Gaz tarkibidagi kondensatni stabillash jarayonini avtomatlashtirish - Техника и технология - Дипломные работы

Информация о документе

Цена	400000UZS
Размер	6.5MB
Покупки	0
Дата загрузки	26 Июнь 2024
Расширение	docx
Раздел	Дипломные работы
Предмет	Техника и технология

Продавец

Aslanbek

Дата регистрации 23 Май 2024

2 Продаж

Gaz tarkibidagi kondensatni stabillash jarayonini avtomatlashtirish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT KIMY O – TEXNOLOGIY A INSTITUTI
“OZIQ – OVQAT MAHSULOTLARI TEXNOLOGIY A SI” FAKULTETI
“INFORMATIKA, AVTOMATLASHTIRISH VA BOSHQARUV”
KAFEDRASI
“Gaz tarkibidagi kondensatni stabillash jarayonini
avtomatlashtirish ”
mavzu si dagi malakaviy bitiruv ishining
TUSHUNTIRISH XATI
« IAB» k afedra si mudiri : dots.Boboyorov
R.O.
Malakaviy bitiruv ishining
raxbari: dots. Xamidov B. T.
Malakaviy bitiruv i shini bajardi: Bo’ronov J.S.
TOSHKENT – 202 4

Mundarija
1. Kirish...........................................................................................................
2. Texnologik jarayon
tavsifi...........................................................................
3. Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi va
bayoni..........................................................................................................
4. Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma spetsifikatsiyasi......................
5. Prinsipial boshqarish va signallash tizimlarini
loyihalash...........................
6. Elektr manba prinsipial chizmasining
bayoni..............................................
7. Avtomatik rostlash tizimini
hisobi. ..............................................................
8. Gaz tarkibidagi kondensatni stabillash jarayonini boshqarish tizim
arxitektura
bayoni........................................................................................
9. Texnik – iqtisodiy xisob qismi....................................................................
10. Hayot faoliyati xavfsizligi qismi.................................................................
11. Xulosa.........................................................................................................
12. Foydalanilgan adabiyotlar...........................................................................

KIRISH
Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish zamonaviy neft va gaz sanoatining
asosiy vazifalaridan biridir. Energiyaga bo'lgan talabning ortishi va ekologik
xavfsizlik va iqtisodiy samaradorlik talablarining kuchayishi sharoitida
uglevodorod kondensatlarini qayta ishlash va barqarorlashtirish jarayonlarini
avtomatlashtirish alohida ahamiyat kasb etmoqda. Tabiiy gazdan chiqarilgan
kondensat tarkibida uglevodorodlarning yengil fraktsiyalari mavjud bo'lib, ular
qimmatbaho tarkibiy qismlarning yo'qolishini oldini olish va saqlash va tashish
xavfsizligini ta'minlash uchun barqarorlashtirishni talab qiladi.
Ushbu ishning maqsadi texnologik jarayonning samaradorligi va xavfsizligini
oshirishga qaratilgan gazdagi kondensatni barqarorlashtirish jarayonini
avtomatlashtirish tizimini ishlab chiqish va joriy etishdir. Maqsadga erishish uchun
quyidagi vazifalarni hal qilish kerak:
1. Kondensatni barqarorlashtirishning mavjud usullari va texnologiyalarini
tahlil qilish.
2. Stabilizatsiya jarayonining maqbul parametrlarini aniqlash.
3. Kondensatni barqarorlashtirish jarayonining matematik modelini ishlab
chiqish.
4. Jarayonni avtomatik boshqarish tizimini loyihalash va amalga oshirish.
5. Amalga oshirilgan tizimning samaradorligini baholash.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi o'zgaruvchan texnologik parametrlar sharoitida
kondensatni barqarorlashtirish jarayonining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga
oladigan yangi avtomatlashtirish tizimini ishlab chiqishdan iborat. Ishning amaliy
ahamiyati ishlab chiqilgan tizimni mavjud ishlab chiqarish quvvatlarida qo'llash
imkoniyati bilan belgilanadi, bu esa uglevodorodlarni qayta ishlash jarayonlarining
iqtisodiy samaradorligi va xavfsizligini oshiradi.
Tadqiqot metodologiyasi
Tadqiqot davomida matematik modellashtirish, tizimni tahlil qilish usullari,
shuningdek texnologik jarayonlarni optimal boshqarish usullari qo'llanilgan.

Avtomatlashtirish tizimini ishlab chiqish uchun zamonaviy dasturiy vositalar va
texnologiyalar, shu jumladan SCADA tizimlari (Supervisory Control and Data
Acquisition), dasturlashtiriladigan mantiqiy kontrollerlar (PLC) va sun'iy
intellektga asoslangan boshqaruv tizimlari (AI) qo'llanilgan.
Kondensatni barqarorlashtirishning asosiy bosqichlari. Kondensatni
barqarorlashtirish jarayoni sovutish, fazalarni ajratish, engil uglevodorodlarni olib
tashlash va keyinchalik rektifikatsiya qilish kabi bir necha asosiy bosqichlarni o'z
ichiga oladi. Ushbu bosqichlarning har biri aniq parametrlarni boshqarish va
boshqarishni talab qiladi, bu esa avtomatlashtirishni samarali jarayonning ajralmas
qismiga aylantiradi. Gazni qayta ishlashga xos bo'lgan yuqori bosim va harorat
sharoitida aralashmaning tarkibiy qismlari o'rtasidagi murakkab termodinamik
o'zaro ta'sirlarni hisobga olish kerak.
Gaz kondensatining tarkibiga ko'plab omillar ta'sir qiladi. Kondensatning
uglevodorod tarkibi va undagi fraktsiyalar soniga hosil bo'lish sharoitlari ta'sir
qiladi; moddaning tanlanishi sodir bo'lgan shartlar. Ushbu kondan foydalanish
muddatini hisobga olish juda muhimdir. Avvalroq, biz rezervuarda mavjud bo'lgan
"moy jantlari" ning kondensat tarkibiga ta'sirini eslatib o'tdik. Gaz kondensatining
konga uning hosil bo'lishi davrida migratsiya shartlari, shuningdek, kollektor
gazining kimyoviy tarkibi ham hisobga olinishi kerak. Umuman olganda, gaz
kondensatining tarkibi neftga o'xshaydi. Ammo, neftdan farqli o'laroq, gaz
kondensatida qatronlar va asfaltenlar mavjud emas. Asosan, u benzin va kerosin
komponentlarini o'z ichiga oladi.
Benzin fraksiyalari +30 °S - +200 °S, kerosin - +200 °S - +300 °S haroratda
qaynatiladi. Kondensat va oz miqdorda yuqori qaynaydigan komponentlar
tarkibiga kiradi. Benzin fraktsiyalarining chiqishi odatda yarmidan ko'p. Agar suv
ombori katta chuqurlikda joylashgan bo'lsa, uning tarkibida kerosin komponentlari
va gaz moyi ustunlik qiladi. Metan va naftenlarni o'z ichiga olgan kondensatlar
ko'proq uchraydi, kamroq - aromatik yoki naftenik uglevodorodlarni o'z ichiga
oladi.

Gaz kondensati nima uchun ishlatiladi? Gaz kondensati yoqilg'i yoki neft-
kimyo sanoati mahsulotlarini olish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Shunday qilib,
gaz kondensatidan yoki yuqori sifatli benzindan. Sifatida yaxshilash uchun
kondensatdan olingan benzin fraktsiyalari qo'shimcha ishlov berishdan o'tkaziladi.
Yoqilg'ining detonatsiyaga chidamliligini oshirish uchun kompozitsiyaga
antiknock agentlari kiritiladi. Qo'shimcha ishlov bermasdan, bu turdagi
yoqilg'ilarni faqat issiq mavsumda ishlatish mumkin, chunki ular tezda bulutli
bo'lib, qattiqlashadi. Ushbu yoqilg'ilarning sovuq havoda ishlashi uchun ularning
tarkibidan kerosin chiqariladi.
Plastmassa ishlab chiqarish uchun sintetik kauchuklar, turli tolalar va
qatronlar, aromatik uglevodorodlar, olefinlar va gaz kondensatini qayta ishlash
jarayonida olingan boshqa monomerik molekulalar ishlatiladi. Tog'-kon
kompaniyalari yirik konlarda mavjud bo'lgan kondensatlarni o'zlashtirishdan
manfaatdor. Ular katta quvvatga ega qurilmalarni ishga tushirdilar.

Texnologik jarayon tavsifi
Gaz kondensatini stabillash jarayoni murakkab texnologik jarayon bo'lib, uning
maqsadi gaz tarkibidagi kondensatni ajratish va uni stabillashgan suyuqlik sifatida
olishdir. Bu jarayon bir necha bosqichdan iborat bo'lib, har bir bosqichda o'ziga xos
apparatlar va texnologik jarayonlar qo'llaniladi.
Gaz kondensati dastlab 20D-1 qabul qiluvchi idishiga keladi. Bu idishda
kondensatning boshlang'ich ajralishi sodir bo'ladi, ya'ni gaz va suyuq fazalar
ajratiladi. Gaz yuqoridan chiqariladi, suyuq faza esa keyingi bosqichga
yo'naltiriladi. Bu jarayon dastlabki fazani ajratish va keyingi jarayonlarga
tayyorgarlik ko'rish uchun muhimdir.
Suyuqlik fazasi 100E-5 issiqlik almashinuvchidan o'tadi. Bu bosqichda
suyuqlik ma'lum bir darajada isitiladi. Issiqlik almashinuvchida suyuqlikning
isitilishi uning bug'lanishiga yordam beradi va shu orqali ajralish jarayonini
yaxshilaydi. Issiqlik almashinuvi jarayoni suyuqlikning termodinamik holatini
o'zgartirishga xizmat qiladi.
Isitilgan kondensat 100T-1 kolonasiga kiradi. Bu yerda qaynatish jarayoni
amalga oshiriladi. Qaynatish jarayonida suyuqlik qaynaydi va gaz fazasiga o'tadi, bu
orqali gaz va suyuqlik fazalari yana bir bor ajratiladi. Qaynatish kolonasi gaz va
suyuq fazalarni samarali ajratish uchun maxsus ishlab chiqilgan. Bug'langan gaz
yuqoriga ko'tariladi, suyuqlik esa pastki qismdan chiqadi va keyingi bosqichga
yo'naltiriladi.
100P-1 idishida qaynatishdan kelgan suyuqlik yig'iladi. Bu idishdan suyuqlik
nasos yordamida keyingi bosqichlarga uzatiladi. 100P-1 idishidan kelgan suyuqlik
100T-2 kolonasiga nasos yordamida keyingi bosqichlarga o'tkaziladi. Bu kolona
orqali yana qaynatish jarayoni amalga oshiriladi va gaz va suyuq fazalar ajratiladi.
Bu kolonada yana qaynatish jarayoni amalga oshiriladi va gaz va suyuq fazalar
ajratiladi. Bu bosqichda qaynatish jarayoni davom etadi va suyuqlik tarkibidagi
gazlar to'liq chiqariladi.
Qaynatish kolonalaridan kelgan suyuqlik stabillash kolonasiga (100C-1) kiradi.
Bu kolonada gaz va suyuq fazalar nihoyatda ajratiladi. Gaz yuqoridan chiqariladi,

stabillashgan suyuqlik esa pastki qismdan chiqadi. Stabillash jarayoni suyuqlikning
tarkibini barqarorlashtirish va undan ortiqcha gazlarni chiqarish uchun xizmat
qiladi.
Stabillashgan suyuqlik 100T-3 issiqlik almashinuvchiga kiradi. Bu yerda u
yana bir bor issiqlik almashinuvi jarayonidan o'tadi va sovutiladi. Sovitish jarayoni
suyuqlikning keyingi saqlanishi va transportirovkasi uchun muhimdir.
Umuman olganda, bu texnologik jarayon gaz kondensatini ajratish va stabillash
orqali mahsulot sifatini oshirishga yo'naltirilgan.

Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional
chizmasi va bayoni
Gaz kondensatini stabillash jarayoni gaz tarkibidagi kondensatni ajratish va uni
stabillashgan suyuqlik sifatida olish uchun amalga oshiriladigan murakkab
texnologik jarayondir. Bu jarayon bir necha bosqichdan iborat bo'lib, har bir
bosqichda maxsus apparatlar va texnologik usullar qo'llaniladi.
Gaz kondensati dastlab 20D-1 qabul qiluvchi idishiga kelganda dastlab sarf
elektr chiqish signaliga ega bо‘lgan SITRANS F US060 markali elektromagnitli sarf
ulchagich (poz. 2 -1) orqali kiradi va 4-20 mA tokli signal kо‘rinishida PLK Simantic
S7 1500 markali kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius 3RT2035 markali (poz. 2 -
2 ) magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish yordamida gazning sarfini
rostlaydi. 20D-1 qabul qiluvchi idishning haroratni SITRANS TR300 markali (poz.
1-1) datchigi yordamida nazorat qilamiz, bunda joriy qiymatni bosmaga chiqarish va
xotirada saqlaymiz. Ushbu idishda kondensatning dastlabki ajratilishi amalga
oshiriladi, ya'ni gaz va suyuq fazalar bir-biridan ajratiladi. Gaz yuqoridan chiqarilib,
suyuq faza keyingi bosqichga yuboriladi. Bu jarayon boshlang'ich fazani ajratish va
keyingi jarayonlarga tayyorgarlik ko'rish uchun zarurdir. Gaz kondensati 20D-1
qabul qiluvchi idishidagi sathni nazorat qilishda unga SITRANS LCS 100 (poz. 3-1)
markali sig’im o'zgarishiga mos ravishda datchikning chiqish signalini hosil qiladi.
Ko'pincha, bu signal 4-20 mA diapazonda bo'ladi, bu sanoat avtomatizatsiyasi
tizimlarida keng qo'llaniladi. 20D-1 qabul qiluvchi idishning pastki chiqishida
undagi gaz kondensatining haroratini SITRANS TR300 markali (poz. 4-1) datchigi
yordamida nazorat qilamiz, bunda joriy qiymatni bosmaga chiqarish va xotirada
saqlaymiz.
Suyuqlik fazasi 100E-5 issiqlik almashinuvchiga o'tishida sarf elektr chiqish
signaliga ega bо‘lgan SITRANS F US060 markali elektromagnitli sarf ulchagich
(poz. 5 -1) orqali kiradi va 4-20 mA tokli signal kо‘rinishida PLK Simantic S7 1500
markali kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius 3RT2035 markali (poz. 5 - 2 )
magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish yordamida gaz kondensatining

sarfini rostla nad i. Bu bosqichda suyuqlik ma'lum bir darajada isitilganligini hisobga
olgan holda gaz kondensatining haroratini SITRANS TR300 markali (poz. 7-1)
datchigi yordamida nazorat qilamiz, bunda joriy qiymatni bosmaga chiqarish va
xotirada saqlaydi . Issiqlik almashinuvchida suyuqlikning isitilishi uning
bug'lanishiga yordam beradi va shu orqali ajralish jarayonini yaxshilaydi. Issiqlik
almashinuvi jarayoni suyuqlikning termodinamik holatini o'zgartirishga xizmat
qiladi. Suyuqlik fazasi 100E-5 issiqlik almashinuvchida bug’ning bosimi
mavjudligini hisobga olgan holda SITRANS P220 markali (poz. 6-1). SITRANS
P220 bosim o’zgartirgichining o'lchovchi sezgir elementi piezoelektrik
texnologiyasiga asoslangan gazdagi bosimni sezadi. Sezgir elementi bosimning
mexanik deformatsiyasini elektr signaliga aylantiradi. Piezoelektrik datchik bu
deformatsiyani elektr signaliga aylantirish uchun piezoelektrik kristallardan
foydalanadi.
Qizdirilgan kondensat 100T-1 kolonasiga kiradi. Bu yerda qaynatish jarayoni
amalga oshirilfanligi sababli 100T-1 kolonasining qizdirilgan kondensatning
haroratlarini kirish qimiga SITRANS TR300 markali (poz. 8-1) datchigi va chiqish
qismiga SITRANS TR300 markali (poz. 10-1) datchigi yordamida nazorat qilinadi .
Joriy qiymatni bosmaga chiqarish va xotirada saqlanadi.
Qaynatish jarayonida suyuqlik qaynab, gaz fazasiga o'tadi, bu orqali gaz va
suyuq fazalari yana ajratiladi. Qaynatish kolonasi gaz va suyuq fazalarni samarali
ajratish uchun maxsus ishlab chiqilgan. Bug'langan gaz yuqoriga ko'tarilib, suyuqlik
pastki qismdan chiqib, keyingi bosqichga yuboriladi. Qizdirilgan kondensat 100T-1
kolonasidan ma’lum bir qiymatlari boshqa jarayonga ketadi va u yerdagi qizdirilgan
gaz kondensatining sarfini elektr chiqish signaliga ega bо‘lgan SITRANS F US380
markali elektromagnitli sarf ulchagich (poz. 9 -1) orqali chiqadi.
100P-1 idishida qaynatishdan kelgan suyuqlik safini elektr chiqish signaliga
ega bо‘lgan SITRANS F US380 markali elektromagnitli sarf ulchagich (poz. 11 -1)
orqali kiradi va 4-20 mA tokli signal kо‘rinishida PLK Simantic S7 1500 markali
kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius 3RT2035 markali (poz. 11 - 2 ) magnitli
yuritgich yordamida klapinni ochib yopish yordamida gazning sarfini rostlaydi. Bu
idishdan gazning bosimi SITRANS P220 markali (poz. 12-1) datchigi bilan nazorat

qilinadi. N asos yordamida keyingi bosqichlarga uzatiladi. 100P-1 idishidan kelgan
suyuqlik 100T-2 kolonasiga nasos yordamida keyingi bosqichlarga o'tkaziladi.
Ushbu kolonada qaynatish jarayoni takroran amalga oshirilib, gaz va suyuq fazalar
ajratiladi. Bu bosqichda qaynatish davom etib, suyuqlik tarkibidagi gazlar to'liq
chiqariladi.
Qaynatish kolonalaridan kelgan suyuqlik stabillash kolonasiga (100C-1) sarfini
elektr chiqish signaliga ega bо‘lgan SITRANS F US380 markali elektromagnitli sarf
ulchagich (poz. 19 -1) orqali kiradi. Bu kolonada gaz va suyuq fazalar nihoyatda
ajratiladi. Gaz yuqoridan chiqariladi, stabillashgan suyuqlik esa pastki qismdan
chiqadi. Stabillash jarayoni suyuqlikning tarkibini barqarorlashtirish va undan
ortiqcha gazlarni chiqarish uchun xizmat qiladi. Stabillashgan suyuqlik 100T-3
issiqlik almashinuvchiga kiradi. Bu yerda u yana bir bor issiqlik almashinuvi
jarayonidan o'tadi va sovutilishi hisobiga haroratlarini kirish qimiga SITRANS
TR300 markali (poz. 20-1) datchigi va chiqish qismiga SITRANS TR300 markali
(poz. 21-1) datchigi yordamida nazorat qilinadi .

Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma spetsifikatsiyasiPozitsiyasi
Turi Nomi va texnik xarakteristikasi Markasi Yetkazib
beruvchi
Joylashish
nuqtasi
M
iqdori
PLK PLK orqali tizimli avtomatlashtirish. Markaziy
protsessor CPU417-T, RAM 4 Мb, Flash
EEPROM 8 Мb. 4…20 mA, 0…5 mA tok kuchi
va kuchlanish 0…10 V Siemens SIMATIC
S7-1200 “Siemens”
Germaniya shitda 1
EHM SIRIUS 1LG4253-4AA 60-Z D22 SIEMENS Siemens Rossiya joyida 2
1-1
TI Temperatura o‘lchov
qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini
o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki
0….10 V. O‘lchash temperatura diapazoni: -
50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson”
Rossiya joyida 1
2-1
PT Bosim o‘lchov
qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. 8-30
bar qiymatlar orasida bosim o‘lchay oladi.
O‘lchash temperatura diapazoni: -20…..+80°C. Sitrans
P220 “Siemens”
Germaniya shitda 1
3-1
LT Sath o‘lchov qurilmasi Vibratsiyali sat h signalizatori, ishchi bosimi
6400kPab kuchlanishi 20...72 V, ishchi quvvati
1.3 Vt SITRANS LVL100 “Siemens”
Germaniya shitda 1
4-1
FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. sarf
qiymatini o‘lchovchi datchik SITRANS FUS060 “Siemens”
Germaniya joyida 1
4-2
NS Sarfni rostlovchi
klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi
quvvati 23 kvt, о‘lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF34 “Siemens”
Germaniya shitda 1
5-1
FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. sarf
qiymatini o‘lchovchi datchik SITRANS FUS060 “Siemens”
Germaniya joyida 1

5-2
NS Sarfni rostlovchi
klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi
quvvati 23 kvt, о‘lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF34 “Siemens”
Germaniya shitda 1
6-1
PT Bosim o‘lchov
qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. 8-30
bar qiymatlar orasida bosim o‘lchay oladi.
O‘lchash temperatura diapazoni: -20…..+80°C. Sitrans
P220 “Siemens”
Germaniya shitda 1
7-1
TI Temperatura o‘lchov
qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini
o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki
0….10 V. O‘lchash temperatura diapazoni: -
50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson”
Rossiya joyida 1
8-1
TI Temperatura o‘lchov
qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini
o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki
0….10 V. O‘lchash temperatura diapazoni: -
50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson”
Rossiya joyida 1
9-1
FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V.
o‘lchash chegarasi 15 – 36000 m 3
/soat orasida
sarf qiymatini o‘lchay oladi. SITRANS FUS380 “Siemens”
Germaniya joyida 1
9-2
NS Sarfni rostlovchi
klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi
quvvati 23 kvt, о‘lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF34 “Siemens”
Germaniya shitda 1
10-1
TI Temperatura o‘lchov
qurilmasi Raqamli despleyli termometr, о‘lchash diapozini
-50 ... +200 °C SITRANS TF2 “Siemens”
Germaniya joyida 1
11-1
FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. sarf
qiymatini o‘lchovchi datchik SITRANS FUS060 “Siemens”
Germaniya joyida 1
11-2
NS Sarfni rostlovchi
klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi
quvvati 23 kvt, о‘lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF34 “Siemens”
Germaniya shitda 1
12-1
PI Bosim o‘lchov
qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. 8-30
bar qiymatlar orasida bosim o‘lchay oladi.
O‘lchash temperatura diapazoni: -20…..+80°C. Sitrans
P220 “Siemens”
Germaniya shitda 1
12-2
NS Bosimni rostlovchi
klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi
quvvati 23 kvt, о‘lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF34 “Siemens”
Germaniya shitda 1
13-1 Temperatura o‘lchov Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini SITRANS TR300 “Emerson” joyida 1

TI qurilmasi o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki
0….10 V. O‘lchash temperatura diapazoni: -
50…..+150°C. Rossiya
14-1
TI Temperatura o‘lchov
qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini
o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki
0….10 V. O‘lchash temperatura diapazoni: -
50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson”
Rossiya joyida 1
15-1
TI Temperatura o‘lchov
qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini
o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki
0….10 V. O‘lchash temperatura diapazoni: -
50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson”
Rossiya joyida 1
15-2
NS Haroratni rostlovchi
klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi
quvvati 23 kvt, о‘lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF34 “Siemens”
Germaniya shitda 1
16-1
PT Bosim o‘lchov
qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. 8-30
bar qiymatlar orasida bosim o‘lchay oladi.
O‘lchash temperatura diapazoni: -20…..+80°C. Sitrans
P220 “Siemens”
Germaniya shitda 1
17-1
LT Sath o‘lchov qurilmasi Vibratsiyali sat h signalizatori, ishchi bosimi
6400kPab kuchlanishi 20...72 V, ishchi quvvati
1.3 Vt SITRANS LVL100 “Siemens”
Germaniya shitda 1
17-3
NS Sathni rostlovchi
klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi
quvvati 23 kvt, о‘lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF34 “Siemens”
Germaniya shitda 1
18-1
TI Temperatura o‘lchov
qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini
o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki
0….10 V. O‘lchash temperatura diapazoni: -
50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson”
Rossiya joyida 1
19-1
FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. sarf
qiymatini o‘lchovchi datchik SITRANS FUS060 “Siemens”
Germaniya joyida 1
19-2
NS Sarfni rostlovchi
klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi
quvvati 23 kvt, о‘lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF34 “Siemens”
Germaniya shitda 1
20-1
TI Temperatura o‘lchov
qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini
o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki
0….10 V. O‘lchash temperatura diapazoni: -
50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson”
Rossiya joyida 1

21-1
TI Temperatura o‘lchov
qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini
o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki
0….10 V. O‘lchash temperatura diapazoni: -
50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson”
Rossiya joyida 1
22-1
FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. sarf
qiymatini o‘lchovchi datchik SITRANS FUS060 “Siemens”
Germaniya joyida 1
22-2
NS Sarfni rostlovchi
klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi
quvvati 23 kvt, о‘lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF34 “Siemens”
Germaniya shitda 1
23-1
TI Temperatura o‘lchov
qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini
o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki
0….10 V. O‘lchash temperatura diapazoni: -
50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson”
Rossiya joyida 1
24-1
PT Bosim o‘lchov
qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. 8-30
bar qiymatlar orasida bosim o‘lchay oladi.
O‘lchash temperatura diapazoni: -20…..+80°C. Sitrans
P220 “Siemens”
Germaniya shitda 1
25-1
FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. sarf
qiymatini o‘lchovchi datchik SITRANS FUS060 “Siemens”
Germaniya joyida 1
25-2
NS Sarfni rostlovchi
klapan
Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi
quvvati 23 kvt, о‘lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF34 “Siemens”
Germaniya shitda 1

Uch fazali prinsipial elektr manba chizmasi va bayoni
Tabiiy gazlarni absorbsiya usuli bilan tozalash jarayonining elektr sxemasi
ushbu texnologik jarayonda ishtirok etadigan tizimning barcha tarkibiy qismlarining
elektr ulanishlari va o'zaro ta'sirining tuzilgan va batafsil tavsifini ko’rib chiqamiz.
Bu jarayonni samarali boshqarish, xavfsizlikni ta'minlash va tozalangan gazning
yuqori sifatiga erishish imkonini beradigan barcha elektr komponentlari va ularning
o'zaro ta'sirining tizimli ko'rinishini ta'minlaydi. Sxemada ko'rsatilgan elektr sxemasi
tabiiy gazlarni tozalash jarayonini absorbsiya usuli bilan avtomatlashtirish uchun bir
nechta kontrollerlar va boshqaruv elementlari mavjud.
Bu chizmada taqsimlanish tarmog‘iga manba manba tarmog‘ining asosiy manba
tarmog‘idan va unda kuchlanish bо‘lmay qolganda rezerv manba tarmog‘idan
berilishi ta’minlangan. Buning uchun asosiy manba tarmog‘iga ulangan magnitli
yuritgich PM1 va rezerv manba tarmog‘iga ulangan magnitli yuritgich PM2 va
ularning kontaktlaridan foydalaniladi. Asosiy manba tarmog‘ida kuchlanish mavjud
bо‘lsa, PM1 ishlab, о‘zining normal ochiq PM1 kontaktlarini ulaydi va taqsimlanish
manba tarmog‘iga kuchlanish beriladi. Asosiy manba tarmog‘ining biror fazasida
kuchlanish bо‘lmay qolsa, uch fazali kuchlanish relesi RN1 о‘chib, asosiy manba
tarmog‘iga ulangan magnitli yuritgich PM1 zanjirini uzadi va bunda uning asosiy
manba zanjiridagi normal ochiq kontaktlari PM1 uzilib, asosiy manba zanjirini uzadi,
rezerv manba tarmog‘idagi normal yopiq PM1 kontakti esa ulanib, rezerv manba
tarmog‘idagi magnitli yuritgich PM2 ishlaydi va о‘zining normal ochiq PM2
kontaktlarini ulab, taqsimlanish tarmog‘iga rezerv manba tarmog‘ini ulaydi. Asosiy
manba zanjiridagi hamma fazalarda kuchlanish paydo bо‘lishi bilan, yana magnitli
yuritgich PM1 zanjiri ulanib, rezerv manba tarmog‘idagi magnitli yuritgich PM2
zanjirini uzadi va asosiy manba tarmog‘ini ulaydi

Tabiiy gazlarni tozalash jarayonining 3 fazali elektr-prinsipial sxemasi

Prinsipial boshqarish va signallash tizim larini loyi h ala sh
Tekshirish tugmasi SV1 bosilganda K1 rele boshqarish о‘ramlaridan tok о‘tib,
K1 normal ochiq kontaktlarilarining ulanishiga sabab bо‘ladi. Natijada, tovushli
signal NA ishlaydi va hamma signal lampalar zanjirini normal yopiq kontaktlar orqali
yoqadi.
Texnologik kontakt SQ1 ulanganda, K2 relening normal ulangan kontakti orqali
ulanib, K1 rele boshqarish о‘ramlaridan tok о‘tadi va bu uning K1 normal ochiq
kontaktlarilarining ulanishiga sabab bо‘ladi. Natijada, VD2 diod orqali K2 rele zanjiri
ulanadi K2 normal ochiq kontaktlari yordamida zanjir blokirovkalanadi. Rele K2
ishlaganda, о‘zining signallash lampasi zanjiridagi K2 normal ochiq kontaktlarini
ulab signal lampani N L 1 yoqadi va normal yopiq kontakt K2 ni uzadi. Tо‘xtatish
tugmasi SV2 bosilganda, K1 rele о‘ramlaridan tok о‘tishi tо‘xtaydi va K1 normal
yopiq kontaktlarini uzadi va signal lampalari о‘chib, faqat blokirovkalovchi K2
kontakt zanjiridagi signal lampasi yoniq qoladi. Qolgan tizimlar ( 27-1 ) ham shu
tartibda ishlaydi.

AVTOMATIK ROSTLASH TIZIMINING HISOBI .
Ushbu ishini bajarishda obyekt sifatida a bsorbsiya kolonnasi tanlab olindi. Olingan
obyektni tizimli tahlil qilib, uning kirish va chiqish parametrlarini aniqlaymiz:
G
m G‘
m
T
m T’
m
G
b G‘
b
T
b T’
b
Bu yerda:
G
m -qurilmaga kirayotgan mahsulotning sarfi;
T
m -qurilmaga kirayotgan mahsulotning harorati;
G
b -qurilmaga kirayotgan bug‘ning sarfi;
T
b -qurilmaga kirayotgan bug‘ning harorati;
G‘
m -qurilmadan chiqayotgan mahsulotning sarfi;
T’
m - qurilmadan chiqayotgan mahsulotning harorati;
G‘
b - qurilmadan chiqayotgan bug‘ning sarfi;
T’
b - qurilmadan chiqayotgan bug‘ning harorati;
Ushbu kо‘rsatkichlar ichidan boshqaruvchi va boshqariluvchi kо‘rsatkichlarni
aniqlab olamiz. Boshqaruvchi kо‘rsatkich – qurilmaga kirayotgan bug‘ning massaviy
sarfi, kg/soat; Boshqariluvchi kо‘rsatkich- qurilmadan chiqayotgan mahsulotning
temperaturasi Ushbu kо‘rsatkichlarni ichidan boshqaruvchi va boshqariluvchi
kо‘rsatkichlarni aniqlab olamiz. 100E-5
KalonnasiI jrochi
mexanizm Boshqarish
ob’ yekti Datchik
Rostlagich
Buyurtma

Boshqariluvchi kо‘rsatkich – absorbsiya kolonnasidan chiqayotgan
mahsulotning harorati -T,˚S.
Boshqaruvchi kо‘rsatkich - suv bug‘ning sarfi – G, m 3
/s.
Jarayondagi о‘zgartiriladigan Obektning asosiy kо‘rsatkichi – harorat bо‘lib,
uning о‘zgarish chegarasi t
max = 71 o
C; t
min =69 o
C; t
о‘rt =70 o
C; о‘zgarish chegarasi  t =
±1 o
C.
 t
max = t
max - t
о‘rt = 71 - 70 =1 0
S
 t
min = t
min - t
о‘rt = 69 - 70 =-1 0
S
 t=  1 0
S.
100E-5 kalonnasining kompyuter modeli
Biz tanlagan obyekt bir sig‘imli ekanini hisobga olib,uning kompyuter modelini
kuyida keltirilgan “MATLAB” dasturi asosida hosil qilamiz.Buning uchun dasturning
kutubxonasidan kerakli bо‘linmalar olinadi.Natijada ekranda quyidagicha kompyuter
modeli yaratiladi:

Model tuzilgach unga 2 00 sekund ishlash vaqtini beramiz. Hosil bо‘lgan dinamik
model kо‘rsatkichlari
Avtomatik rostlash tizimini shakllantirish
Keyingi bosqichda o b y ektning optimal boshqarish jarayoni yaratiladi. Obektni
optimal boshkarish uchun unga tо‘g‘ri keladigan rostlagich tanlanadi. Obektga PI
(proporsional-integral) rostlash qonuniga binoan rostlagich tanlanadi. Haroratni
avtomatik rostlash tizimining strukturaviy kо‘rinishi quyidagicha bо‘ladi: Haroratni

avtomatik rostlash tizimining “MATLAB” dasturi asosidagi blok sxemasi quyida
keltirilgan
Kompyuter modeli yaratilgach unga kuchaytirish koeffitsiyenti va inersiya vaqtining
qiymatlari kiritiladi va ekranda ularning о‘tish egri chiziqlari hosil bо‘ladi. Hosil bо‘lgan
о‘tish chiziqlari orasidan optimal boshqarish tanlab olinadi:
Kuchaytirish koeffitsienti K=0.05, inersiyalash vaqti Ti=500 s.
Kuchaytirish koeffitsienti K=0.07, inersiyalash vaqti Ti=500.

Kuchaytirish koeffitsienti K=0.1 ,inersiyalash vaqti Ti=330 s.

Kuchaytirish koeffitsienti K=0.1, inersiyalash vaqti Ti=100 s.
Demak, optimal ko‘rsatkichlar K=0.1 va T
i = 100 s ekan.

Gaz tarkibidagi kondensatni stabillash jarayonini boshqarish tizim
arxitektura bayoni
Kimyo va oziq-ovqat sanoatida ishlab chiqarish samaradorligi hamda mehnat
unumdorligini oshirishda ilmiy-texnika taraqqiyotining asosiy yо‘nalishlaridan biri
bо‘lgan texnologik jarayonlarning avtomatlashtirilgan boshqarish tizimi (TJABT)ni
yaratish va tatbiq etishdir. Hisoblash texnikasi asosida yaratilgan TJABT lar,
texnologik komplekslarni boshqarishda mahsulotning sifat va qiymat kо‘rsatkichlarini
ma’lum texnologik va texnika-iqtisodiy mezonlardan foydalanib, axborotlarni
markazlashgan tarzda hisoblaydi. Kimyo va oziq-ovqat sanoatida о‘zgarib turadigan
tashqi muhitning ta’sirlari sharoitida ishlab chiqarish rezervlaridan foydalanish
TJABTning asosiy masalasidir.
Texnologik jarayonlarning avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarini sanoatga
tatbiq etish ishlab chiqarish unumdorligini, texnologik uskunalar quvvati
о‘zgarmagan olda mahsulot qiymatining kо‘payishini kо‘rsatadi: xom ashyo, yarim
fabrikatlar va energiya keragicha sarflangan holda tayyorlangan mahsulotning sifati
yaxshilangan. Shunisi diqqatga sazovorki, bu tizimlarni yaratishga ketgan mablag‘lar,
odatda bir, bir yarim yilda о‘zini qoplagan; mahsulotlarning sifati, iqtisodiy
kо‘rsatiichlar yaxshilanibgina qolmay, balki mehnatning xarakteri va sharoitiga ham
ijobiy ta’sir etgan.
TJABT larni quyidagi belgilari bо‘yicha sinflarga bо‘lish mumkin:
1) avtomatlashtirilayotgan ishlab chiqarishning xarakteri bо‘yicha ;
2) boshqarish obyektlarining murakkabligi bо‘yicha;
3) funksional algoritmik belgisi bо‘yicha(tizim hisoblaydigan boshqarish
masalalari kо‘lami va axborot hajmi);
4) tizimning texnik darajasi bо‘yicha;.
Boshqarishning obyektlarining murakkablik darajasi sifatida nazorat
qilinayotgan parametrlar va boshqaruv ta’sirlarining qiymati ifodalanadi.TJABT ning
nomenklatura asosini oldindan taxminan belgilab beradi va tadqiqot planiga asos
bо‘lib xizmat qiladi.
Shuni qayd qilib о‘tish kerakki, TJABT yordamida texnologik jarayonlarni
avtomatik va avtomatlashtirilgan (odam ishtirokida) ravishda tashkil etish mumkin,

uning ishlab chiqarishning ABT sidan prinsipial farqi ham shudir, odam bunda
korxonaning iqtisodiy faoliyatini boshqarish zanjirida ishtirok etadi
Texnologik jarayonlar darajasidagi boshqarish tizimlari real vaqt masshtabida,
ya’ni texnologik jarayonlar bilan bir vaqtda ishlashi lozim. Bu holda boshqaruvchi
hisoblash mashinasiga (BHM) axborotlar hajmi cheklangan massivlar shaklida emas,
balki amalda cheksiz tasodifiy ketma-ketliklar shaklida beriladi. Axborotlarni qayta
ishlash esa chek langan vaqt birligida bajariladi, ularning qiymati boshqarish vazifasi
va obyektlarning dinamik xususiyatlariga bog‘liq. Bundan TJABT larni algoritmik
ta’minlashda qо‘shimcha talablar vujudga keladi: ular о‘zlarini iqtisodiy jihatdan
oqlashlari lozim, ya’ni birinchidan, axborotni qayta ishlashga ketgan vaqt bо‘yicha,
ikkinchidan esa BHM ning xotirasidan foy-dalanish hajmi bо‘yicha, boshqacha qilib
aytganda kelayotgan axborotni о‘z vaqtida «kо‘rib chiqish» kerak. Bu talablarga
iterativ siklik hisoblash (staxostik approksimatsiya yо‘li bilan hisoblash, rekursiv
regressiya yо‘li va shu kabilar) usuli javob beradi. Ulardan quyidagi masalalarni hal
qilishda foydalanish mumkin:
1) texnologik nazorat va texnika-iqtisodiy kо‘rsatkichlarni hisoblash vazifalarini
о‘rganganda kerakli foydali signalni ajratib olish;
2) kо‘p о‘lchashli, raqamli boshqarishda;
3) identifikatsiyalash va adaptatsiyalashda;
4) optimallash va koordinatlashda.
Texnik darajasi va murakkabligining ortishiga qarab TJABT ni lokal, kompleks
va integrallangan tizimlarga ajratish mumkin.
TJABT lar murakkab, kо‘p funksiyali tizimlar turiga kiradi. Bu sinfning kо‘p
funksiyaliligi qator omillar bilan ifodalanadi, ya’ni: identifikatsiyalash, nazorat,
himoya va blokirovka, rostlash va boshqarish kabi ayrim funksional yordamchi
tizimlarning borligi; lokal, ayrim boshqarish masalalarining umumiy, global
maqsadga bо‘ysunishining natijasi; yordamchi tizimlar orasidagi( kо‘p sonli
aloqalarning borligi; ayrim obyektlarni boshqarishning markazlashuvi va, nihoyat,
turli funksiyalarni bajarishda bir xil texnik vositalardan foydalanish imkoniyati

mavjudligidir. TJABT lar bajargan funksiyalarni quyidagi uch guruhga bо‘lish
mumkin: axborot, boshqaruv va yordamchi.
Tabiiy gazlarni absorbsiya usuli bilan tozalash ko‘plab fizik va kimyoviy o‘zaro
ta'sirlarni o‘z ichiga olgan murakkab jarayondir. Ushbu jarayonni optimal boshqarish
uchun assimilyatsiya jarayonining barcha jihatlarini hisobga oladigan va gazni
aralashmalardan yuqori darajada tozalashni ta'minlaydigan samarali boshqaruv
tizimining arxitekturasini ishlab chiqish kerak.
Tabiiy gazlarni absorbsiya yo‘li bilan tozalash jarayonini boshqarish tizimi bir
necha darajalarni o‘z ichiga oladi:
O‘lchov va signalizatsiya darajasi: ushbu darajada harorat, bosim, gaz va
changni yutish tarkibidagi aralashmalar kontsentratsiyasi kabi jarayon parametrlarini
doimiy ravishda o‘lchaydigan sensorlar va sensorlar o‘rnatilgan. Ushbu ma'lumotlar
tahlil qilish uchun boshqaruv tizimiga uzatiladi.
Mahalliy boshqaruv darajasi: nasoslarni yoqish va o‘chirish, changni yutish va
gaz sarflarini tartibga solish, harorat va bosimni belgilangan chegaralarda ushlab
turish kabi asosiy boshqaruv funktsiyalarini bajaradigan dasturlashtiriladigan
mantiqiy tekshirgichlarni (PLC) o‘z ichiga oladi.
Markaziy boshqaruv darajasi: SCADA (Supervisory Control and Data
Acquisition) tizimlarini o‘z ichiga oladi, ular mahalliy kontrollerlardan ma'lumotlarni
to‘playdi, ularni tahlil qiladi va operatorlarga tizim holati to‘g‘risida
markazlashtirilgan ma'lumotlarni taqdim etadi. SCADA tizimlar operatorlarga
jarayon parametrlarini qo‘lda sozlash va favqulodda vaziyatlarga javob berish
imkonini beradi. Optimallashtirish va tahlil darajasi: tizim xatti-harakatlarini bashorat
qilish va jarayonni optimallashtirish uchun matematik modellar va algoritmlardan
foydalanadi. Bunga changni yutish samaradorligini tahlil qilish, changni yutish
vositasini qayta tiklash zarurligini bashorat qilish va energiya sarfini optimallashtirish
kiradi. Texnologik jarayonning kirish va chiqish parametrlari haqidagi axborot
о‘lchov asboblarining datchigi va axborotni kiritish-chiqarish kompleksi orqali
raqamli hisoblash mashinasiga (RHM) boradi. Bu axborotni (yoki uning bir qismini)
operator ham aloqa qurilmasi orqali RHM ga kiritishi mumkin.

Tabiiy gazni tozalashda H
2 SCO
2 bilan to‘yingan absorbentni regeneratsiya qilish jarayonini boshqarish
tizim arxitektura sxemasi.Asosiy server Zahira server
Ma’lumotlarni uzatish
Ma’lumotlarni
uzatish Ma’lumotlarni
uzatishMarkaziy
kontroller Zaxira kontroller
Qurilmalar Korxonaning texnologik
jarayonlarini avtomatlashtirish va
boshqarish tizimi
Mahalliy hisoblash
tarmog'iBosh operator
Vaqt tizimini
sinxronlash
qurilmasi
KontrollerlarMa’lumotlarni
uzatish va qabul
qilish Ma’lumotlarni
uzatish va qabul
qilish Ma’lumotlarni
uzatish va qabul
qilish Ma’lumotlarni
uzatish va qabul
qilish
O’lchov
vositalarning ijro
mexanizmlari O’lchov
vositalarning ijro
mexanizmlari O’lchov
vositalarning ijro
mexanizmlari O’lchov
vositalarning ijro
mexanizmlari

TEXNIK – IQTISODIY XISOB QISMI
Texnik iqtisodiy ko‘rsatkichlar.
Yangi avtomatlashtirilgan texnikaning iqtisodiy samaradorligini baholash
bo‘yicha ko‘rsatkichlarni hisoblash uchun bazaviy va yangi texnikalarni tavsiflovchi,
hamda ulardan foydalanishning tashkiliy-texnik sharoitlari haqida aniq ma’lumotlarga
ega bo‘lish talab etiladi.
Amaldagi obyektlarni avtomatlashtirishga qilinadigan xarajatlarni kapital
quyilmalar (investetsiyalar) deb aytiladi. Ular orqali asosiy fondlarni oddiy hamda
kengaytirilgan ishlab chiqarilishi ta’minlanadi. Kapital quyilmalarni bir yo‘la, bir
martalik, obyektni ishga tushirishdan uzoq muddat oldin qo‘yiladigan turlari mavjud.
BMI bo‘yicha bir vaqtda qo‘yiladigan kapital quyilmalar hajmi mavzudan kelib chiqqan
holda hisoblanadi. Bizning holatdagi texnologik jarayonda yangicha avtomatlashtirishni
tadbiq etishda obyektning qiymati, unga ketgan qurilish-montaj ishlari, jihozlarning
qiymati aniqlanadi.
Montaj ishlari va qurilmalarning umumiy qiymati transport harajatlar (4%),
omborxona harajatlari (2%) , ehtiyoj qismlari harajatlari va qo‘shimcha harajatlar (1%)
ni hisobga olgan holda.
2-jadval
Montaj ishlari va jihozlarning nomlanishi O‘lchov
birligi Miqdori
1 2 3
Siemens Simatic S7-400 kontrolleri dona 1
SITRANS P300 bosim o‘lchov qurilmasi dona 6
SITRANS FPS300 sarf o‘lchov qurilmasi dona 4
LANGE-1200-S PH o‘lchov qurilmasi dona 4
METRAN 203-TSM harorat o‘lchov qurilmasi dona 8
SITRANS LR200 sath o‘lchov qurilmasi dona 4
AROSNA 1D200-07 elektrodvigatel dona 4
1067 BURKET Rostlash qurilmasi dona 8
3-jadvalning davomi

Smeta narxi ming so‘m
Birliklar Jami
Jihoz narxi
ming so‘m Montaj
ishlari ming
so‘m Ish haqi
uchun
ming so‘m Jihozlar
so‘mmasi
ming so‘m Montaj
ishlari ming
so‘m Ish haqi
uchun
4 5 6 7 8 9
10 905 830 255 10 905 830 255
227 78 24 681 234 72
189 86 31 378 172 62
378 185 87 756 370 174
920 88 65 1840 176 130
425 40 120 850 80 240
232 0 360 450 16240 2520 3150
31650 4382 4083
Jami: 120 950 000 so‘m
Amortizatsiya ajratmalari hisobi.
Amortizatsiya- asosiy kapital (fondlar) amartizatsiyasi – asosiy kapital ( mashina
va mexanizmlar, jihozlar va uskunalar, binolar va inshootlar) ning ekspluatatsiya
jarayonida eskirilishi va ayni paytda ular qiymatining muayyan davr davomida ishlab
chiqarilayotgan tayyor mahsulotga o‘tib borishi.
Ma’lumki, amortizatsiya ajratmalari belgilangan korxonalar bo‘yicha tayyor
mahsulotning tan narxiga kiritiladi va u quyidagi formula yordamida aniqlanadi.
Na=(F
1 -F
m )/(T
a *T
i ) * 100 %
bu yerda:
F
1 - asosiy fondlarning dastlabki yoki tiklash qiymati
F
m – asosiy fondlarning tugatish qiymati
T
a – asosiy fondlarning normativ ishlash muddati (amortizatsiya vaqti)
Amortizatsiya normasining darajasi asosiy fondlarning eskirgan qismini tiklash
uchun resurslar hajmini aniqlaydi. Amortizatsiya normasi bilan asosiy fondlarning
aylanish tezligi belgilanadi va ularni qayta ishlab chiqarish jarayoni jadallashtiriladi.
Yangi o‘rnatilgan jihozlar va asboblar amortizatsiyasi
4-jadval

Jihozlar va
asboblarning nomi Smeta bo‘yicha
qiymat (ming so‘m) Amortizatsiya hisobi
Amortizatsiya normasi,
% Yillik
qiymat(ming
so‘m)
Jami 40 115, 000 15 6 017,000
Ishchilarning ish haqlarini hisoblash
5-jadval
Shtat
birliklarini
ng
nomlanishi 1sutkad
agi
smenala
r soni Tariff
razryadlari Ishchilarga
tegishli
miqdor Ishchi
guruh
a’zolari
ning
koeffits
iyenti Ishchi
guruh
miqdori Ishchi guruh
a’zolarining ishlash
holati
1smen
ada 1sutk
ada sme
na soat Kechg
i va
bayra
m
kunlar
i
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
KIP
chilangari 1 5 1 1 1.14 1.14 264
.48 2115
.8
Mutaxassislarning yillik ish haqi fondini hisoblash.
6-jadval
Shtat
birliklarining
nomlanishi Shtat jadvali
asosida oylik
maosh (ming
so‘m) Yillik ish
haqlari fondi
(ming so‘m) Uchastkadagi
bandlik
miqdori Ish haqining
oylik
koeffitsiyentiga
bog‘liq
summasi
TJA
mutaxassisi 2450 29400 1 29400
TJA bo‘limi
boshlig‘i 2740 32880 1 32880
jami 62 280 ming s
Ish haqini hisoblash
7-jadval

Shtat
birliklarining
nomlanishi Tarif
Soatiga
ming so‘m Tarif
bo‘yicha
ish haqi
ming so‘m Ish haqi fondidan
mukofot Qo‘shimcha to‘lov ming
so‘mda
% Summasi
ming
so‘mda Tungi Bayramlar
uchun
1 2 3 4 5 6 7
KIP chilangari 5.922 12528.912 20 2505.782 - -
KIP chilangari 5.671 11999.564 20 2399.846 - -
KIP chilangari 5.671 11999.564 20 2399.846 - -
KIP chilangari 5.671 11999.564 20 2399.846 - -
8-jadval
Qo‘shimcha
to‘lov 20% ming
so‘m Jami ish haqi
ming so‘m Qo‘shimcha ish
haqi ming so‘mda Ish haqining yillik
fondi ming
so‘mda 1 ta ishchining
o‘rtacha ish haqi
8 9 10 11 12
2505.782 10424 1385.7 18926.17 1577.2
2399.846 10086 1467.6 18266.98 1522.2
2399.846 10086 1467.6 18266.98 1522.2
2399.846 10086 1467.6 18266.98 1522.2
Jami:91 994.09 ming so‘m
Umumiy ish haqi fondi: 62280 ming so‘m + 91 994.09 ming so‘m = 154274.04
ming so‘m
Yagona ijtimoiy to‘lovlar : Umumiy ish haqi fondidan 12%
154274.04 *12%= 1851288.5 ming so‘m.
Elektr energiya harajatlari.
9-jadval

Elektr energiya harajatlari (kVt/soat) Elektr energiyaning narxi so‘m
(1kVt/s= 450 so‘m)
Yangi texnologik
jarayongacha Yangi texnologik
jarayondan so‘ng Yangi texnologik
jarayongacha Yangi texnologik
jarayondan so‘ng
soatiga 28 19 12600 8550
yiliga 336 228 151200 102600
Yillik tejam: 48 600 so‘m
Ekspluatatsiya xarajatlar smetasi.
10-jadval
№ Xarajatlar moddasi Xarajatlar
Summasi ming so‘m Hisoblash usuli
1 yangi texnologik
jarayongacha yangi texnologik
jarayondan
so‘ng 3
2 Ishchi-xodimlarning asosiy
va qo‘shimcha ish haqi
154274.04 61250.66 4;5 jadvallar
3 Yagona ijtimoiy to‘lov
uchun ajratma
38568.51 30365.34 Ish haqining 12%
4 Ishlab chiqarish uchun
sarflangan elektroenergiya 151200 102600 6 jadval
5 Qo‘shimcha amortizatsiya
- 6 017 2 jadval
6 Ehtiyot qismlar uchun
qilingan qo‘shimcha
xarajatlar - 22 038.400 Amortizatsiyaning 40%i
7 Qo‘shimcha MPB ishdan
chiqishi va ta’mirlash
sarflari - 926,920 Qurilmalarning
smetadagi narxining 2%i
8 Qo‘shimcha joriy
ta’mirlash xarajatlari
- 1 390,380 Qurilmalarning
smetadagi narxining 3%i
Boshqa xarajatlar
29 356,000 22 998,500 Ish xaqi fondining 20-
25%i olinadi
Jami xarajatlar
373 398,55 247 574,59 125 824
Yillik tejalgan xarajatlar: 125 824 ming so‘m.
Avtomatlashtirishdan keyingi texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar.
11-jadval

№ Ko‘rsatkichlar O‘lchov birligi Summasi
1 Yillik sof iqtisodiy samara(S) ming.sum. 125 824
2 Avtomatlashtirishga quyilgan
capital mablag‘(K) ming.sum. 40 117
3 Iqtisodiy samaradorlik
koeffitsiyenti(E
ef ) 0.3
4 Xarajatlarni saqlash muddati(Т
km ) yil 3
Jarayonning ta’minotchi qismida Bug‘ qozoni ish rejimlarini avtomatlashtirish
jarayonlarini boshqarish algoritmlarini joriy etish natijasida korxona bir yilda 87 344
ming so‘m sof iqtisodiy samaraga erishadi. Bu natija texnologik jarayonni
takomillashtirish uchun bir yo‘la 120 950 ming so‘m kapital qo‘yilmalar sarflash
natijasida erishiladi. Kapital qo‘yilmalar qoplash muddati quyidagicha aniqlanadi:
Tkm=S/K=125 824/40 117 =3 yil
Eef= 1 / Тkm = 1 / 3 = 0,3 > Enorm=0,15
Sarflangan kapitalning qoplash muddati 1.1 yilga teng bo‘ldi. Iqtisodiy
samaradorlik koeffitsiyenti 0,9 ga teng bo‘lib, bu me’yoriy ko‘rsatkich 0,15 dan katta.
Ushbu natijalardan kelib chiqib xavfsizlik tizimini avtomatlashtirish iqtisodiy va
texnik jihatdan foydali degan xulosaga kelamiz.

HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI QISMI.
Xavfsizlikka qo‘yiladigan umumiy talablar
Fabrikalar, zavodlar, sexlar va boshqa ishlab chiqarish birliklarining
keyinchalik – fabrika) qurilishi, rekonstruksiyasi va foydalanilishi Ushbu qoidalar
va O‘zbekiston Respublikasining boshqa qonunchilik hujjatlari talablarini hisobga
olgan holda bajarilgan loyihalarga muvofiq amalga oshirilishi lozim.
Fabrikaning har bir uchastkasi( ob’ekti, bo‘linmasi) uchun yong‘in va portlash
xavfi kategoriyasi belgilangan bo‘lishi va shunga muvofiq xavfsizlik choralari
ko‘zda tutilshi lozim. Yangi va rekonstruksiya qilinadigan fabrikalarni, shuningdek
ishlab turgan fabrikalardagi ob’ektlarni foydalanish uchun qabul qilish SHNK
3.01.04.04-04 “Qurilishi tugallangan ob’ektlarni foydalanish uchun qabul qilish”
talablariga muvofiq amalga oshirilishi lozim.
-Mehnat muhofazasi, xavfsizlik texnikasi sanoat sanitariyasi va atrof muhitga
salbiy ta’sir etuvchi kamchiliklari bo‘lgan ob’ektlarni ishga tushirish ta’qiqlanadi .
-Baxtsiz hodisalar, kasbiy zaharlanish va elektr tokidan zararlanishlar vaqtida
jabrlanganlarga hakimgacha ko‘rsatiladigan yordam bo‘yicha barcha ishchi va
MTXlar o‘qitilgan bo‘lishlari lozim. Zararli yoki toksik moddalari bo‘lgan sex va
bo‘linmalarda ishlovchi ishchilar zaharli moddalar bilan muomala qoidalari
bo‘yicha o‘qish kursidan o‘tishlari va fabrika komissiyasida imtihon topshirishlari
shart
-Xonalarda va fabrika hududida joylashgan barcha montaj o‘yiqlari,
priyamkalar, zumpflar, quduqlar va ariqchalar va hokazolar to‘siqlarning pastki
qismida balandligi 0,14m bo‘lgan sidirg‘a qoplamali balandligi 1m lik to‘siqlar
bilan to‘silgan yoki hamma yuzasi bo‘ylab to‘shama (panjara) lar to‘shalgan, zarur
joylarda esa eni 1m dan kam bo‘lmagan o‘tish ko‘priklari bilan ta’minlangan
bo‘lishi lozim.
-Yangi oltin ajratib olish fabrikalarini loyihalashda, mavjudlarini
rekonstruksiya qilishda va ishlab turgan fabrikalarda amalgamatsiya jarayonlarini
qo‘llash ruxsat etilmaydi.
-Yuqori toksinli reagentlar (sianidlar va boshqalar) qo‘llaniladigan oltin ajratib
olish fabrikalar sex va bo‘linmalarining pol, devor, ship va qurilish konstruksiyalari

zich, silliq va eritmalarni shimimaydigan va engil yuviladigan gidrofob
qoplamalarga ega bo‘lishi lozim. Yaxlit bo‘lmagan qavatlararo tomlarning ochiq
chekkalari suyanchiqlardan tashqari balandligi 2m dan kam bo‘lmagan nam
o‘tkazmaydigan to‘siqlarga ega bo‘lishi lozim.
Quyidagi joylarda mahalliy havo so‘rish ko‘zda tutilgan bo‘lishi lozim:
a) fabrikaning yanchish bo‘linmalarida sianli muhitda maydalash bajariladigan
tegirmonlarning yuk kirish va chiqish joylaridan;
b) konsentratni quritish bo‘linmasida – quritish pech (baraban)larining yuk
kirish va chiqish teshiklaridan;
v) rux cho‘kmalarini quritish bo‘linmasida – quritish shkaf(pech)larining
yuklash lyuklaridan;
g) reagent bo‘linmalarida – toksik reagentlar solingan idishlarni ochish va
bo‘shatish kameralaridan, reagent berib turgichlardan, mutilo va yig‘ish
chanlaridan;
d) sanoat oqavalarini zararsizlantirish bo‘linmalarida – zarasizlantirish
apparaturalaridan;
e) sorbsiyayalash bo‘linmalarida – smola ajratish pachuk va groxotlaridan;
j) regeneratsiya bo‘linmalarida – regeneratsiya kolonkalari va reagent
sig‘imlaridan;
z) elektroliz bo‘linmasida – elektrolizerlar va grafitlashtirilgan vatin kuydirish
pechlaridan.
Yuqori konsentratsiyali portlash va yong‘in xavfi bo‘lgan moddalar(vodorod,
uglerod sulfati, sianli vodorod va h.k.)ning ajralib chiqishi mumkin bo‘lgan
apparatlarning so‘ruvchi ventilyasiya tizimlari portlash xavfisiz qilib bajarilishi
lozim.
Ishlab chiqarish hududida joylashgan xavfli ishlabchiqarish ob’ektlariga
qo‘yiladigan talablar.
Fabrika hududida joylashgan barcha xavfli ishlab chiqarish ob’ektlari
O‘zbekiston Respublikasining “Xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarining sanoat

xavfsizligi haqida” gi Qonuni talablarini qanoatlantirishi lozim, ish beruvchi esa bu
ob’ektlarni ushbu Qonun talablariga mos keltirishi shart.
Fabrikadagi xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarini loyihalash, qurish va
foydalanishga qabul qilish ishlarini amalga oshiruvchi tashkilotlar yuqoridagi
Qonun talablariga rioya etishlari shart.
Xavfli ishlab chiqarish ob’ektidan foydalanuvchi fabrika uchun quyidagilar
shart:
O‘zbekiston Respublikasining “Xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarining sanoat
xavfsizligi haqida” gi Qonuni moddalari, shuningdek sanoat xavfsizligi sohasidagi
me’yoriy texnikaviy hujjatlar talablariga amal qilish;
 xavfli ishlab chiqarish ob’ektlari xodimlar shtatini belgilangan tartibda
butlanishini ta’minlash;
 xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarida ishlash uchun tegishli malakaviy
talablarga mos keladigan va ko‘rsatilgan ishga tibbiy jihatdan nomunosibligi
bo‘lmagan shaxslarga ruxsat etish;
 xavfli ishlab chiqarish ob’ekti xodimlarini tayyorgarlikdan va attestatsiyadan
o‘tkazilishini ta’minlash;
 belgilangan talablarga mos holda ishlab chiqarish jarayonini nazoratlovchi
zarur asboblar va tizimlarning mavjudligi hamda ishlashini ta’minlash;
 xavfli ishlab chiqarish ob’ektiga ruxsat etilmagan chet kishilarning kirishiga
yo‘l qo‘ymaslik;
 xavfli moddalar saqlanishiga qo‘yiladigan sanoat xavfsizligi talablarining
bajarilishini ta’minlash;
 maxsus tarzda vakolatlangan organ va qonunchilikka muvofiq sanoat
xavfsizligi sohasida alohida vakolatlarga ega bo‘lgan boshqa davlat organlarining
buyruqlari, qarorlari va amrnomalarini bajarish;
 avariya va mojaro holatlarida, shuningdek sanoat xavfsizligiga salbiy ta’sir
ko‘rsatuvchi boshqa holatlar aniqlanganda xavfli ishlab chiqarish ob’ektini
ishlatishdan to‘xtatish;
 xavfli i/ch ob’ektidagi avariya sabablarini texnikaviy tekshirishda ishtirok
etish, avriyaga olib kelgan sabablarni bartaraf etish va ularning profilaktikasiga doir

choralar ko‘rish;
 xavfli i/ch ob’ektida mojaro kelib chiqish sabablarini tahlil qilish, ularni
bartaraf etish va profilaktikasiga doir choralar ko‘rish;
 maxsus vakolatli davlat organini, qonunchilikka muvofiq sanoat xavfsizligi
sohasida alohida vakolatlarga ega bo‘lgan boshqa davlat organlarini, joylardagi
davlat hokimiyati organlarini, shuningdek fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish
organlari va aholini xavfli i/ch ob’ektidagi avariya to‘g‘risida o‘z vaqtida xabardor
qilish;
 avariya sodir bo‘lganda xavfli i/ch ob’ektlari xodimlarining hayoti va
sog‘ligini himoya qilishga doir choralar ko‘rish;
 xavfli i/ch ob’ektlaridagi avariyalar va mojarolarning hisobini olib borish;
Xavfli i/ch ob’yektlari xodimlarining majburiyatlari:
1. sanoat xavfsizligi sohasidagi qonunchilik hujjatlari hamda me’yoriy texnik
hujjatlarning talablariga amal qilish;
2. sanoat xavfsizligi sohasida tayyorgarlik va attestatsiyadan o‘tish;
3. xavfli i/ch ob’ektlaridagi avariya yoki mojaro haqida tegishli kishilarga
zudlik bilan xabar berish;
4. xavfli i/ch ob’ektlarida avariya yoki mojaro sodir bo‘lganda belgilangan
tartibda ishlarni to‘xtatish;
5. xavfli i/ch ob’ektlarida avariyani cheklash va uning oqibatlarini bartaraf
etishga doir ishlarni o‘tkazishda belgilangan tartibda ishtirok etish.
Absorbsiya jarayonida ishlatiladigan qurilmalar va moddalarning asosiy
xavflilik xususiyatlarini bartaraf etish.
Yuqori toksinli moddalarning ish xonalarining atmosferasiga tushishini oldini
olish uchun bo‘linma jihozlari (pachukalar, kolonkalar, goroxotlar) to‘liq
germetiklangan bo‘lishi, gazlarni so‘rib olish bevosita panagoh ostidan amalga
oshirilishi lozim.
Desorbsiya va regeneratsiya jarayonlarining nazorati va boshqarilishi
avtomatlashgan bo‘lishi kerak.

Sorbsiyalash reagentlarni saqlash va tayyorlash xonalari havo muhiti
nazoratining uzluksiz ishlovchi avtomatik asboblar bilan jihozlanishi kerak, bunda
bu asboblar ish joylarida sinil kislota bug‘larining REEKKdan oshib ketganligi
haqida xabar beruvchi sinalizatsiya tizimi (tovushli, yorug‘lik) bilan
blokirovkalangan bo‘lishi lozim.
Desorbsiya xonalarida ishlash faqat umumalmashuv ventilyasiyasi uzluksiz
ishlab turgandagina ruxsat etiladi.Ventilyasiya tizimlari ishdan chiqqan holda
xizmat ko‘rsatish xodimlari zudlik bilan xonani tark etmoqlari zarur. Xonaga kirish
umumalmashuv ventilyasiyasi qayta ishga tushirilgandan va xona atmosferasidagi
zararli aralashmalar (sinil kislotasi va boshqa) miqdori REEKK ga qadar
tushirilgandan keyin ruxsat etiladi.
Smola kolonkalar bo‘ylab harakatlanganda qarash darchalari va kolonka
qopqoqlari zichlab yopilgan bo‘lishi lozim.
Muhitning boshqa tarkibdagi kolonkasiga smolani tashish jarayonida
(ishqorlidan nordonga va teskari) qorishmalar to‘liq ajratilishi lozim. Qorishmalarni
smola bilan birgalikda tashish ta’qiqlanadi.
Kolonkalardan smola va qorishmalar namunalarini olish faqatgina
qopqoqlardagi kichik lyuklarchalar yoki kolonka yonidagi darchalar orqali ruxsat
etiladi. Namunalar olish uchun kolonka qopqoqlarini ochish man qilinadi.
Tovar regenerati elektrolizi xonasi umumalmashuv va avariya ventilyasiyasi
tizimlari bilan jihozlangan va havoda kislota bug‘lari va vodorodning REEKK
miqdoridan oshib ketganligi haqida xabardor qiladigan asboblar bilan butlangan
bo‘lishi lozim.
Ishni boshlashdan oldingi xavfsizlik talablari
Ish boshlanguncha ish o‘rnining xavfsizligiga ishonch hosil qilib,
quyidagilarni tekshirish kerak:
 ish uchun zarur bo‘lgan asboblar, mexanizmlar va moslamalarning
saqlagich (predoxranitel) qurilmalarining sozligini;

 himoya to‘siqlari, himoya g‘iloflari, zaminlagich, ventilyasiya, ishga
tushiruvchi, tormozlovchi va blokirovka qiluvchi qurilmalarning, aloqa
vositalarining va signalizatsiyaning bor-yo‘qligi va sozligini;
 ish o‘rnining yoritilish darajasini;
 o‘tish joylarining holatini;
 shaxsiy himoya vositalarining bor-yo‘qligi va sozligini.
O‘tkazilayotgan yoki o‘tkazilishi kerak bo‘lgan ta’mirlaj-montaj ishlari bilan
tanishish, texnologik jarayon holati bilan tanishish.
Ish o‘rnida o‘z kuchi bilan bartaraf etilmaydigan kamchiliklar borligi
aniqlanganda, ishni boshlamasdanoq brigadirga yoki smena ustasiga aytish kerak.
To‘xtovsiz ish borayotganda smenani qabul qiluvchi smenani topshiruvchi bilan
birgalikda xizmat ko‘rsatilayotgan jihozlarni, ish o‘rnini, o‘tish joylarini ko‘zdan
kechrishi, texnologik jarayonning olib borilishi bilan tanishishi kerak. Smena
topshiruvchidan topilgan nosozliklarni bartaraf etishini talab qilishi va bartaraf
etilmagan nosozliklar haqida brigadirga, smena ustasiga xabar berishi va ularning
ko‘rsatmasisiz ishni boshlamasligi kerak.
Ish vaqtida xavfsizlik talablari
-Apparatchi-gidrometallurg ish vaqtida jihozlarni texnik jihatdan oqilona
ishlatishi, texnologik tartibotga rioya qilishi kerak.
-Jihozlar soz holatda bo‘lgandagina, xavfli zonada kishilarning, ishga aloqasi
bo‘lmagan predmetlarning, asboblarning bor-yo‘qligini tekshirgandan so‘ng, radio
orqali xabar berib va tovushli yoki chiroqli signal bergandan so‘ng ularni ishga
tushirishi lozim. 3.3.Jihoz ishlayotganda uning ustida begona narsalarning
bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak
-Agar jihozlarda ventilyasiya tizimi bo‘lsa ularni yurituvchi (privodnoy)
dvigatelni ishga tushirishdan oldin ishga tushirish kerak.
-Ish vaqtida apparatchi-gidrometallurg jihozlar, moylash tizimi moslamalar,
uskunalari ishini kuzatib borishi, aniqlangan nosozliklar haqida darhol brigadirga
va smena ustasiga xabar berishi kerak. Iloji boricha engil nosozliklarni o‘zi
mustaqil ravishda bartaraf etishi lozim.

-Mashinalarga va mexanizmlarga xizmat ko‘rsatganda quyidagilar
taqiqlanadi:
 ish borayotganida yig‘ishtirish, tozalash, va ta’mirlash ishlarini olib borish
 ishlab turgan bo‘limlarni va detallarni maxsus moslamalarsiz qo‘lda
moylash
 to‘siqlarsiz ishlash, hamda ish vaqtida to‘siqlarni o‘rnatish va
mustahkamlash
Jihozni Elektr sxemaga ajratgandan so‘ng, ishga tushiruvchi apparaturaga
"Ishga tushirmang! Odamlar ishlayapti!" plakatini ilib qo‘ygandan so‘nggina
nasoslar moytutqichlari (salniklari) tiqinlanadi (nabivka salnikov) va ta’mirlash
ishlari olib boriladi.
Jihozlarda, quvurlarda(truboprovodlarda) ta’mirlash ishlari olib borilganda
kislotalardan, texnologik eritmalardan, bug‘dan, qaynoq suvdan va h.k., kimyoviy,
termik kuyishlarni oldini olish choralari ko‘rilgan bo‘lishi kerak.
"O‘ta xavfli ishlarga topshiriq-ruxsat (naryad-dopusk)" bo‘lgandagina
balandliklarda (1.3 metr va ko‘proq), sig‘imlar va apparatlar ichida, kislota, ammiak
suvi, tez alangalanadigan suyuqliklar quvurlarini (truboprovodlarini) ta’mirlash
ishlarini olib borish lozim.
Ichki tekshirish, tozalash,ta’mirlash ishlarini olib borish va h.k. uchun
to‘xtatilgan agregatni qismlarga ajratish yoki ochish faqatgina uni mahsulotlardan
bo‘shatgandan so‘ng va uni bosim manbalari yoki boshqa agregatlar bilan
bog‘layotgan barcha truboprovodlardan uzgandan so‘ng zapornaya armaturani
yopgandan so‘ng yoki zaglushka qo‘ygandan so‘ng amalga oshiriladi. Zapor
armaturasida “Ochilmasin. Odamlar ishlayapti” plakati ilingan bo‘lishi kerak.
Nosoz jihozlarda, himoya to‘siqlari bo‘lmagan jihozlarda, apparatlarning
qopqoqlari ochiq holda bo‘lsa, emiruvchi va zaharli vositalari bo‘lgan
truboprovodlarning flanetsli birikmalarida himoyalovchi qoplamalari (g‘iloflari)
bo‘lmaganda, ventilyasiya bo‘lmaganda va zarur darajada yoritilmagan joyda
ishlash ta’qiqlanadi.
Tiqin (qopqoqni-zaglushkani) o‘rnatganda yoki echib olganda maxsus jurnalga
shu ishni amalga oshirgan shaxs imzosi bilan qayd qilinadi.

Texnologik apparatlar va inshootlarni (qurilmalarni) ko‘zdan kechirganda va
ta’mirlaganda ichini yoritish uchun kuchlanishi 12V bo‘lgan portlashdan
himoyalanib yasalgan ko‘chma qo‘l chiroqlarini ishlatishga ruxsat beriladi.
CHiroqlarda metall himoya to‘ri (setkasi) bo‘lishi kerak.
Ta’mirlash ishlarini olib borganda faqatgina soz asbob-uskunalardan
foydalanish zarur Zarba beruvchi asbob bilan ishlaganda himoyalovchi
ko‘zoynakni taqish kerak.
Boltli birlashmalarni tortish va bo‘shatishda faqatgina uzatgichsiz standart
gayka kalitlarini ishlatishga ruxsat beriladi. Gayka kalitlari gayka o‘lchamiga mos
kelishi kerak.
Surilma qopqoq (zadvijka) va (ventillar) jo‘mraklarni ochish va yopish
uchun qandaydir richaglarni qo‘llash taqiqlanadi.
Mahalliy yoritish uchun kuchlanishi 42Vgacha bo‘lgan ko‘chma dastaki
chiroqlardan foydalnishga ruxsat etiladi. Sig‘imlar (idishlar) ichida ishlaganda
ko‘chma chiroqlarni ta’minlash uchun 12Vdan ko‘p bo‘lmagan kuchlanishdan
foydalaniladi. CHiroqlar himoya to‘riga ega bo‘lishi kerak. Sig‘imlar (idishlar)
ichiga ko‘chma pasaytiruvchi transformator olib kirish taqiqlanadi.
Tashqollash (podmashivanie) vositalari sifatida to‘g‘ri kelgan narsalarni
qo‘llash taqiqlanadi
Elektr jihozlariga, ishga tushiruvchi apparaturaga suv tushishiga yo‘l
qo‘ymaslik kerak.
Himoya ko‘zoynaklarisiz proba olish, aeroliftlarni va eritma quvur ustun
(stoyak)larini urib teshishga (probivka) ruxsat etilmaydi.
Elektr simlarida, ishga tushirish apparaturasida, himoyalovchi zaminlagichda
nosozliklar yuzaga kelsa, navbatchi elektrikni nosozlikni bartaraf etish uchun
chaqirish va smenaning usta-texnologiga va brigadirga xabar berish kerak.
Elektr energiyasini uzatish to‘xtatilganda yoki biror bir sababga ko‘ra jihoz
to‘xtab qolganda boshqarish shchit(щit)dagi kalitni neytral holatga qo‘yish.
Ish o‘rinlari va o‘tish joylari ozoda va batartib saqlanishi kerak. Asbob-
uskuna,latta-putta,zichlash materiallari maxsus ajratilgan joylarda saqlanishi zarur.

Agarda bexosdan mahsulot – kislota, ishqor,texnologik eritma va h.k. to‘kilib
ketsa, darhol uni yig‘ib olish chorasini ko‘rish kerak.
Begona shaxslarning ish o‘rnida bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak.
Zavod, sex hududida yurish uchun maxsus ajratilgan o‘tish joylarida,
zinalarda va maydonchalarda harakatlanishga ruxsat etiladi. Quvurlardan,
tarnovlardan (jeloba), to‘siqlardan va boshqa moslamalardan oshib o‘tishga ruxsat
etilmaydi.
Apparatchi-gidrometallurg berilgan maxsus kiyim, poyafzal va boshqa yakka
tartibdagi himoya vositalaridan foydalanishi va ularni asrashi kerak. Maxsus kiyim
butun va ixcham bo‘lishi kerak, jihozning harakatlanayotgan yoki aylanayotgan
qismi ilib ketishi (chaynashi) ehtimoliga yo‘l qo‘ymaydigan holatda bo‘lishi kerak.
Sex hududida va ish o‘rnida kaska kiyib yurish lozim.
Zararli kimyoviy vositalar, suyuqliklar bilan ishlaganda maxsus
kiyimda,himoyalovchi ko‘zoynak taqish yoki ko‘zoynakli maxsus niqob,
respirator, rezina qo‘lqop,etik va peshband (fartuk) kiyish kerak. Ish zonasi havosi
tarkibida zararli moddalar ruxsat etilgan konsentratsiya chegarasidan yuqori bo‘lsa
tegishli markali protivogazlardan foydalanish.
Kuchli ta’sir etuvchi zaharli moddalar bilan ish olib borish alohida ishlab
chiqilgan yo‘riqnomga asosan olib boriladi.
Ish tugagandan keyin xavfsizlik talablari
-Ish o‘rnini toza holda, xizmat ko‘rsatayotgan jihozlarni va ishlab turgan
kommunikatsiyalarni soz holatda barcha to‘siqlar va g‘iloflar bilan birga
topshirish.
- O‘t o‘chirishning birlamchi vositalari, asboblar, protivogazlarning avariya
holati uchun zahirasini yig‘ma va soz holatda topshirish.
- Smenani qabul qiluvchiga xizmat ko‘rsatuvchi jihozlar holati, ish vaqtida
aniqlangan nosozliklar, ularni bartaraf etish uchun qo‘llanilgan choralar va
jarayonning texnologik tartiboti holati haqida xabar berish kerak.
- Brigadirga, usta-texnologga smena topshirilganligi to‘g‘risida ma’lum qilish
va uning ruxsati bilan ishni to‘xtatish.

- Maxsus kiyim, maxsus poyabzal, shaxsiy himoya vositalarini changdan va
kirdan tozalash, sanpropusknikda dush qabul qilish.
Avariya holatlarida xavfsizlik talablari.
- Avariyalarni bartaraf etish rejasi bilan tanishmagan va uning ish o‘rniga
taaluqli qismini bilmagan shaxslarga ishlashga ruxsat berish taqiqlanadi.
- Avariya to‘g‘risida bilgach, rahbarlik punktiga etib kelib,shaxsan yoki
bevosita boshliq orqali avariyani bartaraf etish ishlarining mas’ul rahbariga etib
kelganingiz haqida xabar berish kerak.
- Avariya holatida yoki avariya sodir bo‘lganda jihozni ishlashdan
to‘xtatib,jihozning ishdan chiqishini davom etishini oldini olish choralarini ko‘rish,
agarda avariya yaqin atrofda bo‘lgan odamlarning sog‘lig‘iga yoki hayotiga xavf
solayotgan bo‘lsa ularni bu haqda ogohlantirish. Darhol avariya haqida brigadirga,
smena ustasiga xabar qilish.
Quyidagi hollarda darhol (avariya holatida) jihozning elektr simini o‘chirish:
 elektrodvigateldan yoki uning ishga tushirib-boshqaruvchi
(puskoreguliruyushiy) apparaturasidan dud yoki olov chiqqanida.
 inson bilan baxtsiz hodisa ro‘y berib, elektr jihozini darhol o‘chirish kerak
bo‘lsa.
 jihoz butunligiga xavf solayotgan ko‘rsatilgan me’yordan yuqori
tebranishda (vibratsiya)
 yuritma (privodnoy) mexanizm ishdan chiqqanda
 ruxsat etilgandan yuqori darajada podshipniklar qizib ketganda
 elektrodvigatelning qizishiga olib keluvchi aylanishlar (oborotlar) sonining
juda pasayishi
Yong‘in va o‘t olish boshlanayotganini ko‘rib qolganda zarur:
 bu haqda darhol smena boshlig‘iga yoki yong‘in xavfsizligi xizmatiga
xabar berish kerak
 bor bo‘lgan o‘t o‘chirish vositalari yordamida yong‘inni o‘chirishga
kirishish
 yong‘in sodir bo‘lgan joyga smena ustasi, bo‘lim, sex boshlig‘ini chaqirish

Jarohatlangan kishiga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishda quyidagilarni
amalga oshirish kerak:
 shikastlangan kishini jarohatlovchi omildan xalos etish (elektr toki
ta’siridan qutqarish, zaharlangan atmosferadan toza havoga olib chiqish,
yonayotgan kiyimni o‘chirish va h.k.)
 shikastlangan kishinig holatiga to‘g‘ri baho berish
 shikastlangan kishining hayotiga katta xavf solayotgan jarohatning
toifasiga qarab shifokorgacha yordam ko‘rsatish harakatlarining ketma-ketligini
aniqlab olish
 tezda shikastlanganni qutqarish bo‘yicha zarur choralarni amalga oshirish
(nafas olish yo‘llaridan havo o‘tishini ta’minlash,sun’iy nafas oldirish, yurakni
tashqi uqalash, qon ketishini to‘xtatish, singan joyni qimirlamaydigan qilib qo‘yish,
bog‘ich boylash va h.k.) ibbiyot xodimlari etib kelgungua qadar shikastlangan
kishining asosiy hayotiy funksiyalarini tutib turishiga ko‘maklashish.
 zavod sog‘lomlashtirish punktidan tibbiyot xodimini chaqirish, tungi
vaqtda esa – smena boshlig‘i orqali tez yordamni chaqirish.

Xulosa
Gaz kondensatini stabillash jarayonini avtomatlashtirish zamonaviy neft va gaz
sanoatida muhim ahamiyatga ega. Ushbu jarayon energiyaga bo‘lgan talabning
ortishi, ekologik xavfsizlik va iqtisodiy samaradorlikni ta’minlash maqsadida
amalga oshiriladi. Tabiiy gazdan chiqarilgan kondensat tarkibida qimmatbaho
uglevodorodlarning yengil fraktsiyalari mavjud bo‘lib, ularni saqlash va tashish
xavfsizligi uchun barqarorlashtirish talab qilinadi.
Mazkur tadqiqotning maqsadi gazdagi kondensatni barqarorlashtirish
jarayonini avtomatlashtirish tizimini ishlab chiqish va joriy etish orqali texnologik
jarayonning samaradorligi va xavfsizligini oshirishdan iborat. Tadqiqot doirasida
kondensatni barqarorlashtirishning mavjud usullari va texnologiyalari tahlil qilindi,
stabilizatsiya jarayonining optimal parametrlarini aniqlash, matematik modelini
ishlab chiqish, avtomatik boshqarish tizimini loyihalash va amalga oshirish hamda
tizim samaradorligini baholash ishlari amalga oshirildi.
Jarayonning ilmiy yangiligi shundan iboratki, o‘zgaruvchan texnologik
parametrlar sharoitida kondensatni barqarorlashtirish jarayonining xususiyatlarini
hisobga oladigan yangi avtomatlashtirish tizimi ishlab chiqildi. Amaliy ahamiyati
esa ishlab chiqilgan tizimni mavjud ishlab chiqarish quvvatlarida qo‘llash
imkoniyati bilan belgilanadi, bu esa uglevodorodlarni qayta ishlash jarayonlarining
iqtisodiy samaradorligi va xavfsizligini oshiradi.
Tadqiqot davomida matematik modellashtirish, tizim tahlili usullari va
texnologik jarayonlarni optimal boshqarish usullari qo‘llanildi. Avtomatlashtirish
tizimini ishlab chiqishda zamonaviy dasturiy vositalar va texnologiyalar, jumladan
SCADA tizimlari, dasturlashtiriladigan mantiqiy kontrollerlar (PLC) va sun’iy
intellektga asoslangan boshqaruv tizimlari (AI) qo‘llanildi.
Kondensatni barqarorlashtirish jarayoni bir necha bosqichdan iborat bo‘lib, har
bir bosqichda aniq parametrlarni boshqarish talab qilinadi. Ushbu jarayonning
avtomatlashtirilishi gaz kondensatini ajratish va barqarorlashtirishni samarali va
xavfsiz amalga oshirish imkonini beradi. Texnologik jarayonni avtomatlashtirish

uchun ishlatilgan PLK va SCADA tizimlari jarayonning har bir bosqichida harorat,
bosim va sarf datchiklari yordamida parametrlarni nazorat qilish va boshqarishni
ta’minlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Берго Б.Г. Совершенствование технологии стабилизации газового
конденсата / Б.Г. Берго, A.B. Фролов, Л.Л. Фишман, Н.Г.Б. Гаджиев, А.Н.
Кубанов // Подготовка и переработка газа и газового конденсата:
ВНИИЭгазпром. – 1984. – № 2. – 35 с.
2. Бекиров Т.М. Технология обработки газа и конденсата / Т.М. Бекиров, Г.А.
Ланчаков – М.: Недра-Бизнесцентр, 1999. – 596 с.
3. Гвоздев Б.П., А.И. Гриценко, А.Е. Корнилов Эксплуатация газовых и
газоконденсатных месторождений. – М.: Недра, 1988. – 575 с.
4. Зиберт Г.К., Седых А.Д., КащицкийЮ.А. и др. Подготовка и переработка
углеводородных газов и конденсата. Технологии и оборудование // Справочное
пособ. М.: Недра-Бизнесцентр, 2001. – 316 с.
5. Истомин В.А. Сбор и промысловая подготовка газа на северных
месторождениях России / В.А. Истомин, А.И. Гриценко – М.: Недра, 1999. –
473с.
6. Кравцов А.В., Ушева Н.В., Барамыгина Н.А. Системный анализ процессов
деэтанизации и стабилизации газового конденсата Мыльджинского
газоконденсатного месторождения / А.В. Кравцов, Н.В. Ушева, Н.А.
Барамыгина // Известия Томского политехнического университета. – 2003. –
№ 5. – С. 75 – 77.
7. Леонтьев С.А., Галикеев Р.М., Фоминых О.В. Расчет технологических
установок системы сбора и подготовки скважиннойпродукции / Тюмень:
ТюмГНГУ, 2010. – 116 с.
8. Смольянинова Н.М., Немировская Г.Б., Шлыкова М.Е. Углеводородны
й
состав газовых конденсатов Северо-Васюганского и Лугинецкого
месторождени
й Томско й области / Н. М. Смольянинова, Г. Б. Немировская, М.
Е. Шлыкова // Вопросы геологии и освоения нефтяных и газовых
месторождени
й Томско й области. – 1975. – № 237. – С. 82 – 86.
9. Терзич Э.С., Елпидинскии А.А. Установка стабилизации газового
̆
конденсата Сургутского ЗСК и возможности ее модернизации / Э.С. Терзич,

А.А. Елпидинский // Вестник технологического университета. – 2017. – № 10.
– С. 61 – 63.
10. ГОСТ Р 54389-2011 Конденсат газовы
й стабильны й. Технические
условия. [Электронны
й ресурс]: Электронны й фонд правово й и нормативно-
техническо
й литературы. URL: http://docs.cntd.ru/document/1200086745
11. Будник В.А. Работа в среде «Honeywell UniSim Design». – Салават, 2010 –
80 с. Технологически
й регламент на эксплуатацию цеха добычи газа и газового
конденсата Восточно – Таркосалинского месторождения. Т-С.: ООО
"НОВАТЭК-ТАРКОСАЛЕНЕФТЕГАЗ". – 2018. – 353 с.
12. Андреев А.Ф. Стратегически
й менеджмент на предприятиях
нефтегазового комплекса: учебное пособие для вузов / А. Ф. Андреев, А. А.
Синельников; Росси
йски й государственны й университет нефти и газа им. И.
М. Губкина (РГУ Нефти и Газа). — Москва: МАКС Пресс, 2010. — 206 с.:
13. Злотникова Л.Г. Финансовы
й менеджмент в нефтегазовых отраслях:
учебник. – М.: Нефть и газ, 2005. – 452 с.
14. Управление проектами: учебное пособие / М. В. Романова. — Москва:
Форум Инфра-М, 2014. — 256 с.:
15. Методические рекомендации по оценке эффективности инвестиционных
проектов (вторая редакция), утверждено Министерство экономики РФ,
Министерство финансов РФ № BK 477 от 21.06.1999 г. [Электронны
й ресурс].
Режим доступа: http://www.cfin.ru/
16. ГОСТ 12.1.012-2004 Вибрационная безопасность. Общие требования. СП
52.13330.2016 Естественное и искусственное освещение. Актуализированная
редакция СНиП 23-05-95*
17. ГОСТ 12.1.038-82 ССБТ. Электробезопасность. Предельно допустимые
уровни напряжени
й прикосновения и токов.
18. ГОСТ 12.1.045-84 ССБТ. Электростатические поля. Допустимые уровни на
рабочих местах и требования к проведению контроля.
19. Федеральны
й закон от 22.07.2013 г. №123 – ФЗ, Технически й регламент о
требованиях пожарно
й безопасности.

	Kirish...........................................................................................................
	Texnologik jarayon tavsifi...........................................................................
	Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi va bayoni..........................................................................................................
	Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma spetsifikatsiyasi......................
	Prinsipial boshqarish va signallash tizimlarini loyihalash...........................
	Elektr manba prinsipial chizmasining bayoni..............................................
	Avtomatik rostlash tizimini hisobi...............................................................
	Gaz tarkibidagi kondensatni stabillash jarayonini boshqarish tizim arxitektura bayoni........................................................................................
	Texnik – iqtisodiy xisob qismi....................................................................
	Hayot faoliyati xavfsizligi qismi.................................................................
	Xulosa.........................................................................................................
	Foydalanilgan adabiyotlar...........................................................................

Купить