, tarixiy shAxs taqsdiri, qiyofasining in‘ikosi qadar aniqlik
kasb etadi «Turksib yo‘llarida», «Hamza xotirasi‘, «Insoniyat tarixining birinchi
kosmonavtiga» sh‘erlariga shunday xususiyat xosdir. G‘afur G‘ulom Sharq va G‘arb
tarixi, falsafasi, madaniyatini favqulodda chuqur bilgan alloma kishi edi. Shu bois
uning aksar she‘rlarida Injilu Qurondan tortib Bobil, gotik naqshlar-u kattayu-kichik
tarixiy hodisalar, ma‘lumotlar, u yoki bu shaxs, ular bilan aloqador faktlar,jahon
xalqalrining urf-odatlaridagi chizgilari, tarixiy joy nomlari bilan aloqador fikrlar
asarning badiiy to‘qimasiga singdirib yuboriladi. G’afur G’ulom butun ijodi
davomida taqvim tarzida ko’plab she’rlar yozdi. 1-may, 7-oktabr, Konstitutsiya kuni,
partiya va komsomol syezdlari, adabiy o‘n kunliklar, sotsialistik musobaqa, paxta
rejasining bajarilishi singari kundalik, o‘tkinchi hodisa va voqealarga bag‘ishlangan
bunday she‘rlar adabiyot tarixida ham , muallif ijodida ham sezilarli iz qoldirmadi. Bu
hol shoirning o‘ziga ham sir emas edi. Zero, bunday she‘rlarning ko‘pi o‘zlarini
hurmat qilgan shoirlarning nainki «Tanlangan asarlari», hatto muntazam chiqib turgan
to‘plamlariga ham kiritilmas edi. G‘.G‘ulom ham bundan istisno emas. Biroq shuni
ham ta‘kidlash lozimki, g‘afurona buyuklik va donishmandlik bilan sug‘orilgan
falsafiy obrazlar uning taqvim she‘rlarida ham uchrab turadi. G‘afur G‘ulom so‘nggi
nafasigacha ijod etdi, mehnat qildi. Uzoq yillar davomida O‘zbekiston Fanlar
akademiyasining til va adabiyot institutida ilmiy xodim bo‘lib ishladi. Badiiy asarlar
bilan bir qatorda ko‘plab ilmiy maqolalar yozdi, tarjimalar qildi. O‘zining asarlari
ham o‘nlab tillarga o‘girildi. Mehnatlari evaziga u O‘zbekiston Fanlar akademiyasiga
haqiqiy a‘zo etib saylandi. Respublika Oily kengashiga deputat bo‘ldi. Unga
«Ozbekiston xalq shoiri» yuksak unvoni berildi. Badiiy asarlari sovetlar
mamlakatining eng yuksak mukofotlariga sazovor bo‘ldi. Uning o‘n ikki jilddan
iborat mukammal asarlar to‘plami bosilib chiqdi.
29

2.2. Shoir she’riyatida falsafiylik.
Ikkinchi jahon urushi voqealari, ko‘rguliklari G‘afur G‘ulom qalbida o‘chmas
iz qoldirdi. Agar u Birinchi jahon urushi yillarida bolaligiga borib, urushning butun
dahshati va asoratlarini to‘liq his qila olmagan bo‘lsa, yangi urushni va uni
qo‘zg‘aganlarni ijodkor o‘zining shaxsiy, ashaddiy dushmani deb bildi. Shu yillari
shoirning “Sen yetim emassan”, “Oltin medal”, “Kuzatish”, “Vaqt”, “Sog‘inish”,
“Bizning ko‘chada ham bayram bo‘lajak”, “Men – yahudiy” singari tom ma’nodagi
mumtoz she’rlari dunyoga keldi. Shoir urush yillarida yozilgan she’rlari jamlangan
“Sharqdan kelayotirman” to‘plami uchun 1946-yilda Davlat mukofotiga sazovor
bo‘ladi. Xususan, “Sen yetim emassan” she’rida shunday deb yozgan: “Yetimlik
nimadir, bizlardan so‘ra, O‘ninchi yillarning sargardonligi, Isitma aralash qo‘rqinch
tush kabi Xayol ko‘zgusidan o‘chmaydi sira...”. Ushbu satrlarda shoirning o’sha
yillarda ota-onasidan ayrilib qolganligi, sargardon bo‘lib, o’zini “o‘qdan cho‘qqa”
urib yurganligi haqidagi armoni ifodalangan desak aslo mubolag‘a bo‘lmaydi.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, G‘afur G‘ulomning “Sog‘inish”
she’rida“o‘zbek otasi”ning bo‘rtma, umumiy, hamma uchun tanish, yaxlit siymosini
aks ettirgan desak, hech mubolag‘a bo‘lmaydi. Bu she’rda otalarimizga xos bo‘lgan
jamiki fazilatlar o‘zining yorqin ifodasini topgan. Ularning samimiyligi, jonsarakligi,
har doim ham oshkor qilinavermaydigan farzandga mehr-u muhabbati,
kuzatuvchanligi, tantiligi, andishasi... barcha-barchasi shu she’rda namoyon bo‘ladi.
Asar misralari ichra urushga ketgan o‘g‘lidan bir mujda – nedir yaxshi xabar
kutayotgan Otaning bezovta yuragi gupillab urib turibdi. Uning ko‘ngliga goh
vahima-vasvasa ko‘lanka soladi. Atrofga har kuni yuzlab «qoraxat» qo‘nayotgan
30

tahlikali kunlarda bu bezovtalikka, albatta, o‘rin bor – “Ne qilsa otaman, meros
hissiyot...”
“Sog‘inish” she’rining lirik qahramoni – Otaning sog‘inchi shunchalar zo‘rki, u
har bir narsadan umidlanadi, najot so‘rab to quyoshga qadar zorlanadi:
Eng kichik zarradan Yupitergacha
O‘zing murabbiysan, xabar ber, quyosh.
Ayniqsa, ota sog‘inch o‘rtagan paytlari aynan Bedilni o‘qishi, uni o‘qib
bo‘lgach, “loyqa xayolotlar chashmaday” tinishi diqqatni tortadi. Gap shundaki, asli
nasli turkiylardan bo‘lgan fors shoiri Bedil she’riyati o‘zining falsafiy chuqurligi,
o‘quvchini o‘tkinchi dunyo g‘amtashvishlaridan yuqoriroq turib fikrlashga undashi
bilan ajralib turadi. Bedil mutolaasi Otaga abadiy haqiqatlardan, o‘lmas va yuksak
tuyg‘ulardan saboq beradi.
Xulosa qilib aytganda, G‘afur G‘ulomning “Sog‘inish” she’ri nafaqat urush
davri va nafaqat o‘zbek she’riyati, balki insoniyat badiiy tafakkurining eng yuksak
cho‘qqilarida turishga arzigulik, o‘zida eng pokiza insoniy hislarni badiiy mukammal
tarzda mujassam etgan noyob badiiy asardir desak ta’bir joiz bo‘lmaydi.
G‘afur G‘ulom ijodiy tafakkuriga faylasufona mulohazakorlik, kichik tuyulgan
hayotiy detallardan katta umumlashmalar yasay olish xos edi. Bu noyob fazilatlar
shoirning 1945-yilda fashizm ustidan qozonilgan g‘alaba munosabati bilan yozgan
“Vaqt” she’rida yaqqol ifodasini topdi. Shoir mazkur she’rda lahza(sekund)ning
mohiyatiga nazar tashlaydi.
Darhaqiqat, yuzaki qaraganda, lahza nima? Ko‘z ochib yumguncha o‘tadigan
fursat. Go‘yo e’tiborga, diqqatga arzimaydi. O‘z umrini poyonsiz deb o‘ylaydigan
aksariyat odamlar uchun lahzaning sariq chaqalik qimmati bo‘lmasligi ham mumkin.
31

Biroq shoir ijodiy tafakkuri butun insoniyat hayoti – uning quvonch-u tashvishlari,
hatto qismati ham mana shu lahzalarga jo ekanini favqulodda misollar bilan isbotlab
beradi:
Bir onning bahosin o‘lchamoq uchun Oltindan taroz-u, olmosdan tosh oz.
Faylasuf shoir G‘afur G‘ulom o‘zining mo‘jazgina asari – “Vaqt” she’ri bilan
lahzaga abadiy haykal qo‘ydi, deb bemalol aytsak bo‘ladi! Bu she’r bag‘riga jo
bo‘lgan mantiq va ma’no, san’at va sayqal ko‘lamini anglamoq uchun, qarangki,
asrlar talab qilinmoqda. Chinakam she’riyatning, adabiyotning mo‘jizaviy qudrati,
balki mana shundadir.
XULOSALAR.
G'afur G'ulomning she'riyatida falsafiy teranlik va badiiy mukamallik o'ziga
xos va yuqori darajada namoyon bo'ladi. U o'z asarlarida insonning ichki dunyosini,
ijtimoiy hayotni va milliy qadriyatlarni chuqur anglashga intiladi. Uning she'rlari
ma'naviyat va falsafiy g'oyalarga boy bo'lib, ular orqali hayotning murakkab va ko'p
qirrali ekanligini ko'rsatishga harakat qiladi.
32

Badiiy mukamallik nuqtai nazaridan, G'afur G'ulom she'rlarida til va ifoda
vositalaridan mohirona foydalangan. U an'anaviy she'riy shakllarni zamonaviy
mavzular bilan uyg'unlashtirgan, bu esa uning asarlarini ham o'z davrida, ham hozirgi
kunda dolzarbligini saqlab qoladi. Uning she'rlaridagi ohangdorlik, ritm va
metaforalarning boyligi o'quvchini chuqur o'ylashga, hayotning mohiyatini anglashga
undaydi.
Xulosa qilib aytganda, G'afur G'ulomning she'riyati falsafiy teranlik va badiiy
mukamallikni o'zida mujassam etgan. Uning ijodi nafaqat o'z davrida, balki hozirgi
kunda ham o'quvchilarga ilhom bag'ishlaydi va ularni hayot haqidagi chuqur
mulohazalarga chorlaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш –
юрт тараққиёти ва фаровонлигининг гарови // Халқ сўзи, –2016 йил 8 декабр
2. Мирзиёев Ш.М: Ижтимоий барқарорликни таъминлаш, муқаддас
динимизнинг софлигини асраш – давр талаби. // Халқ сўзи, – 2017 йил 16 июн
3. Абдуллаев Ҳ. Ғафур Ғулом ва Хоразм. – Т: 2003
4. Айтматов Ч. // Тошкент оқшоми. 1988, 14 феврал
33

5. Амилова М. Ўзбек совет адабиётида фольклор анъаналари. – Т: Фан,1990
6. Ёқубов Ҳ. Ғафур Ғулом (ҳаёти ва ижоди). – Т: Бадиий адабиёт, 1959
7. Исҳоқов Ё. Навоий поэтикаси. – Т: Фан, 1983
8. Каримов Н. Ғафур Ғулом. – Т: Ғафур Ғулом номидаги НМИУ, 2003.
9. Каримов Б. Қодирий қадри. –Т: 2003
10. Мамажонов С. Шоир ва замонавийлик. – Т: Фан, 1963
11. Мамажонов С. Ғафур Ғулом прозаси. – Т: Фан, 1966
12. Мамажонов С. Услуб жилолари. – Т: Адабиёт ва санъат, 1972
13. Матёқубова Т. Ғафур Ғулом бадиияти. – Т: Фан ва технология, 2006
14. Минг бир кеча. Араб эртаклари. 8 томлик. 4 т. –Т: Ўзадабийнашр,1961
15. Назаров Б. Ғафур Ғулом олами. – Т: Фан, 2004.
16. Норматов У. Қодирий боғи. – Т : Ёзувчи, 1995 – Б. 173
17. Отаев Р. Тонг юлдузи шуълалари. // Шарқ юлдузи,1989. № 1
18. Халқ сўзи. // – 2003 йил, 13 май.
19. Ўзбек филологиясининг долзарб муаммолари. – Андижон, 2003
20. Ўзбек насри тарихидан. – Т: Фан, 1982
21. Ўзбек фольклорининг эпик жанрлари. – Т : Фан, 1981
22. Қуронов Д. Чўлпон насри поэтикаси. – Т : Шарқ, 2004 55
23. Қуронов Д, Мамажонов З, Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. – Т:
Академнашр , 2010
24. Ғафур Ғулом. Мукаммал асарлар тўплами. 5 т. – Т : Фан, 1986
25. Ғафур Ғулом. Мукаммал асарлар тўплами. 6 т. – Т: Фан, 1986
26. Ғафур Ғулом. Мукаммал асарлар тўплами. 12 томлик. 12 том. – Т :Фан, 1989
27. Ғафур Ғулом замондошлари хотирасида. – Т: Ғафур Ғулом номидаги
нашриёт - матбаа ижодий уйи, 2003
28. Ғафур Ғулом ва давр. – Т: Университет, 2003
29. Ғафур Ғулом ва Самарқанд. – Самарқанд, Университет, 2003
34

30. Ғафур Ғулом – ўзбек адабиётининг байроқдори. – Самарқанд, Университет,
2003
31. Ғафур Ғулом – шоир, ёзувчи ва олим. – Фарғона, 2003
32. Ҳабибулла Қодирий. Отам ҳақида. Хотиралар. – Т: 1983.
35

Chirchiq davlat pedagogika universiteti
Gumanitar fanlar fakulteti O‘TA 22/3 - guruh talabasi
Salohiddinova Sevinch
“ MAQSUD SHAYXZODA "JALOLIDDIN" TRAGEDIYASIDA
VATANPARVARLIK VA MILLATPARVARLIK MOTIVLARI. ”
mavzusida yozilgan kurs ishiga
XULOSA
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi, o’rganilganlik darajasining aniqlanganligi
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_________________________________________________________
Kurs ishining maqsad va vazifalari, tadqiq usullarining to’g’ri belgilanganligi
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
________________________________________________________
Kurs ishi mavzusiga oid daliliy materiallarning to’planganligi, mavjud ilmiy
manbalarning qay darajada tahlil qilinganligi
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
_____________________________________________________
Kurs ish mavzusi yuzasidan talabaning o’z nuqtayi nazarini haqqoniy aks ettira
olganligi, ko’tarilgan muammoni hal etishga ijodiy yondashuvi
36

_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_________________________________________________________
Talabaning kurs ishi mavzusini yozma madaniy nutq talablari asosida chuqur ilmiy
mushohada bilan izchillikida yoritib berganligi darajasi
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
___________________________________________________________
Talabaning kurs ishida ko’tarilgan muammo yuzasidan umumlashma ilmiy-nazariy
xulosalar chiqara olganligi
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
______________________________________________________________
Talabaning kurs ishini rasmiylashtirishi va ochiq himoya qilishi. Himoya vaqtida
talabaning mavzuni ilmiy nutq malakasi asosida izchil yorita berish mahorati, uning
axborot texnologiyalaridan to’g’ri va samarali foydalanganlik darajasi
___________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_________________________________________________________________
Ilmiy rahbar ___________
Kafedra mudiri O'.Saidov
37

G'afur G'ulom sheriyatida falsafiy teranlik va badiiy mukammallik

Sotib olish