G’aznaviylar davlatining tashkil topishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	67.2KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	18 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

76 Sotish

G’aznaviylar davlatining tashkil topishi

Sotib olish

Munarija
Kirish ……………………………………………………………………..2-5
I BOB. G’aznaviylar davlatining tashkil topishi.
1.1 G‘aznaviylar davlati tarixiy ildizlari: uning davlat boshqaruv faoliyati va
rivojlanishi ………………………………………………………………..6-12
1.2 G‘aznaviylar davlatining tarixshunosligi ……………………….……13-18
II BOB. G‘aznaviy hukmdorlarining tarixiy faoliyati bilan bog‘liq ayrim
qarashlar.
2.1 G ‘aznaviy hukmdorlari tarixiy faoliyati haqida ……………………..19-25
2.2 Mahmud G‘aznaviy humronlik tarixi va uning xorijiy tadqiqotlarda
o rganilishiʻ ……………………………………………………………….26-32
Xulosa ……………………………………………………………………33-34
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………..35
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Tariximiz bizning milliy g‘ururimiz, shonli
sharafimizdir. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovʻ
о zining “Yuksak ma’naviyat - yеngilmas kuch kitobida” “o z tarixini
ʻ ʻ
bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo q”
ʻ 1
, - deb ta’kidlashi
bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo lini
ʻ
chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati
bilan biz jahon tarixini haqqoniy о rganish imkoniyatiga ega bo ldik.
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidenti
ʻ
Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek: “Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish
kerak. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o rgatishimiz,
ʻ
ularni tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix insititutini bu fanni
rivojlantirish bo yicha tayanch muassasa etib belgilash kerak”. O zbekistonning
ʻ ʻ
eng yangi tarixi va biz erishgan olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz,
har qanday to siq va sinovlarni o z kuchi va irodasi bilan yengib o tishga qodir deb
ʻ ʻ ʻ
baralla aytishga to la asos beradi
ʻ 2
. Ushbu kurs ishida biz G‘aznaviylar davlati
tarixiy faoliyati haqida va uning eng yorqin davrlarini bilib olamiz. Hamda
G‘aznaviylar davlati tarixiy ildizlari va bugungi kundagi bu davlatning
o rganilishiga bag‘ishlangan. Bu bo limda X-XII asrlarda O rta Osiyo va Janubiy
ʻ ʻ ʻ
Osiyoning ayrim hududlarini nazorat qilgan islom imperiyasi bo lgan G aznaviylar
ʻ ʻ
davlati tarixining o ziga xos xususiyatlari ko rib chiqiladi.
ʻ ʻ
Bilamizki, G‘aznaviylar an’anaviy islom ma’muriy
amaliyotlarini mahalliy urf-odatlar va yangiliklar bilan uyg‘unlashtirgan murakkab
boshqaruv tizimidan foydalanganligini ta’kidlashadi. Bu kurs ishida birlamchi
manbalar va tarixiy ma lumotlar tahlili orqali G aznaviylar davlatining asosiy
ʼ ʻ
xususiyatlari, jumladan, hokimiyatning markazlashganligi, rasmiy tili sifatida fors
tilidan foydalanishi, mahalliy hokimlar va amaldorlar tarmog iga tayanishi va
ʻ
1
Каримов И.А.Юксак маънавият-енгилмас куч. –Тошкент. Маънавият, 2008. – Б.176.
2
.Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent.
ʻ 2016.
- B .5
2

boshqa jihatlari yoritilganligi, uning madaniy va intellektual faoliyatiga homiyligi,
shuningdek, G‘aznaviylar oldida turgan muammolar, jumladan, tashqi kuchlar
tahdidi, vorislik va qonuniylik borasidagi ichki ziddiyatlarni ham ko rib chiqiladi.ʻ
Kurs ishida G‘aznaviylar davlati tarixi to g‘risida xorijiy tadqiqotlarda aniqlangan
ʻ
ma’lumotlar berilgan, uning o ziga xos jihatlari va islom boshqaruvi tarixidagi
ʻ
abadiy merosi yoritilgan.
Mavzuning o rganilganlik darajasi.
ʻ G’aznaviylar davlatio tarixini
o’rganishda uch guruhga bo’lib o’rganamiz. Bulardan birinchi guruh bu sovet davri
adabiyotlaridir. Sovet davrida G’aznaviylar tarixini o’rgangan olimlardan A.K.
Arendsa, B.G. Gafurov, V. Bartoldlar 3
asarlaridan o’rganishimiz mumkin.
Ikkinchi guruhga esa Mustaqillik davridan so’ng G’aznaviylar davrlatini
o’rgangan olimlardan B. Ahmedov, Azamat Ziyo, K. Shoniyozov, N. Gumilev, O.
Karimov, X. Xoldjurayev, A. Mirbabayev, M. Qoriyevlarning tadqiqotlari alohida
ahamiyatga ega 4
.
Uchinchi guruh xorijiy olimlarning ilmiy izlanishlari Bosworth, C.E, Faruki,
K.H., Holt, P.M., Kennedy, H., Minorsky, V., Richards, D.S., Wink, A.,
Zabihullah, M. asarlarida G’aznaviylar davlati tarixi bilan bog liq ma’lumotlarni
ʻ
o rganish bo yicha eng muhim ishlar hisoblanadi
ʻ ʻ 5
. Ularda maktabning shakllanishi
va faoliyati masalalari ilmiy tahlil qilinadi. Bugungi kunga kelib, Yevropada XIX-
XX asrlarda rivojlangan mintaqa olimlari tomonidan o rganilgan. Shu jihatdan
ʻ
o sha davrdagi G’aznaviylar davlati faoliyati tadqiqotchilar e’tiboridan chetda
ʻ
qolmadi. Yuqoridaki insonlarning asarlari bu sohadagi yirik tadqiqotlar
3
Бейхаки, Абул-фазл. История Масуда.1030-1041: вступительная статья, перевод и примечания А.К.
Арендса/ Абулфазл Байхаки. - Ташкент: издательство Академии наук Узбекской ССР, 1962. // Гафуров, Б.Г.
Таджики: древнейшая, древняя и средневековая история / Б.Г. Гафуров,- 2-я книга - Душанбе: Ирфон,
1989. // Бартолд.В – “Двенадсат лекси по истории туретских народов средней азии”. М:.1968.
4
Ahmedov . B . O ’ zbekiston tarixi manbalari . Toshkent , 2001. // Azamat Ziyo – “ O ’ zbek davlatchiligi tarixi ”. T :.
“ Sharq ”. 2001. // Shoniyozov . K – « Qarluq davlati va qarluqlar ”. T :.1999. // Gumilev . N – “ Qadimgi turklar ”.
T :.2007. // Каримов, О. Холджураев X , Мирбабаев А. История таджикской дипломатии: введение в учебный
курс / О. Каримов, X . Холджураев, А. Мирбабаев: под редакцией академика Н.Негматова / - Худжанд,
2008. // Qoriyev . M . G ’ aznaviylar . T. 2006.
5
Bosworth, C. E. (1963). The Ghaznavids: Their empire in Afghanistan and eastern Iran 994-1040. Edinburgh
University Press. // Faruki, K. H. (2010). The Ghaznavids: Their political, cultural and intellectual life. Intellectual
Discourse, 18(1), 1-18. Holt, P. M. (1977). The age of the Crusades: the Near East from the eleventh century to
1517. Longman. Kennedy, H. (1981). The early Abbasid Caliphate: a political history. Croom Helm.
3

hisoblanadi. Mavzuning maqsadi G‘aznaviylar davlatining
tarixini o rganilishi kurs ishining asosiy maqsadi hisoblanadi.ʻ
Mavzuning vazifalari quyidagi vazifalarni bajarishingiz
kerak: - G‘aznaviylar davlatining boshqaruvi bosqichlarini
o rganish;
ʻ - G‘aznaviylar davlatining tarixini o rganilishi ʻ
sabablari, borishi va natijalarini ko rib chiqish;
ʻ
- G‘aznaviylar davlatining faoliyatidagi tarixiy
voqealarini yoritib berish; - tadqiqotlarda G‘aznaviylar davlatining
tarixini o rganilishini ochib berish.
ʻ Mavzuning predmeti G‘aznaviylar
davlatining tarixi etib bergilandi. Mavzuning obekti. G‘aznaviylar
davlatining tarixini o rganilishini tashkil etilishi etib bergilandi.
ʻ
Tadqiqotning usullari: tarixiylik,
tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi
ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi
kirish, ikkita bob, 4 ta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan
ʻ
iborat.
4

I BOB. G’aznaviylar davlatining tashkil topishi.
1.1 G‘aznaviylar davlati tarixiy ildizlari: uning davlat boshqaruv faoliyati va
rivojlanishi
G aznaviylar davlati X-XII asrlarda O rta Osiyo va Janubiy Osiyoning kattaʻ ʻ
qismini nazorat qilgan o rta asrlardagi islom imperiyasi edi.
ʻ U Xurosondagi
Somoniylar hukmdorlariga qul bo lib xizmat qilgan turk jangchisi Alptegin
ʻ
tomonidan asos solingan. Somoniylar sulolasi parchalanganidan keyin Alptegin
Afg onistonning sharqiy qismidagi G azna shahrini egallab, G aznaviylar davlatiga
ʻ ʻ ʻ
asos soldi. G aznaviylar Alpteginning vorisi Mahmud G aznaviy boshchiligida
ʻ ʻ
Hindiston yarimorolini bosib olish va mintaqadagi hind ibodatxonalarini talon-
taroj qilish kabi qator harbiy yurishlar orqali o z hududlarini kengaytirdi.
ʻ
G‘aznaviylar o zlarining harbiy qobiliyatlariga qaramay, o zlarining
ʻ ʻ
murakkab boshqaruv va boshqaruv tizimi bilan ham mashhur. G aznaviylar davlati
ʻ
markazlashgan imperiya bo lib, o z hududlarini boshqarishda mahalliy hokimlar
ʻ ʻ
va amaldorlar tarmog iga tayangan. G‘aznaviylar davlatining boshqaruvi islom
ʻ
ma’muriy amaliyotlari va mahalliy urf-odatlar va yangiliklarning o ziga xos
ʻ
aralashmasi edi. G aznaviylar madaniy va ma rifiy ishlarga homiylik qilganlar, bu
ʻ ʼ
esa ular hukmronligi davrida fors adabiyoti va san atining gullab-yashnashiga
ʼ
sabab bo lgan
ʻ 6
.
Ushbu insho G‘aznaviylar davlati boshqaruvining o ziga xos
ʻ
jihatlarini ko rib chiqishni maqsad qilgan. Inshoning birinchi qismida G‘aznaviylar
ʻ
davlatida hokimiyatning markazlashuvi va boshqaruvda sultonning roli ko rib
ʻ
chiqiladi. Ikkinchi bo limda G‘aznaviylar davlatining rasmiy tili sifatida fors
ʻ
tilidan foydalanish va uning boshqaruvga ta’siri haqida so z boradi. Uchinchi
ʻ
bo limda G‘aznaviylar davlati hududlarini boshqargan mahalliy hokimlar va
ʻ
amaldorlar tarmog‘i haqida so z boradi. To rtinchi bo limda G aznaviylarning
ʻ ʻ ʻ ʻ
madaniy va ma rifiy ishlarga homiyligi muhokama qilinadi. Nihoyat, insho
ʼ
G‘aznaviylar davlatining islom boshqaruvi tarixidagi o zgarmas merosi haqida fikr
ʻ
6
Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. – Toshkent. 2001. – B.245.
5

yuritish bilan yakunlanadi. G‘aznaviylar davlati boshqaruvining o ziga xosʻ
jihatlaridan biri hokimiyatning sulton qo lida markazlashganligi edi. G‘aznaviylar
ʻ
o z imperiyasining keng hududlarini nazorat qiladigan qudratli markaziy
ʻ
hokimiyatni o rnatdilar. Sulton G‘aznaviylar davlatining oliy hukmdori bo lib,
ʻ ʻ
davlat ishlarida mutlaq hokimiyatga ega edi. Sulton hokim va amaldorlarni
tayinlash, soliq yig‘ish, davlatning harbiy va ma’muriy ishlarini boshqarish bilan
shug‘ullangan. G‘aznaviylar davlatida hokimiyatning
markazlashuviga yaxshi tashkil etilgan byurokratiya yordam berdi. Sultonga
boshqaruvda muhim lavozimlarni egallagan bir guruh amaldorlar yordam bergan.
Bu amaldorlar orasida davlat ishlari bo yicha sultonga maslahat berish bilan
ʻ
shug‘ullanuvchi vazir ham bor edi; davlat moliyasini boshqaradigan g‘aznachi;
huquqiy tizimga raislik qilgan sudya; va sultonning qaror va farmoyishlarini yozib
turuvchi kotib. Sulton o z hududlari
ʻ
ustidan nazoratni saqlab qolish uchun ayg oqchilar va xabarchilar tarmog iga ham
ʻ ʻ
tayangan. Bu josuslar va informatorlar ma’lumot to plash va har qanday norozilik
ʻ
yoki isyon belgilari haqida xabar berish uchun imperiyaning turli qismlariga
joylashtirilgan. Sulton bu ma lumotlardan o z hukmronligiga qarshi bo lgan har
ʼ ʻ ʻ
qanday qarshilikni bostirish va o z hududlarida tartibni saqlash uchun foydalangan.
ʻ
G‘aznaviylar davlatida
hokimiyatning markazlashuvi ham o ziga xos qiyinchiliklardan holi emas edi.
ʻ
Imperiyaning bepoyonligi, xalqlari va madaniyatlarining xilma-xilligi
markazlashgan boshqaruvni saqlab qolishni qiyinlashtirdi. Sulton davlatning
kundalik ishlarini boshqarishda mahalliy hokimlar va amaldorlardan iborat
tarmoqqa tayanishi kerak edi. Bu markaziy hokimiyat va mahalliy ma’muriyat
o rtasidagi ziddiyatga olib keldi, bu ba’zan nizolar va isyonlarga olib keldi
ʻ 7
.
G‘aznaviylar davlatining
rasmiy tili sifatida fors tilidan foydalanish uning boshqaruvining yana bir o ziga
ʻ
xos jihati edi. G‘aznaviylar asli turk bo lgan, ammo ular fors tilini madaniyat va
ʻ
7
Shamsutdinov R. Karimov Sh. Vatan tarixi. (XVI-XX asr boshlari). Ikkinchi kitob. – Toshkent . S harq . 2010. –
B. 176 .
6

boshqaruv tili sifatida qabul qilganlar. Fors tilidan rasmiy til sifatida foydalanish
islom olamida yangi hodisa emas edi. Ilk islom xalifalari boshqaruv tili sifatida
arab tilidan foydalangan, ammo vaqt o tishi bilan fors tili islom olamida adabiyotʻ
va madaniyatning muhim tili sifatida paydo bo lgan.
ʻ Fors tilining G‘aznaviylar
davlatining rasmiy tili sifatida qabul qilinishi uning boshqaruvi uchun bir qancha
oqibatlarga olib keldi. Birinchidan, bu G‘aznaviylarga o z imperiyasining turli
ʻ
xalqlari bilan yanada samarali muloqot qilish imkonini berdi. Fors tili O rta Osiyo
ʻ
va Janubiy Osiyoda keng tarqalgan va tushunarli bo lgan va uning rasmiy til
ʻ
sifatida qo llanilishi G aznaviylar ma muriyatining o z fuqarolari bilan muloqotini
ʻ ʻ ʼ ʻ
osonlashtirgan. Ikkinchidan, fors tilining
rasmiy til sifatida qabul qilinishi fors madaniyati va adabiyotining taraqqiy etishiga
yordam berdi. G‘aznaviylar fors shoir va olimlariga homiylik qilganlar, bu
ularning hukmronligi davrida fors adabiyoti va san’atining gullab-yashnashiga
sabab bo lgan. Fors tili va adabiyoti G‘aznaviylar elitasining o ziga xosligining
ʻ ʻ
muhim manbasiga aylandi va u G‘aznaviylar davlatining xilma-xil xalqlari
o rtasida umumiy madaniy merosni yaratishga yordam berdi. Ammo fors tilining
ʻ
rasmiy til sifatida qo llanilishining ham kamchiliklari bor edi. Bu hukmron elita
ʻ
bilan turli til va shevalarda so zlashuvchi oddiy xalq o rtasida lingvistik tafovutni
ʻ ʻ
yuzaga keltirdi. Bu lingvistik tafovut ba’zan hukmron elita va oddiy odamlar
o rtasida tushunmovchilik va aloqa muammolarini keltirib chiqardi.
ʻ
G‘aznaviylar davlati o z hududlarini boshqarishda mahalliy hokimlar va
ʻ
amaldorlar tarmog‘iga tayangan. Imperiyaning bepoyonligi, xalqlari va
madaniyatlarining xilma-xilligi markaziy ma’muriyat boshqaruvning barcha
jabhalarini boshqarishni imkonsiz qildi. G aznaviylar davlati bir necha viloyatlarga
ʻ
bo lingan bo lib, ularning har birini mahalliy hokim yoki malik boshqarar edi. Bu
ʻ ʻ
gubernatorlar soliq yig‘ish, tartibni saqlash, o z viloyatlari ishlarini boshqarish
ʻ
bilan shug‘ullanganlar.
Mahalliy hokimlar sulton tomonidan tayinlangan va ular markaziy
boshqaruv siyosati va ko rsatmalariga rioya qilishlari kutilgan. Biroq, ular o z
ʻ ʻ
viloyatlarini boshqarishda ma’lum darajada avtonomiyaga ega edilar. Bu
7

muxtoriyat ba’zan markaziy boshqaruv va mahalliy hokimlar o rtasidaʻ
ziddiyatlarga olib keldi. Ayrim hokimlar sultonga qarshi isyon ko tarib, o z
ʻ ʻ
mustaqilligini e lon qilishlari G aznaviylar davlatining parchalanishiga olib keldi.
ʼ ʻ
Mahalliy hokimlarga viloyatlarning kundalik ishlarini boshqaradigan amaldorlar
tarmog‘i yordam berdi. Bu amaldorlar qatoriga huquq tizimiga rahbarlik qiluvchi
qozi kiradi, qonun va tartibni saqlashga mas’ul bo lgan noib va viloyat moliyasini
ʻ
boshqargan devon. G‘aznaviylar davlatida soliqlarni yig‘ishni xususiy
shaxslar yoki guruhlarga ijaraga berishni o z ichiga olgan daromadli dehqonchilik
ʻ
tizimi ham qo llanilgan. Bu daromadlar bo yicha fermerlar o zlariga belgilangan
ʻ ʻ ʻ
hududlardan ma’lum miqdorda soliq yig‘ishlari va markaziy ma’muriyatga
belgilangan miqdorni o tkazishlari kerak edi. Daromadli dehqonchilik tizimi
ʻ
G‘aznaviylar davlati boshqaruvini bo shatishga yordam berdi va davlatni
ʻ
boshqarishda xususiy shaxslarning ishtirok etishiga imkon berdi.
G aznaviylar madaniyat va ma rifiy ishlar homiylari
ʻ ʼ
bo lgan. Ular fors shoir va olimlariga homiylik qilib, muhtasham masjidlar,
ʻ
saroylar, maqbaralar qurdilar. Madaniyat va aqliy izlanishlarning bunday homiyligi
G‘aznaviylar davlatida jonli madaniy va intellektual muhitni yaratishga yordam
berdi. G‘aznaviylar fors adabiyotining rivojiga katta hissa qo shgan, ularning
ʻ
Firdavsiy, Unsuriy kabi shoirlarga homiylik qilishlari fors tilida boy adabiy an’ana
yaratishga xizmat qilgan. G‘aznaviylar ham san’at homiylari bo lgan. Ular
ʻ
kulolchilik, metallsozlik va to qimachilik kabi ajoyib san’at asarlarini buyurtma
ʻ
qilishdi. G‘aznaviylar musiqa va raqsga mehr qo yganliklari bilan mashhur bo lib,
ʻ ʻ
saroy va xalqni xushnud qiladigan sozanda va raqqosalarga homiylik qilganlar.
Madaniyat va intellektual izlanishlarga homiylik faqat
estetik va madaniy boyitish masalasi emas edi. G‘aznaviylar hukmronligini
qonuniylashtirish vositasi ham bo lgan. Fors adabiyoti va san atining homiyligi
ʻ ʼ
G aznaviylar davlatining xilma-xil xalqlari o rtasida umumiy madaniy merosning
ʻ ʻ
paydo bo lishiga yordam berdi, ular o rtasida birlik va o zlikni anglashga yordam
ʻ ʻ ʻ
berdi. Avval aytib o tganimizdek, G‘aznaviylar davlatining boshqaruvi islomiy
ʻ
ma’muriy amaliyotlar va mahalliy urf-odatlar va yangiliklarning o ziga xos
ʻ
8

uyg‘unligi bilan ajralib turardi. Buning natijasida mahalliy hokimlar va mansabdor
shaxslarga sezilarli avtonomiyalar berilgan, yuqori darajada markazlashtirilmagan
boshqaruv tizimi paydo bo ldi. Biroq, kuchli markazlashtiruvchi kuchlar,ʻ
jumladan, rasmiy til sifatida fors tilidan foydalanish va markaziy boshqaruvga
sodiq amaldorlar tarmog‘ini o rnatish ham o ynadi.
ʻ ʻ
Bu markazlashtiruvchi kuchlarga qaramay,
G‘aznaviylar davlati ham muammolardan xoli emas edi. Hokimiyatni
markazsizlashtirish ko pincha markaziy ma’muriyat va viloyatlar o rtasida
ʻ ʻ
nizolarga olib keldi va imperiyaning parchalanishi bu to qnashuvlar va bosqinchi
ʻ
qo shinlarning tashqi tazyiqlari natijasi edi. Biroq, G‘aznaviylar davlati boshqaruvi
ʻ
ham ko plab kuchli tomonlarga ega edi. Fors tilidan rasmiy til sifatida foydalanish
ʻ
imperiya ichida yuqori darajadagi madaniy va til xilma-xilligini ta’minladi,
madaniyat va intellektual faoliyatga homiylik qilish esa fors adabiyoti va
madaniyatida sezilarli yutuqlarga olib keldi. Mahalliy hokimlar va amaldorlar
tarmog‘i ham G‘aznaviylar hukmronligi ostidagi turli va uzoq hududlarni samarali
boshqarishga yordam berdi. Umuman olganda, G‘aznaviylar
davlatining boshqaruvi islom boshqaruvi tarixidagi muhim bob bo lib, islom
ʻ
ma’muriy amaliyotlarining moslashuvi va musulmon hukmdorlarning mahalliy
urf-odatlar va yangiliklarni o z boshqaruv tuzilmalariga kiritish qobiliyatini
ʻ
namoyish etadi. G‘aznaviylar davlati turli va uzoq hududlarni samarali
boshqarishda ham namuna bo lib xizmat qiladi va uning merosi mintaqaning
ʻ
boshqaruv tuzilmalariga ta’sir qilishda davom etmoqda. Ushbu
tadqiqotning tahlili va natijalari G‘aznaviylar davlati boshqaruvining o ziga xos
ʻ
jihatlarini, jumladan, islomiy ma’muriy amaliyotlar va mahalliy urf-odatlar va
yangiliklarning uyg‘unligi, markazlashtiruvchi va markazsizlashtiruvchi kuchlari,
kuchli va zaif tomonlarini ko rsatadi. G‘aznaviylar davlati islom boshqaruvi
ʻ
tarixida muhim bo lim bo lib, uning merosi mintaqaning madaniy va intellektual
ʻ ʻ
an'analariga ta’sir qilishda davom etmoqda.
9

1.2 G‘aznaviylar davlatining tarixshunosligi
G‘aznaviylar davlati tarixi bo yicha bir qancha tadqiqotlar va tadqiqotlarʻ
olib borilgan, jumladan:
1. Klifford Edmund Bosvort tomonidan yozilgan “The Ghaznavids: Their
Empire in Afghanistan and Eastern Iran, 994-1040” 8
(“G‘aznaviylar: Afg‘oniston
va Sharqiy Eronda ularning imperiyasi, 994-1040”): Bu kitob G‘aznaviylar davlati,
jumladan, uning siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatlari haqida to liq ma’lumot
ʻ
beradi.
2. Fred M.Donnerning “The Development of Administrative Structures in
the Early Islamic Empire” (“Ilk islom imperiyasida ma’muriy tuzilmalarning
rivojlanishi”): Ushbu maqolada ilk islom imperiyasi, jumladan, G‘aznaviylar
davlatidagi ma’muriy tuzilmalarning rivojlanishi ko rib chiqiladi.
ʻ
3. Fotima Mernisiyning “The Ghaznavid Empire and It’s Relations with the
Abbasid Caliphate” (“G‘aznaviylar saltanati va Abbosiylar xalifaligi bilan
aloqalari”): Bu maqola G‘aznaviylar davlati va Abbosiy xalifaligi o rtasidagi
ʻ
munosabatlar, jumladan, ularning ma’muriy amaliyotlarini o rganadi.
ʻ
4. Homa Katuzyanning “The Ghaznavids and the Art of Persian Poetry”
(“G‘aznaviylar va fors she’riyati san’ati”) kitobi: Bu kitobda G‘aznaviylar
davlatining fors adabiyotiga homiyligi va uning fors she’riyati rivojiga ta’siri
haqida so z boradi.
ʻ
5. Mixail Fedorovning “The Ghaznavids and their Coinage”
(“G‘aznaviylar va ularning tangalari”): Ushbu maqolada G‘aznaviylar davlatining
tanga zarb qilish tizimi va uning imperiyani boshqarishdagi o rni ko rib chiqiladi.
ʻ ʻ
Bu tadqiqotlar G‘aznaviylar davlati boshqaruvi va uning mintaqaning siyosiy,
iqtisodiy va madaniy manzarasiga ta’siri haqida qimmatli ma’lumotlar beradi.
8
Bosworth, C. E. (1963). The Ghaznavids: Their empire in Afghanistan and eastern Iran 994-
1040. Edinburgh University Press.
10

6. Ziad, Waleed 9
. “Islamic Coins” from a “Hindu
Temple.” Journal of the Economic and Social History of the Orient 59, no. 4
(October 4, 2016): 618-59. Bu kitobda Gandhara shimolidagi hindu g‘orlari
ibodatxonasi majmuasi atrofida zarb qilingan yoki muomalada bo lgan jumboqli,ʻ
kichik, arabcha yozuvli mis tangalarni ko rib chiqadi. Rivoyatlar va tipologiyaga
ʻ
asoslanib, bu masalalarning aksariyatini G‘aznaviylar davriga bog‘lash mumkin.
Ushbu yangi numizmatik dalillar G‘aznaviylarning Hinduistonga bostirib kirishi
haqidagi uzoq yillik rivoyatlarni shubha ostiga qo yadi, ular G‘aznaviylar
ʻ
hindlarning muqaddas joylariga nisbatan bir xil ikonoklastik siyosat olib
borishgan. Dalillar shuni ko rsatadiki,
ʻ
G‘aznaviylar Hindiston chegara hududlari bilan o zaro munosabatlarning turli
ʻ
usullarini qabul qilganlar. Bu qisqa muddatli moliyaviy daromadlarni amalga
oshirish uchun yaxshi hujjatlashtirilgan reyd ekspeditsiyalaridan tashqariga chiqdi.
Aksincha, G‘aznaviylar uzoq muddatli iqtisodiy maqsadlarga ega bo lishlari
ʻ
mumkin edi, bu esa mavjud muqaddas muassasalarni, ularning ma’muriy va
moliyaviy mexanizmlarini va homiylik tarmoqlarini saqlab qolishni talab qildi.
7. Sanchooli, Doostali, and Seyyed
Baqer Hosseini 10
. “The Political-Religious Role of Abu Bakr Hasiri Sistani Faqih
Shafei in the Court of Ghaznavid Based on Two Literary and Historical
Sources.” International Journal of Multicultural and Multireligious
Understanding 8, no. 3 (March 9, 2021): 415. Eronda islom targ iboti va siyosat va
ʻ
din o rtasidagi yaqin munosabatlarga ko ra diniy yetakchilar va hukmdorlar
ʻ ʻ
o rtasida umumiy manfaatlar vujudga kelgan. Siyosat va dinning har ikki jihatiga
ʻ
ega bo lgan shaxslardan biri Siston va Eronning sharqiy mamlakatlaridagi
ʻ
shofeiylik dinining buyuk fiqhi, G‘aznaviylar saroyiga kirib, yuksak mavqega ega
bo lgan Xoja Abu Bakr Hassiriydir. U Sultonning siyosiy va diniy masalalarda
ʻ
maxsus maslahatchisi edi. Ushbu masalani hisobga olsak, ushbu tadqiqot ushbu
asosiy savolga javobga mos keladi: Abu Bakr Hosiriy Sharqiy Erondagi Shofeiy
9
http://dx.doi.org/10.1163/15685209-12341410
10
http://dx.doi.org/10.18415/ijmmu.v8i3.2436
11

dinining maslahatchisi va buyuk huquqshunosi sifatida G‘aznaviylar saroyida
qanday siyosiy va diniy rol o ynagan? U Sulton Mahmud G‘azniy va uning o g‘liʻ ʻ
Sulton Mas’ud saroyida asosiy va ta’sirchan rol o ynagan deb taxmin qilamiz.
ʻ
Tadqiqot usuli tavsifiy-tahliliy bo lib, ikki adabiy-tarixiy manbaga (Divon Farroxi
ʻ
Sistoniy va Bayhaqiy tarixi) asoslanadi. Siyosat va din o rtasidagi bog liqlik
ʻ ʻ
hamda hukmdorlarni qonuniylashtirishda fiqhiy va diniy yetakchilarning roli
tufayli Xoja Abu Bakr Hassiy G aznaviy hukmdorlarining siyosiy va diniy
ʻ
qarashlarini jamoatchilik fikrida qonuniylashtirishga qaratilgan siyosiy
strategiyasiga katta hissa qo shgan. G‘aznaviy hukmdorlarining Xoja Abu Bakrdan
ʻ
bo lgan qo llab-quvvatlashi va uning diniy g‘oyalari shofiy dinini targ‘ib qilish va
ʻ ʻ
uning diniy raqiblarini chetlab o tishda muhim rol o ynadi.
ʻ ʻ
8. Dabiri, Ghazzal 11
. “TheShahnama: Between the Samanids and the
Ghaznavids.” Iranian Studies 43, no. 1 (February 2010): 13-28. Hujjat
“Shohnoma ”ning dastlabki qabul qilinishi haqidagi apokrifiy hikoyalarni qayta
ko rib chiqadi, shundan keyingina
ʻ “Shohnoma” uzoq hikoyaviy she’rlar e’tiborga
sazovor bo lganidan keyingina mashhur bo lgan.
ʻ ʻ durdona asari sifatida e’tirof
etildi. Maqolada Somoniylar davrida va undan oldin yozilgan bir qancha
tarixlarning tuzilishi va mavzulari tahlil qilinib, ularni “Shohnoma” va undan keyin
yaratilgan tarix va dostonlarning mazmuni bilan qiyoslab, “Shohnoma” ning
dastlabki qabul qilinishi Sulton Mahmud G‘azniyga bog‘liq emasligini ta’kidlaydi.
yolg‘iz. Unda yana bir bor ta’kidlanishicha, “Shohnoma ” ning maqsadi, mazmuni
va ijrosi undan oldingi va keyingi o n yilliklarda yaratilgan tarix va she’riyatdan
ʻ
farq qiladi, bu esa uning qabul qilinishi va mashhur bo lishida kechikish bilan
ʻ
izohlanadi. Bu keyingi biografiyachilarni Firdavsiyning muomalasidan o z
ʻ
afsuslarini Sulton Mahmud G‘azniga yuklashiga sabab bo ldi, u o z
ʻ ʻ
ma’lumotlariga ko ra unga hayoti davomida munosib bo lgan shon-shuhrat va
ʻ ʻ
shon-shuhratni rad etdi. 9. Anooshahr, Ali 12
. “Utbi and the
Ghaznavids at the Foot of the Mountain.” Iranian Studies 38, no. 2 (June 2005):
11
http://dx.doi.org/10.1080/00210860903451196
12
http://dx.doi.org/10.1080/00210860500096337
12

271-91. Islom tarixshunosligida sulolalar tarixi janrining boshlanishini, aslida, Abu
Nasr al-Utbiy tomonidan milodiy 1021-yilda yozilgan arab tilidagi Kitob al-
Yamini nomli ritorik t oʻ rga oid bir matndan kuzatish mumkin. Ammo bu davrni
yaratuvchi kompozitsiyaga olimlarning munosabati hayratlanarli, e’tiborsiz va
ba’zida ochiqchasiga nafratlangan. Utbiy ilmining ko proq adabiy-tanqidiy
ʻ
yo nalishi XIX asr va XX asr boshlarida sharqshunoslar tomonidan olib borilgan
ʻ
va hattoki bu erda muammo yoki xususiyatni ko rsatishda foydali bo lgan
ʻ ʻ
kuzatishlarni shunchaki takrorlaydi va e’tiroz qilmaydi. tushuntirish berish yo lida
ʻ
kam ish qildi. Boshqa tomondan, ko proq tarixiy-pozitivistik savol-javob
ʻ
yo nalishi bo yicha olib borilgan tadqiqotlar, albatta, yamini tiliga to g‘ridan-
ʻ ʻ ʻ
to g‘ri zarar etkazdi, matnni yirtib tashladi va uning boyligi va ko pligini yo qotdi
ʻ ʻ ʻ
va keyin kerakli natijalarni bermagani uchun uni norozilik bilan tashladi.
“Utbiy” asarini qayta mutolaa qilish vaqti keldi, u
matnning adabiy xususiyatlarini shunchaki ko rsatish yoki yirtib tashlash emas,
ʻ
balki tushuntirishga harakat qiladi va uni yaratilgan tarixiy kontekstning mahsuli
sifatida ko rsatadi. Birinchi navbatda, tarixiy-pozitivistik ilmiy yo nalish Yaminiga
ʻ ʻ
nisbatan tor adabiy yondoshuvlardan hali ajralmaganida, bu sohaning kelib
chiqishiga (ildizlari, demak, qat iy va tom ma noda “radikal”) qaytish kerak. Bu
ʼ ʼ
to siqni yo q qilgandan keyingina ma lum bo ladiki, Utbiyning boy burilishli tili
ʻ ʻ ʼ ʻ
yashirin, nozik va turli xil ma no va taassurotlarni, hattoki bir-birini bekor
ʼ
qiladigan va ma lumotlarning oson oshkor etilishiga qarshilik ko rsatadigan ma no
ʼ ʻ ʼ
va taassurotlarni keltirib chiqarishni maqsad qilgan. Ammo bundan tashqari,
Yamini uchinchi o qish uchun yo l ochadigan ma’lum elementlarga ega, tarixiy
ʻ ʻ
matnlarga (nafaqat Utbiyga) nisbatan ilmiy dilemma uchun o ziga xos murosa,
ʻ
ya’ni (qo pol o qish xavfi ostida). reduksionizm) bu matnlar mualliflariga
ʻ ʻ
voqealarni qayta qurish uchun informator sifatida qaraydigan qat'iy pozitivistik
o qish va tarixni adabiy ishlab chiqarishning boshqa janri sifatida ko rib
ʻ ʻ
chiqadigan sof adabiy tanqidiy o qish o rtasida. Yamini shunday yarashtiruvchi
ʻ ʻ
o qish imkoniyatini beradi, chunki Utbiy o z matnining muallifligini tasvirlangan
ʻ ʻ
voqealarning ishtirokchilari bo lgan boshqalar bilan baham ko rgan.
ʻ ʻ
13

10. Sharlet, Jocelyn 13
. “A
Garden of Possibilities in Manuchehri’s Spring Panegyrics.” Journal of Persianate
Studies 3, no. 1 (2010): 1-25. XI asr fors shoiri Manuchehriy Damg‘oniy o zʻ
ijodini Shimoliy Eronda boshlagan va G‘aznaviylarning yetakchi panegirik shoiri
sifatida o zini namoyon qilgan. Panegirik qasida fors madaniy gegemonligining
ʻ
asosiy adabiy ifodasi edi. Manuchehri panegiriklarining aksariyati qasidalar tabiat
olami haqidagi nasib bilan boshlanadi. Tabiatning panegirikka kirish qismi sifatida
tasvirlanishi panegirik she’rning ajralmas qismi va madaniy qadriyatlar ifodasidir,
lekin u ham undan keyingi maqtov bo limiga ziddir. Ushbu loyiha Manuchehri
ʻ
tabiatni tasvirlashda homiylik munosabatlari imkoniyatlarini sharhlash uchun
batafsil ritorika va tasvirlarni qanday qo llashini o rganadi.
ʻ ʻ
11. Giunta, Roberta 14
. “Islamic Marble Objects from
Afghanistan in the Bumiller Collection, Bamberg.” Annali Sezione Orientale 81,
no. 1-2 (June 14, 2021): 51-80. Xulosa Bambergdagi Bumiller kollektsiyasi
G‘aznaviylarning qadimiy poytaxti (977-1186) G‘azna shahridan kelgan, deb
taxmin qilingan bir qator afg‘on marmar buyumlarini o z ichiga oladi, bu material
ʻ
diniy va fuqarolik binolarini bezashda, o rta asrlarda va o rta asrlardan keyingi
ʻ ʻ
davrda dafn yodgorliklarini qurishda keng qo llanilishi bilan mashhur. 1956-yildan
ʻ
beri Afg‘onistonda va G‘azni shahriga alohida qiziqish bilan shug‘ullanadigan
Italiya arxeologik missiyasi tomonidan hujjatlashtirilgan topilmalar bilan
taqqoslash, to plamdagi marmarlarning samarali kelib chiqishi va sanasi haqidagi
ʻ
farazlarni ilgari surish imkonini beruvchi bir qancha qiziqarli jihatlarni ochib
beradi. 12. Amir Arjomand Said 15
. “The Salience of Political
Ethic in the Spread of Persianate Islam.” Journal of Persianate Studies 1, no. 1
(2008): 5-29. Fors islomi IX asrning so nggi o n yilliklaridan boshlab Eronda
ʻ ʻ
mustaqil monarxiyalarning kuchayishi va davlat shakllanishi bilan chambarchas
bog‘liq holda rivojlandi. Siyosiy axloq va davlatchilik me’yorlari Somoniylar va
G‘aznaviylar davrida rivojlanib, boshidanoq fors islomining asosiy tarkibiy
13
http://dx.doi.org/10.1163/187471610x505924
14
http://dx.doi.org/10.1163/24685631-12340111
15
http://dx.doi.org/10.1163/187471608784772751
14

qismini tashkil etgan. Islom dini XIII asrda Dehli sultonligi ostida Hindistonga,
XV asrdan keyin esa Malayziya va Indoneziya sultonliklariga tarqalgach, fors
siyosiy axloqi uning ikki muhim tarkibiy qismidan biri bo lib, ikkinchisi so fiylikʻ ʻ
edi. Hindiston hukmdorlari uchun davlat tuzish bilan shug‘ullanadigan ko chib
ʻ
kelgan fors byurokratik sinfi ushbu siyosiy axloqning tashuvchisiga aylandi va uni
to liq va qirollik va adolat ramzlari va institutlari bilan birga olib keldi. Islomning
ʻ
sharqqa tomon kengayishi davom etishi bilan Fors siyosiy axloqi va qirollik
institutlari Hindistondan tashqarida keng tarqalgan Malay dunyosiga tarqaldi.
13. Ingenito, Domenico 16
. “A
Marvelous Painting”: the Erotic Dimension of Sa’di’s Praise Poetry.” Journal of
Persianate Studies 12, no. 1 (December 5, 2019): 103-66. Ushbu maqola
Sa diyning kam o rganilgan panegirik asariga yondashadi. Hissa saroyning siyosiy,
ʼ ʻ
axloqiy va estetik qadriyatlarini aks ettiruvchi ijro matni sifatida forsiy qasidani
o rganishga kelganda deyarli e’tibordan chetda qoladigan enkomiastik modallikka
ʻ
qaratilgan. Bu modallik, birinchi navbatda, havaskor bo lib, g‘aznaviylar va
ʻ
so nggi Saljuqiy maqtov she’rlarining standart erotik nutqini Sa’diyning asl
ʻ
teorerotik lirikasi bilan uyg‘unlashtiradi, bu asosan uning g‘azallari orqali
mashhurdir. Bu tanqidiy yondashuv Sa diy va Sa diyning aksariyat adabiy
ʼ ʼ
faoliyatiga homiylik qilgan ikki yosh hukmdor: Salg uriylar shahzodasi Sa d ibn
ʻ ʼ
o rtasidagi saroy suhbatlari bilan bog liq bo lgan turli qasidalarda uning asosiy
ʻ ʻ ʻ
funksiyalarini ochib berish orqali ochiladi. Abu Bakr (vaf. 1260) va moliya vaziri
(sahibi) Ilxoniylar saltanatining Shamsiddin Jovayniy (vaf. 1284).
Dr. Shamsher Singh tomonidan G‘aznaviylar davlati haqidagi tadqiqotlari:
G‘aznaviylar kimlar edi? Ularning Hindiston tarixiga ta’siri qanday edi?
G aznaviylar - fors musulmonlari sulolasi bo lib, milodiy 977-1186-yillarda Eron,
ʻ ʻ
Afg oniston va Shimoliy Hindistonning bir qismini boshqargan. Bu sulolaga
ʻ
Xurosonda (hozirgi Eronda) somoniylar qo l ostida xizmat qilgan turkiy qul
ʻ
sarkardasi Sabuktigin asos solgan. Sharqiy Eron va Afg onistonda o z hokimiyatini
ʻ ʻ
16
http://dx.doi.org/10.1163/18747167-12341335
15

mustahkamlagandan so ng, Sabuktigin 977-yilda o zini G azna hukmdori debʻ ʻ ʻ
e lon qiladi va o z hududlarini kengaytira boshlaydi.
ʼ ʻ
Sabuqtiginning o g li Mahmud G azniy sulolaning eng mashhur hukmdori bo lsa
ʻ ʻ ʻ ʻ
kerak. Mahmud otasining ekspansionistik siyosatini davom ettirib, Shimoliy
Hindistonga bir qator bosqinlar uyushtirdi va u yerda ko plab ibodatxonalarni
ʻ
talon-taroj qildi va katta boylik orttirdi. Mahmud fors adabiyoti va madaniyatiga
homiyligi bilan ham mashhur bo lib, uning G‘aznadagi saroyi ilm va badiiy ijod
ʻ
markaziga aylandi.
1030-yilda Mahmud vafotidan so ng G aznaviylar imperiyasi
ʻ ʻ
tanazzulga yuz tuta boshladi va 1186-yilda u G uriylar qo liga o tdi. G aznaviylar
ʻ ʻ ʻ ʻ
hukmronligi nisbatan qisqa bo lishiga qaramay, bir vaqtlar o zlari nazorat qilgan
ʻ ʻ
hududlarda, xususan, san at, me morlik sohalarida o ziga xos meros qoldirdi, va
ʼ ʼ ʻ
adabiyot. G‘aznaviylar Hindiston tarixiga, xususan, Mahmud G‘azniy hukmronligi
davrida katta ta’sir ko rsatdilar. Mahmud eramizdan avvalgi 1000-1027 yillar
ʻ
oralig‘ida Shimoliy Hindistonga bir qator bosqinlar uyushtirdi va shu vaqt ichida
ko plab hindu ibodatxonalarini talon-taroj qildi va katta miqdorda boylik to pladi.
ʻ ʻ
Bu reydlar birinchi navbatda uning boylikka intilishi bilan bog‘liq bo lsa-da, ular
ʻ
Hindiston jamiyati va madaniyatiga ham chuqur ta’sir ko rsatdi.
ʻ
Bugungi Afg‘onistonda hindu shohi shohligining mag‘lubiyati
bu hududlarning Hindiston orbitasidan chiqib ketishini anglatardi. Mahmud
G‘aznalik bosqinlari hind jamiyati uchun bir qancha oqibatlarga olib keldi.
Birinchidan, ular diniy va madaniy faoliyat markazlari bo lgan ko plab hind
ʻ ʻ
ibodatxonalarini vayron qilishga olib keldi. Bu ibodatxonalarning vayron bo lishi
ʻ
Hindiston shimolida hinduizm ta sirining pasayishiga olib keldi va mintaqada
ʼ
islom dinining tarqalishiga yo l ochdi.
ʻ
Ikkinchidan, Mahmud G‘azniyning bosqinlari
Hindistonga ham katta iqtisodiy ta’sir ko rsatdi. Uning bosqinlari davomida
ʻ
to plagan boyligi G‘aznaviylar saltanatining fors adabiyoti va madaniyatini
ʻ
kengaytirish va homiyligini moliyalashtirishga sarflangan. Biroq, bosqinlar
16

Shimoliy Hindistonga ham katta iqtisodiy zarar yetkazdi va u keyingi bosqinlardan
himoyalanish evaziga Mahmudga o lpon to lashga majbur bo ldi. Nihoyat,ʻ ʻ ʻ
G‘aznaviylar ham Hindistonda me’morchilik va san’at ko rinishida abadiy meros
ʻ
qoldirdi. G aznaviylar hind madaniyatiga katta ta sir ko rsatgan fors va islom
ʻ ʼ ʻ
san ati va me morchiligiga homiylik qilganlar
ʼ ʼ 17
.

17
https://www.quora.com/
17

II BOB. G‘aznaviy hukmdorlarining tarixiy faoliyati bilan bog‘liq ayrim
qarashlar.
2.1 G ‘aznaviy hukmdorlari tarixiy faoliyati haqida
G‘aznaviylar saltanati hukmdorlari asli turkiy bo lgan. Ularning nasl-nasabiʻ
imperiya boshqaruvi va boshqaruvini shakllantirishda fors va arab madaniyatini
qo llagan qul soqchilari sifatida boshlangan. G‘aznaviylarning yuqori martabali
ʻ
amaldorlari va askarlari ham Somoniylar saltanati davrida ma'muriyat qo liga
ʻ
o tgan qul soqchilaridan bo lgan. Armiyani mustahkamlash uchun qul soqchilarni
ʻ ʻ
olib kelish amaliyoti G aznaviylar saltanatining dastlabki davrida ham saqlanib
ʻ
qolgan.
Sabuqtegin yoshligida mamluk, turkiy qul askar sifatida yashagan va
keyinchalik muvaffaqiyatsiz to ntarish urinishidan so ng G‘aznaga qochib ketgan
ʻ ʻ
xo jayini Alpteginning qiziga uylangan
ʻ 18
va 962-yilda shaharni mahalliy qonunlar
hukmdorlari qo lidan bosib olgan.
ʻ Alptegin vafotidan keyin uning o g li Abu Ishoq ʻ ʻ
Ibrohim G aznani uch yil boshqargan. Uning o limidan keyin Alpteginning sobiq
ʻ ʻ
g‘ulomi Bilgetigin hukmronlik qildi. Bilgetigin hukmronligi shunchalik qattiq
ediki, xalq Abu Bakr Lavikni qaytib taklif qildi. Sabuqteginning harbiy qobiliyati
tufayli Lavik chetlatildi, Bilgetigin surgun qilindi va Sabuqtegin gubernatorlikka
ega bo ldi.
ʻ
G‘azna hokimi bo lgan Sabuqtegin Somoniylar amirining talabi bilan
ʻ
Xurosonga aralashishni so ragan va g alabali yurishdan so ng Balx, Tuxoriston,
ʻ ʻ ʻ
Bomiyon, G ur va G archiston hokimliklarini qabul qilgan. Sabuqtegin
ʻ ʻ
notinchlikda gubernatorlikni meros qilib oldi. Zobulistonda tipik harbiy fief tizimi
( mustag‘al) doimiy mulkka (tamlik) o zgartirildi, buning natijasida turkiy askar
ʻ
qo liga qurol olishni istamadi. Sabuqtegin tizimni isloh qilib, ularning hammasini
ʻ
mustag‘al tipidagi fiefga aylantirdi 19
. 976-yili Bustda ikki turkiy g‘ulom o rtasidagi
ʻ
ziddiyatga barham berib, asl hukmdorni tikladi. O sha yilning oxirida Sabuqtegin
ʻ
Qusdarga qarshi yurish qilib, hukmdorni (ehtimol Mo tazz ibn Ahmad) ushladi va
ʻ
18
Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia (2006). India Before Europe . Cambridge University Press. P.19.
19
Bosworth, C.E. (1963). The Ghaznavids:994–1040 . Edinburgh University Press. P. 42.
18

undan har yili o lpon oldi.ʻ Sabuqtegin vafotidan keyin Alpteginning qizidan
bo lgan Ismoilga G‘azna berilgan. Yana bir o g li Abul-Muzaffar Nasrga Bust
ʻ ʻ ʻ
hokimligi, Xurosonda esa to ng ich o g li Mahmudga qo shin qo mondonligi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ 20
berildi. Sabuqteginning maqsadi, Somoniylar saltanatining ta’siri zaiflashganiga
qaramay, o z oilasi uchun hokimlarni ta’minlash edi va o z sulolasini mustaqil deb
ʻ ʻ
hisobladi. Ismoil o z merosiga ega bo lgach, tezda Bustga yo l oldi va amir Abu’l-
ʻ ʻ ʻ
Horis Mansur ibnga ta’zim qildi. Har qanday muhim merosdan chetda qolgan
Mahmud hokimiyatni taqsimlashni taklif qildi, Ismoil buni rad etdi. Mahmud
G‘aznaga yurish qildi va keyin Ismoil 998-yilda G‘azna jangida mag‘lubiyatga
uchradi va asirga olinadi . 998-yilda Sebuktigin o g li
ʻ ʻ Mahmud taxtga
o tirdi va G azna va G aznaviylar sulolasi u bilan abadiy aloqador bo ldi. U
ʻ ʻ ʻ ʻ
xalifaga yozgan maktubida sodiqligini ta’kidlab, Somoniylar faqat ularning
xiyonati tufayli almashtirilgan edi. Mahmud Xuroson hokimligi va Yamin ud -
davla va Amin al - Milla unvonlarini oldi. Xalifa hokimiyatining vakili sifatida u
ismoiliy va shia buyidlariga qarshi kampaniya olib, sunniy islomni himoya qildi. U
Somoniylar va Shohiy hududlarini, jumladan, Multan, Sind Ismoiliylar
podshohligini, shuningdek, Buvayhiylar hududining bir qismini bosib olishni
yakunladi. Hamma ma lumotlarga
ʼ
ko ra, Mahmud hukmronligi G aznaviylar saltanatining oltin davri va cho qqisi
ʻ ʻ ʻ
bo lgan. Mahmud o z nazoratini o rnatish va irmoq davlatlari barpo etish
ʻ ʻ ʻ
maqsadida Shimoliy Hindiston bo ylab o n yetti marta yurish qilgan, bosqinlari
ʻ ʻ
ham katta talon-tarojlarga sabab bo lgan. U o z hokimiyatini
ʻ ʻ Rey chegarasidan
Samarqandgacha, Kaspiy dengizidan Yamunagacha o rnatdi
ʻ .
Mahmud hukmronligi davrida (997-1030) G aznaviylar Xurosonning Farona
ʻ
shahri yaqinida 4000 turkman oilasini joylashtirdilar. 1027-yilga kelib
turkmanlarning qo shni aholi punktlariga bosqin uyushtirishi sababli Tus hokimi
ʻ
Abul Alaris Arslon Jadhib ularga qarshi harbiy zarbalar uyushtirdi. Turkmanlar
mag‘lub bo lib qo shni mamlakatlarga tarqalib ketishdi. Shunga qaramay, 1033-
ʻ ʻ
yilda G‘aznaviylar hokimi Tosh Farrash Xurosonga bosqinlar uyushtirish uchun
20
Roy, Kaushik (2015). Warfare in Pre-British India - 1500BCE to 1740CE . Routledge. P. 88.
19

ellik nafar turkman boshliqlarini qatl qildi.
Mahmud G‘aznaviy Hindistonga , Mathura , Kannauj va Somnathgacha
bostirib kirgan. 1001-yilda u Peshovar jangida hindu shohini mag‘lub etdi . 1004-
1005 yillarda Bhatiya knyazligiga, 1006-yilda esa qo shni Multan amirligigaʻ
bostirib kiradi. 1008-1009-yillarda Choch jangida yana hindu shohiylarini mag lub
ʻ
etdi va bosib olingan hududlarda hokimlar o rnatdi. Hindistonda g‘aznaviylarni
ʻ
Turushkalar (“turklar”) yoki Hammiras (arabcha - “ amir” “qo mondon”)
ʻ 21
deb
atashgan.
1018-yilda u “shafqatsizlarcha ishdan bo shatilgan, vayron qilingan,
ʻ
tahqirlangan va vayron qilingan” Mathura shahrini vayron qildi. XVI-XVII
asrlarda “Hindiston tarixi”ni yozgan Muhammad Qosim Hindushohning
yozishicha, Mathura shahri Hindistondagi eng boy shahar bo lgan. Mahmud
ʻ
G‘aznay tomonidan hujumga uchragach, yigirma kun davomida 22
“barcha butlar”
yoqib yuborildi va yo q qilindi, o lja uchun oltin va kumush eritildi va shahar
ʻ ʻ
yondirildi . 1018-yilda Mahmud Gurjara-Pratixarasning poytaxti Kanaujni ham
qo lga kiritdi
ʻ va keyin Chandela bilan to qnash keldi ʻ va undan o lpon oldi. 1026- ʻ
yilda u Somnath ma’badiga bostirib kirib, 20 million dinor o ljani tortib oldi.
ʻ
Mahmudning G aznaga qilgan
ʻ hind yurishlaridan olib kelgan boylik
juda katta bo lib, zamondosh tarixchilar (
ʻ masalan , Abulfazl Beyhagi , Firdavsiy)
poytaxtning ulug‘vorligi va fatihning adabiyotni qo llab-quvvatlagani haqida
ʻ
yorqin ta’riflar beradi. Mahmud 1030 yil aprel oyida vafot etdi va o zining o g‘li
ʻ ʻ
Muhammadni o z vorisi qilib tanladi.
ʻ
Mahmud imperiyani yumshoq, mehribon va yumshoq o g‘li Muhammadga
ʻ
qoldirdi. Ukasi Mas’ud qilich bilan g‘alaba qozongan uchta viloyatni so radi, lekin
ʻ
ukasi rozi bo lmadi. Mas’ud ukasi bilan jang qilishiga to g‘ri keldi va u podshoh
ʻ ʻ
bo lib, Muhammadni ko r qilib, jazo sifatida qamoqqa tashladi. Mas’ud imperiyani
ʻ ʻ
saqlab qola olmadi va 1040-yilda Dandanaqon jangida halokatli mag‘lubiyatga
uchragach, u Fors va O rta Osiyodagi barcha G‘aznaviy yerlarini saljuqiylar
ʻ
21
Eaton, Richard M. (2019). India in the Persianate Age: 1000-1765 . Penguin UK. ISBN 978-0-14-196655-7 . p. 29.
22
Firishtah, Mu
h ~ammad Qāsim Hindū Shāh Astarābādī (2003). The history of Hindustan. Vol. 1 . Motilal
Banarsidass Publisher. p. 60.
20

qo liga topshirib, ʻ saltanatni “qiyinchilik davri”ga tortdi. Uning oxirgi harakati
Hindistondan qo shin yig‘ish va hukmronlik qilish umidida o zining barcha
ʻ ʻ
xazinalarini o z qal'alaridan yig‘ib olish edi, lekin o z kuchlari boyliklarni talon-
ʻ ʻ
taroj qildi va u yana ko r akasini podshoh deb e'lon qildi. Ikki aka-uka endi o rin
ʻ ʻ
almashishdi: Muhammad qamoqdan taxtga ko tarildi, Mas’ud esa o n yillik
ʻ ʻ
hukmronlikdan so ng zindonga topshirildi va 1040-yilda o ldirildi. Mas’udning
ʻ ʻ
o g‘li Madud Balx hokimi edi va 1040-yilda otasining o limini eshitib, o z
ʻ ʻ ʻ
saltanatiga da’vo qilish uchun G‘aznaga keldi. U ko r Muhammadning o g‘illari
ʻ ʻ
bilan jang qildi va g‘alaba qozondi. Biroq, imperiya tez orada parchalanib ketdi va
ko pchilik qirollar Madudga bo ysunmadilar. To qqiz yil ichida yana to rtta shoh
ʻ ʻ ʻ ʻ
G‘azna taxtiga da’vogarlik qildi.
1058-yilda o z qalami bilan Qur’on yozgan buyuk
ʻ
xattot Mas’udning o g‘li Ibrohim shoh bo ldi. Ibrohim saljuqiylar bilan tinchlik
ʻ ʻ
kelishuviga erishib, madaniy-siyosiy aloqalarni tiklash orqali uzilgan imperiyani
yanada mustahkam asosda tikladi. Ibrohim va uning vorislari davrida imperiya
barqaror osoyishtalik davriga ega edi. O zining g‘arbiy erlaridan mahrum bo lgan
ʻ ʻ
u Shimoliy Hindiston bo ylab bosqinlar natijasida to plangan boyliklar tufayli
ʻ ʻ
tobora kuchayib bordi va u erda Malvadagi Paramara va Kannaujning Gahadvala
kabi hind hukmdorlarining qattiq qarshiliklariga duch keldi. U 1098-yilgacha
hukmronlik qildi. Mas’ud III o n olti yil davomida shoh
ʻ
bo ldi, uning hayotida hech qanday muhim voqea
ʻ yuz bermadi. Mas’ud Sulton
Mas’ud III saroyini va G‘azna minoralaridan birini qurdirdi . Davlatdagi zaiflik
alomatlari 1115-yilda vafot etganida yaqqol namoyon bo ldi, o g illari o rtasidagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
ichki nizolar Sulton Baxromshohning saljuqiylar vassali sifatida taxtga chiqishi
bilan yakun topdi. Bahromshoh 1117-yilda G‘azna jangida taxt uchun ukasi
Arslonni mag‘lub etdi. Sulton Bahromshoh G‘aznaviylarning so nggi podshohi
ʻ
bo lib, o ttiz besh yil davomida
ʻ ʻ G‘aznaviyning birinchi va asosiy poytaxti bo lgan ʻ
G‘aznani boshqargan. 1148-yilda u G‘aznada Sayfiddin Suriy tomonidan
mag‘lubiyatga uchradi , ammo keyingi yili u poytaxtni qaytarib oldi. Shohning
kuyovi bo lgan akasi Qutubbuddinning o limi uchun qasos olish maqsadida 1151-
ʻ ʻ
21

yilda G uriy podshohi Alaiddin Husayn shaharni zabt etadi, ammo kichik ʻ jinoyati
uchun omma oldida jazolanadi va o ldiriladi. Keyin Alaiddin Husayn shaharni
ʻ
vayron qilib, uni 7 kun davomida yoqib yubordi, shundan so ng u
ʻ “Jahonsuz”
(“ Jahon kuydiruvchisi”) nomi bilan mashhur bo ldi. G‘azna Bahromga yordamga
ʻ
kelgan saljuqiylar aralashuvi bilan G‘aznaviylar qo liga qaytarilgan. G‘aznaviylar
ʻ
bilan G‘aznaviylar bilan kurash keyingi yillarda ham davom etdi, chunki ular
G‘aznaviylar hududini tishlab tashladilar va G‘azna va Zobuliston G‘uridlar
tomonidan qo lga olinmaguncha bir guruh O g‘uz turklariga boy berildi.
ʻ ʻ G ‘ azna
taxminan 1170- yilda G ‘ uriylar qo ʻ liga o ʻ tdi .
1163-yilda G‘aznaviy qulagandan
so ng, G‘aznaviylar o zlarini
ʻ ʻ Lahorda o rnatdilar, u G‘aznalik Mahmud tomonidan ʻ
bosib olinganidan beri Hindiston hududlari uchun mintaqaviy poytaxti bo lib, u
ʻ
kech G‘aznaviylarning yangi poytaxti bo ldi. Hindistonning shimoli-g‘arbiy
ʻ
qismidagi g‘aznaviylar hokimiyati 1186-yilda G‘uriylar Muhammad G‘uriy
tomonidan Lahorni zabt etgunga qadar, so nggi G‘aznaviy hukmdori Xusrav
ʻ
Malikni taxtdan ag‘darib tashlaguncha davom etdi. Xusrav Malik ham, uning o g‘li
ʻ
ham 1191-yilda Firuzkuhda qamoqqa tashlangan va g‘aznaviylar nasl-nasabini
yo q qilib, qatl etilgan
ʻ 23
.
2.2 Mahmud G‘aznaviy humronlik tarixi va uning xorijiy tadqiqotlarda
o rganilishi
ʻ
23
Bosworth, C.E. (1977). The Later Ghaznavids . Columbia University Press. P. 131.
22

Sobiq sovet davri tarixshunosligida G‘aznaviylar, xususan mazkur davlatning
eng yorqin namoyandasi Mahmud G‘aznaviy shaxsi to g‘risida umumiy hamdaʻ
biryoqlama salbiy qarash ustunlik qilgan. Darslik va adabiyotlarda Mahmud
G‘aznaviyni asosan “talonchi”, “zo ravon hukmdon” deb ko rsatish odat tusiga
ʻ ʻ
kirib qolgan edi. Mavzuning manbashunosligiga to xtalganda, bu sulola tarixi Abu
ʻ
Said Gardiziyning “Zayn ul-axbor”, Abulfazl Bayhaqiyning “Tarixi Mas’udiy”
asarlarida ko proq o z aksini topganligini ta’kidlash joiz. Shu bilan birgalikda,
ʻ ʻ
Nizomulmulkning “Siyosatnoma”, Nizomiy Aruziy Samarqandiyning “Chahor
maqola”, Ibn al Asirning “Al-Komil fit-tarix” va boshqalarda ham G‘aznaviylar
davlati xususida tegishli ma’lumotlar uchraydi 24
.
Somoniylar hukmronligi davridayoq sobiq turkiy qul (g‘ulom) lardan tashkil
topgan gvardiya saroy hayoti, umuman mamlakat siyosiy hayotida muhim rol
o ynay boshlagan edi. Ushbu gvardiyaning boshlig’i hojib ham ahamiyatli lavozim
ʻ
egasi bo lgan. Hojiblaming eng kattasi - Hojibi buzurg (ulug‘ hojib) bo lib, u eng
ʻ ʻ
yuqori davlat amaldorlaridan biri bo lgan. Hojiblar ichida Alptegin alohida
ʻ
salohiyat egasi bo lib, 35 yoshidayoq Xuroson sipohsolori darajasiga ega edi,
ʻ
qo lida 2700 nafar harbiy askarlari bo lgan.
ʻ ʻ U keyinchalik Abdu.lmalik I davrida
(954-961) katta mavqe va ulkan yer mulklar egasiga aylandi.
Amir vafotidan so ng (961) Alptegin yangi amir Mansur I (961- 976) bilan
ʻ
o zaro nizoga borib qolib, bir qator to qnashuvlardan so ng, 961-yili G‘azna va
ʻ ʻ ʻ
uning atrofidagi yerlarni egallaydi. Alptegin o z tarbiyasi va homiyligiga olgan
ʻ
sobiq turkiy qullar orasida Sabuqtegin ham bo lgan. 963-yili Alptegin vafot etgach,
ʻ
G‘aznada Somoniylar noibi sifatida uni Piriy, Ishoq, Bilgategin kabi shaxslar
ketma-ket boshqarib kelishdi. Hudud rasman Somoniylarga qarashli deb
hisoblangan.
Sabuqtegin asli Sirdaryo bo ylarida yashagan barsxon turkey qabilasiga mansub
ʻ
bo lib, yoshligida asir olinib, so ngra qul qilib sotilgan edi. Somoniylar turkiy
ʻ ʻ
gvardiyasi boshlig‘i Alptegin uni о z qaramog iga olgan. Somoniylar davlatining
turkiy askarlar qo shinida xizmat qilgan Sabuqtegin 977-yildan boshlab G‘azna va
ʻ
24
Gumilev. N Qadimgi turklar. – Toshkent. 2007. – B.64.
23

uning atroflarini Somoniylar noibi sifatida boshqaradi. Bu vaqtga kelib Somoniylar
sulolasi inqirozga yuz tutgan bo lib, Sabuqtegin rasman noib bo lsa-da, aslidaʻ ʻ
o zini mustaqil hokimdek tuta boshlaydi. Shijoatkor sarkarda Sabuqtegin aynan
ʻ
Somoniylar amiri Nuh 997-yilda dushmanlariga qarshi kurashda yordam berib,
“Nosiriddin ad-Davla” (Davlat va din himoyachisi), o g‘li Mahmud esa “Sayf ad-
ʻ
Davla” (Davlat shamshiri) degan sharafli nomlarga sazovor bo lishadi.
ʻ
Sabuqteginning ta’siri mamlakat ichra tez orada shu qadar kuchayib ketdiki, uning
qarshisida Nuh II taxtda rasman o tirgan zaif hukmdorga aylanib qoldi.
ʻ
Keyinchalik somoniy hukmdor Mansur II (997-999) va Mahmud G‘aznaviy
o rtasida nisbatan yaqin munosabatlar o rnatilgan edi. Sabuqtegin vafotidan so ng
ʻ ʻ ʻ
hokimiyatni uning katta o g‘li Ismoil boshqara boshladi. Otasining o limidan so ng
ʻ ʻ ʻ
Mahmud akasi Ismoilni taxtdan tushirib, o zi hukmdorlik darajasini egalladi (998-
ʻ
1030).
999-yil Somoniylar amiri Mansurning o limidan so ng Buxoro taxtiga uning ukasi
ʻ ʻ
Abdulmalik II egalik qildi. Bundan norozi bo lgan Mahmud Xurosonga qo shin
ʻ ʻ
tortadi va uni butkul Somoniylar davlatidan ajratib oldi. Oradan ko p o tmay
ʻ ʻ
Somoniylar davlati Qoraxoniylar sulolasi qo liga o tib, oxirgi fimir ham
ʻ ʻ
zindonband qilinadi.
Shunday voqealarga boy 999-yili Bag‘dod xalifasi Mahmud G‘aznaviyga
“Yaminud-davla va aminul-milla” (“Musulmon davlatining o ng qo li va
ʻ ʻ
millatning omonligi”) degan faxriy unvon va Xuroson hokimiigiga yorliq, bayroq
va nog‘ora yuboradi.
O z navbatida, Mahmud G‘aznaviy ham Abbosiylar xalifasini rasman tan
ʻ
olib, uni payg‘ambar avlodi sifatida qadrlaydi. Bu esa Mahmud G‘aznaviy
davlatining to liq mustaqilligidan darak berardi.
ʻ
Mahmud G‘aznaviy Abulqosim Mahmud ibn Sobuqtegin (967-1030) haqida
to xtaladigan bo lsak u G‘aznada tavallud topgan turkiy davlat arbobi va harbiy
ʻ ʻ
sarkarda. G‘aznaviylar davlati hukmdori (998-1030). Mahmud G‘aznaviy
Sobuqteginning o g‘li bo lib, yoshligida otasidan harbiy san’atni puxta egallagan.
ʻ ʻ
Mahmud G‘aznaviy hukmronligi davrida u tomonidan olib borilgan keng
24

ko lamdagi istilochilik siyosati natijasida 1186-yilgacha 200 yildan ortiq hukmʻ
surgan va faoliyatiga g‘uriylar nuqta qo ygan buyuk g‘aznaviylar davlati barpo
ʻ
etildi. Mahmud G‘aznaviy hukmronligidagi yuksalish davrida g‘aznaviylar
davlatining chegaralari g‘arbda va shimoli-g‘arbda Ray va Isfaxon shaharlari
hamda Orol dengizi bilan birga g‘arbiy Erongacha cho zilgan, janubi-sharqda
ʻ
Hindistonning kattagina qismini o z ichiga olgan edi.
ʻ
V.V.Bartoldning ma’lumotlariga ko ra, Mahmud G‘aznaviy 999-yilning
ʻ
oktyabr-noyabr oylarida tantanali ravishda taxtga o tirgan. Boshqa tadqiqotchi
ʻ
K.E.Bosvort esa bu voqea 998-yilda sodir bo lgan deb ko rsatadi. Bu davrda
ʻ ʻ
Mahmud G‘aznaviy xalifa Muqaddirdan Xurosonni boshqarish uchun yorliq
hamda “Saltanat tayanchi va musulmonlar jamiyatining ishonchli vakili” faxriy
unvoni bilan taqdirlandi. G‘aznaviylar davlati chegaralarini kengaytirishga
qaratilgan o z siyosatini Mahmud G‘aznaviy 998-yil boshidayoq Janubiy
ʻ
Toxariston hozirgi Shimoliy Afg‘oniston hududini uzil-kesil o z mulkiga qo shib
ʻ ʻ
olish bilan amalga oshira boshladi 25
. Shundan keyin Mahmud G‘aznaviy
somoniylarning Xurosondagi barcha mulklariga ko z tikadi. Bu da’vosini u o sha
ʻ ʻ
yilning o zidayoq Nishopur shahri bilan birgalikda butun Xurosonni istilo qilish
ʻ
orqali amalga oshirdi. Lekin u ko p o tmay Hirotni o z qo lida saqlab o zaro
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kelishuvga muofiq somoniylar sarkardasi Bektuzun foydasiga Nishopurdan voz
kechadi. 999-yil 16-may Marv yaqinida bo lgan jangda somoniy sarkardalardan
ʻ
bo lgan Foyiq va Bektuzning birlashgan qo shinini tor-mor qilganidan keyin butun
ʻ ʻ
Xuroson uzil-kesil Mahmud
G‘aznaviy qo l ostida o tdi. Amudaryo vohasi, Termiz shahri ham Mahmud
ʻ ʻ
G‘aznaviy qo l ostida bo lgan. Bu yerda G‘aznaviylar tomonidan noib va qal’a
ʻ ʻ
qutvoli tayinlangan. Bu g‘aznaviylarga Amudaryo orqali o tadigan asosiy
ʻ
kechuvlar va Termiz orqali Markaziy Osiyodan Hindistonga olib borilgan muhim
savdo yo lini nazorat qilish imkonini bergan.
ʻ
G‘aznaviylar va qoraxoniylar o rtasidagi shimoliy chegara sifatida Amudaryo
ʻ
e’tirof etilgan. 1008-yil 4-yanvar yakshanba kuni Balx yaqinida bo lgan janda
ʻ
25
Алимова, Д. Ртвладзе Э. О збекистон давлатчилиги тарихи очерлари. - Тошкент. 2001. - Б.63
ʻ
25

Mahmud G‘aznaviy tomonidan qoraxoniylar qo shinining tor-mor etilishi bilanʻ
qoraxoniylarning Xurosonga qilib turadigan hujumlariga vaqtincha chek qo yilgan.
ʻ
Xorazm yurishi oldidan Mahmud G‘aznaviy vaziri tomonidan Termiz, Qubodiyon,
Xuttalonda kemalarni jangga tayyorlash, Omulda esa qo shin uchun oziq-ovqat
ʻ
to plashga buyuruq bergan. Mahmud G‘aznaviy 1025-yilda Samarqandga yurishi
ʻ
vaqtida Qodirxon bilan boshqa qoraxoniy hukmdor Aliteginga qarshi yo naltirilgan
ʻ
ittifoqchilik shartnomasini tuzdi. Mahmud G‘aznaviyning g‘arbdagi istilochilik
harakatlari 1002-yildan Seyistonni o z mulkiga qo shib olish bilan boshlandi.
ʻ ʻ
1010-
1011 yillarda esa Afg‘onistonning shimolidagi tog‘ viloyati G‘urni qo lga
ʻ
kiritdi. Mahmud G‘aznaviy hukmronligi davrida Xorazm, Xuroson, Seyiston,
Kobul,
G‘azna, Shimoliy Hindiston kabi viloyatlar va makonlar g‘aznaviylar izmida
bo lgan
ʻ 26
.
Mahmud G‘aznaviy o z hukmronligi davrida yashin tezligida harakat
ʻ
qiladigan o z davrining qudratli qo shiniga tayandi. Harbiy xizamatchilarning
ʻ ʻ
hammasi davlat hisobidan yetarli miqdorda maosh bilan taminlandi. Olim
Homidjon Homidiyning yozishicha, “Sulton Mahmud davlat idora xay’atida ham,
viloyat hokimlari devonidayu, qo shin sarkardalari orasida qattiq intizom orqasidan
ʻ
jiddiy nazorat o rnatgan bo lib, mahalliy hokimlarning ichki va tashqi ahvolidan
ʻ ʻ
ma’lumot yetkazib turuvchi maxsus mahkama tashkil etgandi. Uning qo shinida bir
ʻ
necha yuz jangovar fillar, daryolarni kechib o tish uchun suzuvchi so llar bo lgan
ʻ ʻ ʻ
ekan. Sulton lashkarining asosiy qismini harbiy hunarlar o rgatilgan qullar tashkil
ʻ
qilgani manbalarda qayd etilgan. Mahmud G‘aznaviy eng zamonaviy qurollar bilan
taminlangan 32 harbiy hunar o rgatilgan yuksak jangovar ruhdagi yuz minglab
ʻ
suvoriy va piyoda lashkarlarga ega edi”. Metindek intizom, qattiqo llik va
ʻ
talabchanlik siyosatiga asoslangan Mahmud G‘aznaviyning harbiy yurishlariga
uncha hech bir kuch bas kela olmasdi. U Hindistonga 17 marta yurish qilib Panjob,
Kashmir va boshqa viloyatlarni egallab behisob boyliklarni qo lga kiritdi. Mahmud
ʻ
26
Азамат Зиё. О збек давлатчилиги тарихи. - Тошкент. 2000. - Б.115
ʻ
26

G‘aznaviyning lashkarlari bosib olingan shaharlardagi oltin haykallarni,
ibodatxonalardagi qimmatbaho buyumlarni, minglab erkak-ayol asirlarni olib ketar
edilar. Mahmud G‘aznaviy 1019-yilda o z yurishlarining birida Kanauja shahridanʻ
20 millon dirham, 57 ming qul va 350 ta fil keltirgan. Asirlar sotilmagan ham,
o ldirilmagan ham balki ularni islom diniga kiritib yangi qo shinlar tuzganlar
ʻ ʻ 27
.
Harbiy yurishlarda Mahmud G‘aznaviy erishgan g‘alabalar va qo lga kiritgan
ʻ
behisob boyliklar g‘aznaviylar davlatining obro -e’tiborini tobora oshirib bordi.
ʻ
Hatto qoraxoniylar xoni ham Mahmud G‘aznaviy bilan hisoblashardi. O z
ʻ
navbatida Mahmud G‘aznaviy ham harbiy yurishlarda xotirjam bo lish uchun
ʻ
qoraxoniylar hukmdorlari bilan yaxshi muomala qilar va kelishardi. 1025-yilda
Mahmud
G‘aznaviy bilan tamg‘achxon Qodir Samarqand yonida shaxsan uchrashdilar.
XI asrda yashagan fors tarixchisi Gardiziy “Zayn al axbor” kitobida bir voqeani
hikoya qiladi. Har ikki podshoh uchrashuv chog‘ida bir-birlariga o zaro
ʻ
mulozamatlardan so ng qimmatbaho javohir toshlarni sovg‘a qildilar. Mahmud
ʻ
G‘aznaviy birinchi uchrashuvdayoq Qodirxonning siyosiy diplomatiyada
savodsizligi, sodda odam sifatida qo polligini ko rgach, o zining muomalasi,
ʻ ʻ ʻ
mehmondo stligi, hashamati, boyligi va zebi-ziynatlari bilan lol qoldirmoqchi
ʻ
bo ldi. Mahmud G‘aznaviy Qodirxon uchun oltinlar bilan bezatilgan chodir
ʻ
tayyorlatib uning ichki va tashqi tomonlarini hayratomuz tarzda yasattirdi. Chodir
haqiqatdan kutilganidan ham ortiqcha salobat va go zallik bilan bezatildi.
ʻ
Mahmud G‘aznaviy tayyorlagan turli-tuman sovg‘alar Qodirxonni lol
qoldirdi. Bu qarorgohga yetib kelgach Qodirxon bu bebaho sovg‘alarni ko rgach
ʻ
Mahmud G‘aznaviydek saxiy va qudratli podshoh oldida uyalib qolmaslik uchun
o z qo l ostidagi barcha boyliklarni to plashga buyuruq beradi. Qodirxon juda ko p
ʻ ʻ ʻ ʻ
miqdorda pul, oltinlar bilan bezatilgan egar-jabuq va boshqa boyliklarni yig‘ib
Mahmud G‘aznaviyga yuboradi. Bu Mahmud G‘aznaviyning katta diplomatik
g‘alabasi edi. Hikoya qiladilarki Mahmud G‘aznaviy doim may iste’mol qilishidan
yuzi sariq ekan. Qiyofasi xunuk, yuzi tortilgan, bo yni uzun, burni cho ziq ekan.
ʻ ʻ
27
Karimov.Sh, Shamsutdinov R. Vatan tarixi. - Toshkent. 2010. - B.193
27

Bir kuni u ertalab u o z xujrasida namoz o qish uchun o tiradi. Oldiga oyna vaʻ ʻ ʻ
taroq qo yilgan, bir qul ham xizmatiga hozir edi. Vaziri Ahmad Xasan xujra
ʻ
eshigidan kirib salom beradi. U Mahmud G‘aznaviyning yoniga o tiradi. Mahmud
ʻ
G‘aznaviy oynaga qarab o z yuzini ko rib tabassum qilib deydi: “Bilasanmi
ʻ ʻ
odamlar meni yomon ko radi deb qo rqaman, chunki chiroyli emasman. Odamlar
ʻ ʻ
odatda go zal yuzli shohlarni yaxshi ko radi. Endi men nima qilishim kerak?”.
ʻ ʻ
Shunda vaziri Ahmad Xasan javob beradi: “Oltinni dushman deb bil. Shunda
odamlar seni o zlariga do st tutadi. Mahmud xayru-saxovat bilan taom yeyishga
ʻ ʻ
qo l uradi va odamlar uni yaxshi ko rib maqtaydilar. Unga buyuk ishlar va
ʻ ʻ
xazinalar nasib qiladi. Bir kuni Mahmud G‘aznaviy vaziri Ahmad Xasanga aytadi:
“Men oltin-u kumushdan qo l tortimu, ikki olam qo l ostimga o tdi. Dunyo
ʻ ʻ ʻ
boyligini hech narsa deb bildim va ikki jahonda aziz bo ldim”. Sulton degan nom
ʻ
hali u paytda yo q edi. Islom olamida eng birinchi bo lib “Sulton” nomini Mahmud
ʻ ʻ
G‘aznaviy olgan ekan 28
. U xudoni sevuchi va limning do sti, odil, pokdin va g‘oziy
ʻ
shoh edi. Mahmud G‘aznaviy Hindiston va boshqa yurtlardan olib kelingan
o ljalarni ko p hollarda obadonchilik hamda qurilish ishlariga sarflagan. U
ʻ ʻ
G‘aznada davlat madrasasi, mashhur jome masjidi, ulkan suv to g‘oni inshoatlar
ʻ
barpo ettiradi. G‘azna tez orada shrqning eng go zal va obod shaharlaridan biriga
ʻ
aylanadi. Sulton Balx va Nishopurda ham bir qator qurilish ishlarini amalga
oshirgan. Mahmud G‘aznaviyning o zi turkiy, arab, fors tillarini mukammal bilgan,
ʻ
she’riyatdan xabardor bo lgan. Uning saroyida Farruxiy, Utbiy, Gardiziy,
ʻ
Bayhaqiy va shu singari shoir va tarixchilar ham faoliyat ko rsatishgan.
ʻ
Beruniyning eng sara asarlari ham G‘aznada dunyoga kelgan. Beruniy
Mahmud G‘aznaviy bilan ko pgina yurishlarda ishtirok etgan. XI asr muallifi
ʻ
Nizomiy Aruziy Samarqandiy o zining “Chahor maqola” nomli asarida Beruniy
ʻ
bilan Mahmud G‘aznaviy o rtasida ancha iliq munosabat bo lganligini ta’kidlaydi.
ʻ ʻ
Mahmud G‘aznaviy otasi Sobuqtegin yozib qoldirgan “Ma’naviy ulug‘vorlik
bamisoli alanga va shamol, bularning harakat va parvoz xususiyati bor. Maishat
esa qiya yerdagi qum uyumiga o xshash uning tubanlikka surilish xususiyati bor”
ʻ
28
Бартолд В. Двенадсат лекси по истории туретских народов средней азии. – Москва. 1968. – C .159.
28

degan nasixatiga ko ra ilm-fan sohasiga ham katta e’tibor bilan qaraganʻ 29
. Mahmud
G‘aznaviy 1019-yili musulmon olamida ilk davlat madrasasini ochib unga noyob
qo lyozmalarni to platgan. Aslida Abul Qosim ismli fors shoiriga Firdafsiy
ʻ ʻ
taxallusini bergan ham Mahmud G‘aznaviy hisoblanadi. Sulton avval Firdafsiyga
ijobiy munosabatda bo lgan. Lekin shoir ijodi uchun munosib haq olmaganligini
ʻ
ro kach qilib berilgan 60 000 kumush dirhamni aholiga taqatish orqali hurmatsizlik
ʻ
ko rsatgach Sulton bundan qattiq g‘azablanadi va uni o limga hukm qiladi. Ammo
ʻ ʻ
Firdafsiyning tavbatazarrusidan keyin ko ngli yumshab, hukmni bekor qiladi va
ʻ
uni shahardan chiqib ketishiga buyuruq beradi. Mahmud G‘aznaviy Abu Ali Ibn
Sinoning ham o z saroyida xizmat qilishini hohlagan. O z vaqtida xorazmshoh
ʻ ʻ
Ma’mundan boshqa olimlar qatorida uni G‘aznada yuborishini talab qilgan. Lekin
Ibn Sino Mahmud G‘aznaviy saroyida xizmat qilishni istamay Xorazmdan
qochishga qaror qiladi. Mahmud G‘aznaviy Ibn Sinoni o z saroyiga jalb etishga
ʻ
ko p urinadi. Hatto uning siymosini 40 nusxada qog‘ozga ko chirtirib qanday qilib
ʻ ʻ
bo lmasin uni topib keltirishga farmon beradi. Sulton Mahmud G‘aznaviylar
ʻ
davlatining ustuni edi. Mahmud G‘aznaviy davrida kuchli qo shin yuzaga kelgan.
ʻ
Mahmud G‘aznaviyning hukmronlik qilgan davri (998-1030) ham muhim
ahamiyatga ega bo lib, G‘aznaviylar davlatining davlatchilik taraqqiyotida yuksak
ʻ
o rniga ega. Chunki, Mahmud G‘aznaviy ko pgina harbiy yurishlari orqali yangi
ʻ ʻ
hududlarni zabt etib o z davlat tasarrufiga kiritgan. Shuningdek, Mahmud
ʻ
G‘aznaviy o z davlatining poytaxti G‘aznada nodir kitoblardan katta kutubxona
ʻ
to plagan. Bu davrda islom madaniyati va islom dini tarqalishiga katta hissa
ʻ
qo shgan. O z saroyida 400 dan ortiq olimlar, shoirlar va san’atkorlarni to plab
ʻ ʻ ʻ
ularga homiylik qilgan. Qudratli va jangovar harbiy qo shin hamda dengiz flotiga
ʻ
ega bo lgan. Sharq allomalarining asarlarida Mahmud G‘aznaviy adolatli va
ʻ
fuqaroparvar podsho, dushmanga nisbatan shavqatsiz sarkarda sifatida tasvirlanadi.
Mahmud G‘aznaviy Bag‘dod xalifasi al-Qodirxon “Davlatning o ng qo li va
ʻ ʻ
millatning ishonchi” degan faxriy unvon olgan.

29
Sagdullayev. A O zbekiston tarixi. – Toshkent. 2019. - B.388
ʻ
29

X ULOSA
Xulosa qilib aytganda, G‘aznaviylar davlatida islom ma’muriy amaliyotlari va
mahalliy urf-odatlar va yangiliklarning o ziga xos aralashmasi edi. Mahalliyʻ
gubernatorlar va amaldorlarga sezilarli avtonomiyalar berilgan boshqaruvning
markazlashtirilmaganligi imperiya ichida yuqori darajadagi madaniy va til xilma-
xilligini ta’minladi. Shu bilan birga, fors tilini rasmiy til sifatida qo llash, markaziy
ʻ
boshqaruvga sodiq amaldorlar tarmog‘ini barpo etish kabi markazlashtiruvchi
kuchlar imperiyaning birligini saqlashga yordam berdi.
G‘aznaviylar davlatida o ziga xos muammolar, jumladan, markaziy
ʻ
boshqaruv va viloyatlar o rtasidagi nizolar bo lsa-da, uning kuchli tomonlari ham
ʻ ʻ
ko p edi. Madaniyat va aqliy izlanishlarga homiylik qilish natijasida fors adabiyoti
ʻ
va madaniyatida sezilarli yutuqlarga erishildi va mahalliy hokimlar va amaldorlar
tarmog‘i G‘aznaviylar hukmronligi ostidagi turli va uzoq hududlarni samarali
boshqarishga yordam berdi.
Xorijiy tadqiqotlarda yaratilgan manbalar yordamida biz G aznaviylar davlatiga
ʻ
oid muhim tarixiy ma’lumotlarni olishimiz mumkin. Asarlar nafaqat
g aznaviylarga, balki o sha davrda faoliyat yuritgan sulolalar, islom tarixi,
ʻ ʻ
madaniy-ijtimoiy hayot, iqtisodiy va siyosiy ahvol haqida ma’lumot beradi.
G aznaviylar davlati tarixini manbalar asosida o rganib chiqqan olimlar asarlarida
ʻ ʻ
Beruniyning “Hindiston tarixi”, Utbiyning “Tarix-i Yaminiy”, Bayhaqiyning
“Tarix-i Sobuqtegin”, Muhammad Ufiyning “Jomi ul-hikoyat”, Hasan Nizomiy
“Toj al-maosir”, Ibn Asir “Komil ut-tavorix”, Juvayniyning “Tarix-i Jahonkusho”
asarlarini tahlil qilib, G aznaviylar tarixi haqida qimmatli ma’lumotlar berib
ʻ
o tilgan.
ʻ
G aznaviylar davriga oid muhim hujjatlar, asarlar, arab, fors, hind tillarida
ʻ
yozilgan. Boburiylar davrida Hindistonda fors tilida yozilgan umumiy tarixga oid
aksariyat asarlarda ham g aznaviylar davriga oid ma’lumotlar uchraydi. Bugungi
ʻ
kunga qadar o sha davrda bitilgan yozma manbalar, me’moriy inshootlar,
ʻ
31

numizmatik materiallar o z aktualligini yo qotmagan va tadqiqot ishlariniʻ ʻ
rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etib kelmoqda.
Mahmud G‘aznaviyning tarixiy faoliyatini o rganishda amalga oshirgan
ʻ
harbiy yurishlari, zabt etgan hududlari, Tamg‘achxon Qodirxon bilan olib borgan
diplomatik munosabatlari, shuningdek ilm-fanga qo shgan hissasi haqida tanishib
ʻ
chiqdik. Mahmud G‘aznaviyning tarixiy faoliyatini o rganish jarayonida
ʻ
Nizomulmulkning “Siyosatnoma” asarida Mahmud G‘aznaviy islom olamida eng
birinchi bo lib “Sulton” nomini olgani, xudoni sevuchi va ilimning do sti, pokdin
ʻ ʻ
va g‘oziy shoh ekanligi haqidagi ma’lumotlarni bu asarni o qishimiz jarayonida
ʻ
o zimiz uchun yangilik sifatida bilib oldik. Shuningdek, D.A.Alimova va
ʻ
E.V.Rtvladzening “O zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari” kitobi bilan tanishib
ʻ
chiqganimizda Mahmud G‘aznaviy hukmronligi davrida G‘aznaviylar davlatining
chegaralari g‘arbda va shimoli-g‘arbda Ray va Isfaxon shaharlari, hamda Orol
dengizi bilan birga G‘arbiy Erongacha cho zilganligi, janubi-sharqda esa
ʻ
Hindistonning katta qismini o z ichiga olganligi, Mahmud G‘aznaviy g‘aznaviylar
ʻ
davlatining chegaralarini kengaytirishga qaratilgan o z siyosatini 998-yil
ʻ
boshidayoq Janubiy Toxariston hududini o z mulkiga qo shib olish bilan amalga
ʻ ʻ
oshira boshlaganligi, shundan keyin Mahmud G‘aznaviy somoniylarning
Xurosondagi barcha viloyatlariga ko z tikkanligi haqidagi ma’lumotlarni ham bilib
ʻ
oldik. Azmat Ziyoning “O zbek davlatchiligi tarixi” kitobini o qishimiz jarayonida
ʻ ʻ
Mahmud G‘aznaviy eng zamonaviy qurollar bilan taminlangan 32 harbiy hunar
o rgatilgan yuksak jangovar ruhdagi yuz minglab suvoriy va piyoda lashkarlarga
ʻ
ega bo lganligi haqidagi ma’lumotlarni yangilik sifatida bilib oldik. Xulosamiz
ʻ
so nggida shuni ishonch bilan ayta olamizki, Mahmud G‘aznaviy va G‘aznaviylar
ʻ
davlatchiligi tarixida yuksak munosib o rniga egadir. Shuningdek, Mahmud
ʻ
G‘aznaviy g‘aznaviylar davlatining davlat sifatida shakllanishida bevosita ishtirok
etib davlat taraqqiyotining yuksalishiga katta hissa qo shdi.
ʻ
32

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
I. Rahbariy adabiyotlar:
1. Каримов И.А.Юксак маънавият-енгилмас куч. -Тошкент. Маънавият.
2008.
2. Mirziyoyev. Sh. Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini
ʻ
birgalikda barpo etamiz. - Toshkent. Ma’naviyat. 2016.
Mahalliy adabiyotlar:
1. Azamat Ziyo. O zbek davlatchiligi tarixi. – Toshkent. 2000.
ʻ
2. Alimova D.A Rtvladze E. O zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. –
ʻ
Toshkent. 2001.
3. Ahmedov. B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001.
4. Бартолд.В – “Двенадсат лекси по истории туретских народов средней
азии”. М:.1968.
5. Karimov.Sh, Shamsutdinov.R Vatan tarixi. – Toshkent. 2010.
6. Nizomulmulk. Siyosatnoma. – Toshkent. 2008.
7. Sagdullayev A. O zbekiston tarixi. – Toshkent. 2019.
ʻ
Chet el adabiyotlari:
1. Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia (2006). India Before Europe .
Cambridge University Press. Asher & Talbot 2006 , p. 19.
2. Bosworth, C. E. (1963). The Ghaznavids: Their empire in Afghanistan and
eastern Iran 994-1040. Edinburgh University Press.
3. Bosworth, C.E. (1963). The Ghaznavids:994-1040 . Edinburgh University
Press. Bosworth 1963 , p. 228.
4. Bosworth, C.E. (1977). The Later Ghaznavids . Columbia University Press.
p. 131.
5. Bosworth, C.E. (1994). “Rulers of Makrān and Qu
s~dār in the Early Islamic
Period”. Studia Iranica . 23 (2). Peeters Publishers: p. 203.
6. Bosworth, C.E. (2006). “Ghaznavids" ”. Encyclopaedia Iranica .
7. Eaton, Richard M. (2019). India in the Persianate Age: 1000-1765 . Penguin
UK. ISBN 978-0-14-196655-7 . p. 29.
8. Faruki, K. H. (2010). The Ghaznavids: Their political, cultural and
intellectual life. Intellectual Discourse, 18(1), 1-18.
9. Firishtah, Mu
h�ammad Qāsim Hindū Shāh Astarābādī (2003). The history of
Hindustan. Vol. 1 . Motilal Banarsidass Publisher. p. 60.
33

10. Holt, P. M. (1977). The age of the Crusades: the Near East from the eleventh
century to 1517. Longman.
11. Kennedy, H. (1981). The early Abbasid Caliphate: a political history. Croom
Helm.
12. Kennedy, Hugh (1986). The Prophet and the Age of the Caliphates: The
Islamic Near East from the Sixth to the Eleventh Century . Taylor & Francis.
p. 301.
13. Minorsky, V. (1951). The Ghaznavids. Handbuch der Orientalistik, 1(8), 1-
123.
14. Mohammad Habib (1981). K. A. Nizami (ed.). Politics and Society During
the Early Medieval Period: Collected Works of Professor Mohammad
Habib . People’s Publishing House. p. 109.
15. Richards, D. S. (1995). The Islamic frontier in the east: Expansion into non-
Arabic-speaking regions. In Medieval Islamic Civilization (Vol. 2, pp. 637-
668). Routledge.
16. Roy, Kaushik (2015). Warfare in Pre-British India - 1500BCE to 1740CE .
Routledge. p. 88.
17. Spuler, B. (1991). "Ghaznawids". In Lewis, B.; Pellat, C.; Schacht, J.
(eds.). The Encyclopedia of Islam . Vol. II. Brill. p. 1051.
III. Internet ma’lumotlari
http://dx.doi.org/10.1080/00210860500096337
http://dx.doi.org/10.1080/00210860903451196
http://dx.doi.org/10.1163/15685209-12341410
http://dx.doi.org/10.1163/187471608784772751
http://dx.doi.org/10.1163/187471610x505924
http://dx.doi.org/10.1163/18747167-12341335
http://dx.doi.org/10.1163/24685631-12340111
http://dx.doi.org/10.18415/ijmmu.v8i3.2436
https://www.quora.com/
34

G’aznaviylar davlatining tashkil topishi

Sotib olish