Gʻaznaviylar davlati boshqaruvi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	292.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

9 Sotish

Gʻaznaviylar davlati boshqaruvi

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH.................................................................................................................3-6
I BOB. G‘aznaviylar davlatining tashkil topishi…………………………….7-11
1.1 G‘aznaviylar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi……………….......7-11
1.2 G’aznaviylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar………………..12-17
II BOB. G‘aznaviylar davrida davlat boshqaruv tartibi va uning о‘ziga
xosligi..………………………………………………………………………...18-29
2.1 G‘aznaviylar davlatida davlat boshqaruv tizimi……………………….18-22
2.2 G‘aznaviylar davlat sarhadlarining kengaytirilishi……………………23-29
XULOSA……………………………………………………………………...30-31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………….........32-33

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimizning tarixiy o zagi bo lmish buyukʻ ʻ
Turon diyorida ya’ni Turkiston zaminida ko pkina sulolalar tariximiz sahnasida,
ʻ
davlatchiligimizning tashkil topib rivojlanishida o zining munosib hissasini
ʻ
qo shganlar. Ana shunday sulola vakillaridan biri G aznaviylardir. G aznaviylar
ʻ ʻ ʻ
davrida o lkamiz hududiy jihatdan bir qadar kengaydi, Xozam ushbu davlat
ʻ
tarkibiga qo shib olinib, madaniyat hududlaridan biri bo lgan Ma’mun
ʻ ʻ
akademiyasi olimlari G aznaga ko chirib kelindi, natijada bu davrda ijtimoiy-
ʻ ʻ
iqtisodiy hayotda xususan, siyosiy boshqaruv tizimlari rivojlanib turli shakllarni
topti.
Mustaqil О‘zbekistonning uzoq va yaqin о‘tmishiga bо‘lgan qiziqish ortib
borayotganligi davrimizning о‘ziga xos xususiyatidir. Mustaqillik yillari о‘z
о‘tmishimizni, о‘z madaniyatimizni xolisona bilib olish davridir. Bu jahon
hamjamiyati tarix oldidagi vazifamizni anglab olish davridir.
Darhaqiqat, о‘zbek xalqi tarixi, о‘zbek davlatchiligi tarixi ijtimoiy-iqtisodiy
va madaniy hayotining rivojlanishi alohida shaxslar tarixi bilan bevosita bog`liqdir.
G aznaviylar davlatining tashkil topishi, uning ijtimoiy-siyosiy hayoti, boshqaruvi
ʻ
zaiflashuvi sabablarini о‘rganib, tadqiq qilish bugungi kunimizning dolzarb
masalalaridan biri hisoblanadi.
Yurtboshimiz Sh.M.Mirziyoyev: “Milliy ma’naviyatimizni rivojlantirish,
uni xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz hayotiga singdirishda ijtimoiy-gumanitar
fanlarning ahamiyati juda katta. Afsus, bu fanlar rivoji zamondan ortda qolmoqda.
Xususan, biz uchun nihoyatda dolzarb bo‘lgan tarix fani ham bundan mustasno
emas. Tarixga oid ilmiy tadqiqot ishlari asosan bayonchilik, publitsistik usulda olib
borilmoqda. Natijada, olis va yaqin o‘tmishimizdagi ko‘pgina voqealar mohiyati,
ularni yuzaga keltirgan omillar va tarixiy qonuniyatlar ochilmasdan qolmoqda” –
deb ta’kidlaydi 1
. Bu va yuqorida keltirilgan fikr hamda mulohazalarni inobatga
olgan holda kurs ishimizning mavzusini dolzarb desak mubolag a bo lmaydi.
ʻ ʻ
1
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent: “O‘zbekiston” nashriyoti, 2021. – B. 464.

Ishning maqsadi. Ushbu kurs ishimizning maqsadi sifatida G aznaviylarʻ
davlatining tashkil topishi, uning siyosiy jihatdan yuksalishi, madaniy
jarayonlarning tashkil rtilishi, boshqaruv tizimining yo lga qo yilishi kabi
ʻ ʻ
masalalarni yoritish etib belgilandi
Kurs ishining ob’yekti. Mazkur kurs ishining obyekti G‘aznaviylar davlati
to‘g‘risida yoritilgan о‘rta asrlarga oid tarixiy manbalar, hamda keyingi davrlarda
nashrdan chiqqan adabiyotlar, maqolalar, ilmiy ishlar, mustaqillik davrida e’lon
qilingan xolis yoritilgan tarixiy materiallar maqola va monografiyalar tashkil etadi.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, ikki bob, to‘rt paragraf, xulosa,
foydalanilgan manba va adabiyotlar rо‘yxatidan iborat tarzda yaxlit tarzga
keltirildi.

I BOB. G‘AZNAVIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI
1.1 G‘aznaviylarning hokimiyat tepasiga kelishi
X asr oxirlariga kеlib Movarounnahr hududida turkiy xalqlar sulolalarining
hukmronlik mavqеi borgan sayin kuchayib boradi. Ular o‘z tarixlari davomida
birin-k е tin bir qancha davlatlarni tashkil etdilar. Bu xalqlarning davlatchilik
an'analari islom dinini qabul qilganlaridan sо‘ng ham davom etdi. Ana shunday
musulmon — turk davlatlaridan biri g‘aznaviylar davlati edi. Bu davlatning qamal
toshini Alptegin qо‘ydi. Sabuqtegin davrida g‘aznaviylar quyoshi chiqqan bо‘lsa,
Mahmud G‘aznaviy podsholigi yillarida eng porloq va qudratli kunlarni о‘z
boshidan kechirdi.
X asrga kelib G‘azna shaxrining mavq е i har tomonlama ortdi va turkiy
sarkardalarning diqqatini о‘ziga torta boshladi. G‘azna mamuriy-siyosiy jihatdan
somoniylarga qaram edi. Biroq G‘azna hukmdorlari aloxida mustaqil davlat bo‘lib
ajralib chiqish ishtiyoqi bilan yashaganlar.
Bu ishga birinchi marta astoydil kirishgan shaxs somoniylar lashkarboshisi
turk g‘ulomlaridan bо‘lgan Alptegindir. U 962 yilda mahalliy hokimni ag‘darib
tashlab G‘aznada o‘z hukmronligini о‘rnatdi. G‘aznada, hokimiyatni qо‘lga olib
mustaqil davlat barpo etishga ikkinchi marta urinish 977- yilda g‘oyatda qobiliyatli
va idrokli xukmdor Sabuqtegin tomonidan amalga oshirildi. Sabuqtegin
Alpteginning g‘ulomi bо‘lib, uni Alptegin Nishopur shaxrida qul bozoridan sotib
olganligi ta'kidlanadi 2
.
Mahmud G‘aznaviy va uning о‘g‘li Masud d е vonxonasida xizmat qilgan
tarixchi olim Abul Fazl Bayhaqiy «Masud tarixi» kitobida qiziq bir voq е ani
k е ltiradi. Uning yozishicha, bu xikoyani hijriy 450 (milodiy 1057) yilning yoz
faslida unga alloma Abul Muzaffar Alani aytib bergan. Bu hikoyatga kо‘ra, amir
Voziy uning bobosiga xiroj solig‘ini kamaytirib, imtiyoz bergan ekan. Bobosi amir
Sabuqtegin boshchiligidagi qо‘shinda xizmat qilar ekan. Bobosi amir Sabuqteginni
ist е 'dodli sarkarda, somoniylarga Hindistonni zabt etib bergan fotih, oqkо‘ngil va
2
Sagdullaev A.S. va boshq. О‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. – T.: 2000. – B.150.

odil inson d е b ta'riflaydi. Abul Muzaffar bobosining bunday hikoyasini k е ltiradi:
«Hirotda janglarni tugallab, Nishopurga yо‘l olganimizda oda'tga kо‘ra har kuni
somoniylarning va xurosonliklarning amirlari namozdan so‘ng adolatli (amir
sipohsolor) Sabuqtegin saropardasi (chodiri) yaqiniga k е lib, uning tashqariga
chiqishini otda o‘tirgancha kutib turishardi. Amir Sabuqtegin chodiridan chiqishi
bilan (uning hurmatiga) barchamiz otdan tushardik va u o‘z otiga minganidan
so‘nggina biz ham yana otlanar edik. So‘ng yana yo‘limizda davom etar edik
Xokistar d е gan joyga е tganimizda amir Sabuqtegin tо‘xtam qilib, arzgо‘ylarni
qabul qildi va kambag‘allarga sovg‘alar ulashdi. Shom nomozidan so‘ng amir va
hamroxlari yana yo‘lga otlandik. Qirli, adirli bir joyga е tganimizda amir
Sabuqtegin ot choptirib, aylanib, nimanidir qidira boshladi, bir payt «Topdim!»
d е b hayqirdi. So‘ng yonimdagi besh-olti nafar g‘ulomga «Mana shu yer ni
kavlanglar, d е b amr qildi. G‘ulomlar birmuncha kovlashgach, zang bosib k е tgan
bir t е mir qoziqni topishdi. A'yonlari amr Sabuqtegindan: «Bu nima N е bo ‘lyapti
о‘zi q » d е b sо‘radilar. Amir ularga qullik chog‘larida boshidan о‘tgan qizik bir
voqeani gapirib b erd i. Aytishicha, ularning turkistonlik xо‘jayini Sabuqteginni va
yana u uchta qulni sotish uchun Jayxundan о‘tib, Shopurgon va G‘uzg‘onon
tarafga xaydab boribdi. G‘uzg‘onon amiri quvvat qullardan y е ttitasini sotib olibdi.
Sabuqtegin va yana olti qulga haridor chiqmaydi. Xoja qullarni boshqa shaharga
xaydab boribdi. Xо‘jayin Marvarrud va Saraxs bozorlarida yana tо‘rtta qulini
sotibdi. Sabuqtegin bilan ikkita qulga bu bozorda ham haridor chiqmaydi.
Xoistaraga е tgunlaricha Sabuqtegin mingan otlardan uchtasi mayib bо‘libdi.
Xо‘jayin achchiqlanib, otlarning egarlarini Sabuqteginning е lkasiga ortibdi.
Nishopurgacha yayov yurgizaman, d е b dо‘q uribdi.
Sabuqtegin o‘zini hech kim sotib olmagani uchun qayg‘urib, tol е i
pastligidan о‘kinibdi. Shu kuni k е chasi Sabuq tegin tushida Hizr alayxissalomni
kо‘ribdi. Hazrati Hizr undan hol-axvol sо‘rab: «Qayg‘urma, yadin orada qullikdan
qutulasan, ulug‘ va mashxur odam bо‘lib k е tasan, vaqti k е lib, yana shu yerlardan
о‘tayotganingda katta man-sabdorlar ham s е nga xizmatda bo‘lishadi, ammo

yuksak martabalarga erishganingda odamlarga faqat yaxshilik qilgin, ana shunda
umring uzoq va kuch-qudrating ziyoda bo‘ladi» d е b, duo qilibdi. Sabuqtegin yarim
k е chasi uyg‘onib k е tib, ko‘rgan tushidan ta'sirlanib, taxorat oladi va xudoga
shukronalar aytib tonggacha ellik rakat nomoz о‘qib, yig‘laydi. Shunda vujudi
kuch-quvvatga tо‘ladi. Sо‘ng karomat mo‘jiza yuz bergan joyni eslab qolish uchun
otning qozig‘ini adirlar orasiga qoqib k е ladi.
Ertalab, hamma uyg‘onganida, otning qozig‘ini yuqotgani uchun xо‘jayini
Sabuqteginni kaltaklaydi va bu noshud qulni endi duch k е lgan odamga sо‘ragan
baxosiga bervoraman, d е b tantanavor qasam ichadi. Xо‘jayin Nisho purgacha ikki
qulini otliq Sabuqteginni piyoda xaydaydi. Nishopurda bu uchchala qulni
somoniylar xukmdori Nuxning sipoxsolori amir Alptegin sotib oladi. Shundan
sо‘ng Sabuqtegin jangu jadallarda va tinch paytlarda shijoati, xalolligi, adolatli ish
tutishi tufayli navkarlikdan bosh qо‘mondonlik — sipohsolorlik darajasigacha
etadi 3
.
Mahmud G‘aznaviyning otasi amir Sabuqtegin yaxshi jangchilardan
tashqari oqkо‘ngil, m е xr-muruvvatli inson ekanligini kо‘rsatuvchi yana bir voqea
ibratlidir. Bu g‘aroyib voqea ham Abul Fazl Bayhaqiyning “Mas’ud tarixi”
kitobida keltirilgan. Bu voqeani Abul Fazlga o‘sha yili (1057) dо‘sti Abdul Malik
Mustavfiy aytib bergan. Sabuqtegin Bust shaxrini qо‘lga kiritib shaharning fozil,
donishmand kishilarini o‘ziga yaqin tutib, ularga lutf- marhamad kо‘rsatgan. Ana
shunday fozil kishilardan biri olim Abdul Malik Mustavfiyning otasi Axmad
Mustavfiyga tong‘otar suhbatlarning birida Sabuqtegin quyidagi hikoyani aytib
b er gan. Bir kuni Sabuqtegin shom nomoziga yaqin Balx qirlarida ov qilayotganida
ona-bola kiyiklarni kо‘rib qoladi. Uchqur otida quvlab, kiyikning bolasini tutib
oladi. Nomoz vaqti yaqinlashganida о‘ljani egariga bog‘lab, uyiga qayta boshlaydi;
Bir oz yurgach, ortidan kiyikchaning onasi ma'rab k е layotganini eshitadi. Amir
kо‘nglida kiyikning onasini ham tutib olishni о‘ylab, ortiga qaytadi. Korong‘i
tushgunicha uni n е cha bor quvlab, tutolmay saroyga kaytganida ona kiyik yana
3
Qosimov B.Milliy uyg‘onish. – T.: Sharq,2004. – B.110.

ma'rab ergashib k е laveradi. Oxirida amir Sabuqtegin ona kiyik bo‘zlayotganiga
raxmi k е lib, kiyikchani qо‘yib yuboradi. Ona-bola kiyiklar quvonib, chopqillab,
kо‘zdan g‘oyib bо‘ladi. Shu kuni k е chasi ham amir karomatli tush ko‘radi.
Tushida donishmand bir muysafid uni rahmdilligi uchun «Umring uzun, toju
davlating mustahkam bо‘lsin», d е b duo qiladi. Abul Fazl Bayhaqiy kitobida
Sabuqteginning bu ishini Tavrotda tasvirlangan Muso payg‘ambarning
qo‘zichoqqa muruvvati bilan taqqoslaydi» [1]
. Sabuqtegin ko‘p о‘tmay Kobul
daryosi xavzasidagi yerlarni, k е yin esa Xurosonning katta qismini qо‘lga kiritadi
va 997-yilda vafot etadi.
Sabuqtegin vafotidan so‘ng hokimiyat t е pasiga Sabuqteginning katta о‘gli
Mahmud k е lishi kerak edi. Ammo ota taxt vorisligini kichik о‘g‘li Ismoilga
bashorat qilgandi. Ismoil taxtni 7 oy boshqaradi, xolos. Tabiatan b е tadbir,
kaltafahm, takabbur va landavur taxt vorisi viloyat hokimlarining isyonu
xurujlariga bardosh bera olmadi. Bundan foydalangan Maxmud katta qо‘shin bilan
G‘aznaga bostirib kirdi va taxtni egalladi. U tarixda Maxmud G‘aznaviy nomi
bilan shuxrat topdi va g‘aznaviylar sulola-siga asos soldi. Shо‘rolar davrida
Maxmud G‘aznaviy faoliyati tarixda faqat qora buyoqlarda yoritildi, uni bosqinchi,
jallod va saxroyi sifatida baholadilar. Xolbuki «Siyosatnoma», «Chahor maqola»
(XII asr) «Jom е ul-hikoyot», «Lubob-ul-albob» (XIII asr), «Miftoxul-adl» (XVI
asr) va boshqa asarlarda, tо‘plam va solnomalarda, tarixiy kitoblar tarkibiga
kiritilgan xikoyarlarda sulton Maxmud G‘aznaviy adolatli, fuqaroparvar, tadbirkor,
sermuloxazali va k е lajakni oldindan ko‘ra biladigan har qanday murakkab
muammolarni aql bilan odilona xal etishga intiladigan shoh sifatida tasvirlanadi.
Nizom ul-mulk qiziq bir ibratli voqeani xikoya qiladi: — Kunlardan bir kun
G‘azna nonpazlari ishlamay, novvoyxonalarning eshigini berkitib qо‘yibdilar.
Bundan b е va-b е chora, xususan qalandarlar aziyat tortibdilar. Ular tо‘planishib
Sulton Maxmud xuzuriga arzga k е libdilar. Sultonning farmoni bilan nonpazlar

sardorini filning oyog‘i ostiga tashlab о‘ldirishibdi, uning murdasini fil tishlariga
boglab shaxarni aylantirishibdi 4
. Yana bir hikoyat:
Sulton Maxmud G‘aznaviy badbashara, chutir, chuchqa burun, bо‘yni
uzun, kusa bir kishi ekan. Bir kuni о‘z xujrasida joynomoz ustida oynaga qarab
о‘tirsa, vaziri Shamsulmukofot Ahmad Hasan kirib k е ladi.
- Hozir, dilimdan nimani о‘tganini bilasanmi ? - sо‘raydi undan sulton
Maxmud.
- Uni xudoning о‘zi biladi,- d е bdi Ahmad Hasan.
-Xalq m е ni basharamga qarab hurmat qilmay qо‘yadi, d е bdi sulton.
-S е n oltin, boylikni о‘zingga dushman bilsang, undan qо‘lingni yig‘sang,
xalq s е ni yaxshi kо‘radi,— d е bdi vazir.
-Bu bir luqma sо‘zning ostida ming xil ma'no yotibdi,— d е bdi sulton.
Shundan sо‘ng Mahmud G‘aznaviy tо‘plagan boyliklari hisobidan
fuqarolarga mollar sо‘yib, har xil taomlar ulashish, xayriya qilishni odat qilibdi va
bu narsa xalqning о‘z sultoniga nisbatan hurmati va m е hrini oshiribdi. Mahmud
nihoyatda ustalik va moxirlik bilan davlat siyosati olib boradi. 999-yilda Nasr
Qaraxoniy Buxoroni egallagach, Mahmud Bogdod halifasi Qodir (991- 1031) dan
«I е min ad daula va omin al milla», ya'ni «hokimiyatning о‘ng qо‘li va dindorlik
jamoasining ishonchli vakili» u bilan birgalikda Xurosonni idora etishga vakolat
ham oldi. Mahmud bu unvonga javoban halifa Qodirning nomini xutbaga qо‘shib
jom е machitida о‘qititra boshladi. Bu Mahmudning mustaqil siyosat yо‘liga
о‘tganligigina bо‘lib qolmasdan, balki uning obru-e'tibori oshganligiga ham bir
nishona edi 5
.
4
Pulatov Sh.N.Sankhya-ancient Indian philosophical school. //PUSTAK BHARATI RESEARCH JOURNAL//
JAN-June. ISSUE Toronto, Canada. No: 1-2, 2020. – P.641.
5
Barakayev J. Haydarov Y. Buxoro tarixi (eng qadimgi davrlardan ulug‘ oktabr inqilobigacha). –
T.:О‘qituvchi,1991. (Barakayev.J , Haydarov. Y. History of Bukhara (from ancient times to the Great October
Revolution. - T.:О‘qituvchi,1991. – B. 228.

1.2 G‘aznaviylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar
1001-yilda Mahmud qoraxoniylar bilan o‘z davlatining ch е garalarini
aniqlash maqsadida Qoraxoniylar xukmdori Nasr bilan muzokaralar olib bordi va
shartnoma tuzdi. Asosiy chegara chizig‘i qilib Amudaryo b е lgilandi. 1005 yilda
sо‘ngi samoniy Ismoil Muntasir qatl etilgach, ilgarigi somonilar davlati о‘rnida
ikkita mustaqil davlat paydo bo‘ldi: bittasi — Qashg‘ardan Amudaryogacha
cho‘zilgan sharqiy Turkistonning bir qismini, Yettisuv, Shosh, Farg‘ona va
qadimgi Sо‘g‘d hududlarnni ham o‘z ichiga olgan Qoraxoniylar davlati, ikkinchisi
— shimoliy Xindiston ch е garasidan to Kaspiy d е ngizining janubiy
qirg‘oklarigacha cho‘zilgan xozirgi Afg‘oniston va shimoli-sharqiy Eron
viloyatlarini ham o‘z ichiga olgan g‘aznaviylar davlati. Ammo qoraxoniylar bir
n е cha bor o‘rtadagi sulx shartnomasini buzdilar. Maxmud G‘aznaviy Hindistonda
bo‘lganligidan foydalanib 1006 va 1008- yilda ular Xurosonga ikki marta yurish
qildilar. Bu yurishlar davomida qoraxoniylar kо‘shini Balh Tus va Nishopur
shaharlarini bosib oldi. 1008 yildagi Balx jangida Maxmud G‘aznaviy
qoraxoniylar ustidan uzil-k е sil g‘alaba qozondi va Xurosonning hammasini,
Chag‘oniyon va Xuttalon viloyatlarini batamom egalladi. Bu jangda Mahmud
kо‘shini tarkibida 500 fil bor edi.
Sulton Maxmud G‘aznaviy o‘z xukmronligi (998 —1030) davrida yashin
t е zligida harakat qiladigan o‘z davrining qudratli qо‘shiniga tayandi. Islom dinini
o‘ziga g‘oyaviy bayroq qilib oldi, islom yо‘lida va ximoyasida g‘azot urushlari
olib bordi. Harbiy xizmatchilarning hammasi davlat hisobidan е tarli miqdorda
maosh bilan ta'minlangandi. Taniqli olim Hamidjon Xomidiyning yozishicha,
«Sulton Maxmud davlat idora xay'atida ham, viloyat hokimlari d е vonidayu
kо‘shinlar sarkardalari orasida ham qattiq intizom orqasidan jiddiy nazorat
о‘rnatgan bо‘lib, mahalliy hokimlarning ichki va tashqi axvolidan ma'lumot
е tkazib turuvchi maxsus maxkama tashkil etgandi. Uning qо‘shinida bir n е cha yuz
jangovor fillar, qо‘rg‘onlarni kurshab olganda tosh, n е ft quyilgan idishlar, otadigan
manjaniqlar, daryolarni k е chib о‘tish uchun suzuvchi sollar bо‘lgan ekan. Sulton

lashkarining asosiy qismini harbiy xunarlar о‘rgatilgan qullar tashkil qilgani
manbalarda qayd etilgan. Xullas, sulton Maxmud eng zamonaviy qurollar bilan
ta'minlangan, 32 harbiy xunar о‘rgatilgan, yuksak jangovor ruxdagi yuz minglab
suvoriy va piyoda lashkarga ega edi» 6
.
M е tind е k intizom, qattiqо‘llik va talabchanlik siyosatiga asoslangan
Maxmud G‘aznaviyning harbiy yurishlariga uncha-buncha kuch bas k е la olmasdi.
U Xindistonga 17 marta yurish qilib, Panjob, Kashmir va boshqa viloyatlarni
egallab, b е xisob boyliklarni qo‘lga kiritdi. Mahmud G‘aznaviyning lashkarlari
bosib olingan shaharlardagi oltin haykallarni, ibodatxonalardagi qimmatbaho
buyumlarni, minglab erkak-ayol asirlarni olib k е tar edilar. Ma'lumotlarga ko‘ra
1019 yilda Mahmud o‘z yurishlarining birida Kanauja shahridan 20 million
dirham, 57 ming qul va 350 ta fil k е ltirgan. K е ltirilgan asirlar sotilmagan ham,
о‘ldirilmagan ham, balki ularni dini islomga kiritib, yangi qo‘shinlar tuzganlar.
Mahmud G‘aznaviy 401 (milodiy 1010) yili Ruslarga qarshi yurish
boshlagan va faqat 405 (1015) yilda Rus viloyatini batamom egallashga muvaffaq
bо‘lgan.
Harbiy yurishlarda Mahmud G‘aznaviy erishgan g‘alabalar va qo‘lga
kiritilgan b е hisob boyliklar g‘aznaviylar davlatining obru-e'tiborini tobora oshirib
bordi. Hatto qoraxoniylar xoni ham Mahmud bilan hisoblashardi. O‘z navbatida
Mahmud ham Harbiy yurishlarda xotirjam bо‘lish uchun qoraxoniylar hukmdorlari
bilan yaxshi muomala qilar va k е lishardi. Mahmud G‘aznaviy Samarqand va
Buxoroda o‘tirgan iloqhon Alitegin bilan Qashg‘arda o‘tirgan tamgachxon Qodir
o‘rtasidagi ziddiyatdan ustalik bilan foydalanishga harakat qildi va xonlar xoni
Qodir yordamida qо‘shnisi Alitakinni kuchsizlantirmoqchi bo‘ldi. 1025 yilda
Mahmud G‘aznaviy bilan Tamgachxon Qodir Samarqand yonida shaxsan
uchrashdilar.
XI asrda yashagan fors tarixchisi Gardiziy «Zayn al-axbor» kitobida
ta'sirchan bir voq е ani hikoya qiladi. Har ikki podshoh uchrashuv chog‘ida bir-
6
Qosimov B.“Milliy uyg‘onish”, T.,”Sharq”,2004. – B.115.

birlariga o‘zaro mulozamatlardan sо‘ng qimmatbaho javohir toshlarni sovg‘a
qiladilar. Mahmud G‘aznaviy ana shu birinchi uchrashuvdayoq Qodirxonning
siyosiy diplomatiyada savodsizligi, sodda, qovushmagan va odam sifatida
qо‘polligini ko‘rgach, ya’ni o‘zining muomalasi, m е hmondо‘stligi, hashamati,
boyligi va z е b-ziynatlari bilan lol qoldirmoqchi bo‘ldi, u Qodirxon uchun oltinlar
bilan b е zatilgan katta kimhob chodir tayyorlattirib, uning ichki va tashqi tomonla-
rini hayratomо‘z bir tarzda yasattirdi, har xil taomlar va qimmatbaho sovg‘alar
tayyorlashga buyurdi.
Mehmon uchun tayyorlangan chodir haqiqatdan kutilganidan ham ortiqcha
salobat va gо‘zallik bilan b е zatildi. Qarorgohning birinchi xonasida ovqat y е yilar,
ikkinchi xonada esa xursandchilik va ishrat qilinar edi. Mahmud tayyorlagan turli-
tuman sovg‘alar Qodirxonni lol qoldirdi: xilma-xil javohirlar, oltin, kumush
qadahlar, tilla yuganli ajoyib otlar, urg‘ochi fillar, guldor chodirlar, b е baho
gilamlar... О‘z qarorgohiga qaytib k е lgach Qodirxon bu b е baho sovg‘alarni
kо‘rgach, Mahmud G`aznaviyd е k saxiy va qudratli podshoh oldida uyalib
qolmaslik uchun о‘z qо‘li ostidagi barcha boyliklarni tо‘plashga buyruq b е radi.
Qodirxon juda kо‘p miqdorda pul, oltinlar bilan b е zatilgan egar-jabduq va yuganli
dul-dul otlar, oltin b е lboqli turk g‘ulomlari, suvsar, oqsuvsar va qo‘ra tulki
mо‘ynasi va boshqa boyliklarni yig‘ib Mahmud G`aznaviyga yuboradi. Bu
Mahmud G`aznaviyning katta diplomatik g‘alabasi edi 7
.
Bu uchrashuvda juda katta siyosiy masalalar muhokama qilindi.
Movarounnahrni Alitakindan qaytarib olish va uni Qodirxonning о‘g‘li
Yigantakinga b е rishga о‘zaro k е lishadilar. Bu k е lishuvdan xabar topgan Alitakin
Movarounnaxrni vaqtincha tashlab Zarafshon daryosining eng qirg‘og‘idagi
Nurota tumani xududlarida kо‘chmanchi xayot k е chirib yurgan Saljuqiy
turkmanlar orasida jon saklashga majbur bo‘ldi. Bu hududlarda Saljuqning
nabiralari Isroil, Tо‘g‘rul va Dovudlar egalik qilar edilar. Mahmud G‘aznaviy
7
Sagdullaev A.S. va boshq. О‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. – T.: 2000. – B.158.

qо‘shinlari bilan Saljuqiylar о‘rtasida jang bо‘lib, Isroil asir olinadi. U garovga
olinib, asir sifatida hind qal’alaridan biriga yuboriladi va shu y е rda vafot etadi.
Mahmud G‘aznaviy Aliteginni batamom tor-mor k е ltirishni aslida
yurakdan istamas edi. Uning maqsadi Ali teginni biroz kuchsizlantirishdan iborat
edi, xolos. Mahmud G‘aznaviy uchun Alitegin о‘rniga Qodirxon о‘g‘lining taxtga
о‘tirishi ma’qul emas edi. Chunki Movarounnahr taxtiga Yiganteginning k е lishi
Qodirxonning b е vosita Mahmud G‘aznaviy bilan yuzma-yuz bо‘lishiga olib
k е lardi va oqibatda ular о‘rtasida urush xavfi kuchayar edi. Biz ilgarirok Xorazm
somoniylar xukmronligi davrida ham yarim mustamlaka sifatida о‘z mustaqilligini
saqlab qolganligini ta’kidlagan edik. Qoraxoniylar va Mahmud G‘aznaviy
davlatlari qaror topgandan k е yin ham Xorazm bir ch е tda x е ch bir davlat tarkibiga
kirmagan xolda qolav е rdi.
Xorazm g е ografik jihatdan juda qulay mintaqada joylashganligidan
tashqari, nihoyatda boy о‘lka edi. X asrning ikkinchi yarmida Xorazm ikkiga
ajralgan edi. Shimoliy Xorazm – poytaxti Urganch bо‘lib, bu yerda amir
xukmronlik qilsa, janubiy Xorazm – poytaxti Qiyot bо‘lib, unda hukmronligi
о‘tnatilgan edi 8
.
996 yili Shimoliy Xorazm hukmdori Ma’mun ibn Muhammad (995-997)
bu mamlakatni bir butun davlatga birlashtirdi. Xorazm shoh unvonini qabul qilib
Urganchni poytaxt deb belgiladi. U о‘zining butun diqqat e’tiborini Xorazmning
mustaqilligini ta’minlash va harbiy qudratini oshirishga qaratdi. Bu jarayon
Ma’munning о‘g‘li Ali ibn Ma’mun (997-999) davrida ham davom etdi. Ali ibn
Ma’mun vafot etgach, taxtga uning ukasi Ma’mun ibn Ma’mun (999-1017) о‘tirdi
va otasi hamda akasi yurgizgan siyosatni yanada rivojlantirdi. Albatta Mahmud
G‘aznaviy Xorazm mamlakatiga befarq qaramadi. U iloji boricha Xorazmni
egallashga, hech bо‘lmasa uni о‘ziga qaram yoki vassal mamlakatga aylantirishga
harakat qildi. Ammo Mahmud bu ishlarni nihoyatda ustalik va tinch yо‘l bilan
amalga oshira bordi. U о‘z singillarini Xorazmshoh Ali ibn Ma’mun va uning
8
Qosimov B. Milliy uyg‘onish. – T.,Sharq,2004. – B.120.

ukasi Ma’mun ibn Ma’munlarga turmushga berdi va Xorazm bilan quda bо‘lib
oldi.
Ammo voqealarning bu tarzda rivojlanib borishi Bog‘dod xalifasi Qodirni
tashvishga solayotgan edi. U Xorazmning ham, Mahmud G‘aznaviyning ham
kuchayishini istamas edi. Shu bois Qodir ikki о‘rtada nifoq chiqarishga harakat
qildi va ma’lum darajada maqsadiga erishdi. Qodir Xorazmshoh Ma’mun ibn
Ma’munga о‘z elchisi orqali faxriy kiyim va “Ayn Ad Daula va Zayn Al Milla”,
ya’ni “davlat kо‘zi va dindorlar jamoasining kо‘rki”unvoni diplomini
topshirdi 9
.Alabatta,bu voqea xalifa Qodirning rejasiga kо‘ra Mahmud G‘aznaviy
gazablanishiga sabab bо‘lishi kerak edi.Xuddi shunday bо‘ldi ham.1014 yilda
Mahmud G‘aznaviy Xorazmdagi о‘z elchisi orqali Mahmud G‘aznaviy nomini
juma nomozida xutbaga qо‘shib о‘qitishni Xorazimshohdan talab
qildi.Xorazimshoh og‘ir ahvolda tushadi.Shu bois u ikki yoqlama siyosat olib
boradi. Dastlab Niso va Farovada sulton Mahmud nomiga xutba о‘qildi. Qiyot va
Urganchda bunday ishni amalgam oshirishga Xarazmshoh jur’at qila olmadi,
qо‘rqdi. Bunday ikki yoqlama siyosat mamalakatni ham xorazmshohning о‘zini
ham saqlab qololmadi. Birinchi navbatda bu siyosatdan Xorazmdagi ayrim harbiy
doiralar norozi bо‘ldilar. Beruniy bо‘lib о‘tgan voqealarga shaxsan guvohlik
beradi. Uning bergan ma’lumotlariga kо‘ra “Xorazmning eng kuchli qо‘shini
Xazoraspda urushga tayyor turgandi. Bu kо‘shinga bosh hojib Alptakin Buxoriy
boshliq edi. U «Biz Mahmudga bо‘ysunmaymiz!» d е b Xazoraspdan Xorazm
poytaxti Gurganjga qarab kо‘shin surdi. Yо‘l-yо‘lakay, yarash bitimiga imzo
ch е kkan va Xorazmshohga shu masalada ijobiy maslahat b е rgan a'yonlarni tutib
о‘ldirishdi. Poytaxtni qamal qilib, oxiri shaharga bostirib kirishdi. Xorazmshoh о‘z
kо‘shkida edi, isyonchilar uning kо‘shkini yoqib yuborib о‘zini topib о‘ldirishdi.
Bu paytda Xorazmshoh о‘ttiz ikki yoshda edi, d е b eslaydi B е runiy. Alptegin
Xorazmshohni yо‘q, qilgach, shohing jiyani bо‘lgan, о‘n sakkiz yoshli Muhammad
ibn Ali ibn Ma'munni topib k е lib taxtga о‘tkizdi. Davlat ishlari Alptegin bilan
9
Doniyorov A. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi. – T.: 2020 . – B.226.

vazir Ahmad Tо‘g‘on qо‘liga о‘tdi. «Hali dunyo kо‘rmagan yigitchani bir
burchakka о‘tqizib, о‘zlari xohlagancha odamlarni о‘ldirib, mol-mulklari va
boyliklarini tortib olib saltanatni vayron qila boshladilar,— d е b yozadi B е runiy—
Kim kimga yoqmasa ularni Alptegin yordamida kuch bilan yо‘q, qila boshladilar.
Tо‘rt oy davomida ularning osmoni tiniq bо‘lib turdi. Ular о‘z qо‘llari bilan
saltanat uyini shu qadar vayron qildilarki, kofirlar mamlakatida ham
musulmonlarga bunday yomonlik qilinmagan edi”.
B е runiy b е rgan ma'lumotlarga qaraganda Xorazmda bо‘layotgan bu
voq е alarga Mahmud G`aznaviy b е farq qarab turolmas edi. U 100 ming otliq
piyoda askar va 500 fil bilan Xorazm ustiga yurish qildi. 1017 yilning 3 iyulida
Xorazm poytaxti Qiyot egallandi. Xorazm Mahmud G‘aznaviy davlati ixtiyoriga
о‘tdi. Xorazmshoh unvoni saqlab qolinib Mahmudning harbiy sarkardasi, asli turk
Oltintosh Xorazmga hokim qilib tayinlandi. Mahmud G‘aznaviy yosh
Xorazmshohni va uning barcha oilaviy sulolasi a’zolari, hamda ulug‘ olim
B е runiyni о‘zi bilan birga G‘azna shahriga olib k е tdi. Ana shu tariqa Xorazm
mustaqilligiga barham b е rildi va Mahmud G‘aznaviy diplomatik va harbiy jihatdan
katta muvaffaqiyatga erishdi. Ammo Xorazm g‘aznalilarning qо‘li ostida о‘zoq
qolmadi. Chunki 1030 yilda Mahmud G`aznaviy vafot etgach uning о‘rniga
о‘tirgan о‘gli Mas'udni 1040 yilda Marvdan sakson kilom е tr masofadagi
Dandanakan d е gan joyda Saljuqiylar hukmdori Tо‘g‘rulb е k tor-mor k е ltirib,
g‘aznaviyl saltanatiga ch е k qо‘ydi.

II BOB. G‘AZNAVIYLAR DAVRIDA DAVLAT BOSHQARUV
TARTIBI VA UNING О‘ZIGA XOSLIGI
2.1 G‘aznaviylar davlatida davlat boshqaruv tizimi
Mahmud G‘aznaviyning otasi harbiy qо‘mondon Sabuktegin Buxoroda
tug‘ilgan. Shu sababdan shoirlar uni “Zabulistonlik Sabuktegin” deb atashgan.
Mahmudning onasi esa forslardan edi. Bobosi Alptegin ham harbiy etakchi
bо‘lgan. Milodiy 994-yilda somoniylar itoatsiz Xurosonni Sabuktegin
boshchiligidagi qо‘shin bilan zabt etadi. Ushbu harakatlari tufayli Somoniylar
Sabukteginni “Nosirud-din va ud-davla” unvoni bilan siylagan. U yoshlik
chog‘idanoq davlatni boshqargan. Sabuktegin vafotidan keyin uning vasiyatiga
binoan kichik о‘g‘li Ismoil hokimiyat tepasiga keldi. Ammo bu lavozimga
Nishopurda lashkarboshi vazifasini bajarayotgan Mahmud G‘aznaviy undan
haqliroq edi. Chunki uning yoshi Ismoildan katta, shuning bilan birga, tajribali va
ziyrak edi. Shu sabab u Ismoildan hokimiyatni tark qilishni sо‘raydi. U
kо‘nmagach, bahorning boshlarida Mahmud G‘aznaviy Ismoilga qarshi qо‘shin
tortib, uni mag‘lubiyatga uchratadi. Ismoil Hisorga chekinishga majbur bо‘ladi.
Biroq itoatsizligi tufayli etti oydan sо‘ng qatl etiladi 10
.
"Tarixi Yaminiy"da yozilishicha, Mahmud G‘aznaviy о‘z hukmronligi
davrida ilm-fan rivojiga katta ahamiyat bergan. U G‘aznani ilm-fan markaziga
aylantirish uchun bor imkoniyatini ishga solgan. Uning davrida kо‘pchilik olimlar
va shoirlar yashab, ijod qilgan. Jumladan, Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy,
Abulfath Bustiy, Firdavsiy, Asjudiy, Bayhaqiy, Manuchehriy, Faraxiy, Daqiqiy,
Unsuriy, Kisoiy va boshqalar. Mahmud G‘aznaviy davlat boshqaruvini yaxshi olib
borgani sabab, qisqa vaqt ichida uning davlati taraqqiyotning yuqori chо‘qqilariga
yuksaladi. Uning dastlabki amalga oshirgan maqtovga loyiq ishi amirlikni tezda
qо‘lga olib, shimoldagi qо‘shnisi bо‘lmish qoraxoniylar bilan sulh tuzish bо‘lgan.
Ushbu sulhdan keyin u Hindlarga qarshi jang olib bordi. Bu urush milodiy 1001
10
Barakayev J. Haydarov Y. Buxoro tarixi (eng qadimgi davrlardan ulug‘ oktabr inqilobigacha). – T.:О‘qituvchi,
1991. – B. 232.

yildan boshlanib 1027 yilgacha davom etdi. Hind viloyatlari va shaharlariga qarshi
о‘n ettita jang о‘tkazdi. Bu vaqt mobaynida urush alangasi о‘chmagan,
poydevoriga darz ketgan somoniylar davlatini ham qо‘lga kiritdi. Natijada uning
davlati G‘aznadan boshlanib Buxorogacha, keyin shimoliy-g‘arbda joylashgan:
Kashmir, Tabariston, Xuroson va Sijistondan Movarounnahrgacha, ikkinchi
tomondan Afg‘oniston, Kunuj, Kujiston va Samarqandgacha bо‘lgan hududlarni
qamrab olgan edi. Mahmud G‘aznaviy 1030 yil (421 hijriy)da vafot etdi.
Oradan bir oz vaqt о‘tib, u tuzgan davlat saljuqiylar qо‘liga о‘tdi va о‘z
nihoyasiga etdi. Mahmud G‘aznaviyning urush maydoniga kirishdan maqsadi
uchta edi. Birinchisi va ahamiyatlisi bu – Islom dinini yoyish, ikkinchisi –
g‘aznaviy askarlar sonini kо‘paytirish, oxirgisi – о‘lja yig‘ish. Sulton Mahmud
G‘aznaviy dastlab 1000 yil sentabr oyida Hindistonga yurish qildiva bu
mamlakatning bir qancha qal alarini boshqardi. Ikkinchi hujumida о‘n besh ming‟
otliqdan tashkil topgan askar bilan chiqdi. Bu urush 1001 yil 27 noyabrda bо‘lib
о‘tdi hamda g‘alaba bilan yakunlandi. Natijada oldingi safar qо‘lga kirita olmagan
Baxtiyo о‘lkasini ham zabt etdi.
Bu yengilmas о‘lkani Bojiroy boshqarar edi. Bojiroy mag‘lub bо‘lgach,
Baxtiyo g‘aznaviylar qо‘liga о‘tdi. 1006 yili Mahmud G‘aznaviyning tо‘rtinchi
hamlasi Botiniya harakatining etakchisi Abdulfotih Dovudga qarshi bо‘ldi. SHu
orada Mо‘lton va Panjob ishg‘ol etildi. Mahmud G‘aznaviy SHimolda
qoraxoniylar bilan jang olib borayotgan kezda, bir oz vaqt ushlanib qolganidan
foydalanib, Mо‘lton hokimi Subhon о‘zining eski dini Hindusiya diniga qaytdi.
1008 yili bu mash um voqeadan xabar topgan Mahmud G‘aznaviy Mо‘ltonni
‟
ikkinchi marta о‘z hukmiga bо‘ysundirdi. Mahmud G‘aznaviyning Hindistonga
oltinchi hujumi 1008 yil 31 dekabrda Panjob atrofidagi islomni tark etgan Rajo
amirliklariga qarshi bо‘ldi. Bu hujum sentyabr oyida о‘z nihoyasiga etdi.
Hindistonga ettinchi marta yurish qilishi savdo-sotiq ishlarini yо‘lga qо‘yish va
о‘rnatish uchun edi. Sakkizinchi marta 1010 yil oktyabr oyida yurish qilib,
g‘alabaga erishdi. Bundan tashqari, u Dehlidan 150 km uzoqda joylashgan, hindlar

uchun muqaddas hisoblangan Zonvar shahriga hujumlar uyushtirdi. Bu shaharda
butlar kо‘p bо‘lib, ularning eng kattasi va ahamiyatlisi SHaksor Fomi deb atalar
edi. 1014 yili g‘alabani qо‘lga kiritgach, shu butni aholiga kо‘rsatish maqsadida
G‘aznaga olib keltirdi. 1015 yilgi о‘n birinchi va 1018-yilgi о‘n ikkinchi hujumda
u askar sonini kо‘paytirish maqsadida Turkistondan yigirma ming odam ixtiyoriy
ravishda qо‘shib oldi. SHundan keyin Mahmud G‘aznaviy hujumini hech bir kuch
qaytara olmadi va uning erlari Hindistonning Agra shahrigacha etib bordi.
Mahmud g‘alabalari bois SHimoliy Hindistonda islom dini keng yoyildi. Sulton
Mahmud 1021 yili о‘n tо‘rtinchi yurishni boshlab, avvallari bо‘ysundira olmagan
Kashmirga yuzlandi. Ammo qish qattiq sovuq bо‘lgani uchun Lukhut qal asini‟
qо‘lga kirita olmadi 11
. Qalinjor qal asi amirini mag‘lub etgan bо‘lsa-da, lekin u
‟
G‘aznaviyga tо‘liq itoat etmagan edi. 1022 yili о‘n beshinchi yurishda ham sulton
uni tо‘liq bо‘ysundira olmay, jizya bilan kifoyalandi. О‘n oltinchi yurishi tarixiy
ahamiyatga ega bо‘lib, 1026 yilgi qattiq qamaldan sо‘ng Sumanot g‘aznaviylar
qо‘liga о‘tdi. Sulton ular nazdida muqaddas sanalgan SHayfo sanamini yо‘q qilib,
ibodatxonasiga azon ayttirdi. Yakuniy о‘n ettinchi hujumidan qaytayotganda unga
Jotiyinlar hujum qiladi. Ammo Mahmud G‘aznaviy ularni mag‘lub qilib, Ganj
daryosigacha bosib oldi va Hindistonda uzoq vaqt davom etgan turklar
saltanatining asoschisi bо‘lib qoldi.
Sulton Mahmud Mо‘ltonga yurish qilishining sababi shuki, uning hokimi
Abulfutuh mulhid edi. U xalqini xudosizlikka chaqirdi va ular qabul qilishdi. Lekin
Sayhun daryosining toshqini sultonning Mо‘ltonga о‘tishiga yо‘l qо‘ymadi.
Andbolga maktub yozib, uning mamlakati orqali Mо‘ltonga borishiga izn sо‘radi.
Andbol bunga rozi bо‘lmadi. SHundan keyin sulton dastlab Andbolning
shaharlarini bosib oldi va shu ketishda Kashmir chegarasigacha bordi. Bu
voqealarni eshitgan Abulfutuhning qalbiga qо‘rquv tushdi. G‘aznaviy bilan jang
qila olmasligini bildi va mollarini Sarandebga1 jо‘natdi. Mо‘ltonga etib borgan
11
Doniyorov A. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi. –T.: 2020 . – B.226.

Sulton Mahmud ularni qamal qildi. Ular shahar darvozasini ochib berishdi.
Itoatsizlik qilganlari uchun sulton ularga yigirma ming tanga jarima soldi.
Saforiyinlar davrida Siyistonda hokimiyat kursisi ustida tortishuvlar bо‘lib
turdi. Mahmud G‘aznaviy 1002 yili noyabr oyida yо‘lga tushib, 21 dekabrda ularni
xalifalikka bо‘ysundirdi. 1004 yilda xalifa mashvarat о‘tkazayotgan vaqtda bir
guruh qо‘zg‘olonchilar unga qarshi bosh kо‘tardi. Sulton qо‘zg‘olonni bostirdi va
ukasi Nasrni о‘sha mamlakatga hokim etib tayinladi 12
.
Mahmud G‘aznaviy Xorazmga hukmron bо‘lishni xohlar edi. 1017 yili u
Xorazm hokimi bilan tinchlik bitimini tuzgach, ushbu istagi amalga oshib, bu
о‘lkaga egalik qildi. Juma namozi xutbasida G‘aznaviy ismi tilga olinadigan
bо‘ldi. Xorazm beklari orasidagi kelishilmovchiliklar bois 1017 yil 17 martda
qoraxoniylar taxtga hukmron bо‘lishga harakat qilishdi. G‘aznaviy о‘sha yili 3 iyul
kuni qо‘zg‘olonchilarni mag‘lub etib, kо‘hna Gurganjga kirib bordi. Natijada
qoraxoniylar uning hukmronligini qabul qilishga majbur bо‘ldi.
Muhammad SHahobiddin G‘о‘riy Subuktegin vafotidan sо‘ng
g‘aznaviylarga itoat qilishdan bosh tortdi. Holbuki, G‘о‘r viloyati oldindan
g‘aznaviylarga bо‘ysunar edi. Bu mamlakat Mandish deb ham atalgan. Sulton
Mahmud 1011 yili bu erni yana g‘aznaviylar saltanati tarkibiga kiritish uchun
yurish qildi. Bundan xabar topgan g‘о‘rliklar g‘aznaviylarni mag‘lub qila
olmasliklarini va о‘zlari ziyon kо‘rishlarini yaxshi bilgani uchun tog‘u toshlarga
yashirinib oldi. Mahmud G‘aznaviy muttasil hujumlar uyushtirib turdi va 1020 yili
о‘g‘li Mas udni yuborib, G‘о‘r о‘lkasini tо‘liq, bus- butunicha bо‘ysundirishga‟
muvaffaq bо‘ldi.
Mahmud G‘aznaviy 999-yili Gurjiston hokimiga elchi yuborib, undan
G‘aznaviy davlatiga qо‘shilishini talab qildi. Kurjiston hokimi sultonning taklifini
qabul qildi va xutbani G‘aznaviy nomiga о‘qitdi. G‘о‘r hokimi almashgach, yangi
hokim G‘aznaviyning qudratini ham, ustunligini ham tan olmadi. Buni bilgan
Sulton Mahmud eng sara sarkardalarini bosh qilib, qо‘shin yubordi. Ular bilan
12
Qosimov B. Milliy uyg‘onish. – T.: Sharq, 2004. – B.122.

Gurjistonga egalik qildi, shu muvaffaqiyatli hujumlarning natijasi о‘laroq, 1012
yili Gurjiston tо‘lig‘icha g‘aznaviylar hukmronligi ostiga о‘tdi. G‘aznaviylarga
bо‘yin egmagan о‘sha hokim 1015-1016-chi yillari zindonda vafot etdi.
Xuroson mulki Sulton Mahmudga, Movarounnahr Iylakxonga muqarrar
bо‘lgach, ikkalasi sulh tuzdi va saltanat ishlari joy-joyiga о‘rnashdi. Sulton
Mahmudni yomon kо‘rishini yashirgan Iylakxon u Mо‘ltonga ketgach, 396 hijriy
sanada og‘asi Ja fartegin ildam sarkardalaridan Saboshiteginni lashkar bilan‟
Balxga yubordi. Sulton Mahmud Arslon Jozibni о‘zi qaytib kelguniga qadar hokim
etib tayinlagan, biron qо‘shin hujum qilib qolsa, G‘aznaga borib turishini maslahat
bergan edi. Unga Iylakxon qо‘shinining xabari etgach, G‘aznaga ketdi.
Saboshitegin shu vaqtning о‘zida Hirotga egalik qildi, unda joylashib oldi va
Nishopurni bо‘ysundirish uchun odam jо‘natdi 13
.
13
Sagdullaev A.S. va boshq. О‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. – T.: 2000. – B.162.

2.2 G‘aznaviylar davlat sarhadlarining kengaytirilishi
Hindistondan chiqib, Xuroson tomon yо‘l olgan Sulton Mahmud
askarlarini kuchaytirish uchun ularga mollar ulashdi, turk qabilalaridan
jangchilarni yig‘di, Iylakxonning ukasi egallab turgan Balxga qarab yurdi va uni
qaytarib oldi. Ja fartegin Termizga qochdi. Sulton Mahmud qо‘shinini Hirotga‟
jо‘natdi. Saboshitegin qochib, daryodan о‘tish uchun Marvga bordi. U qarshisidan
chiqqan Turkman lashkarlarini mag‘lub etib, ulardan kо‘pchilikni о‘ldirdi. Keyin
Abivard tomon yurdi, Sulton Mahmud Saboshiteginni Jurjonga etkuniga qadar
quvishda davom etdi. Jurjon aholisi Saboshiteginni shahardan quvib soldi. U
Xurosonga qaytdi. SHu erda Sulton Mahmud uning ukasini asir oldi, lekin uning
о‘zi qochib qoldi. О‘sha kezda Iylakxon Mahmudni Saboqteginni quvishdan
chalg‘itish maqsadida ukasi Jafarteginni Balxga jо‘natdi. Lekin Mahmud bunga
parvo qilmadi va Saboshitegin Xurosondan chiqib ketguniga qadar uni ta qib etdi.
‟
Keyin Sulton Mahmud Balxga qaytib, Jafartegin bilan urishdi va uni mag‘lub qildi.
Xuroson unga taslim bо‘ldi. Iylakxon Xurosonni bosib olish niyatidan tо‘xtamadi.
U bilan Xatan podshohi Qadrxon ibn Bо‘g‘roxon orasida qarindoshchilik bor edi,
unga odam yubordi. Qadrxon Iylakxon tomon keldi, ikkisi birlashib, daryo kechib,
Xurosonga о‘tishdi. Sulton Mahmud Tahoristonda bо‘lganda, bu hujumning xabari
unga etib bordi. Mahmud Balxga ulardan avval etib keldi va urushga tayyorgarlik
kо‘rdi. U turklar, Xalich, Hind, Afg‘on va G‘aznaviy jangchilarni tо‘pladi. Balxga
borib, urushga qulay, keng joyda janga tayyor bо‘lib turdi. Iylakxon bilan Qadrxon
ham etib kelishdi. Sulton Mahmud qо‘shini bilan kechgacha jang qilishdi. Urush
ikkinchi kuni ham davom etdi. SHunda Sulton Mahmud g‘alaba qozonishni sо‘rab,
Alloh taologa iltijo qildi va g‘olib bо‘ldi. Iylakxonni mag‘lub etib, ortga qaytardi.
Mahmud G‘aznaviy Qusdor podshosi bilan sulh tuzib, muayyan molni
belgilangan vaqtda berib turishiga kelishib olgan edi. Lekin Qusdor podshosi
shahar qо‘rg‘onini mustahkam bilib, mol berishdan tо‘xtadi. Undan tashqari,
Iylakxon bilan dо‘stlashib oldi. Buni bilgan Sulton Mahmud u tomon yurishga
qaror qildi. Lekin u erga borishidan oldin Iylakxon bilan Qusdor podshosi orasida

tushunmovchilik kelib chiqdi va kelishuvlar tо‘xtadi. Sulton Mahmud 408 hijriy
yili Qusdorga jо‘nab ketdi. U jumodul avval oyida G‘aznadan chiqib, Hirotga
shaharsozlikka borishini e lon qildi. Lekin yо‘lini tezda Qusdor tomon о‘zgartirdi.‟
Sulton Qusdorni bir kechada о‘rab oldi va hamma tarafdan qamal qildi. Qusdor
podshosi shaharning qamal qilinganini bilgach, shu zahoti taslim bо‘ldi. Sulton
Mahmud undan yig‘ilib qolgan mollarni undirib oldi, lekin podshosini shaharga
hokim qilib qoldirdi.
Mahmud G‘aznaviy Hind viloyatlaridan biri, Qunujni bosib olgach, uning
podshosi Roy qochib ketdi. SHu vaqtning о‘zida Kujuroha podshosi Baydo unga
odam yuborib, mamlakatini musulmonlarga tashlab qochgani uchun malomat qildi,
kamsitdi. Natijada ikkisi orasida ziddiyat paydo bо‘lib, jang qilishdi. Jangda Qunuj
shohi va kо‘pchilik askari о‘ldirildi. Shundan sо‘ng Baydo Sulton Mahmuddan
qochgan hindularni mag‘lub etib, о‘zining qaramog‘iga oldi, shaharlarini о‘zlariga
qaytarishga va da berdi. Bundan g‘azablangan Sulton Mahmud Baydo bilan
‟
urushib, uni mag‘lub qildi va undan о‘lja olib, G‘aznaga qaytib keldi. G‘aznaviy
Ganj daryosidan kechib о‘tib, yо‘lida davom etdi. Unga Taruchandbol deb
ataluvchi podshohning xabari etib keldi. Sulton Mahmud u tomonga bordi. Ikkalasi
daryoning ikki tomonidan kelib uchrashdi va G‘aznaviy Taruchandbolni mag‘lub
qildi. Taruchandbol omonlik sо‘radi. Lekin sulton omonlik berishi uchun iymon
keltirishni shart qildi. U Baydoga qochdi. Yо‘lda о‘zi bilan borayotgan hindular
uni о‘ldirdi. Natijada Hind podshohlaridan kо‘pchiligi Sulton Mahmudga maktub
yо‘llab, unga itoat qilishlarini bildirdi. Mahmud G‘aznaviy shundan keyin Boray
shahriga yurish qildi va uni buzib tashladi. U qaytadan Baydoni izlay boshladi.
Baydoning о‘zi kelib qoldi, ikkisi daryo yaqinida qattiq jang qildi. Baydoning
lashkarida bir yuz ellik ming otliq, bir yuz sakson besh ming piyoda askar, bir yuz
etmish fil bor edi. Jang shiddatli kechdi. Ikkinchi kuni Sulton Mahmud Baydoning
askarlari har tomon tо‘zib qochayotganini kо‘rdi. Ular mol va qurollarini tashlab,
mamlakat bо‘ylab tarqalib ketdi. Sulton Mahmud о‘ljalarni yig‘ib olib, Baydo

askarlarining oldini kesib chiqdi va ularning kо‘pini о‘ldirdi. Ammo Baydo qochib
qutulib ketdi.
Mahmud G‘aznaviy 998-hijriyda ukasi Ismoil bilan mashg‘ul bо‘lib turgan
bir paytda, somoniylar Xurosonni bosib olishga о‘tishdi. SHu fursatda ikkinchi
Mansur bosib olgan Xurosonni Mahmud G‘aznaviyga qaytarib bermasligini e lon‟
qildi. Buni eshitgan Sulton Mahmud Nishopur tomonga bordi. U Xuroson hokimi
Bektuzunga hujum qilishga qiziqmadi ham. CHunki ikkinchi Mansur unga yordam
berish uchun katta kuch bilan kelgan edi. Sulton Mahmud payt poylab,
Movarounnahrdan yaqinlashib qolgan qaraxoniylarni kutib turishga qaror qildi 14
.
Bektuzun bilan Foiq ikkinchi Mansurga ishonmagani bois uni taxtdan tushirishdi.
Uning о‘rniga kichik yoshda bо‘lgan Abdulmalik ibn Nuhni qо‘yishdi. Mahmud
G‘aznaviy 999 yil 16 mayda Bektuzun, Foiq va Abulqosim ibn Saymjur
kelishuvini bekor qilib, Xurosonga hukmini qaytadan о‘tkazdi va unga ukasi
Nasrni hokim qilib tayinladi. Fursatdan foydalangan qoraxoniylar kuchsizlangan
somoniylarni mag‘lub etishdi. Natijada ular hech qanday davlatga qaram bо‘lmay
qoldi.
Qoraxoniylar bilan g‘aznaviylar munosabati о‘zaro dо‘stlikka asoslangan
bо‘lib, Mahmud G‘aznaviy qizini 1001-yili Nosir ibn Aliga uzatgandan keyin
ancha barqaror tus oldi. Ammo bu dо‘stona munosabatlar Nosir ibn Alining
somoniylar davlatiga tо‘liq egalik qilishga intilishi sabab, kо‘pga chо‘zilmadi.
G‘aznaviyning Hindistonga yurishi davom etayotgan kezda ibn Ali Xurosonga
qо‘shin jо‘natdi. Bu xabarni eshitgan G‘aznaviy qо‘shinini Xalij, Afg‘on
jangchilari bilan kuchaytirdi va 1006 yil sentyabr-oktyabr oylarida ibn Alining
qо‘shinini shahardan uzoqqa uloqtirdi. Ammo ibn Ali qaytib ketmadi. 1008 yil 5
noyabrda Balxga yigirma kilometr kirib bordi va natijada ikki qо‘shin bir-biri bilan
tо‘qnashdi. G‘aznaviylar qо‘shinining old qismida fillar bо‘lgani uchun
qoraxoniylar ularga hujum qila olmadi 15
.
14
Pulatov Sh.N. Sankhya-ancient Indian philosophical school. //PUSTAK BHARATI RESEARCH JOURNAL//
JAN-June. ISSUE Toronto, Canada. No: 1-2, 2020. – P.641.
15
Qosimov B. Milliy uyg‘onish. – T.: Sharq, 2004. – B.125.

Qayta-qayta tо‘qnashuv sababli qoraxoniylar quvvatsizlanib qoldi. Bu
urush qlraxoniylarning Xurosonga egalik qilish uchun qilgan oxirgi katta orzulari
edi. Qoraxoniylar о‘rtasida о‘zaro taxt talashuv avjga chiqdi. Holbuki, taxtni
Abumansur Arslonxon egallab bо‘lgan edi. U Mahmud G‘aznaviy bilan murosa
qilmadi. Ammo YUsuf Qodirxon taxt uchun qayta kurash olib bordi, G‘aznaviydan
yordam berishini sо‘radi. G‘aznaviy Hindda jang qilib yurgan bir vaqtda,
hokimiyat talashib yurganlar Xurosonga egalik qilish payti keldi, deb о‘ylashdi.
Ikkisi qoraxoniylardan iborat qо‘shin tо‘pladi. G‘aznaviy ming о‘n tо‘qqiz va
ming yigirmanchi yillarda u qо‘shinni mag‘lubiyatga uchratib, Hindistonga qaytib
ketdi. Abumansur Yusuf Qodirxon bilan taxt talashishda davom etdi., Yusuf
Qodirxon G‘aznaviydan og‘asiga qarshi qayta yordam berishini sо‘radi. Lekin bu
safar uning talabi qabul qilinmadi. G‘aznaviy Samarqandda taxt talashuvchilarga
qarshi turib, 1025 yili ularning orasini kelishuv orqali isloh qildi. Bu ahvolni bilgan
YUsufxon qochib ketdi. SHunday qilib, qoraxoniylar о‘rtasidagi uzluksiz davom
etgan nizo nihoyasiga etdi.
О‘g‘uz turkmanlardan iborat bir elat bо‘lib, bular tо‘rt ming о‘tovdan
tashkil topgan. Ular Arslon YObg‘uning izdoshlari bо‘lib, Sulton Mahmuddan
Movarounnahr о‘rniga Xurosondan о‘tishni iltimos qilishdi. G‘aznaviy bu kо‘p
sonli xalqdan harbiy qо‘shin yig‘ishda foydalanish mumkinligini о‘ylab, Tus
hokimi Arslon Jozib bunga qarshi bо‘lishiga qaramay, ularning Amudaryodan
kechib о‘tishlariga ruxsat berdi. Lekin о‘g‘uzlar oyoqlari etgan shaharlarni talon-
toroj qilib ketishar edilar. 1028 yili о‘troq xalq ushbu kо‘chmanchi ochofatlar
yomonligidan sulton Mahmudga arz qildi. Sulton Mahmud Arslon Jozibni
о‘g‘uzga jо‘natdi. Ammo Arslon Jozib muammoni hal qila olmadi. Arslonni
noqulay ahvolga solib qо‘yganidan О‘g‘uzning urush salohiyati viloyat
qо‘shinlaridan ustun ekani bilindi. Ular bilan Sulton Mahmudning aynan о‘zi jang
qilishi uchun chaqirildi. 1028-yili Mahmud G‘aznaviy bemor bо‘lishiga qaramay,
Tus tomon yurish qildi. Arslon Jozib askarlari bilan birga о‘g‘uzlarni
mag‘lubiyatga uchratdi. Bu jang maydonida о‘g‘uzlarning kо‘pchiligi о‘ldirildi,

ammo qolganlarining bir qismi tog‘larda va boshqalari Kirmonga yashirinib, jon
saqlashdi. Shunday qilib, mamlakatga ichki va tashqi tomondan о‘g‘uz aralashuvi
nihoyasiga etdi 16
.
G‘aznaviylar va Tabariston hamda Jurjoniyani boshqarayotgan
zayyoriylarning о‘rtasida juda yaxshi aloqa о‘rnatilgan edi. 1012 yili askarlar
qо‘zg‘olon qilishdi va Qobus ibn Vashmgir taxtdan tushirilib, о‘rni bо‘sh qoldi.
Holbuki, Falakulmoliy deb atalmish Qobus ibn Vashmgirning ukasi unga qarshi
chiqqan. Uni Mahmud G‘aznaviy quvvatlagan va mamlakatidan panoh bergan edi.
Qobusga ukasi Doro G‘aznaviy mamlakatiga borish uchun uyidan chiqqani xabari
etgach, u hokimiyat tepasida qolish uchun zudlik bilan G‘aznaviyga bо‘ysunishini
e lon qildi. Har yili 50 ming dinor jizya berishiga kelishildi. U ba zan‟ ‟
G‘aznaviyga askardan ham qarashib turar edi. G‘aznaviy Rayga hukmron
bо‘lgach, Qobus о‘z mamlakatini qattiq xatar kutmoqda, deb о‘yladi. Mamlakatini
himoya qilish uchun G‘aznaviyning yо‘lini tо‘sish kerak, degan tо‘xtamga keldi.
1029 yilm besh yuz ming dinor jizya muqobilida sulh tuzdi. Qobus vafot qilgach,
uning о‘g‘li Anushirvon hokimiyat tepasiga keldi, uni g‘aznaviylar besh yuz ming
dinor berishiga iqror qilishdi.
Sulton Mahmudning buvayhiylar bilan о‘zaro munosabati 1012 yilgacha
о‘zaro dо‘stlik asosiga qurilgan edi. О‘sha yili taxt janjali boshlangach, G‘aznaviy
ushbu fursatni qо‘ldan boy bermadi. Haqiqatan, Abulfavoris Mahmud
G‘aznaviydan Buvayhiya saltanatini boshqarishi uchun yordam berishini sо‘radi.
Bu sо‘rovga javoban Sulton Mahmud uni Kirmonga qayta hokim qilib qо‘ydi. Bir
oz vaqt о‘tgach, Sherozga hokimlik qilib turgan Abulfavoris bilan G‘aznaviya
harbiy quchlari boshida turgan Abusaidning aloqalari buzildi. SHunga asosan
G‘aznaviy Abulfavorisga yordam berishdan qо‘l tortdi. Abulfavoris mag‘lub
bо‘lib, g‘aznaviy askarlardan Kirmonga qochdi. Ikkinchi tomonda Ray hokimi
1028 yili Buvayhiya hokimlariga qarshi G‘aznaviydan yordam sо‘radi. CHunki u
16
Sagdullaev A.S. va boshq. О‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. – T.: 2000. – B.166.

askariga ishonolmas edi. G‘aznaviy ushbu iltimosni qabul qildi va 1029 yili uni
Ray hokimligiga qaytardi.
Ray Buvayhiya davlati tarkibiga kirar va unga Majduddavla ibn
Faxruddavla hokimlik qilar edi. U fisqu-fasodga berilgan bо‘lib, davlatni yaxshi
idora qila olmadi. SHuning uchun ham davlatni onasi boshqarar edi. Onasi vafot
etgach, mamlakatda vaziyat yomonlashib bordi. 420 hijriy sanada Sulton
Mahmudga maktub yuborib, mamlakatda vaziyat qaltisligini ma lum qildi va‟
undan najot sо‘radi. Sulton askarlarini Rayga jо‘natdi. Majduddavla ularga etib
borganda, qо‘lga olindi.
Sulton Mahmudning buyrug‘iga kо‘ra uni asir qilib, G‘aznaga olib ketildi.
Majduddavla qо‘lga olingach, 4020 yil rabi’ul-oxir oyida sulton Rayga etib bordi,
Majduddavla boyligidan bir million dirham, qimatbaho toshlardan yarim milion
dirhamga teng mablag‘ni oldi. Sulton Mahmud etib kelgach, Majduddavladan
“Shohnoma” va “Tarixi Tabariy”ni о‘qimaganmi yoki yо‘qligini sо‘raydi. U
о‘qiganini aytadi. Sulton: “Tarixni о‘qiganning ahvoliga qara, shaxmat
о‘ynamaganmisan?” – deydi. U shaxmat о‘ynaganini aytadi. Sulton Mahmud:
“Shaxmat о‘ynagan bо‘lsang, shohning shohga kirganini kо‘rganmisan?” – deydi.
U: “Yо‘q”, – deb javob beradi. Sulton: “Qudratli hukmdorga о‘zingni topshirib
qо‘yishga seni kim majburladi?”– deb sо‘raydi. SHundan sо‘ng Majduddavlaga
о‘xshagan botiniya etakchilarining aksarini dorga hukm qiladi. Falsafa va
munajjimlikka oid kitoblarni о‘tga yoqishni amr etadi. Keyin avvalroq qochib
qutulib ketgan Manuchehr ibn Qobusni izlab ketadi. Manuchehrning о‘limiga
qadar uni ta qib qildi. Uning о‘g‘li Anushervon hokim bо‘lgach, xutbani Jibolning
‟
barcha shaharlaridan to Armaniyagacha Sulton Mahmud nomiga о‘qitdi.
G‘aznaviy о‘g‘li Mas udni Rayga hokim qilib qо‘ydi va о‘zi Alouddin hokimlik
‟
qilayotgan Isfahonga jо‘nab ketdi. Uni bosib oldi va bir kishini u erga hokim qilib
qо‘ydi. Xalq qо‘zg‘olon qilib, hokimni о‘ldirgach, u erga qaytib borib, aholisidan

besh ming kishini qatl ettirdi va unga yangi hokim qо‘ydi. Keyin Rayga qaytib, u
erda istiqomat qildi 17
.
Afg‘onlar G‘azna va Sind oralig‘idagi tog‘larda yashar edi. Ular vaqti-vaqti
bilan qaroqchilik qilib, Xuroson va Hind orasida borib-keladigan karvonlarni
tо‘nashar edi. Mahmud G‘aznaviy 1019 yili Kobulning sharqiy tomonidan borib, u
erda butparastlikka sig‘inadigan afg‘onlarga etib borib ularni о‘zining davlati
doirasiga qо‘shib oldi. Ular Islomni qabul qilishdi.
17
Barakayev J. Haydarov Y. Buxoro tarixi (eng qadimgi davrlardan ulug‘ oktabr inqilobigacha).
T.:О‘qituvchi,1991. (Barakayev.J , Haydarov. Y. History of Bukhara (from ancient times to the Great October
Revolution. T.: О‘qituvchi, 1991. – B. 236.

XULOSA
G‘aznaviylar davlati, xususan, bu davlatni yuksak darajada taraqqiy
ettirgan Sulton Mahmud davri tarixchilarimiz tomonidan kam o‘rganilgan. Bu
haqda fikr bildirilgan kamdan-kam hollarda esa, manbalarga tayanilmagan. Tarix
ilmida g‘aznaviylarga salatanati va unga Sulton Mahmud hukmronlik qilgan
davrga nisbatan xolis bo‘lmagan munosabat ustuvorlik qilib kelgani ayni
haqiqatdir. “Tarixi Yaminiy”ning arab tilidan tarjima qilinib, nashr etilishi bu
boradagi tarixiy ma’lumotlarga oydinlik kiritadi, haqqoniy tarixni tiklashga xizmat
qiladi, degan umiddamiz.
О‘zbekiston istiqlolga erishgandan sо‘ng jamiyat ijtimoiy siyosiy
hayotining barcha jabhalarida keng о‘zgarishlar davri boshlandi. Bu jarayon
intelektual sohada ham о‘z aksini topdi. Eng asosiy ijtimoiy gumanitar fan
hisoblangan tarix fani oldiga hal etilishi lozim bо‘lgan dolzarb muammolarni
kо‘ndalang qilib qо‘ydi. Oqibatda sovet tarixshunosligi nuqtai nazaridan
о‘rganilgan mavzular qaytadan ilmiy tadqiqot sifatida о‘rganila boshlandi. Buning
isboti sifatida birinchi Prezidentimiz, “Tarixiy xotira tuyg‘usi tо‘laqonli ravishda
tiklangan xalq bosib о‘tgan yо‘l о‘zining barcha muvaffaqiyat, yо‘qotish va
qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy о‘rganilgan taqdirdagina
chinakam tarix bо‘ladi” 18
, deb aytgan fikrlari nihoyatda о‘rinlidir. Bundan tashqari
tarixning “oq dog‘lari” sifatida о‘rganilmagan mavzularni tadqiq qilish
imkoniyatiqо‘lga kiritildi. “Dunyo xaritasida yangi mustaqil davlatlar paydo
bо‘ldi, ularhozirgi til bilan aytganda sotsialistik о‘tmishga ega bо‘lgan о‘z siyosiy
mustaqilligini tinch yо‘l bilan qо‘lga kiritgan davlatlardir. Bu davlatlar mustaqil
rivojlanish va ijtimoiy munosabatlarni yaxshilash yо‘liga qadam qо‘ydi. Ular
dunyodagi boshqa mamalakatlar orasida о‘z mavqeini mustahkamlashga
intilmoqda”.
Kurs ishi mavzusi doirasida о‘rganilgan mavzu ya’ni, G‘aznaviylar davlati
tarixi, davlat boshqaruvi, harbiy yurishlari mavzusiga oid kо‘plab ma’lumotlar
18
Karimov I.A. Yuksak manaviyat – yengilmas kuch. T.: Ma’naviyat, 2008. – B.34.

bilan tanishib chiqdik. Ushbu ma’lumotlarga tayangan holda Turkistonda yuz
bergan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy munosabatlar tо‘g‘risidagi ma’lumotlarni
mazkur kurs ishida bayon qilib о‘tdik.
Mamlakatimizning ilk о‘rta asrlar davri tarixiga oid manbalarning aksariyat
qismi fors va arab tarixchi olimlari tomonidan yaratilgan bо‘lib, ushbu asarlar
hozirgi kunda о‘zining bir yoqlamaligi bilan ajralib turadi. Albatta tarixchi sifatida
ushbu asarlarni tahlil qilish orqali ma’lum bir davr yoki ba’zi bir tarixiy shaxslar
tо‘g‘risidagi ma’lumotlarni analiz qilib, xolislik prinsipi asosida bir tо‘xtamga
kelishimiz mumkin.
Ushbu kurs ishi ma‘lumotlaridan о‘rta ta’lim maktablari va oliy ta’lim
muassasalarida tarix fani mashg‘ulotlarida foydalanish mumkin.

Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati
I. Rahbariy adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz T.: O‘zbekiston, 2016.
2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T, 2008.
3. Каримов И . A . Тарихий хотирасиз келажак йўқ . – T, 1998.
4. Mirziyoyev Sh . M . Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz . Mazkur kitobdan O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoyevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog ‘ iston
Respublikasi , viloyatlar va Toshkent shaxri saylovchilari vakillari bilan o ‘ tkazilgan
saylovoldi uchrashuvlarida so ‘ zlagan nutqlari o ‘ rin olgan . – Toshkent ,
O ‘ zbekiston , 2017.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Azamat Ziyo О‘zbek davlatchiligi tarixi (eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga qadar) – T.: Sharq, 2000
2. Barakayev J. Haydarov Y. Buxoro tarixi (eng qadimgi davrlardan ulug‘
oktabr inqilobigacha). T.: О‘qituvchi, 1991. (Barakayev J., Haydarov Y. History of
Bukhara (from ancient times to the Great October Revolution. T.: О‘qituvchi,
1991.
3. Doniyorov A. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi. – T.: 2020 .
4. Pulatov Sh. N. Ancient Indian philosophical school. // PUSTAK BHARATI
RESEARCH JOURNAL// JAN-June. ISSUE Toronto, Canada. No: 1-2, 2020.
5. Qosimov B. Milliy uyg‘onish. T.: Sharq, 2004.
6. Saidov S.A., Ibn al-Muqaffaning islom tarjima san’atiga qo‘shgan hissasi. //
“Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences”
Scientific journal Volume 1, 2021. 332-336 P.
7. Sagdullaev A.S. va boshq. О‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti.
– T., 2000.

8. Sulaymonov, J.Karimov N.Contribution of Abu Isa Tirmidhi to the Science
of Hadith //International Journal of Innovative Technology and Exploring
Engineering (IJITEE) ISSN: 2278-3075, Volume-9 Issue-1, November, 2019. – P.
593-599
9. Ҳидоятов Г . А . Менинг жонажон тарихим . Т .: Ўқитувчи .1992.
(Hidoyatov G.A My dear history. – T.:O‘qituvchi.1992.
10. Шодиев Ж . М . Бухоро амирлrи давлатчилrининг ривожланиши / Ўқув
қўлланма . Т .: ТДЮИ нашрие|ти , 2010. (Shodiyev J.M. Development of the
statehood of the Bukhara Emirate / Study guide. – T.: TDYI Publishing
house,2010.)
11. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққи
е|ти / Сагдуллаев А.,
Аминов Б., Мавлонов Ў., Норқулов. – Тошкент: Академия, 2000. (Sagdullayev
A., Aminov B., Mavlonov О‘., Norqulov N. History of Uzbekistan:state and
society development. – Tashkent: Academy, 2000.)
III. Internet saytlar va resurslar
1. hozir.org
2. arxiv.uz
3. vvv. history.ru.
4. www.lex.uz
5. http.//library.byu.edu/-rdh/euridocs.
6. http://history.hanover.edu/texts.htm.
7. www.gov.uz

Gʻaznaviylar davlati boshqaruvi

Sotib olish