Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 256.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 19 Апрель 2025
Расширение doc
Раздел Дипломные работы
Предмет Педагогика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

143 Продаж

Gazeta tilida tanqidiy materillarning qo‘llanilishi

Купить
G azeta tilida tanqidiy materillarning qo‘llanilishi MUNDARIJA. Kirish ………………………………………………………………...........… . ..3 I BOB. TANQIDIY MAQOLALARDA SARLAVHALAR STILISTIKASI …………………………………………………………… …..8 1.1. Sarlavhalarning morfologik xususiyatlari…… ……………................…..18 1.2. So‘z birikmasi sarlavhalarning xususiyatlari………………………….…..21 1.3.Tanqidiy materiallarda gap sarlavhalarning xususiyatlari…………………23 1.3.1. Darak gap sarlavhalar……………………………………………… ..….24 1. 3.2. So‘roq gap sarlavhalar……………………………………………… .….25 1.3.3. Buyruq gap sarlavhalar……………………………………………… ….27 1.3.4. Qo‘shma gap-sarlavhalar…………………………………………… .….29 1.3.5. Tanqidiy materiallarda ibora va maqollarning qo‘llanilishi….............… .30 BOB bo‘yicha x ulosalar .. …………………………………………………….… .33 II BOB GAZETA TANQIDIY MATERIALLARINING LEKSIK- FRAZEOLOGIK XUSUSIYATLARI .......... .. ...........................................…. 34 2.1. Tanqidiy materiallarning leksik-semantik guruhlari ........ .. ....................….. 37 2.2. Tanqidiy maqolalarda sinonimlarning qo‘llanilishi ……………….........… . 4 4 2.3. Tanqidiy materiallarda frazeologizmlarning qo‘llanilishi ………………….46 BOB bo‘yicha x ulosalar .. ……………………………………………………..… . 5 2 III BOB. TANQIDIY MATERIALLARNING GRAMMATIK XUSUSIYATLARI …………………………………………………………… . 5 3 3.1. So‘roq gaplar uslubiy vosita sifatida …………………...…………….....… . 6 0 3.2. Qo‘shma gaplar stilistikasi… ………………………………………………6 4 BOB bo‘yicha x ulosalar .. ………………………………………………………… 66 Umumiy xulosalar……………………………………………………………… .68 Adabiyotlar ro‘yxati…………………………………………………………… ..69 KIRISH . Mavzuning dolzarbligi. Ma’lumki, mustaqilligimizning ilk kunlaridanoq tilimizni yanada rivojlantirish, ayniqsa, ta’lim tizimining hamma bosqichlarida ona tili va adabiyotini o‘qitish sifatini tubdan o‘zgartirish, talabalarga nutq madaniyati va uslubiyat, davlat tilida ish yuritish bo‘yicha yetarli ma’lumotlar berish, tilimizning amal qilish imkoniyatlarini kengaytirish, buning uchun esa ta’lim tizimi bilan bir qatorda ommaviy axborot vositalari tilini takomillashtirish, zamonaviy talablar darajasidagi zarur darslik va qo‘llanmalar yaratish kabi masalalar kun tartibidan o‘rin egalladi. Ilm-fan, texnika keskin sur’atlarda taraqqiy etayotgan bugungi kunda hayotni gazeta-jurnallar, internet, radio va televideniyesiz tasavvur etish qiyin. Chunki inson hayotda bo‘layotgan har bir o‘zgarish, moddiy va ma’naviy sohalardagi yangiliklardan dastlab gazeta va jurnallar orqali xabardor bo‘ladi. Shuning uchun mamlakatimiz rahbariyati bu masalaga jiddiy e’tibor berdi. Ayniqsa, keyingi yillarda rivoj topayotgan fan-texnika taraqqiyoti, axborot ma’lumotlari ommaviy axborot vositalarini takomillashtirishni, ularning tili va uslubini yanada yaxshilashni kun tartibiga jiddiy qo‘ymoqda. Bu boradagi ishlarni jadallashtirishga da’vat etilmoqda. Shuning uchun nafaqat ravon gapiradigan, balki gazeta va jurnallarda sifatli va savodli maqolalar yoza oladigan, ommaviy axborot vositalari orqali ma’ruzalar qila oladigan turli soha mutaxassislariga ehtiyoj ortmoqda. Mamlakatimiz bugunga kelib rivojlanishning yangi bosqichiga qadam qo‘ymoqda. Jahon hamjamiyatida o‘zining munosib o‘rnini egallagan O‘zbekiston endilikda ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy va ta’lim kabi jabhalarda, shuningdek, 2 publitsistika sohasida ham zamon talabiga mos ravishda yuqori saviyaga erishishni maqsad qilib qo‘ygan. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni hamda Kadrlar tayyorlash milliy dasturida ham mazkur masalalarga alohida e’tibor berilgan. Mamlakatimizda mustaqillik yillarida millatlararo ahillik va totuvlikni mustahkamlash, ma’naviy-axloqiy tarbiyani kuchaytirishning asosiy vositalaridan biri bo‘lgan gazeta va jurnallarning tili va uslubini ilmiy jihatdan tadqiq etish bo‘yicha aniq maqsadga yo‘naltirilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda yurtimizdagi barcha millat va elat vakillarining huquq va erkinliklari, qonuniy manfaatlarini ta’minlash, ta’lim olishlari, qiziqish va layoqatlari bo‘yicha kasb-hunar egallashlari, madaniyatlari, an’ana hamda qadriyatlarini saqlash, rivojlantirishlariga barcha imkoniyatlar mavjud. Boshqacha aytganda, xalqimizning ijtimoiy hayotning hamma sohalarida muvaffaqiyatlarga erishishlari uchun barcha zarur shart-sharoitlar yaratib berilgan. Mamlakatimizda xalqimiz ijtimoiy hayotining ko‘zgusi hisoblangan ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish masalasiga davlat siyosati darajasida e’tibor qaratilmoqda. Bugungi globallashuv davrida gazeta va jurnallar tili va uslubini o‘rganish bo‘yicha amalga oshirilgan har bir tadqiqot ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. Bu esa tanlangan mavzuning dolzarbligini ko‘rsatadi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. O‘zbek tilshunosligida tilning vazifaviy uslublari tizimida publitsistik uslub, uning janrlar ko‘lami, xususan, gazeta tili va uslubining o‘ziga xos xususiyatlari alohida tadqiqot obyekti sifatida bir necha ishlarda maxsus tadqiq etilgan. O‘tgan asrda mamlakatimizda matbuot tili, gazeta va jurnallar tili va uslubini o‘rganish bo‘yicha ma’lum tadqiqotlar olib borilgan. Bunday ishlar jumlasiga o‘tgan asrda amalga oshirilgan V.V.Reshetovning zamonaviy o‘zbek matbuotining lug‘aviy tarkibi, A.K. Borovkovning 1905-1917-yillardagi o‘zbek adabiy tili, B.Turdialiyevning 1905-1917-yillar vaqtli matbuotining morfologik xususiyatlari, M.Rahmonovning 3 “Turkiston viloyatining gazeti”ning sintaktik xususiyatlari, M.Mirzayevning 1945-1950-yillar o‘zbek vaqtli matbuotida baynalminal so‘zlar, F.Abdullayevning o‘zbek tili leksikasining ba’zi masalalari, I.Rasulovning birinchi jahon urushi yillaridagi o‘zbek tili, A.Abdunazarovning 1920-yillar o‘zbek adabiy tilining leksik va frazeologik muammolari, G‘.Karimovning 1920-1930-yillar o‘zbek adabiy tili taraqqiyoti masalalari, A.Boboyevaning gazeta tili haqidagi, K.Yusupovning 1920-yillar o‘zbek adabiy tilining leksik-semantik va stilistik xususiyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan ishlarini kiritish mumkin. Bundan tashqari A.Shomaqsudov, I.Toshaliyev, A.Boboyeva, P.Rustamov, B.Yo‘ldoshev, A.Abdusaidov, B.Mirzayev kabi olimlarning tadqiqotlarida gazeta sarlavhalarining struktur-grammatik, semantik-stilistik xususiyatlari ochib berilgan 1 . O‘zbek tilshunosligida gazeta tanqidiy materiallarining tili va uslubiy xususiyatlari, fikr ifodalash imkoniyatlari maxsus o‘rganilgan emas. Gazeta tanqidiy janrlari xilma-xil bo‘lib, ular ijtimoiy hayotning qaysi sohasiga daxldorligi, mavzusi va til birliklarining tanlanishiga qarab farqlanib turadi. Shunday ekan, bu janrlarni alohida olgan holda tadqiq qilish muayyan ilmiy xulosalarga kelishga imkon beradi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Mazkur tadqiqotning asosiy maqsadi o‘zbek tilida tanqidiy materiallarning publitsistik uslub doirasidagi leksik-semantik va grammatik xususiyatlari hamda uslubiy imkoniyatlarini o‘rganishdan iborat. 1 Бобоева А. Газета сарлавҳалари ҳақида. // «Ўзбек тили ва адабиёти» журнали, 1971. 2-сон, 61-63-бетлар; Шомақсудов А., Тошалиев И., Рустамов П. Сарлавҳа ва унинг функцияси. // Ўзбек тилшунослиги масалалари./ ТошДУ илмий асарлари. 475-чиқиши. – Тошкент, 1975, 149-166-бетлар; Шомақсудов А., Тошалиев И., Рустамов П. Газета сарлавҳаларининг структур-грамматик хусусиятлари. // Ўзбек тили стилистикаси масалалари./ ТошДУ илмий асарлари. – Тошкент, 1975, 133-154-бетлар ; Йўлдошев Б., Мирзаев Б. Ўзбек тилида фразеологизм сарлавҳаларнинг стилистик хусусиятлари ҳақида (Матбуот материаллари асосида). // Ўзбек тили стилистикаси ва нутқ маданияти масалалари. / СамДУ асарлари.- Самарқанд, 1982,109-114-бетлар; Мирзаев Б. От туркумига хос бўлган сўзларнинг газета сарлавҳалари функциясида стилистик мақсадларда қўлланишига доир. // Ўзбек тили стилистикасидан кузатишлар./ СамДУ асарлари. - Самарқанд,1983, 75-77-бетлар; Абдусаидов А. Туркий изофали конструкцияли газета сарлавҳалари. // Ўзбек тили грамматик қурилиши масалалари. - Самарқанд: СамДУ, 1984, 60-66-бетлар; Абдусаидов А. Газета сарлавҳаси (Газета сарлавҳаларининг структур-грамматик ва лексик-стилистик хусусиятлари). – Самарқанд: СамДУ, 1995. - 120 б. Тошалиев И. Сарлавҳа стилистикаси. - Тошкент, 1995. 4 Ushbu maqsad quyidagi vazifalarni amalga oshirishni taqozo etadi: – o‘zbek tilshunosligida uslubshunoslik, xususan, gazeta janrlaridan bo‘lgan tanqidiy materiallarning lingvostilistik xususiyatlarini aniqlashga bag‘ishlangan tadqiqotlarni o‘rganish va imkoniyat darajasida tahlil etish; – tildagi fikr ifodalashdagi o‘ziga xos xususiyatlarning tanqidiy materiallar sintaktik qurilishida namoyon bo‘lishini ko‘rsatish; – o‘zbek, rus va boshqa tilshunoslarning gazeta janrlari, xususan, tanqidiy materiallar xususidagi qarashlarini o‘rganish hamda ularga munosabat bildirish; – tanqidiy maqola va boshqa publitsistik janrlar orasidagi o‘xshash va farqli jihatlarni aniqlash; - tanqidiy maqolaning gazeta janrlari orasidagi o‘rnini belgilash; - tanqidiy materiallarning lingvostilistik xususiyatlarini ochib berish. Tadqiqotning obyekti va predmeti. O‘ zbek tili vazifaviy uslublari tizimidagi publitsistik uslub janrlari hisoblangan tanqidiy materialarning semantik- sintaktik va lingvostilistik xususiyatlari tadqiqot obyekti bo‘lib, gazeta tilida e’lon qilingan tanqidiy ruhdagi maqolalar tadqiqot uchun material vazifasini o‘taydi. Tadqiqotning metodologik asoslari va metodlari. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning ilmiy-ma’naviy meros, milliy qadriyatlarimizni yanada chuqurroq o‘rganish hamda ona tilimizning funksional- stilistik imkoniyatlarini rivojlantirishga oid qarashlari mazkur tadqiqot uchun metodologik asos qilib olindi. Shuningdek, tilshunoslikda e’tirof etilgan vazifaviy uslubiyatga doir ilg‘or qarashlar ham tadqiqot uchun nazariy metodologik manba vazifasini bajaradi. Publitsistik uslub doirasida tanqidiy maqolalarning mohiyati va lingvostilistik imkoniyatlarini ochishda tilshunoslikda faol qo‘llanilayotgan qiyoslash, tavsiflash, semantik-stilistik izoh kabi metodlardan foydalanildi. Himoyaga olib chiqilayotgan asosiy holatlar: – tanqidiy materiallar va ularda qo‘llanuvchi birliklar mohiyatini ochib berish tilshunoslikning dolzarb masalalaridan biridir; 5 – jamiyat hayotida yuz beruvchi salbiylik nuqtai nazaridan baholanuvchi hodisalar tanqidiy materialning yuzaga kelishi uchun zamin yaratadi; – gazeta tilida tanqidiy materiallar fikr ifodalash imkoniyatlari, emotsional- ekspressivlikni kuchli yoki kuchsiz aks ettirishiga ko‘ra bir-biridan farq qiladi; – gazeta tilida qo‘llanuvchi tanqidiy materiallar nisbatan kam uchraydi va jamiyat hayotining hamma sohasi bilan bog‘liq dolzarb masalalarni qamrab oladi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: – o‘zbek tilida tanqidiy materiallar ilk marotaba lingvostilistik yo‘nalishda tadqiq qilindi; – tanqidiy materiallarda til birliklarining qo‘llanishi muallif shaxsining lingvostilistik maqsadi bilan chambarchas bog‘liq ekanligi aniqlandi; – til birliklarining tanqidiy materiallarda lingvostilistik vosita sifatida grammatik vazifadan ekspressivlikka qarab borishdagi tadrijiy rivojlanishi ko‘rsatib berildi; – tanqidiy materiallarning boshqa publitsistik janrlarga munosabati aniqlandi; – tanqidiy materiallarning leksik-semantik, grammatik xususiyatlari aniqlandi; – tanqidiy materiallarning uslubiy vosita sifatida publitsistik janrlar orasidagi o‘rni belgilandi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati: Tadqiqot hozirgi o‘zbek tili publitsistik uslubi janrlarini alohida tadqiqot obyekti sifatida maxsus o‘rganish borasidagi izlanishlardan hisoblanib, u ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega. Bu ish kelgusida o‘zbek tilshunosligida vazifaviy uslublar, publitsistika janrlariga oid monografiyalar va o‘quv qo‘llanmalari yaratish uchun material bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Ishda to‘plangan dalillardan oliy va o‘rta maxsus ta’lim tizimida “Vazifaviy uslubiyat”, “Nutq madaniyati va uslubiyat” kurslaridan ma’ruza va amaliy darslarni o‘tishda foydalanish maqsadga muvofiq. 6 Ishning tuzilishi. Tadqiqot kirish, ishning mohiyatini aks ettiruvchi uch asosiy bob, umumiy xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, 75 sahifani tashkil etadi. 7 I BOB. TANQIDIY MAQOLALARDA SARLAVHALAR STILISTIKASI . Ma’lumki, gazetaning hamma janrlari bevosita jamiyat hayoti bilan chambarchas bog‘langan, chunki u jamiyat hayotida sodir bo‘ladigan voqea-hodisalarni xalqqa etkazishning eng qulay vositasi hisoblanadi. Tilning eng muhim ijtimoiy vazifalaridan kelib chiqib, gazetaning boshqa janrlari qatori felyeton, ochiq xat, tanqidiy maqola kabi tanqidiy materiallarda ham kunning eng muhim dolzarb masalalari ko‘tarilib chiqiladi va keng gazetxonlar diqqati shu masalaga qaratiladi, gazetxonlarga ma’lum bir ma’lumotlarni etkazish bilan ularda gazeta materialida aks etgan voqea-hodisaga nisbatan ma’lum bir subektiv munosabat uyg‘otishga erishiladi. Ko‘rinadiki, tanqidiy materiallarda bir tomondan jamiyat hayotidagi salbiy voqea-hodisa xususida xabar etkazilsa, ikkinchi tomondan tilning ta’sir etish vazifasi amalga oshiriladi. Shu o‘rinda tanqidiy material, tanqidiy maqola va felyeton o‘rtasidagi farqni aniqlab olishimiz lozim. Ma’lumki, jamiyat hayotida uchrovchi, belgilab qo‘yilgan qonun va me’yorlarga zid holatlar tahliliga bag‘ishlangan materiallar tanqidiy material sifatida qaraladi. Felyeton janri esa undan farq qiladi. A.Abdurahmonov bu janrni shunday izohlaydi: “Felyeton – gazeta va sa t irk jurnal ma n eriallarining janrlaridan biri. Felyetonda kishilarning bema’ni x atti-harakatlari, ijtimoiy hayotning salbiy tomonlari keskin tanqid qilinadi. Felyeton satirik va hajviy formada yoziladi. Hozirgi matbuotda ba’zan ijobiy felyeton ham qo‘llaniladi. Ijobiy felyetonda yumoristik ohang orqali qahramonning ijobiy h islatlari ochib beriladi” 2 . Tanqidiy maqola esa jamiyatning qonun, axloqiy me’yorlari, turli insoniy munosabatlar, umuman olganda, inson faolyatining hamma sohalariga birday tegishli bo‘lgan janr hisoblanadi. Tanqidiy materiallar jamiyat hayotining faqat salbiy jihatlarini o‘zida aks 2 Абдура ҳмонов А. Газета журналистикаси терминларининг қисқача изоҳли луғати.Тошкент:Ўқитувчи,1983.Б.30. 8 ettiradi. Shunga ko‘ra tanqidiy materiallar keng gazetxonlar ommasiga hozirgi zamonning dolzarb masalalari, hayotimizda ayrim kishilar xatti-harakati, faoliyatida uchrovchi kamchiliklar haqida xabar berish, jamiyat hayotida yuzaga kelgan turli salbiy voqea-hodisalarni tanqidiy nuqtai nazardan tahlil qilish orqali kishilar ongiga ta’sir etish, ularni ishontirish orqali ma’lum dunyoqarashini shakllantirish, berilayotgan xabarning muhimligini ta’kidlash kabi vazifalarni bajarib keladi. Bunda jurnalist tomonidan to‘plangan dalillar muhim ahamiyat kasb etadi. “Publitsistikada leksikani tanlash mantiqiylik va emosionallik talabiga ko‘ra belgilanadi. Publitsistik stilda voqelikdagi narsa va hodisalarni aniq va to‘g‘ri ifodalash vositasi bo‘lgan terminologik xarakterdagi leksika ham ekspressiv- stilistik ottenka bilan bog‘liq bo‘lgan leksika ham va hatto o‘zining jonliligi, obrazliligi bilan farqlanuvchi idiomalar ham ishlatiladi. Avtorning so‘z tanlashi uning voqea va hodisalarga munosabatini, g‘oyaviy nuqtai nazarini ham aks ettiradi” 3 . Keyingi yillarda gazetalar tilini o‘rganish masalasi ko‘plab tadqiqotchilar diqqat-e’tiborini o‘ziga jalb etib kelmoqda. Shuni ham alohida qayd etish lozimki, gazeta jamiyatimizda sodir bo‘layotgan voqea-hodisalar to‘g‘risida ma’lumot beruvchi vosita bo‘libgina qolmay, til birliklarining fikr ifodalashda, jurnalist munosabatini bildirishdagi o‘ziga xos imkoniyatlarini o‘zida aks ettiradi. Ana shunga ko‘ra gazetalar ma’lum ma’noda lingvistik manba sifatida ham ahamiyat kasb etadi. Ushbu vazifalarning qay tartibda amalga oshishiga ko‘ra gazeta janrlari ham farqlanib turadi. Ma’lumotlarni jamoatchilik e’tiboriga yetkazishda fikr ifodalashning turli usullardan foydalaniladi. Bu vazifalarning har biri gazeta matnlarida turlicha tarzda ko‘zga tashlanadi. Ayrim til birliklari faqat bir xil materiallar uchun xoslansa, boshqalari hamma janrlarda birday qo‘llanaveradi. 3 Шомақсудов А.,Расулов И., Қўнғуров Р., Рустамов Ҳ. Ўзбек тили стилистикаси, - Тошкент: Ўқитувчи, 1983. - Б. 28. 9 Gazetaning asosiy targ‘ibot-tashviqot vazifasi o‘z aksini e’lon qilinayotgan materiallar uslubida topadi va ma’nosi hamda til birliklarini qamrab olishiga ko‘ra farqlanuvchi matnlarda namoyon bo‘ladi. Gazeta tilini o‘rganish jarayonida tadqiqotchilar matn mazmuni bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan va ma’lum darajada matn mazmunini o‘zida aks ettirgan gazeta sarlavhalariga alohida e’tibor qaratadilar. Sarlavha gazetxonlar e’tiboriga havola qilinayotgan xabarning eng muhim komponentlaridan biridir, matn mazmunining yuzaga chiqishida u juda katta ahamiyat kasb etadi. Sarlavhalarning lingvostilistik qurilishi o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Gazeta tilida tanqidiy materiallar tilida qo‘llanilgan sarlavhalar matn mohiyati bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ularning ma’nosini to‘g‘ri anglash material mazmuni bilan tanishishga yordam beradi. Gazeta tili bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan A.Boboyeva sarlavhaning publitsistik matnlarda tutgan o‘rnini quyidagicha belgilaydi: Ma’lumki, har qanday sarlavha uch vazifani bajaradi: 1) maqolani nomlash; 2) maqolaning mazmunini bildirish; 3) reklamalilik. Maqolani nomlash (nominativlik) sarlavhaning dastlabki vazifasidir. Har bir sarlavha maqolani belgilashi, atashi, boshqa maqolalardan ajratib ko‘rsatishi kerak. Sarlavhaning bu vazifasi bosh kelishikdagi otdan yoki shu shakldagi so‘z birikmasidan tashkil topgan sarlavhalarda aniq ko‘rinadi. Chunki bu tip sarlavhalarning asosiy vazifasi faqat atashdan iboratdir. Shu tufayli sarlavhalarning tuzilish tomonidan har xilligiga qaramay, ularni maqolaning nomi sifatida qarashga to‘g‘ri keladi. Sarlavhalarning nominativlik vazifasi ularni atoqli otlar bilan yaqinlashtiradi. Chunki atoqli otlar ham atash-nomlash vazifasini o‘taydi. Lekin sarlavha maqolaning mazmuni bilan bog‘liqligi jihatidan atoqli otdan farq qiladi... Sarlavha 10 maqola yoki xabarning mazmuni bilan bog‘liq bo‘ladi. Xuddi mana shu o‘rinda sarlavhaning informativlik fu n ksiyasi namoyon bo‘ladi. Bu funksiya, ya’ni sarlavhaning informativlik vazifasi faqatgina atab qolmaydi, balki maqola, xat, xabar haqida ma’lumot beradi. Bu ma’lumot esa turli shakl, turli ko‘rinishlarda bo‘ladi. Gazeta sarlavhasiga xos bo‘lgan 3-funksiya reklamalilikdir. Bu xususiyat hamma sarlavhaga xos emas. Bu shundan iboratki, sarlavha faqatgina atamasdan, faqatgina mazmunni ifoda qilib qolmasdan, alohida vositalar yordamida o‘quvchini qiziqtiradi, uning e’tiborini jalb etadi” 4 . Ayrim gazetalarda tanqidiy materiallarda sarlavhadan so‘ng matn mazmunini qisqacha yoritib beruvchi gaplar ham beriladiki, bu ham gazetxonlar e’tiborini jalb etish, reklamalilikni ta’minlashga xizmat qiladi. Tilshunoslikda til birliklarining lingvostilistik imkoniyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlarning aksariyatida har qanday sarlavha mohiyatini belgilashda, asosan, uchta vazifa, ya’ni nominativlik, informativlik, reklamalilik vazifalarining xos ekanligi alohida qayd etiladi. Shuni ham alohida ta’kidlash lozimki, mazkur vazifalar o‘rtasida ma’lum darajada bog‘liqlik ham mavjud deb hisoblanadi. Sarlavhalarning funksional-semantik tabiatiga e’tibor berilsa, bu vazifalarning ko‘proq turli xil yorliqlar uchun xos ekanligi oydinlashadi. Xo‘sh, tanqidiy materiallar tilida sarlavhalar nima uchun kerak va ular matnda qanday vazifani bajaradi, degan savol tug‘ilishi tabiiy, albatta. Yuqorida qayd etilgan tadqiqotlarda ta’kidlanganidek, sarlavhalar matnlarda ma’lum bir uslubiy vazifani bajarishga xizmat qiladi. Ko‘pchilik ishlarda matnlarda sarlavhalarning tashviq qilish, ishontirish va bayon qilish vazifalarini ham bajarishi ta’kidlanadi. Gazeta sarlavhalari bo‘yicha kuzatishlar olib borgan tilshunos olim I. Toshalievning ko‘rsatishicha, ishontirish va mazmunni ixcham bayon qilish vazifasi gazeta sarlavhalari uchun ham xos bo‘lib, ular publitsistik matnlarda yana boshqa vazifalarni ham bajaradi. Gazeta sahi falarini kuzatish sarlavhalar 4 Бобоева А. Газета тили ҳақида. -Тошкент: -Фан, 1983. Б. 27-28. 11 quyidagi vazifalarni bajarishi mumkinligini ko‘rsatadi: 1) atash; 2) farqlash; 3) xabar berish; 4) rek lama qilish; 5) ishontirish; 6) ko‘rsatma berish; 7) tashviq qilish; 8) murojaat qilish; 9) ixcham izoh va boshqalar 5 . Olimning va gazeta tilining yirik tadqiqotchisi prof. A. Abdusaidovning sarlavha to‘g‘risidagi fikrlariga asoslangan holda tanqidiy maqolalarda sarlavhalarning tutgan o‘rni, bajaradigan vazifasini aniqlashga harakat qilamiz. O‘zbek tilshunosligida publitsistika doirasida yaratilgan tanqidiy materiallar matnini tahlil qilish shundan dalolat beradiki, tanqidiy materiallarda sarlavhalar, u matn qanday mavzuda bo‘lishidan qat’iy nazar, eng avvalo, nominativ vazifa, ya’ni atash uchun xoslanganligi seziladi. Chunki tanqidiy materiallarda sarlavhalar matnda o‘zi belgilab, izohlab kelayotgan dolzarb mavzu, ya’ni maqolaning atamasi, nomi sifatida ishtirok etadi. Ammo shuni qayd etish lozimki, sarlavhalar birgina tanqidiy materiallar uchungina xos emas. Gazeta orqali e’lon qilingan har qanday materialda mazmun, ya’ni maqolaning qanday masalaga bag‘ishlanganligi dastlab uning sarlavhasi orqali gazetxonga yetkaziladi. Demak, sarlavhalarning gazeta matnlarida bajaradigan vazifasi, funksional-semantik xususiyatiga ko‘ra aytish mumkinki, ular o‘zlari mansub bo‘lgan maqolaning nomi sifatida mazkur maqolalarda ifodalangan fikrlarni boshqa maqolalardan ajratib, farqlab turishga ham xizmat qiladi. Tanqidiy materiallarda qo‘llanuvchi sarlavhalarga xos bu xususiyat gazetaning hamma janrlariga birday taalluqli bo‘lib, ular funksional-semantik tabiatiga ko‘ra ma’lum darajada atoqli otlarga o‘xshab ketadi. Gazeta matnlarini kuzatish shundan dalolat beradiki, tanqidiy materiallarda bosh kelishikdagi ot ko‘pchilik hollarda sarlavhalarda ma’lum bir voqea-hodisani, narsa- predmetlarni, jarayonlarni nomlash-atash vazifasini bajaradi. Tanqidiy maqolalarda quyidagi atash mazmunidagi sarlavhalar uchraydi: “Fuqarolar murojaatlari qay tartibda amalga oshiriladi?” (AS., 01.02.2010), “Shaytonga bo‘ysunganlar ” “U yerda yaxshi to‘lashadi” (AS., 01.02.2010), “Baxtingizga ko‘z 5 Тошалиев И. Сарлавҳа стилистикаси. - Тошкент, 1995. - 89 б. 12 tegmasin!” (AS., 01.02.2010), “Nogironlik muddati qancha?” (AS., 01.02.2010), Viloyat IIB xabar qiladi “Firibning yo‘li qisqa” (AS., 01.02.2010), “Falokat oyoq ostida” (AS., 01.02.2010), “Tillachilar hiylasi” (O va J.12.01.2011), “Kimga ishonch bildiramiz?” (AS., 01.02.2010), “Firibgarning soxta aviachiptalari” (Z. 28.01.2014), “O‘zingdan chiqqan baloga… Namozxon o‘g‘ri” (AS., 01.02.2010), “Ta’magir domla” (AS., 12.03.2013), “ Dabdaba martaba keltiradimi?” (O va J.12.01.2011). “G‘alvir suvdan ko‘tarilgach. Maktabdagi qing‘irliklar” (AS, 12.03.2013), “Spirtfurush ayol” (AS, 12.03.2013), “O‘g‘ri egizaklar” (AS., 25.02.2013), “Nomusga narx qo‘yganlar” (O va J. 23.02.2011) kabilar. Umuman olganda, tanqidiy materiallarda qo‘llanilgan bu kabi sarlavhalar grammatik jihatdan otlarga yaqin turadi. Ular xuddi otlar kabi atash, atamalik vazifasini bajarganligi seziladi: “Ishonchga kirgan firibgar” (AS, 01.02.2010), “Oilaviy “Biznesmen”lar” (AS., 01.02.2010), “Namozxon o‘g‘ri” (AS, 01.02.2010), “Ta’magir domla” (AS, 12.03.2013) kabi so‘z birikmalarida esa bosh so‘zning o‘ziga tobe bo‘lgan so‘z bilan birgalikda semantik jihatdan yaxlitlik hosil qilib morfologik jihatdan bosh kelishik shaklida kelishi ham ma’lum uslubiy vazifa bajaradi. Etakchi so‘zning bosh kelishik shaklida bo‘lishi tanqidiy matn sarlavhasini ma’lum darajada atoqli otlarga yaqinlashtiradi va unga nominativ xususiyat bag‘ishlaydi. Shuni ham qayd etish lozimki, sarlavhalarning yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, bosh kelishik shaklida kelishi gazetaning boshqa janrlariga mansub maqolalarda ham kuzatiladi. Bu esa matnning mavzusi va mazmunidan qat’iy nazar, bosh kelishik shaklidagi sarlavhalar uchun atash vazifasini bajarish xosdir, degan xulosaga kelishimizga imkon beradi. Gazeta matnlarida sarlavhalarning bu tarzda funksional-semantik xususiyatga ega bo‘lishi keng xalq ommasiga mo‘ljallangan xabar va ma’lumotlarning alohida rukn ostida berilishida ularni mazmun tugalligiga ega bo‘lgan alohida asar tarzida belgilashga ehtiyoj tug‘ilganligi tufayli sodir bo‘ladi. Gazetada e’lon qilingan matnlar ana shu xususiyatlariga ko‘ra o‘zaro farqlanadi. Matnning sarlavhasi 13 bilan tanishgan gazetxon dastlab matn mazmuni haqida muayyan tushunchaga ega bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida uni matn mazmuni bilan tanishishga ruhan tayyorlaydi, qiziqtirish vazifasini bajaradi. Tanqidiy materiallarda sarlavha vazifasida kelgan lisoniy birliklar, ular so‘z shaklida bo‘ladimi, so‘z birikmasi shaklida bo‘ladimi, undan qat’iy nazar, umumiy yaxlitlik hosil qiladi va matn muallifining kommunikativ maqsadi amalga oshishi uchun xizmat qiladi. Masalan “domla” so‘zi ilmli odam ma’nosini bildirib, bugungi kun uchun bu so‘zning semantik doirasi kengaygan va u oliy yoki o‘rta- maxsus ta’lim dargohida xizmat qiluvchi o‘qituvchi ma’nosida qat’iylashgan. Bu so‘z alohida kelganda ijobiy munosabat ifodalaydi. Tanqidiy matnlarda esa yetakchi so‘z vazifasida kelganda tobe so‘z qanday ma’noni anglatishiga ko‘ra turli subyektiv munosabat ifodalash vositasiga aylanadi. Yuqorida keltirilgan misoldagi “Ta’magir domla” birikmasida ham ana shunday holat kuzatiladi. Shuni ta’kidlash lozimki, gazeta janrlariga xos bo‘lgan matnning har qanday turi ham qandaydir voqea-hodisa, narsa va predmet, shaxs xarakter-xususiyati, faoliyati to‘g‘risida ma’lum bir tugallangan fikrni ifodalaydi. Bu matnning boshqa turlari qatori tanqidiy maqolalarning ham xarakterli belgilaridan biridir. Uning ikkinchi belgisi shu matnning yuzaga kelishida ishtirok etuvchi komponentlarning mazmunan o‘zaro bog‘liqlikda ekanligidir. Shu o‘rinda gazeta sarlavhalari sifatida qo‘llanadigan vositalarning ham funksional-semantik xususiyatlari namoyon bo‘ladi. Sarlavhalar matnning mazmuni haqida ma’lum darajada tushuncha beradi, maqola muallifning o‘zi ko‘tarib chiqayotgan masalalarga, maqolada tasvirlangan voqea-hodisalarga munosabatini ham ifodalaydi. Masalan: “ Mardlar asraydi Ona-Vatanni! ” (AS., 2013.06.03), “ Aldanmagin adlamchilar makriga... ” (AS., 2013.25.02.), “ Firibgarlar “firma”si ” (O va J., 23.02.2011) kabilar. Shuni ta’kidlash lozimki, yuqorida qayd etilgan sarlavhalar gazeta matnlarida o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlarni namoyon etadi. Gazeta tilida qo‘llaniladigan sarlavhalarning funksional-semantik tabiati ularning xabar berish, aniqlash, fikrni 14 qisqa shaklda bayon qilish, obrazlilik, kitobxonni o‘ziga jalb qilish kabi bir qator vazifalarni amalga oshirishlarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Shuningdek, sarlavha o‘ziga xos ishora hisoblanadi. U orqali gazetxon tanqidiy maqolada ko‘tarilgan voqea-hodisa mazmuni haqida muayyan tasavvurga ega bo‘ladi. Tanqidiy maqolalarda muallif tomonidan sarlavha sifatida o‘rinli tanlangan til birliklari sarlavhalarning yanada yorqinroq, gazetxonlar e’tiborini o‘ziga qaratadigan bo‘lishini ta’minlaydi. Ayniqsa, tanqidiy mazmundagi materiallarda jurnalistlarning asosiy vazifalaridan biri sarlavha tanlashda ehtiyotkorlik hisoblanadi. Avvalo, tanlangan sarlavha matn mazmuniga mos bo‘lishi, tez ko‘zga tashlanadigan bo‘lishi, gazetxonning esida uzoq vaqt saqlanib qoladigan bo‘lishi, kishilarning diqqat- e’tiborini tortadigan bo‘lishi lozim. Jurnalist oldiga qo‘yiladigan bu vazifalar tilda mavjud bo‘lgan o‘ziga xos leksik-semantik birliklardan unumli foydalanish orqali amalga oshiriladi. Fikr ifodalash imkoniyatlarining kengligi, turli insoniy munosabatlarni aks ettirishda qulayligiga ko‘ra frazeologizmlar, maqollar, hikmatli so‘zlar sarlavha sifatida ko‘p qo‘llaniladi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, sarlavha tanqidiy materialning mazmuni haqida, sarlavha sifatida tanlangan til birligining ma’lum darajada matn bilan bog‘liqligi haqida xabar beradi, shunga ishora qilib turadi. Bu o‘rinda sarlavhaning birgina vazifasi, ya’ni xabar berish vazifasi amalga oshiriladi. Sarlavhaning asosiy vazifalaridan biri keng ommaga e’lon qilinayotgan matnning mavzusi haqida xabar berishdan iborat ekanligi “Adolat sari” gazetasining 2013-yil 30-aprel sonida e’lon qilingan “ Shahar bedarvoza emas yoxud zo‘ravonlar qismati ” nomli tanqidiy materialda ham ko‘zga tashlanadi. Gazetada bu sarlavha orqali maqolada keltirilayotgan qonunbuzarlik holatlari haqida xabar beriladi, matnni o‘qish jarayonida sarlavhada o‘z aksini topgan xabar yanada aniqlashadi. Quyidagi matn sarlavhasiga e’tibor beraylik: “ Shahar bedarvoza emas yoxud zo‘ravonlar qismati” (AS., 2013.30.04). Demak, to‘g‘ri tanlangan sarlavhalar kishilarda katta qiziqish uyg‘otadi, ularni ko‘tarilgan mavzuga nisbatan munosabat bildirishga undaydi. Sarlavhalarga o‘zlari 15 qo‘llanilgan matnning mazmunini ifodalovchi birlik sifatida qarash mumkin. Yuqorida keltirib o‘tilgan sarlavhalarda matnning mavzusi va unda ko‘tarilgan asosiy g‘oya bevosita o‘z aksini topgan va jurnalist munosabati yaqqol bo‘rtib turibdi, sarlavha vositasida ifodalangan bunday mazmundagi xabarni gazetxon tez va oson tushunadi. Gazeta tanqidiy materiallarida qo‘llanilgan sarlavhalar so‘z, so‘z birikmasi, ibora, maqol, gap ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Insonning o‘z fikrlarini boshqalarga yetkazishi, o‘z navbatida o‘zini qiziqtirgan ma’lumotlarga ega bo‘lishi, nutq qaratilgan shaxsni ma’lum bir harakatni amalga oshirishga undashi, albatta, til birliklari vositasida yuzaga keladi. Demak, inson nutqiy faoliyatining markaziy tushunchalaridan biri so‘z bo‘lib, “Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati”da unga quyidagicha ta’rif berilgan: “Leksemaning nutqda muayyan shakl va vazifa bilan voqelangan ko‘rinishi. O‘z tovush qobig‘iga ega bo‘lgan, obyektiv narsa-hodisalar haqidagi tushunchani, ular o‘rtasidagi aloqani yoki ularga munosabatlarni ifodalay oladigan, turli grammatik ma’no va vazifalarda qo‘llanadigan eng kichik nutq birligi” 6 . O‘ta murakkab jarayon hisoblangan nutqiy faoliyatda til birliklarining, xususan, so‘zlarning turli funksional-semantik, emotsional-ekspressiv xususiyatlari namoyon bo‘ladi. Shu o‘rinda badiiy tasvirning leksik vositalari bo‘yicha kuzatishlar olib borgan E.Qilichevning quyidagi fikrlarini keltirish o‘rinli bo‘ladi: “Demak, so‘zsiz obyektiv borliqdagi narsa-predmetlarni, hodisalarni aniq tasvirlash mumkin emas. Shuning uchun til vositasida atash, nomlash, atash obyektiv borliqdagi narsa- predmetlarni, ularning belgi-xususiyatlarini, ular haqidagi tushunchalarni bir- biridan farqlash uchun xizmat qiladi. Aks holda tilda nominativ funksiya bo‘lmaganda, til o‘zining kommunikativ funksiyasini bajara olmagan bo‘lardi. Lekin til faqat nominativ va kommunikativ funksiyalarni bajaradi deb aytish mumkin emas. Chunki tilning funksiyalari shu vazifa bilan cheklanib qolganida edi, har bir tushuncha faqat bir so‘z bilan, har bir so‘z esa faqat bir tushunchani 6 Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. Тошкент: Ўзбекистон Миллий энциклопедияси, 2002. Б. 95. 16 ifodalab qolardi” 7 . Publitsistikada so‘zning vazifaviy-uslubiy xususiyatlari va jurnalist kommunikativ maqsadining yuzaga chiqishini ta’minlashdagi emotsional- ekspressiv imkoniyatlari gazeta matnlarida namoyon bo‘ladi. So‘zni gazeta sarlavhasi sifatida tanlashda uning jurnalist ko‘zda tutgan maqsadga xizmat qilishi, zamonaviyligi, nutqning qaysi ko‘rinishi uchun xoslanganligi hamda gazeta janri talablariga javob bera olishi hisobga olinadi. Sarlavha sifatida tanlangan til birligi matnda muhim uslubiy vazifa bajaradi. Sarlavha jurnalistning o‘z fikrlarini ixcham va ifodali, obrazli va ta’sirchan ifodalashiga yordam beradi. Ma’lumki, sarlavha atash, farqlash, xabar berish, rek lama qilish, ishontirish, ko‘rsatma berish, tashviq qilish, murojaat qilish, ixcham izoh, havola, ta’sirchanlik kabi bir qator funksiyalarni bajaradi. Sarlavhaning qayd etilgan ana shu xususiyatlari jurnalist tomonidan tanlangan so‘zlar vositasida yuzaga chiqadi. Tanqidiy material uchun sarlavha tanlashda jurnalist maqsadi va munosabati muhim o‘rin tutadi. Ba’zan birgina so‘zning sarlavha sifatida qo‘llanishida ham o‘ziga xoslik bor. Chunki birgina so‘z ham matn mazmunini qisqacha tarzda gazetxonga yetkazishi, matn mazmuniga ishora qilish bilan gazetxonni mazkur matn mazmuni bilan yaqindan tanishishga undashi mumkin. Gazeta ortiqchalikka, til birliklarini o‘rinsiz, pala-partish qo‘llashga yo‘l qo‘ymaydi. Unda qo‘llanilgan sarlavha, avvalo, ixcham, aniq, tushunarli va ta’sirchan bo‘lishi talab etiladi. Gazeta tanqidiy materiallari tilida qo‘llanilgan so‘zlar, avvalo, gazetxonlarga ijtimoiy-siyosiy tushunchalar to‘g‘risida ma’lumot beradi, ya’ni publitsistik matnlarda so‘zning ma’lum bir narsa-predmetni, voqea-hodisani atash vazifasi amalga oshiriladi. Tanqidiy materiallar sarlavhalari gazetxonlarni jalb etish, ma’lumot berish, atash, farqlash, xabar berish, rek lama qilish, ishontirish, ko‘rsatma berish, tashviq qilish, murojaat qilish, ixcham izoh, havola, ta’sirchanlik kabi bir qator vazifalarni bajaradiki, bu ularning lingvostilistik imkoniyatlari keng ekanligini ko‘rsatadi. Bu sarlavha tanlashda jurnalist 7 Қиличев Э.Бадиий тасвирнинг лексик воситалари.Тошкент: Фан, 1982. Б. 8. 17 munosabati publitsistikaning umumiy belgilariga, qoidalariga bo‘ysunishi, ularga amal qilishidan kelib chiqadi. O‘zbek tilshunosligida gazeta sarlavhalari, ularning grammatik, stilistik xususiyatlari ma’lum darajada tahlil etilgan. Tilshunos A.Boboyeva sarlavhalar va ularning gazeta tilida tutgan o‘rnini publitsistik matnlarni tahlil qilish orqali ko‘rsatib bergan bo‘lsa 8 , A.Shomaqsudov, I.Toshaliyev va P.Rustamovlar sarlavhalarning vazifalari, ularning struktur-grammatik xususiyatlarini aniqlashga harakat qilganlar 9 . B.Yo‘ldoshev va B.Mirzayevlar esa o‘zbek tilida frazeologizm sarlavhalar bo‘yicha kuzatishlar olib borganlar 10 . Gazeta sarlavhalarini morfologik nuqtai nazardan o‘rgangan B. Mirzaev ot turkumiga oid so‘zlarning publitsistik matnlarda sarlavha sifatidagi qo‘llanish imkoniyatlarini atoqli ot – sarlavhalar va turdosh ot – sarlavhalarga bo‘lib tadqiq etish orqali ko‘rsatib bergan 11 . O‘zbek tilshunosligida gazeta tilining yirik tadqiqotchisi A.Abdusaidov esa o‘z kuzatishlarida turkiy izofali konstruksiyali gazeta sarlavhalarining o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilgan 12 . Olim keyinchalik gazeta sarlavhalarining struktur- grammatik va leksik-stilistik xususiyatlarini tadqiq etishga bag‘ishlangan “Gazeta sarlavhasi” kitobini yaratdi 13 . Ana shunday ishlar jumlasiga I.Toshaliyevning gazeta sarlavhalarini uslubiy nuqtai nazardan o‘rganishga bag‘ishlangan “Sarlavha stilistikasi” kitobini ham kiritish mumkin. Ishda gazeta sarlavhalarining vazifaviy 8 Бобоева А. Газета сарлавҳалари ҳақида. // «Ўзбек тили ва адабиёти» журнали, 1971. 2-сон, Б. 61-63 . 9 Шомақсудов А., Тошалиев И., Рустамов П. Сарлавҳа ва унинг функцияси. // Ўзбек тилшунослиги масалалари./ ТошДУ илмий асарлари. 475-чиқиши. – Тошкент, 1975, Б. 149-166; Шомақсудов А., Тошалиев И., Рустамов П. Газета сарлавҳаларининг структур-грамматик хусусиятлари. // Ўзбек тили стилистикаси масалалари./ ТошДУ илмий асарлари. – Тошкент, 1975, Б. 133-154. Мирзаев Б. От туркумига хос бўлган сўзларнинг газета сарлавҳалари функциясида стилистик мақсадларда қўлланишига доир. // Ўзбек тили стилистикасидан кузатишлар./ СамДУ асарлари. - Самарқанд,1983, Б.75-77. 10 Йўлдошев Б., Мирзаев Б. Ўзбек тилида фразеологизм сарлавҳаларнинг стилистик хусусиятлари ҳақида (Матбуот материаллари асосида). // Ўзбек тили стилистикаси ва нутқ маданияти масалалари. / СамДУ асарлари. - Самарқанд, 1982, Б. 109-114. 11 Мирзаев Б. От туркумига хос бўлган сўзларнинг газета сарлавҳалари функциясида стилистик мақсадларда қўлланишига доир.// «Ўзбек тили стилистикасидан кузатишлар» тўплами. – Самарқанд: СамДУ, 1983, Б. 76. 12 Абдусаидов А. Туркий изофали конструкцияли газета сарлавҳалари. // Ўзбек тили грамматик қурилиши масалалари. - Самарқанд: СамДУ, 1984, Б. 60-66. 13 Абдусаидов А. Газета сарлавҳаси (Газета сарлавҳаларининг структур-грамматик ва лексик-стилистик хусусиятлари). – Самарқанд: СамДУ, 1995. - 120 б. 18 uslubiy xususiyatlari, tuzilishi keng tahlil etilgan 14 . Yuqoridagi fikrlar keyingi yillarda gazeta janrlarining funksional-stilistik imkoniyatlari tobora kengayib borayotganligidan dalolat beradi. Quyida vaqtli matbuot materiallari asosida tanqidiy maqola janrlarida qo‘llanilgan sarlavhalarning morfologik xususiyatlari, ya’ni ularda so‘z turkumlarining sarlavha sifatida qo‘llanish imkoniyatlari to‘g‘risida fikr yuritamiz. 1.1. Sarlavhalarning morfologik xususiyatlari . Ot turkumiga xos so‘zlarning funksional-stilistik imkoniyatlari kengligi ularning tanqidiy materiallarda sarlavha sifatida qo‘llanishida ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Gazeta tilining yirik tadqiqotchisi A.Abdusaidov o‘zining “Gazeta sarlavhasi” kitobida gazeta so‘z sarlavhalarini tahlil qilar ekan, atoqli ot-sarlavhalarning qo‘llanishini shunday izohlaydi: “Gazeta xabar, maqola, lavha janrlarida bu xil sarlavhaning ishlatilishi, birinchidan, konkretlikni, aniq mazmunni, ikkinchidan, ta’sirchanlikni ifodalashda ma’lum darajada xizmat qilgan. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, atoqli otlar – kishi ismlari, ko‘proq tuman gazetalarida sarlavha sifatida qo‘llangan. Bu xil sarlavhalarning ta’sir kuchi yuqoriligi shundaki, ularda maqola, xabar, lavha qahramonining nomi aniq aks etib turadi. Misollar: “ Mastura” (B., 7.10.84), “ Bog‘dagul” (B., 7.03.84), “ Sayyora” (B., 28.10.84), “ Tozagul” (B., 12.10.84), “ Nazokat” (B., 10.10.84). Gazetalarda atoqli otni sarlavha sifatida ishlatishda ma’lum ekspressiv-stilistik maqsad nazarda tutiladi. Masalan, nomi ko‘pchilikka ma’lum bo‘lmagan kishilar, shoirlar, tarixiy shaxslarning ismlarini sarlavhada ifodalash gazetxon diqqatini shu matnga tortishga xizmat qiladi” 15 . Olimning fikrlari gazeta tilida qo‘llanilgan sarlavhalarning turli-tuman vazifalarni bajarishi gazeta janrlarining rang- barangligidan kelib chiqishini ko‘rsatadi. Tanqidiy materiallar tili va uslubini aniqlash bo‘yicha “Xalq so‘zi”, 14 Тошалиев И. Сарлавҳа стилистикаси. - Тошкент, 1995. -89 б. 15 Абдусаидов А. Газета сарлавҳаси (Газета сарлавҳаларининг структур-грамматик ва лексик-стилистик хусусиятлари). – Самарқанд: СамДУ, 1995. - 120 б. Б. 13 . 19 “Zarafshon”, “Samarqand”, “Adolat sari”, ”Oila va jamiyat”, “Huquq olamida”, “Inson va qonun” gazetalarida e’lon qilingan materiallarda atoqli ot – sarlavhalarni uchratmadik. Chunki atoqli otlarni sarlavha sifatida qo‘llashda asosan masalaga ijobiylik nuqtai nazaridan yondashiladi. Masalan, shaxs nomlari sarlavha sifatida qo‘llanilganda shu shaxsning xalq ijtimoiy hayotida boshqalarga o‘rnak bo‘la oladigan kishi ekanligi, ilm-fan, san’at, madaniyat yoki ishlab chiqaarish sohasida ilg‘or kishi ekanligi kabilar hisobga olinadi. Shaxs nomlarining sarlavha sifatida keltirilishida mazkur kishilarning ma’lum sohada ilg‘or ekanligidan kelib chiqib, gazetada boshqalarga o‘rnak sifatida ko‘rsatish orqali rag‘batlantirish ko‘zda tutiladi. Ba’zan esa material qahramoni bo‘lgan kishining ismi va familiyasi bilan birga uning fotosurati ham ilova qilinadiki, bu ham gazeta uslubida ta’sirchanlikni oshirish usullaridan hisoblanadi. Tanqidiy materiallarda esa buning aksi kuzatiladi. Chunki tanqidiy materiallarda tilga olingan shaxs xulq-atvori, faoliyatini namuna sifatida boshqalarga o‘rnak qilib ko‘rsatish maqsad qilib olinmaydi. Balki shu shaxs bilan bog‘liq kamchiliklar to‘g‘risida fikr yuritiladi. Ayrim tanqidiy materiallar ijtimoiy xarakter kasb etib, keng qamrovli bo‘lishi ham mumkin. Bunda ayrim mamlakatlar siyosiy hayoti va faoliyati, ba’zi sohalar tahlil etiladi. Tanqidiy materiallarda turdosh otlarning sarlavha sifatida qo‘llanishiga ko‘plab kuzatiladi. Turdosh ot – sarlavhalarning aksariyati tez diqqatni tortishi, ixchamligi va mazmunliligi, eng muhimi, matnga mosligi bilan ajralib turadi. Masalan: “ Dorifurushlar ” (AS., 06.03.2013), “ Tovlamachilar ” (AS., 09.04.2013), “ Valyutafurush ” (S., 09.04.2013), “ Bo‘rilar ” (AS., 09.04.2013) kabilar. Ushbu sarlavhalarning gazetxonlar e’tiborini o‘ziga jalb qilishi tanlangan so‘zlarning to‘g‘ri ekanligi va matn mazmunini ma’lum darajada yoritib bera olganligi bilan bog‘liq. Masalan, “Milliarder” sarlavhasi ilk ko‘rgandayoq gazetxonni o‘ziga jalb etadi. Sarlavhadagi matn mazmuniga bo‘lgan ishora- gazetxonni hikoya qilinayotgan shaxsning qanday qilib boyib ketganligini bilishga qiziqishi uni maqola matni bilan tanishishga undaydi. Maqolani o‘qish jarayonida gazetxon internet tarmog‘i orqali aldanib qolish to‘g‘risida ma’lumotga ega 20 bo‘ladi. Bunday mavzuning dolzarb ekanligidan kelib chiqib, ba’zan maqola oxirida gazeta jamoasining fikrlari ham beriladi. Shuni ham qayd etish lozimki, tanqidiy materiallarda sarlavha tanlashdan tashqari ruknni nomlash va maqola oxirida tahririyat munosabatining bildirilishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ayrim sarlavhalarning matn mazmuni bilan bog‘liq rukn ostida berilishi ularning reklamalilik va ifodalilik, ta’sirchanlik rolini oshirishga xizmat qiladi. Turdosh ot – sarlavhalarning xususiyatlaridan biri ularda jurnalist munosabatining yorqin ifodalanishidir. Tanqidiy materiallarda jurnalist subyektiv munosabati biryoqlama ekanligi, ya’ni muallifning o‘zi tasvirlayotgan mavzu yoki shaxsga nisbatan salbiy munosabatda ekanligi yaqqol ifodalanishi seziladi. Turdosh ot – sarlavhalar, yuqorida ko‘rib o‘tilgan misollardan ma’lum bo‘ladiki, tanqidiy materiallar matnida ifodalilik, emosional-ekspressivlikni ta’minlovchi muhim vositalardan hisoblanadi. O‘zbek tilshunosligida sarlavhalarning gazeta matnlarida qo‘llanilishi tahlil etilgan tadqiqotlarda sifat so‘z turkumiga oid so‘zlarning ham sarlavha sifatida qo‘llanilishi ancha faolligi qayd etiladi. Tanqidiy materiallar tahlili shuni ko‘rsatadiki, gazetalar matnida sifat turkumiga xos so‘zlarning sarlavha sifatida qo‘llanishi deyarli kuzatilmaydi. Bu haqda fikr yuritganda tanqidiy material muallifining matnda ifodalanayotgan voqea-hodisaga munosabati va matn mazmuni so‘z turkumlarining sarlavha sifatida qo‘llanishini belgilab beradi, degan xulosaga kelish mumkin. Tanqidiy materiallar matnida fe’l so‘z turkumiga taalluqli bo‘lgan sarlavhalar ham uchraydi. “Ishonmagin...” (AS., 09.04.2013) kabi. Umuman olganda, tanqidiy materiallar tilida so‘z shaklidagi sarlavhalar juda kam uchraydi. Shunday bo‘lsa-da, so‘z shaklidagi sarlavhalar tanqidiy materiallar mazmun-mohiyatini yoritishda, gazetxonlar e’tiborini jalb qilishda muhim uslubiy vosita bo‘lib xizmat qilgan. 1.2. So‘z birikmasi – sarlavhalarning xususiyatlari . 21 Tanqidiy materiallar matnida so‘z birikmasi ko‘rinishidagi sarlavhalar ham uchraydi. Bunday sarlavhalar matn mazmunini aniqlashtirish, gazetxonga tanqidiy material mazmuni bilan yaqindan tanishish imkonini beradi. Tanqidiy materialda qo‘llanilgan so‘z birikmasi so‘z bilan chambarchas bog‘liq bo‘lsa-da, ma’no anglatish, fikr ifodalash xususiyatlariga ko‘ra undan ajralib turadi. Ma’lumki, so‘z birikmasini tashkil qilgan a’zolar o‘rtasida tobe-hokimlik munosabati yetakchilik qiladi va hokim so‘z qaysi so‘z turkumiga mansubligiga qarab so‘z birikmasi turi aniqlanadi. So‘z birikmasi tobe va hokim vaziyatdagi sintaktik shakl lar munosabatidan tashkil topadi. So‘z birikmalarida tobe munosabat bo‘lishi shart. Bunday mu - nosabatda tobe vaziyatdagi sintaktik shakl hokim vazi yatdagi sintaktik shaklning “bo‘sh o‘rinlari”ni to‘ldiradi, uning shakliy va mazmuniy valentliklarini ro‘yobga chiqaradi. Shuning uchun ham bunday munosabat doimo ikki qismdan — tobe va hokim qismdan iborat bo‘ladi 16 . Tanqidiy materiallarda otli so‘z birikmalarining sarlavha sifatida ishlatilishi, ayniqsa, qaratqich birikma ko‘rinishidagi sarlavhalarda ko‘p uchraydi. Bu holat gazeta tilida tanqidiy materiallarda qulaylik va ifodalilikni, bo‘yoqdorlik va ta’sirchanlikni yuzaga keltiradi. Tanqidiy materiallarda qaratqich bilan qaralmish orasida so‘z bo‘lmagan (kontakt) birikmalarning sarlavha sifatida ishlatilishi holatlari uchraydi. Ma’lumki, qaratqichli birikmaning belgili yoki belgisiz qo‘llanishi holatlari gazeta janrining o‘ziga xos tili va uslubi bilan bog‘liq bo‘ladi. Tanqidiy materiallarda quyidagi qaratqich kelishigi qo‘shimchasi ishlatilgan, ya’ni belgili qaratqich birikma sarlavhalar uchraydi: “Illatning ildizi” (O va J. 15.06.2011), “Tibbiy ko‘rikning zarurati” (HO., 23.06.2011), “Falonchining o‘limi”, “Pistonchining qarg‘ishi” (Z., 11.01.2014) , “Giyohvandning xatosi” (AS., 09.04.2013) kabilar. Bu kabi qaratqich birikmalarning belgili ishlatilishi tanqidiy matnlarda 16 Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси (Синтаксис). Тошкент: Ўқитувчи, 1995. - Б. 12-13. 22 sarlavhada ifodalangan ma’noni jurnalist maqsadiga bog‘liq holda ta’kidlash, ajratib ko‘rsatish vazifalarini bajaradi. Tanqidiy materiallarda qaratqich kelishigi tushirilgan, ya’ni belgisiz qaratqich birikma – sarlavhalar ham mavjud. Misollar keltiramiz: “Odam olasi ichida” (I va Q., 30.03.2010), “Giyohvandlik – illat” (rubrika), “Kulfat bekati” (AS., 11.03.2013), “ Adovat va fojea oralig‘i” (AS., 09.04.2013), “Hujjatsiz mollar savdosi” (AS., 12.03.2013) kabilar. Quyidagi sarlavhada ham shu holat kuzatiladi: “Tirik tovar” savdosi (MT., 2013.16.05. ) Tanqidiy materiallarda qaratqich birikma-sarlavhalar fikrlar ixchamligi, ta’sirchanligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Gazeta materiallarini kuzatish tanqidiy matnlarda boshqa ko‘rinishdagi sarlavhalarning ham faol qo‘llanilishidan dalolat beradi. Masalan, gazetada “Nafs balosi” rubrikasi ostida “200 dollarlik ish” deb nomlanuvchi tanqidiy matn berilgan. Sarlavha tagida tahririyat tomonidan qisqacha shunday ogohlantirish xarakteridagi shunday fikrlar berilgan: Inson tabiatidagi yomon qusurlardan biri – ta’magirlikdir. U tufayli birov- birovdan ta’ma evaziga nimadir olishga urinadi. Ammo, buning oqibatida jinoyatga qo‘l urayotganini anglamaydi. Anglasa-da, nafs o‘lgur ustunlik qiladi... (AS., 11.03.2013). “Xayrsiz savdolar” deb yuritilgan sarlavha esa quyidagi izoh bilan to‘ldirilgan: Jinoyatning katta-kichigi bo‘lmaydi. Ayniqsa, valyuta sohasida jinoyati tufayli jazoga tortilgan kimsalar bor-budidan ayrilgach, qilmishining oqibatini o‘ylamaganidan afsuslanib qoladi (AS., 11.03.2013). “Adolat sari” gazetasida “Basharang qiyshiq bo‘lsa...” rubrikasi ostida “Kollejdagi nayranglar” sarlavhali tanqidiy matn berilgan. Sarlavhadan so‘ng berilgan qisqacha izoh matn ta’sirchanligini oshirishga xizmat qilganligi seziladi: “Mansab ham insonga sinov uchun beriladigan “imtiyoz.” Kimdir undan el manfaatlari yo‘lida foydalansa, yana kimdir o‘z manfaatini o‘ylaydi. Ammo, mansabni suiiste’mol qilish jinoyatdir” (AS., 25.02.2013). “Uvol ketgan umr” deb nomlangan sarlavhadan keyin matn mazmuni 23 qisqacha shunday izohlanadiki, u gazetxonlar e’tiborini jalb etishga xizmat qilgan: Voqea Paxtachi tumanida sodir bo‘ldi. Ertalab Salimjon apil-tapil o‘rnidan turib, kiyimlarini kiydi. U o‘g‘li bilan bozorga bormoqchi edi. Shaxzodni uyg‘otish maqsadida u yotgan xonaga yo‘l oldi. Eshikni ochgan ota dahshatdan dodlab yubordi. O‘g‘li qonga belangan polda yotar, tanasi allaqachon sovib bo‘lgandi... (AS., 11.03.2013). Tanqidiy materiallarda rubrika muhim o‘rin tutadi. Masalan, “Adolat sari” gazetasida “Qilmish-qidirmish” rubrikasi ostida “...Tushovi qimmatga tushdi” (AS.,11.03.2013), “ O‘marilgan millionlar” (AS., 11.03.2013), “Tushovi qimmatga tushdi” (AS., 09.04.2013), “Hayotning qadriga etmaganlar” (AS., 09.04.2013), “Qaynisini tunagan pochcha” (AS., 09.04.2013), “Qo‘shib yozib boy bo‘lganlar” (AS., 09.04.2013) kabi sarlavhalar berilganligi yuqoridagi fikrlarimizni asoslaydi. 1.3.Tanqidiy materiallarda gap-sarlavhalarning xususiyatlari . Ma’lumki, gapning ifoda maqsadiga ko‘ra bir qator turlari bor. Tanqidiy materiallarda qo‘llanilayotgan gap-sarlavhalar orasida darak gap, so‘roq gap, buyruq gap, undov gap kabi sarlavhalar uchraydi. Ulardan foydalanishda jurnalistlarning kommunikativ maqsadi va matn mazmuni muhim rol o‘ynaydi. Quyida tanqidiy materiallarda qo‘llanilgan gap-sarlavhalar to‘g‘risida fikr yuritamiz. 1.3.1. Darak gap – sarlavhalar. Gazetalarda tanqidiy materiallarda darak gap-sarlavhalari gapning boshqa turlariga nisbatan ancha faol qo‘llanishi kuzatiladi. Tanqidiy materiallarda asosan, bir tarkibli gaplarning sarlavha sifatida qo‘llanganligi ko‘p uchraydi. Tanqidiy materiallarda darak gaplar jurnalist fikrlarining ifodali va ta’sirchan, qisqa va mazmunli, uslubiy ravon va tushunarli bo‘lishini ta’minlashga xizmat qilgan. Tanqidiy materiallarda darak gaplar ko‘plab ishlatilgan. Darak mazmunidagi gaplar matn mazmunini gazetxonlarga etkazishning tezkor vositasi ekanligi ayniqsa, sarlavha uchun mosligi bilan ajralib turadi. Misollar: “Yashirilgan valyuta aeroportdan qaytishga sabab bo‘ldi” (AS., 06.03.2013), “Pul dardidagi 24 domla o‘quvchisi hayotiga zomin bo‘ldi” (AS., 25.02.2013.) Tanqidiy materiallarda sarlavha sifatida qo‘llanilgan shaxsi aniq gaplarda ega ifodalanmagan bo‘lsa ham, fikrlar aniq va mazmunli tarzda gazetxonga yetkaziladi: “ Asfaltdan pul yasamoqchi bo‘ldi” (AS., 25.02.2013), “Mineral o‘g‘it sotaman...” (AS., 09.04.2013) kabi sarlavhalarda bu aniq ko‘rinadi. “Attang” rubrikasi ostida berilgan “Ikki karra ziyon topdi” (AS., 11.03.2013.) yoki “Qilmish-qidirmish” rubrikasi ostida berilgan “Katta yo‘ldagi halokat ikki inson umriga zomin bo‘ldi” (HO., 16.06.2011) sarlavhalari ko‘proq gazetxonlarga ma’lumot berish bilan cheklanadi. Demak, sarlavhalarning farqlash, chegaralash vazifasi o‘quvchini jalb etish vazifasi bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi va bu ularning axborot berish (informativlik) xususiyatidan kelib chiqadi” 17 . ”Oila va jamiyat” gazetasining 2011-yil 29-iyun sonida e’lon qilingan “Baxtsizlikka bir qadam yoxud erta turmush qurishning salbiy jihatlari xususida ayrim kuzatuvlar” yoki “Huquq olamida” gazetasining 2011-yil 1-sentabr sonida e’lon qilingan “Xiyobon behayolik joyi...emas” maqolalarida jurnalistning o‘zi tomonidan ko‘tarilgan masalalarga nisbatan salbiy munosabati bo‘rtib turibdi. “Tadbirkorlik tartib-qoidasi barchaga barobar ammo ayrimlar qing‘ir yo‘llar bilan pul topishga urinmoqda” (O‘O., 28.02.2013.) yoki “Holat, mulohaza” rubrikasi ostida tahririyat tomonidan berilgan quyidagi izohga e’tibor beraylik: Fuqarolarda ba’zan huquqiy bilimning yetishmasligi ko‘plab muammolar tug‘ilishiga, ortiqcha ovora va sarsonliklarga olib keladi. Tahririyatimizga murojaat qilgan fuqaro boshiga tushgan tashvishlar bunga yana bir misol bo‘ladi. Aybi aniqlanmagan aybdor sudning qonuniy kuchga kirgan hukmi bo‘lmay turib, hech kimni jinoyatchi deb atash mumkin emas (O‘O. 23.022013). Ko‘rinadiki, sarlavha tanlashda va izoh berishda tahririyat va muallif munosabati ham muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Quyidagi sarlavhalar ham ma’lum darajada gazetxon e’tiborini o‘ziga jalb 17 Тошалиев И.Сарлавҳа стилистикаси. Тошкент: Университет, 1995. - Б. 12. 25 etadi. Misollar: “ Narkotik moddalar yo‘q qilindi” (XS., 26.06.10). “Bitta “o‘g‘ri” issiqxona Chortutdagi o‘nta xonadonni gazdan bebahra qoldirdi” (Z.,2014.15.01). Tanqidiy materiallarda bu xil darak gaplar ta’sirchanligi, reklamaliligi bilan gazetxonni o‘ziga qaratadi. 1. 3.2. So‘roq gap – sarlavhalar . Gazeta tilida qo‘llanilgan sodda gap turlarining har biri o‘z lingvostilistik xususiyatlariga ega. Bunday o‘ziga xoslik so‘roq gaplarda ham mavjud. Ma’lumki, so‘roq gaplarda “so‘zlovchi uchun noma’lum bo‘lgan biror predmet, harakat-holat, belgi haqidagi so‘roq ifodalanadi. So‘roq gaplarda suhbatdosh so‘zlovchining so‘rog‘iga javob berishga, unga o‘z munosabatini bildirishga undaladi. Bundan tashqari, so‘roq gaplar so‘roq yo‘li bilan bildirilgan hayrat, taajjub, hayajon, buyruq, gumon kabi ma’nolarni ifodalashi mumkin. So‘roq gaplar kutiladigan javob xarakteriga ko‘ra bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan ikki gruppaga bo‘linadi. Birinchi gruppaga tasdiq yoki inkor talab qiladigan so‘roq gaplar kiradi. Bunda so‘roq gap so‘roq olmoshlarisiz, intonatsiya yoki so‘roq yuklamalari orqali hosil qilinadi, gap tarkibida so‘zlovchi uchun noma’lum bo‘lgan narsa, voqea- hodisa nomi uchraydi. Bunday so‘roq gaplar ko‘proq -mi yuklamasi yordamida hosil bo‘ladi” 18 . So‘roq gaplar tanqidiy materiallarda sarlavha muhim uslubiy vazifa bajaradi. So‘roq gaplar shaklidagi sarlavhalar aslida muallif tomonidan qo‘yilgan bo‘lsa-da, unda ixcham tarzda ifodalangan so‘roq mazmuni gazetxon uchun tushunarli bo‘ladi. Matndan anglashilgan so‘roq mazmuni gazetxonni ham o‘ylantiradi va fikr bildirishga undaydi. So‘roq gaplardan tuzilgan sarlavha gazetxon diqqatini o‘ziga qaratib, materialda ko‘tarilgan savolga javob izlashga, matn bilan yaqindan tanishib chiqishga chaqiradi. Tanqidiy materiallarda qo‘llanilgan so‘roq gap- sarlavhalarni ikkiga - so‘roq olmoshlari bilan tuzilgan so‘roq gap-sarlavhalar va yuklamalar orqali tuzilgan so‘roq gap-sarlavhalarga ajratish mumkin. “O‘zbek tili stilistikasi” nomli kitobda shunday izoh berilgan: “So‘roq 18 Шомақсудов А ., Расулов И., Қўнғуров Р., Рустамов Ҳ. Ўзбек тили стилистикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1983, - Б. 154. 26 gaplarning ikkinchi tipida so‘zlovchi uchun uni qiziqtirgan fikrning biror elementi noma’lum bo‘ladi. So‘zlovchi harakatni bajaruvchi shaxsni, belgisi, o‘rni, payti, sababi, maqsadini bilishni istaydi. Bu vaqtda so‘zlovchi uchun noma’lum bo‘lgan narsaning nomi gapda atalmasdan, unga ishora qilinadi, gap tarkibiga so‘roq olmoshlari (kim, nima, qanday, nega, qaerda, nechanchi, qachon, nimaga kabilar) kiritiladi” 19 . So‘roq olmoshlari yordamida tuzilgan so‘roq gaplar nutqning og‘zaki ko‘rinishida emotsional-ekspressivlik kasb etishi ohangga bog‘liq bo‘ladi. “Zarafshon” gazetasining 2010-yil 25-mart sonida berilgan tanqidiy materialda “ Kim qiladi-ya, shuginani-ya ”? sarlavhasining berilishi e’tiborni tortishi bilan ajralib tursa, 2014-yil 18-yanvar sonida uyushiq bo‘laklar ishtirokida shakllangan “ Buyurtmachi, pudratchi, quruvchi. Ular o‘z faoliyatlarini amaldagi qonunlar talablari asosida bajarishyaptimi”? sarlavha gazetxonni tanqidiy matn bilan tanishishga, munosabat bildirishga undaydi. So‘roq gap orqali ifodalangan ta’sirchanlik shu mazmunni yuzaga keltiruvchi vositalar ishtirokiga bog‘liq bo‘ladi. - mi yuklamasi orqali shakllangan so‘roq gap- sarlavhalarning tanqidiy material mazmuni kuchini yanada oshirishga xizmat qiladi. Buni quyidagi misollar ham tasdiqlaydi. Misollar: “ Egri qolib, to‘g‘rini jazolash insofdanmi? ” (Z., 09.01.2014), “ Qilmish – qidirmish” rubrikasi ostida berilgan “ Ortiqcha yuk – ortiqcha pul deganimi ? ” (AS.,11.03.2013) sarlavhasi ham shundan dalolat beradi. “Adolat sari” gazetasida berilgan “Aldagani bola yaxshimi?” deb nomlangan -mi yuklamasi bilan shakllangan so‘roq gap –sarlavha ta’sirchanligi bilan e’tiborni jalb etadi. Muallif bu e’tiborni sarlavhadan keyin keltirilgan izoh orqali yanada kuchaytirishga erishgan: Insoniyatning global muammolaridan biri, shubhasiz, odam savdosidir. Mamlakatimizda bu muammoni bartaraf etish borasida keskin choralar ko‘rilayotgan bo‘lsa-da, baribir odam savdosi qurbonlari uchrab turibdi. Afsuslanarlisi, hali voyaga etmaganlar ham bu savdo qurboniga aylanib qolayotir (AS., 13.03.2013). 19 Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р., Рустамов Ҳ. Ўзбек тили стилистикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1983, - Б. 158. 27 Shuni qayd etish kerakki, tanqidiy materiallarda –mi yuklamalari bilan hosil bo‘lgan so‘roq gaplar sarlavha vazifasida so‘roq olmoshlari yordamida hosil bo‘lgan so‘roq gap-sarlavhalarga nisbatan ko‘p qo‘llangan. Ular tanqidiy matnlarda emotsional-ekspressivlikni oshirishda va jurnalist kommunikativ maqsadining amalga oshishida keng imkoniyatlar yaratadi. 1.3.3. Buyruq gap – sarlavhalar . O‘zbek adabiy tilida buyruq gaplar grammatik-intonatsion jihatdan bir necha turlarga bo‘linadi va mazmun jihatidan iltimos, iltijo, buyruq, talab, ruxsat, taqiqlash, chaqiriq, do‘q, ogohlantirish, maslahat, nasihat, taklif, yupatish, tilak kabi ma’nolarni anglatib keladi 20 . A.Boboyeva “Gazeta tili haqida” nomli risolasida ayrim buyruq gap- sarlavhalar haqida shunday fikr bildirgan: “Buyruq shaklida va sostavida undalmasi bo‘lgan sarlavhalarda kommunikativlikning yuqori darajasi ko‘zga tashlanadi. Chunki bunday gap qurilishida o‘quvchiga bevosita ta’sir etish nazarda tutilgan: Qonunsizlikka chek qo‘yilsin!, Yo‘qolsin neytron bomba! Dunyo bolalari, sizga tinchlik va baxt tilaymiz!, Chorvador, kasbingni sharafla! kabi” 21 . Gazeta sarlavhasi vazifasida ishlatilgan ikkinchi shaxs buyruq maylidagi fe’llar orqali shakllangan buyruq gaplar maslahat, nutq qaratilgan shaxsni ish- harakatni bajarishga undash, chaqiriq, buyruq kabi turli ma’nolar ifodalanishi mumkin. Misollar keltiramiz: “Bahoni sotib ol, talaba” (AS., 25.02.2013), “Qonunni buzmang, haydovchi” (AS., 13.03.2013), “Daraxtni kesmang, rais” (AS., 13.03.2013), “Bolangizning boshini ikkita qilishga shoshilmang”! Bu boradagi tartib-qoidalar yanada takomillashdi. (D., 09.05.2013.), “Pulga yozmang, birodar” ( Z., 15.01.2014), “Qonunga itoat eting. Aks holda jarima to‘laysiz” ( XX1 asr, 28.06.2012.), “Loqaydlik qimmatga tushmasin” . (Z., 18.01.2014), “ Bojxonadagi o‘yinlar” rubrikasi ostida quyidagi sarlavha keltirilgan: “Aldanmagin aldamchilar makriga...” (AS., 25.02.2013) kabi. 20 Ахмедов А. Ўзбек тилида гапнинг коммуникатив турлари. – Тошкент: Фан, 1979, - Б. 141-166. 21 Бобоева А. Газета тили ҳақида.Тошкент: Фан, 1983. - Б. 28-29. 28 Gazeta tanqidiy materiallarini kuzatish ko‘pchilik hollarda sarlavhadan so‘ng matn mazmuni bilan bog‘liq bo‘lgan, matn mazmunini ochishga xizmat qiluvchi qisqacha izoh berish hollari uchrashidan dalolat beradi. Buni “O‘zbekiston ovozi”, “Turkiston”, ”Zarafshon”, ”Adolat sari” gazetalari sahifalarida e’lon qilingan tanqidiy materiallar matnlarida ko‘rish mumkin: “Beparvo bo‘lmaylik”. Bugungi kunda respublikamiz poytaxti Toshkent shahri hamda viloyatlar markazlarida inson ko‘zini qamashtiradigan, zamonaviy arxitektura va dizaynga ega shaxsiy uylar bilan bir qatorda ma’muriy, sanoat hamda ishlab chiqarish bino va inshootlari qad ko‘tarmoqda (O‘O., 15.12.2012), “Asab ham, qonun ham buzilmasin” Hozirgi kunda ekranda juda ko‘p dorilar, oziq-ovqat, gazeta va boshqa narsalar reklama qilinmoqda. Nima uchun yangi nashrdan chiqqan shoir va yozuvchilarning kitoblari, ilmga oid kitoblar reklama qilinmaydi? Axir, taraqqiyot faqat iqtisodiyot ilan bog‘liq emas, balki ilm ham yurt taraqqiyoti uchun muhim- ku. Kamoliddin Bo‘ronov, Navoiy shahri (T., 02.06.2009.) kabilar. “Pulini to‘lamaganlarning gaz quvurini uzish kerak”. “Bog‘izog‘on” qishloq fuqarolar yig‘ini hududidagi To‘g‘ay, Yuqoriqishloq, Do‘rmon, Tojikravot, Saroy qishloqlari 1981-1982-yillarda gazlashtirilgan. Magistral gaz quvuri botqoqliklardan o‘tkazilganligi sababli qish oylarida beshta qishloqda gaz yonmaydi (Z., 30.012014). “Bolamni bering”! Ba’zan gazetxon e’tiborini jalb etish uchun sarlavhadan keyin qisqacha izoh ham beriladi: Oila asrlar davomida avloddan avlodga meros bo‘lib kelayotgan, nasllar davomiyligini saqlovchi muqaddas dargoh. Uni ko‘z qorachig‘idek saqlash, asrash, kerak bo‘lsa himoya qilish lozim. Ammo bugungi kunda ayrim yoshlar oilaga, er-xotin munosabatlariga yengil qarashmoqda. Natijada, begunoh farzandlar sarson-sargardon bo‘lmoqda... (AS., 13.03.2013) kabilar. Yuqoridagi misollar buyruq gap-sarlavhalarning tinglovchini biror ishni bajarish yoki bajarmaslikka undash, da’vat etishdan tashqari, do‘q, qat’iy buyruq, 29 iltimos, maslahat, yalinish, taklif qilish kabi ma’nolarni angatishga xizmat qilganligidan dalolat beradi. 1.3.4. Qo‘shma gap-sarlavhalar . Ma’lumki, tanqidiy materiallarda qo‘llanilgan sarlavhalar turli vazifalarni bajarish uchun xizmat qiladi. Sarlavhalar o‘rni bilan matn mazmunidan kelib chiqib, gazetxonlar e’tiborini jurnalist tomonidan tanqidiy materialda ko‘tarib chiqilayotgan mavzuga jalb etish, reklamalilik, tashviq, ishontirish, undash kabi turli-tuman maqsadlarga xizmat qiladi. Gazeta tanqidiy materiallari matnida qo‘shma gap ko‘rinishidagi sarlavhalar ham uchraydi. Qayd etish lozimki, bunday qo‘shma gap-sarlavhalar aksariyat hollarda qisqargan shaklda qo‘llanilgan. Masalan, “XX1 asr” gazetasida shunday qo‘shma gap-sarlavha qo‘llanilgan: “Qoidabuzarliklar 28 foizga qisqardi. Biroq...” 2011-yilning 27-aprelidan kuchga kirgan “Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksga qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritish to‘g‘risida”gi qonun yo‘l harakati qoidalari buzilishini keskin kamaytirish imkonini berdi (XX1 asr 21.06. 2012). “Huquq olamida” gazetasining 2011-yil 3-mart sonida esa “Hujjatlar yo‘q qilindi, ammo...” sarlavhali tanqidiy material e’lon qilingan. Sarlavhadan so‘ng esa matn mazmuni bilan bog‘liq qisqacha izoh berilgan: Adham Abdurahmonov “Barkamol” mas’uliyati cheklangan jamiyati rahbari. U azaldan o‘zini mohir tadbirkor deb biladi, yon-atrofidagilar ham uni shu nuqtai nazardan hurmat qilishardi. (HO. 03.03.2011). “Tuman sarhadidan hatlagan nizo to‘rt yilki, o‘z yechimini kutmoqda. Biroq...” (I va Q., 0 9.09.2010), ”Sargardonlik sababchisi faqat odamfurushlarmi yoki?...” (I va Q., 16.02.2010) kabilar. Umuman, tanqidiy materiallarda qo‘shma gaplarning sarlavha sifatida ishlatilish hollari juda kam uchraydi. Ular orasida faqatgina zidlov bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gaplar sarlavha sifatida qo‘llanilishiga duch keldik. Qo‘shma gap-sarlavhalar tanqidiy materiallarda gazetxon e’tiborini jalb qilib, uni matn bilan tanishishga undashda muhim uslubiy vosita sifatida ishtirok etadi. 1.3.5 Tanqidiy materiallarda ibora va maqollarning qo‘llanilishi . 30 O‘zbek tilshunosligida frazeologizmlarning turli xususiyatlarini o‘rganish bo‘yicha ma’lum bir ishlar amalga oshirilgan 22 . Frazeologizmlarning matbuot tilida qo‘llanish imkoniyatlari ham ma’lum darajada tahlil etilgan 23 . Shuni qayd etish lozimki, frazeologizmlarning gazeta tilida qo‘llanish imkoniyatlarini o‘zbek tilshunosligida prof. A.Abdusaidov ancha mukammal tarzda tadqiq etib, keyinchalik o‘z kuzatishlarini umumlashtirib bir qator qo‘llanmalar yaratdi 24 . Bundan tashqari, frazeologizmlarning gazeta matnlarida sarlavha sifatida qo‘llanilgandagi uslubiy ma’no nozikliklari ham o‘rganib chiqilgan 25 . “Badiiy adabiyot va publitsistikada iboralarni ishlatish, qo‘llash yo‘llari juda xilma-xil. Yozuvchi va publisistlar umumtildagi mavjud tayyor iboralardan unumli foydalanibgina qolmay, o‘zlari ham shular zamirida yangi iboralar yaratadilar. Bunda ular umumtil iborasi zamiridagi ma’noning yangicha talqinini ochish, iboraning leksik tarkibini o‘zgartish uning semantik-stilistik funksiyalarini kengaytirish, iboraga yangicha majoziy va obrazli ma’nolar kiritish kabi usullardan foydalanadilar” 26 . Tanqidiy materiallarda ayrim frazeologizmlar o‘zgarishsiz holda sarlavha 22 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати. - Тошкент: Ўғитувчи. 1978. - 408 б.; Шу муаллиф. Ўзбек тилининг фразеологик луғати. - Тошкент: Қомуслар Бош таҳририяти. 1992. - 380 б. Бердиёров Ҳ., Расулов Р., Йўлдошев Б. Ўзбек фразеологиясидан материаллар. - Самарқанд, 1976; II қисм, 1979; III қисм, 1983; Бердиёров Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тилининг паремиологик луғати. - Тошкент: Ўқитувчи. 1984. - 288 б.; Йўлдошев Б. Фразеологик услубият асослари. – Самарқанд, 1999. - 200 б.; Йўлдошев Б. Ҳозирги ўзбек адабий тилида фразеологик бирликларнинг функционал-услубий хусусиятлари: Филол.ф.докт. …дис. автореф. - Тошкент, 1993. - 49 б.; Кучкартаев И. Фразеологическое новаторство Абдуллы Каххара.: Автореф.дис. … канд.филол. наук. - Ташкент, 1965. - 23 б.; Рафиев А.Р. Структурно- функциональные свойства фразеологических единиц узбекского языка: Автореф.дис. … канд. филол. наук. - Ташкент, 1982. - 18 б.; Маматов А.Э. Ўзбек тили фразеологизмларининг шаклланиши масалалари: Филол. ф. докт. …дис. автореф. – Тошкент, 2000. - 56 б. 23 Абдуназаров А. Некоторые вопросы развитии лексики и фразеологии узбкского литературного языка 20-х годов: Автореф. дис. … канд. филол. наук. - Ташкент, 1968. - 22 с. 24 Абдусаидов А. Газета тилида фразеологизмлар. - Самарқанд, 1990. - 120 б. Абдусаидов А. Фразеологизмлар – матбуот тилида таъсирчан восита. – Самарқанд , 2001. 25 Йўлдошев Б., Мирзаев Б. Ўзбек тилида фразеологизм сарлавҳаларнинг стилистик хусусиятлари ҳақида (Матбуот материаллари асосида). //Ўзбек тили стилистикаси ва нутқ маданияти масалалари. - Самарқанд: СамДУ. 1982, 109-114-бетлар. 26 Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р., Рустамов Ҳ. Ўзбек тили стилистикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1983, - Б. 71 . 31 sifatida ishlatilganligini uchratdik. Masalan, “Adolat sari” gazetasi sahifalarini kuzatar ekanmiz, tilimizdagi “qimmatga tushmoq”, “tanobi tortilmoq” iboralarining faol qo‘llanganligini ko‘rishimiz mumkin: “Qaynonaga qasd qilgan kuyov yoxud qimmatga tushgan araz” (14.10.2013), ”O‘zboshimchalik qimmatga tushdi” (05.05.2013), “Tovlamachining tanobi tortildi” (25.11.2013) kabilar. Frazeologizmlarning matnlarda qo‘llanishi zamirida uslubiy maqsad yotishi to‘g‘risida B.Yo‘ldoshev shunday fikrlaydi: “Frazeologik birliklarning uslubiy funksiyalari xilma-xil va rang-barangdir, ularning ayrimlari “tabiiy” bo‘lib, frazeologik birliklarning ichki tabiatidan kelib chiqadi. Qolganlari esa individual xarakterga ega bo‘lib, u yoki bu so‘z san’atkorining estetik maqsadi, xohish-irodasi, til vositalaridan foydalanishdagi novatorligi bilan aloqadordir”. Shulardan birinchisi frazeologik birliklarning lisoniy-uslubiy funksiyalari deb, keyingilarini esa nutqiy (okkazional) uslubiy funksiyalar deb nomlash mumkin 27 ”.Gazeta tilida tanqidiy materiallarni berishda hayotning turli sohalaarida uchrovchi kamchiliklarni ko‘tarib chiqish, ulardan keng jamoatchilikni xabardor qilish maqsad qilib olinadi. Tanqidiy materiallar bilan tanishgan gazetxon hayotda paydo bo‘ladigan o‘zgarishlarni, mavjud kamchiliklar, yetishmovchiliklarni bilib oladi, ilm-fan, texnika, ishlab chiqarish, sanoat, qishloq xo‘jaligi, huquq-targ‘ibot, madaniyat, san’at xullas inson hayoti va faoliyatiga oid har bir sohada bo‘layotgan kamchiliklardan xabardor bo‘ladi. Shuning uchun voqea-hodisa, harakat-holatlarni ifodalashda qulay vosita bo‘lganligi uchun gazeta tilida tanqidiy materiallarda maqollarga juda ko‘p murojaat qilinadi. Gazeta tili bo‘yicha izlanish olib borgan tilshunos A.Boboyeva bu haqda shunday fikrlaydi: “Fikrni aniq, ixcham ifodalaydigan, tasvir mantiqini kuchaytiradigan, gazetani omma bilan yaqinlashtiradigan omillardan biri maqol va iboralardir. Nutq vositalarining bu turi asrlar davomida qo‘llanib, xalqimizning hayotiy tajribasini mujassamlashtirgan. 27 Йўлдошев Б. Ўзбек тилида фразеологизмларнинг услубий ва прагматик имкониятлари. - Самарқанд, 2002, - Б.18. 32 Shuning uchun ham bularning gazetada qo‘llanishi xalq donoligini, xalq ruhini namoyon etadi, kichik tasvirda katta mazmunni ifodalashga imkon yaratadi. Maqol va iboralarning gazetada qo‘llanishida ikki muhim xususiyat kuzga tashlanadi: 1) Maqol yoki iborani aynan, o‘zgarishsiz qo‘llash; 2) Maqol yoki iborani ifodalayotgan voqelik va kontekst taqozosiga ko‘ra tuzilish yoki mazmun tomondan o‘zgartirib ishlatish. Muhimi shundaki, har ikki holatda ham maqol va ibora mazmunning aniq va ixcham ifodalanishiga xizmat qiladi” 28 . Shuni alohida qayd etish lozimki, gazetalarda e’lon qilingan tanqidiy materiallarda maqollarning to‘liq shaklda qo‘llanishi kamdan kam hollarda kuzatiladi. Masalan: “Dardning kelishi oson...” (AS., 14.10.2013), “Isitmasi oshkor qiladi“ (XS.,12.03.2010), “ Buzoqning yugurgani…” (S., 18.06.2010), “ Buzoqning yugurgani… ” (AS., 16.12.2013) kabi sarlavhalar esa ma’lum o‘zgarishlarga uchragan. Aslida yuqorida keltirilgan maqollar “Dardning kelishi oson, ketishi qiyin”, “Kasalni yashirsang, isitmasi oshkor qiladi”, “ Buzoqning yugurgani somonxonagacha” tarzida qo‘llaniladi. Maqollarni bu tarzda turli o‘zgarishlarga uchragan holda qo‘llash tanqidiy materiallarning nisbatan kam qo‘llanuvchi turi – felyetonlar tilida ham uchraydi.Umuman olganda, frazeologizmlar va maqollar gazeta tanqidiy materiallari tilida jurnalistga mavzu mohiyatini obrazli yoritishda, fikrlar ta’sirchanligini oshirishda yaqindan yordam beradi va matnda nutqiy tejamkorlikni ta’minlashda muhim uslubiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. 28 Бобоева А. Газета тили ҳақида. Тошкент:Фан. 1983. - Б. 18. 33 BOB XULOSALARI . Ma’lumki, ajdodlarimiz tomonidan belgilab qo‘yilgan odob-axloq mezonlari davrlar o‘tishi bilan borgan sari qat’iylashib, qonun shaklini olgan. Jamiyat a’zolarining unga amal qilishi qonunan belgilab qo‘yilgan. Bu mezonlarning og‘zaki va yozma nutqida qo‘llanilishi xususan, gazeta tilida uslubiy vosita sifatida qo‘llanish imkoniyatlari o‘zbek tilshunosligida ma’lum darajada tadqiq etilgan. Lekin jamiyat taraqqiy qilar ekan, undagi sodir bo‘layotgan har bir o‘zgarish tanqidiy maqolalarda ham aks etadi. Jamiyatda bo‘layotgan o‘zgarishlar va ularda yuz beruvchi kamchiliklarni bartaraf etishda tanqidiy maqolalar muhim ahamiyatga ega. Ular matnga bog‘liq holda yangidan yangi mavzularni yoritishga xizmat qiladi. Shunday ekan, til birliklarining gazeta tilida anglatgan ma’no noziklarini o‘rganish tilshunoslik fanining dolzarb vazifalaridan hisoblanadi. Kuzatishlarimiz shuni ko‘rsatadiki, sarlavhalar gazeta tilida eng ko‘p qo‘llanuvchi uslubiy vositalardan biridir. Sarlavhalarning mavzu doirasi keng bo‘lib, gazetaning deyarli har bir janrida ham o‘rin bilan qo‘llanishi mumkin. Sarlavhalar har bir holatda ham tanqidiy maqolalar ifodalangan fikrlar mohiyatini ochib berishga xizmat qiladi. Tanqidiy maqolalarda aksariyat hollarda matn mazmuniga mos birliklarning sarlavha sifatida qo‘llanishi kuzatildi. Bunda sarlavha sifatida matn mazmuni bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, o‘quvchi e’tiborini jalb qilish, tanqidiy maqolada ko‘tarilgan muammo bilan gazetxonni qisqacha tanishtirish vazifasini bajaradi. 34 II BOB . GAZETA TANQIDIY MATERIALLARINING LEKSIK-FRAZEOLOGIK XUSUSIYATLARI . Tilda mavjud bo‘lgan va kishilar o‘rtasidagi o‘zaro aloqaning yuzaga kelishida ishtirok etuvchi til birliklari, xususan, so‘zlar va iboralar ma’lum bir tushuncha ifodasi sifatida insonni o‘rab turgan va uning ijtimoiy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan voqelikning biror tomoniga oid xususiyatni aks ettiradi. Kishilar o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlar asrlar davomida shakllangan va turli dunyoqarash-u e’tiqodlarni o‘zida aks ettiruvchi so‘zlar vositasida namoyon bo‘lgan. Demak, tilda mavjud bo‘lgan so‘zlar va iboralar, morfologik shakllar va sintaktik birliklar jamiyat hayotida yuz berayotgan barcha o‘zgarishlarni o‘ziga xos tarzda aks ettirish vositasi hisoblanadi. Insonning ijtimoiy mavqeyi ijtimoiy voqelikning asosiy tushunchalaridan biri hisoblanadi. Tildagi turli tushunchalarni nomlash o‘ziga xos jarayon bo‘lib, u til va voqelik o‘rtasidagi barcha aloqador tomonlarni, amalda bo‘lgan va kishilarga xizmat qilayotgan til va insoniy munosabatlar majmuini qamrab olishi tabiiy. Tildagi ma’lum tushunchani anglatishga xizmat qiluvchi leksik va frazeologik birliklarning paydo bo‘lishi tilning nolisoniy va lisoniy tasavvurlari aloqasining vujudga kelishini ta’minlaydi va o‘z navbatida semantik tabiatiga ko‘ra voqelik faktlarini aks ettiradi. Boshqacha aytganda, inson nutq orqali amalga oshadigan kundalik faoliyatida aniq mavjud obraz lisoniy obraz manbai bo‘ladi, voqelik tizimining chegaralarini ma’lum darajada kengaytiradi 29 . Albatta, tilimizda mavjud l eksik -frazeologik birliklar turli-tumandir. Inson o‘z nutqiy faoliyatida ehtiyojga ko‘ra lisoniy nomlashning turli usul hamda vositalaridan foydalanadi, tilning ijtimoiy tabiatidan kelib chiqib, voqelikdagi o‘zi va jamiyat hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan narsa va hodisalarni nomlaydi, ulardagi har bir o‘zgarishlarni nazorat qilib boradi, ular o‘rtasidagi umumiy va farqli jihatlarni aniqlaydi. Shunday qilib, har bir millatning ko‘p asrlik taraqqiyoti 29 Рут М.Э. О бразная номинация в русском языке. – Екатер и нбург: Уральский ун-т, 1992. – с 14 . 35 davomida to‘plangan, ishlov berilgan ijtimoiy-tarixiy tajribasi shu millatga mansub bo‘lgan tilda saqlanib qoladi. Aytish mumkinki, tildagi mavjud bo‘lgan leksik, frazeologik, grammatik birliklar mazmunida xalqninng ibtidosidan tortib bugungi kunigacha bo‘lgan hayoti o‘z ifodasini topadi va bu jarayon davrlar osha takomillashib boraveradi. Til xalqning asrlar davomida to‘plagan mazkur tajribasini saqlash va keyingi avlodlarga yetkazib berishdek mas’uliyatli vazifani bajaradi. Inson nutqida qo‘llanadigan har bir til birligi ma’lum bir vazifani ado etadi. Shunday ekan, leksik birliklarning vazifasi inson bilan bog‘liq, uning atrofida, voqelikda yuz beradigan voqea-hodisalarni, narsalarni atashdan iborat 30 . Ammo inson o‘z hayoti va faoliyati davomida tajriba bilan yashaydi, har bir obyektning o‘ziga xos xususiyati va belgilarini aniqlashga, uni boshqalariga qiyoslab, ularning farqlarini ajratishga intiladi. Albatta, bunday pragmatik harakat avvalo, insonning o‘ziga, uning ijtimoiy tavsifiga, ijtimoiy tizimda egallab turgan mavqeyi, voqelik faktlariga bo‘lgan munosabatiga bog‘liq tarzda amalga oshadi. Mazkur holatning paydo bo‘lishi juda serqirra bo‘lib, u jamiyatdagi shiddatli taraqqiyot, xalq ijtimoiy hayotida yuz beradigan o‘zgarishlar bilan bog‘liq. Bu esa o‘z navbatida tilning lug‘aviy sathiga ta’sir ko‘rsatadi. Tildagi lug‘aviy qatlamning rang-barangligi, uning yangidan yangi birliklar hisobiga yangilanib, muntazam ravishda o‘zgaruvchan bo‘lib turishi sababi ham shunda. Bu turdagi so‘zlar qatlamini o‘rganish, ularning kishi ijtimoiy faoliyatidagi rolini belgilash, nutqning qaysi ko‘rinishi uchun xoslanganligini tahlil qilish, avvalo, til va u bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan nutq, nutqiy faoliyat, so‘zlovchi shaxs munosabatlarini tadqiq qilishni taqozo etadi. O‘zbek tilidagi gazeta va jurnallarda aks ettirilgan va mavzu ko‘lamiga ko‘ra har xil bo‘lgan barcha turdagi matnlar, avvalo, adabiy tilimizning ichki tizimiga tegishli hisoblanadi va har bir matn o‘z lingvostilistik belgi-xususiyatlariga ega 30 Шмелев Д.Н. Современный русский язык. Лексика. – М.: Просвещение, 1977. – С.16. 36 bo‘ladi. Jamiyat hayotining ajralmas qismiga aylanib ulgurgan ommaviy axborot vositalarining eng muhimlaridan biri gazeta hisoblanadi. Bugungi kunda jamiyatning kundalik hayotini gazetasiz tasavvur qilish qiyin. Darhaqiqqat, “O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishuvi bilan til siyosa tida jiddiy o‘zgarishlar yuz berib, o‘zbek adabiy tili ijtimoiy vazifala ri doirasining mislsiz kengayishiga katta imkoniyatlar ochildi. Ayniqsa, o‘zbek tilining ilmiy til, rasmiy uslub tili, pochta, telegraf, bank-moliya sohalari tili, ijtimoiy-siyosiy va diplomatik sohalar tili sifatidagi kommunikativ vazifasi keng rivoj topdi. Respublikamiz hayotining bar cha sohalarida ro‘y berayotgan ulkan yangiliklar, rivojlangan juda ko‘plab mamlakatlar bilan siyosiy, iqtisodiy, ilmiy va madaniy aloqalarning ku chayib borishi qisqa vaqt ichida o‘zbek tili, xususan, uning leksikasi tar kibining boyishiga sezilarli ijobiy ta’sir ko‘rsatdi” 31 . Ilm-fan va texnika aql bovar qilmas darajada taraqqiyot sari yuz burgan bugungi tezkor axborot asrida ham ommaviy axborot vositalari, xususan, gazeta tilining rivojini ta’minlash davlat ahamiyatiga molik masalalardan hisoblanadi. Gazeta va jurnallar jamiyat hayotida sodir bo‘ladigan har bir yangilik, xabarni keng jamoatchilik e’tiboriga yetkazishning asosiy vositasi bo‘lib, gazeta matnlari tilining sofligi, aniqligi, mantiqiyligi, adabiy til me’yorlariga mosligini doimiy tarzda nazorat qilib turish doimo tilshunoslarning diqqat markazida turgan vazifalardandir. Adabiy tildagi o‘sish, yangilanish jarayonlarning to‘xtovsiz davom etishi, mustaqillik sharofati bilan moddiy, madaniy va ma’naviy sohalar bilan bog‘liq bo‘lgan yangidan yangi turdagi gazetalar sonining ortib borishi, yurtimizda va jahonda bo‘layotgan voqealar sharhiga oid tezkor ma’lumotlarga bo‘lgan ehtiyojning ortib borishi ushbu masalaning muhim ekanligidan dalolat beradi. 31 Нурмонов А., Мадвалиев А., Маҳкамов Н. Мустақиллик даври ўзбек тилшунослиги тараққиёти ЎТА. 2011. №3. -Б.7. 37 Gazeta matni tuzilishi, unda til birliklarining qay darajada ishtirok etishi, avvalo, matn muallifning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga bog‘liq bo‘ladi. “Avtor hayot va voqelikka aktiv munosabatda bo‘ladi. Avtorning voqelikka bo‘lgan munosabati faktlarni tanlashida, ularni o‘z dunyoqarashi va estetik prinsipi asosida mantiqiy tahlil qilishida va nihoyat, tilning emotsional-ekspressiv vositalaridan foydalanishida o‘z ifodasini topadi. Publisist katta hayotiy masalalarni mantiqiy mulohaza, dalil, asoslar bilan tushuntirishi, isbotlashi bilan birga, o‘quvchi yoki tinglovchini bunga ishontirishi, uning iroda va his-tuyg‘ulariga ta’sir etishi lozim…” 32 . Asosiy kommunikativ maqsad o‘quvchiga ma’lum shaxs yoki shaxslar tomonidan jamiyat hayotida belgilab qo‘yilgan qonuniy-axloqiy me’yorlarning buzilganligi haqida axborot berishdan iborat bo‘lib, matnda ko‘tarilgan mavzu ko‘lami uning sifat darajasini aniqlashtiradi. Tanqidiy material harakatining samarasi esa so‘nggi ko‘zlangan natijani beradi, ya’ni tanqidiy materialda ko‘tarilgan mavzu va ifodalangan fikrning keng xalq ommasiga ta’siri, ularda ma’lum munosabatni yuzaga keltirgani natijasi, aniqrog‘i, harakatni keltirib chiqaradi. 2.1.Tanqidiy materiallarning leksik-semantik guruhlari . Tanqidiy material muallifining asosiy vazifasi – jamiyat hayotidagi salbiy illatlar, kamchiliklar aks etgan materialiga gazetxonlarni qiziqtira olish, ularning e’tiborini jalb qilish va matn so‘ngigacha uning qiziqishini saqlab qolish hisoblanadi. Tanqidiy materialda matn muallifining o‘z oldiga qo‘ygan kommunikativ maqsadiga erishishi uchun ta’sirchanlikni oshiruvchi vositalardan foydalanishi ijobiy samara berishi, tabiiy. Ammo gazeta matni yaratilishida nafaqat publitsistikada odat tusiga kirib qolgan mavjud andozalardan, balki ta’sirchanlikni oshirishga xizmat qiluvchi leksik-frazeologik va sintaktik vositalardan ham o‘z 32 Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р., Рустамов Ҳ. Ўзбек тили стилистикаси. Тошкент: Ўқитувчи, 1983. Б. 27-28. 38 o‘rnida foydalanilsa, kutilgan natijaga erishish imkoni paydo bo‘ladi. Keyingi yillarda nashr etilayotgan gazeta matnlarida ta’sirchanlikni oshirishning asosiy vositasi sifatida ana shunday vositalardan keng foydalanilmoqda. Shu o‘rinda Birinchi Prezidentimizning quyidagi gaplarini eslatib o‘tish o‘rinlidir: “Har qaysi xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi, o‘ziga xos urf-odat va an’analari, hayotiy qadriyatlaridan ayri holda tasavvur etib bo‘lmaydi” 33 . Birinchi Prezidentimizning mazkur fikri ham ommaviy axborot vositalarida, gazeta tilida beriladigan tanqidiy materiallarning aynan bugungi kundagi milliylik talablaridan kelib chiqishi, jurnalist faoliyatidagi hozirjavoblik, jamiyat hayotidagi kechiktirib bo‘lmaydigan salbiy illatlarni aks ettiruvchi tanqidiy mazmundagi mavzular va vaziyatlarning jamiyat hayotida tez-tez uchrab turishi va madaniy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda qay darajada muhim va ahamiyatli ekanligini belgilaydi. Tanqidiy maqolalar gazeta matnlarining o‘ziga xosligini ta’minlab, tahliliy janrlar doirasida qaraladi. U gazeta jurnalistikasi tilida alohida janr sifatida qaraladi. Tanqidiy maqolalar, mavzu ko‘lamiga ko‘ra xabarning birmuncha kengaytirilgan shakli hisoblanadi va mavzu mohiyati bilan bog‘liq bir qator savollarga javob beradi va o‘zida tahlil elementlarini qamrab oladi. Mazkur janrlarning asosiy xususiyatlari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: – tanqidiy maqolalarda muallif dalillarni gazetxonlarga yetkazishda quruq va oddiy bayon qilishdan ma’lum darajada chetga chiqadi; – tanqidiy maqolalarda gazetxonga tanqidiy materialda ko‘tarilgan va ko‘pchilik e’tiboriga havola etilayotgan voqea va hodisalar haqida kengroq xabar berish orqali unda voqelik faktlariga nisbatan munosabat uyg‘otishga erishadi; – tanqidiy maqolalarda bayon qilingan dalillar manbalar asosida gazetxonga yetkaziladi va shu tariqa u va jurnalist fikr-mulohazalari o‘zaro uyg‘unlashtirishga erishiladi; 33 Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т.: Маънавият, 2008. - Б. 30. 39 – tanqidiy maqolalarda ko‘tarilgan mavzuni tahlil qilishda jurnalist faqat hayotiy dalillarga tayanadi. Ko‘rinadiki, tanqidiy materiallarda o‘rganilayotgan voqea-hodisani to‘liq va chuqur yoritish, yakka shaxs yoki jamiyat hayotidagi muammolarga oid dalillarni umumlashtirish, jamiyat tomonidan salbiy deb hisoblanuvchi hodisalar mohiyatining qonuniyatlarini ochish, uning sababini aniqlash bilan tavsiflanadi. Birgina publitsistik nuqtai nazardan maqola deb yuritiluvchi matnlar funksional- stilistik tabiatiga e’tibor berilsa, shu nom ostida tushuniluvchi matn, ya’ni maqolaning bir qator turlari mavjudligi ma’lum bo‘ladi. Tanqidiy materiallarning lug‘aviy tarkibida matbuot tiliga xos bo‘lgan valyuta sohasi, plastik kartochka, magazin va savdo shahobchalari, terminallar, sotuvchi va xaridor, firibgarlar, aldov yo‘li, huquqni muhofaza qiluvchi organ xodimlari, hojatbaror, jabrdiyda, Jinoyat Kodeksi, jinoyat ishi, tergov bo‘limi, tibbiy mehnat ekspertizasi komissiyasi, nogironi, mehnatga layoqatsiz, nogironlik muddati, pora, TMEK ma’lumotnomasi, prokuratura, huquqni muhofaza qiluvchi organ xodimlari, jinoyat, jinoyat ishi, ozodlikdan mahrum etish, sog‘liqni saqlash vazirligi, tergov-surishtiruv ishlari, firibgarlik yo‘li, tergov harakatlari, tezkor tadbir, qing‘ir ish, ijro ishi yuritish, jismoniy shaxs, sud ijrochilari, ma’muriy va jinoiy javobgarlik, jarima jazosi, majburiy ijro harakatlari kabi professional leksika ham, oila muqaddas dargoh mansabdorlik vazifalari, yoqilg‘i resurslari, chek qo‘yish, qoidabuzarlar, yoqilg‘i mahsulotlari, ashyoviy dalil, islohotlar, aholi farvonligini oshirmoq, mol-mulk kabi turg‘un birikmalar va ifoda qoliplari ham mavjudki, ular tanqidiy materiallarni gazetaning boshqa janrlaridan ajratib turadi. Shuni ham qayd etish lozimki, tilning vazifaviy uslublariga xos bo‘lgan so‘zlar va jumlalar tanqidiy materiallar matnida ham mavzu talabiga ko‘ra faol ishlatiladi. Buni gazeta xalq hayotining hamma sohalari bilan bog‘liq ekanligi, bu sohalardagi yangiliklar va o‘zgarishlar, mavjud muammolar gazeta vositasida ommaga yetkazilishi bilan izohlanadi. “Muallif, prinsipga ko‘ra hamisha omma 40 nomidan gapiradi. Shuning uchun avtorning shaxsiy munosabatida ham millionlarning munosabati mujassamlashgan bo‘ladi” 34 . Masalan, tanqidiy materiallar matnida ijtimoiy hayotning quyidagi sohalariga aloqador so‘zlar qo‘llanilgan: – iqtisodiy: plastik kartochka, savdo shahobchalari, terminal, valyuta, yoqilg‘i resurslari, yoqilg‘i quyish shaxobchalari, yoqilg‘i mahsulotlari, transport vositalari, pochta aloqa tarmog‘i, pul jo‘natmalari, kommunal to‘lov, xususiy ishlab chiqarish korxonasi, kon metallurgiya kombinati, mashina traktor parki, ulgurji savdo, fermer xo‘jalik, biznes, xususiy tadbirkorlik, iste’molchi, mikrofirma, xususiy firma, bank, kredit, moliya bo‘limi, texnik xizmat ko‘rsatish ustaxonasi, kassa hisoboti, budjet, polietelen plyonkalar, avtomashina, ehtiyot qismlar kabi. – huquqiy: militsiya xodimlari, sud hukmi, sinov muddati, transport prokurori, aldov, firibgarlik, huquqni muhofaza qiluvchi organ xodimlari, Jinoyat Kodeksi, jinoyat ishi, tergov bo‘limi, ichki ishlar bo‘limi, tergov-surishtiruv ishlari, firibgarlik yo‘li, tergov harakatlari, tezkor tadbir, ashyoviy dalil, majburiy ijro harakatlari, mol-mulklarni xatlash, jinoiy javobgarlik, axloq tuzatish ishlari, da’vo ariza, sud departamenti, tan jarohatlari, o‘zganing mulkini o‘zlashtirish, hujjatlarni qalbakilashtirish, moddiy zarar, giyohvandlik, sud majlisi, profilaktika inspektori, qonuniylik, demokratizm, odillik, insonparvarlik kabi. – tibbiy: tibbiy mehnat ekspertizasi komissiyasi, TMEK, guruh nogironi mehnatga layoqatsiz, sog‘liqni saqlash vazirligi, dorixonachilik, dori-darmon vositalari, tibbiyot buyumlari, ruhiy kasallik, sanitariya-epidemiologiya nazorati, ovqatlanish gigiyenasi kabi. Matbuotning vazifasi nafaqat atrofimizda sodir bo‘layotgan voqea-hodisalarni keng ommaga tezkorlik bilan yetkazib berish, balki unga jurnalist mansub bo‘lgan 34 Бегматов Э., Бобоева А., Асомиддинова М., Умурқулов Б. Ўзбек нутқи маданияти очерклари.Тошкент: Фан, 1988. - Б. 126. 41 millatning milliy mentaliteti, o‘ziga xos an’analari, dunyoqarashini sezdirib turadigan axborotni singdirishdan iborat. Bu yo‘l bilan matn ta’sirchanligini oshirib, o‘quvchilar ongiga axborotning chuqur singishini ta’minlash mumkin. Jamiyat hayotida sodir bo‘layotgan salbiy hodisalar to‘g‘risida ma’lumot beruvchi tanqidiy materiallar esa gazetalar matnining ifodaliligi, ta’sirchanligini oshiruvchi asosiy vositalardan biri hisoblanadi. Shuni ham alohida qayd etish lozimki, tanqidiy materiallar matnida qo‘laniluvchi birliklar bir umumiy maqsadga bo‘ysundirilganligi, ya’ni muallifning jamiyat hayotida uchrab turadigan kamchiliklar, ma’lum bir insoniy mezonlar asosida belgilab qo‘yilgan tartib- qoidalarga mos kelmaydigan holatlarga munosabati hamda ularni ana shu o‘lchovlarga ko‘ra baholashi sezilib turadi. Bu esa muallifning qadriyat tushunchasiga munosabatidan kelib chiqadi. Shunga ko‘ra tanqidiy matnlarda baholashlar xilma-xil bo‘ladi. Voqelik faktlarini tahlil qilish, jamiyat hayotidagi tanqidga loyiq voqea-hodisani tahlil qilish, uni yuzaga keltiruvchi omillarni aniqlash, masalaga jamiyat manfaatlari, belgilab qo‘yilgan tartib-qoidalar asosida munosabatda bo‘lish tanqidiy maqolalar mazmun-mohiyatini tashkil etadi. “Gazeta publitsistikasi ijtimoiy-siyosiy masalalaarni aks ettiribgina qolmasdan, ularga munosabat bildirar, ularning mohiyatiga baho berar ekan, u xuddi shu san’at bilan gazetxonga ta’sir etadi, ishontiradi. Publitsistikaning bu asosiy va yetakchi vazifasi uni o‘tkir siyosiy kuchga ega qiladi. Bu esa o‘z navbatida, undan aniq va ta’sirchan nutqni talab qiladi. Shuning uchun gazeta publitsistikasi tili hamisha ikki tendensiyaga amal qiladi: ekspressiya bilan standartning o‘zaro almashinib turishiga asoslanadi. Gazeta nutqidagi bu ikki tendensiya publitsistik stilning ikki funksiyasidan kelib chiqadi, informativlik (axborot berish) va ta’sir qilish funksiyasidan. Publitsistikaning bu ikki xil funksiyasi o‘zaro bir-biri bilan uzviy bog‘langan bo‘lib, ular ayni bir paytda amal qiladi. Publitsistik nutqning xuddi mana shu ikki vazifasi unda ekspressiya bilan standartning o‘zaro almashinib turishini, intellektual va emotsional obrazli nutqiy vositalarning o‘zaro kontrast 42 qo‘llanishini talab etadi. Bu holat gazeta tilida dialektik birliklarni tashkil qiladi. Ekspressiya bilan standartning o‘zaro almashinib turishi nafaqat gazeta publitsistikasi nutqiga xos, balki umuman publitsistika uslubiga xosdir.” 35 Ko‘rinadiki, tanqidiy maqolalarda semantik jihatdan salbiylik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan leksik birliklar o‘rni bilan kuchli baholovchi vositaga aylanadi. Fikrimiz isbotini “ Kannabis ekkandi…” maqolasida ham ko‘rishimiz mumkin: ...Xuddi shunday “ sog‘lig‘ini o‘ylaganlar ” oxir-oqibat qonun oldida javob beradi... ...Ikkala kannabischi “ dehqon” lar ham qonun oldida jinoiy javobgarlikka tortildilar. Yuqoridagi matnda qo‘llanilgan “ sog‘lig‘ini o‘ylaganlar” , “ dehqon” lar so‘zlarning qo‘llanishiga e’tibor berilsa, unda muallifning o‘zi nazarda tutgan kishilarga nisbatan salbiy munosabati, bahosi o‘z aksini topganligi seziladi. Maqola sarlavhasining matn bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq ekanligi quyidagi matnda ham ko‘zga tashlanadi. Maqola “Olisdagi sarob iztiroblari” deb nomlangan. Maqola boshlanishida muallif inson erkinligi to‘g‘risida fikr yuritib, gazetxonni maqola mazmuni bilan tanishishga qiziqtiradi va shu asosda uni tayyorlab boradi: Eng oliy qadriyat bu inson erkinligidir. Ammo keyingi paytlarda avj olayotgan odam savdosi inson erkinligiga nisbatan eng xavfli tahdidlardan biriga aylandi... Maqolaning kirish qismidan so‘ng muallif to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘quvchini voqea tafsiloti bilan tanishtiradi: Lobar va Sanobar Abbosovalar yoshlikning ayni gullagan yoshida, bir nafardan farzandlarning onalari. Biroq, pul topishning hirsiga tushgan bu opa- singillar ayollik sha’nini bulg‘ab, ayni shu jirkanch savdoga bosh qo‘shdi. 35 Бегматов Э., Бобоева А., Асомиддинова М., Умурқулов Б. Ўзбек нутқи маданияти очерклари.Тошкент: Фан, 1988. Б. 129-130.. 43 Ularning qarmog‘iga ilingan qiz Latofat endigina 16 yoshni qarshilagan, hali pasport ham olishga ulgurmagan edi. ... Shu taxlit uzoqlardagi “ jannat” haqidagi “ ma’ruza ”lar qizning xayolini o‘g‘irladi. Olisdagi saroblar qizni o‘z ortidan ergashtirdi va o‘z inon-ixtiyorini butkul opa-singillar hukmiga topshirdi... Xullas kalom, qizaloq bir amallab O‘zbekistonga qaytib keldi.... Jinoyatchilar sud hukmiga binoan tegishli tartibda jazolandi (AS., 25.03.2013). Maqola oxirida esa muallif o‘z fikrlariga yakun yasar ekan, o‘z munosabatlarini ham bayon qiladi. Bu bilan u o‘quvchini ham fikr bildirishga, voqelik faktlarini baholashga undaydi. Tanqidiy materiallar tili va uslubining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, unda muallif tomonidan ko‘tarilgan masalalar bir kishiga tegishli bo‘lmay, balki butun jamiyat hayoti bilan bog‘liq bo‘ladi. Bunday materiallar matnida muallifning o‘y-kechinmalari, munosabati, bahosi o‘z aksini topadi. Unda bayon qilingan fikrlar hayotiy dalillarga ega bo‘ladi. Bu esa uning ishonarli, haqqoniyligini ta’minlaydi. “Tilning leksik qatlami, ya’ni lug‘at boyligi uning boshqa sathlariga nisbatan tez o‘zgaradigan qismi bo‘lib, bu hodisa vaqtli matbuot, ayniqsa gazeta tilida yaqqol sezilib turadi. Gazeta tili leksikasi o‘zida sotsial-ijtimoiy, madaniy, ilmiy va boshqa ma’lumotlar tashuvchi manba sifatida muhimdir. Shu ma’noda, gazeta xalqning hayotiy ehtiyojlariga hozirjavobligi, axborot berishdagi operativligi bilan boshqa rasmiy nashrlardan bir muncha afzalliklarga egadir” 36 . Tanqidiy materiallarda ko‘tarilgan masalalar eng dolzarbligi bilan ajralib turishi quyidagi matnda ham seziladi. Bu holat “Telefon hangomalari yoxud vaqtning qadriga yetmayotganlar” tanqidiy maqolasida yaqqol ko‘zga tashlanadi: ...Shaharda esa “ ishbilarmon ”lar ko‘payib ketdi. Bir og‘iz telefon bilan katta- katta ishlarni “ hal qila boshlashdi ”.... 36 Бегалиев Н. Вақтли матбуот тилида лексик бирликлар тараққиётидан. -Ўзбек филологияси ва журналистикасининг долзарб муаммолари.Самарқанд, 1977. -Б. 89. 44 ...U telefonda biror “ sevgili ” topishni istayotgan yigit ekani aniq. E’tibor bersangiz, sizning ham telefoningizga gohida “ bilmasdan ” tushib qoladiganlar topiladi... ...Ularning ba’zilari yopishqoq kanaga o‘xshaydi. “Menga telefon qilmang, oilam bor” , degan gapingizni sira eshitgisi kelmaydi. Yaqinda shunday “kana ”lardan biri dugonamning onasiga har kuni telefon qilib, tanishaylik, uchrashaylik deyaveribdi... ...Uch nafar farzandning otasi bo‘lgan hamkasbim bir kuni gapirib qoldi: - Har kuni menga yoshgina ( ovozidan yoshligi bilinib turibdi) qiz telefon qiladi. Men bilan tanishmoqchi, uchrashmoqchi ekanini aytadi. Men unga oilam, bolalarim borligini aytsam ham telefon qilaverdi, oxiri urishib berdim. ...Marhum qiziqchi Hojiboy Tojiboyev aytganidek, o‘zbekning qovoqdek- qovoqdek kallalari bir ishlab ketsa bormi, u nimalarga qodir bo‘lishi mumkin?! Umr yallo qilib o‘tkazilgan damlar bilan emas, savobli ishlar bilan o‘lchanadi. Buni hech qachon unutmang, azizlar! (AS., 16.12.2013). Yuqoridagi maqola matniga e’tibor berilsa, ko‘tarilgan mavzu kutilmagan, ammo bugungi kunda hayotda uchrab turadigan voqea tafsilotiga bag‘ishlangan. Muallif bugungi kunda hayotimizda mobil telefonlarning muhim o‘rin tutishi, ularning afzalligi to‘g‘risida so‘z yuritish bilan birga ulardan noto‘g‘ri foydalanish hollari ham uchrab turishini ko‘rsatib bermoqda. U o‘z munosabatini bildirishda bir qator usullardan, ya’ni so‘zlarni zid ma’noda kinoyali qo‘llashdan ( ishbilarmon, ” “ hal qila boshlashdi, ” “ sevgili, ” “ bilmasdan, ” “kana ” kabi), kiritma gaplardan (ovozidan yoshligi bilinib turibdi), ritorik so‘roqlardan (Faqat telefonga javob berishni biladigan, choli bor qari ayolga kim sevgi izhor qilishi mumkin?, Marhum qiziqchi Hojiboy Tojiboyev aytganidek, o‘zbekning qovoqdek-qovoqdek kallalari bir ishlab ketsa bormi, u nimalarga qodir bo‘lishi mumkin?!) ham foydalanadiki, bu vositalar jurnalistga fikr ifodalashda bir qator imkoniyatlar yaratadi va maqola uslubining o‘ziga xosligini ta’minlaydi. 45 2.2. Tanqidiy maqolalarda sinonimlarning qo‘llanishi . Ma’lumki, tilimizdagi ma’nolari bir xil yoki o‘zaro yaqin, talaffuz va yozilishi har xil bo‘lgan so‘zlar sinonim hisoblanadi. Sinonimlar fikrning obrazli va ta’sirchan bo‘lishini ta’minlashga xizmat qiladi. Tanqidiy maqolalarda qanday mavzuda fikr yuritilayotganligiga qarab, jurnalist fikrining nozik qirralari yoki tasvirlanayotgan kishining his-tuyg‘ularini ifodalash maqsadida o‘rni bilan sinonimlarga ham murojaat qilinadi. Bunda matnning leks i k, grammatik yoki stilistik xarakteriga mos sinonim so‘zlardan foydalaniladi. Tilshunoslikda sinonimiya hodisasining turli ko‘rinishlari mavjudligi, xususan, leksik ma’nodoshlik, frazeologik ma’nodoshlik, leksik-frazeologik ma’nodoshlik kabi turlari qayd etiladi. Tanqidiy maqolalar matnida ma’nodosh so‘zlar ham o‘ziga xos o‘rin tutadi. Ma’nodosh so‘zlar jurnalistning fikr ifodalash imkoniyatlari, tildagi mavjud birliklardan foydalanish mahoratini hamda tanqidiy maqolalar tili va uslubi o‘ziga xos ekanligidan dalolat beradi. “O‘zbek tili stilistikasi” kitobida yozilishicha, “Nutqda fikr ottenkasi yoki emotsiyasiga, leksik, grammatik yoki stilistik xarakteriga mos sinonim so‘zlardan faqat bittasi tanlab olinadi va ishlatiladi. Shu sababdan sinonimik qatordagi so‘zlar o‘rtasidagi ba’zi farqlarni o‘rganish stilistikaning vazifasi hisoblanadi. Muayyan sinonimik qatorni tashkil etuvchi so‘zlar konkret hollarda ma’no tomonidan bir- biridan ajraladi, stilistik qo‘llanishiga ko‘ra farqlanadi” 37 . Tanqidiy matnlarda sinonim so‘zlarni qo‘llashda bunga e’tibor berilganligi seziladi. Masalan, tilimizda o‘ylamoq ma’nosini ifodalashda bir qator birliklardan foydalaniladi. “Adolat sari” gazetasida e’lon qilingan “Shaytanat olamidagi ayol yoxud o‘g‘ri va talonchilar hayotidan bir lavha” maqolasida o‘ylamoq ma’nosini ifodalashda xayolidan o‘tmoq, ko‘z o‘ngidan o‘tmoq, bosh qotirmoq kabi birikmalardan foydalanish bilan jurnalist fikrlarining aniqligi, ifodaliligi ta’minlangan: Unga xayolidan nimalar o‘tayotganini shunday aytdi-ki, Hilolaning ko‘z o‘ngida jaraq-jaraq pullar, qimmatbaho tilla taqinchoqlar o‘ta boshladi . Shu tobda Hilola qo‘l 37 Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р., Рустамов Ҳ. Ўзбек тили стилистикаси, Тошкент:Ўқитувчи, 1983. - Б. 47. 46 urmoqchi bo‘layotgan ish jinoyat ekanligi haqida o‘ylamas, aksincha shuncha boylikni qanday qilib osongina qo‘lga kiritish to‘g‘risida bosh qotirardi (AS., 12.03.2014). Aslida insonlar o‘rtasidagi mehr-oqibat qarindoshlik rishtalariga borib taqaladi. O‘zaro bordi-keldi, to‘y-marosimlar qarindoshlarsiz o‘tmaydi. Xalqimizning azaliy urf-odat laridan biri qarindoshlar o‘rtasidagi totuvlik va birdamlikdir (AS., 12.03.2014). Paxtachi tuman silga qarshi kurashish dispanserida o‘tkazilgan tekshirishda aniqlanishicha, dispanser mansabdor shaxslari o‘zaro jinoiy til biriktirib 2012-yil fevral-mart oylarida 10 nafar xodimlarni moddiy rag‘batlantirish uchun Agrobank “Ziyovuddin” filialidan 5 mln. 261 ming so‘m pul mablag‘larini olib, xodimlarga pullarni tarqatmasdan soxta hujjatlar tuzish yo‘li bilan talon-toroj qilishgan. 2012-yil sentabr oyida dispanserda “Azizbek Karmana” MChJ tomonidan amalga oshirilgan qurilish-ta’mirlash ishlari hajmiga hisobot hujjatda bajarilmagan ishlarni qo‘shib yozib, 1 million 58 ming so‘m budjet mablag‘larini o‘zlashtirgan (AS., 12.03.2014). Jurnalistning tanqidiy maqolalarda sinonim birliklardan foydalanish mahorati quyidagi parchada ham ko‘rinadi: Giyohvand moddalar yetishtirish va narkotrafik balosi ham keng quloch yozmoqda. Uni iste’mol qiluvchilar soni ham kundan-kunga oshib borayotgani achinarli hol. Qo‘shni Afg‘oniston Respublikasi hududidagi boshboshdoqlik, xo‘jasizlik natijasida katta maydonlarda ochiqdan-ochiq giyohvandlik vositalari yetishtirilmoqda. Bu mamlakat yetishtirilayotgan narkotik vositalar bilan jahonda yetakchilik qilmoqda (AS., 13.03.2014). Tanqidiy maqolalarda xalq ijtimoiy hayotida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarni ko‘rsatishda, maqolalarda tilga olingan kishilar xatti-harakati, o‘zaro munosabatlarini aniq tasvirlashda o‘zaro sinonimik munosabat hosil qiluvchi birliklar muhim uslubiy vosita hisoblanadi. Sinonimlar tanqidiy maqolalar tilida 47 muallifga fikr ifodalashda, o‘z fikrlarini aniq va ta’sirchan, obrazli tarzda ifodalashda yaqindan yordam beradi. Bu esa tanqidiy maqolalar tilining o‘ziga xosligini ta’minlaydi. Zamonaviy o‘zbek gazeta matnlarida tanqidiy ruhda yozilgan matnlarda bu kabi ta’sirchanlikni oshiruvchi vositalarni ko‘plab uchratishimiz mumkin. 2.3.Tanqidiy materiallarda frazeologizmlarning qo‘llanilishi . Tanqidiy materiallarda jurnalistning jamiyat hayotida uchrovchi salbiy illatlar, kamchiliklarga munosabatini bildirishida faol qo‘llanadigan vositalardan biri frazeologizmlardir. Frazeologizmlar fikrlarni obrazli tarzda ifodalashi, o‘zining vazifaviy imkoniyatlari kengligi bilan tanqidiy materiallar matnida ishtirok etadigan boshqa vositalardan ajralib turadi. Frazeologizmning munosabat ifodalash, turli voqea-hodisalar, insoniy munosabatlar, shaxslar xulq-atvoridagi ma’lum jihatlarni jamiyat tomonidan belgilab qo‘yilgan o‘lchov va mezonlar asosida baholash imkoniyatlari nutqning turli ko‘rinishlari, xususan, og‘zaki so‘zlashuv nutqida, shuningdek, badiiy va publitsistik matnlarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Publitsistik matnlardan hisoblangan tanqidiy materiallarda frazeologizmlar asosan, biryoqlama ahamiyat kasb etadi. So‘zlashuv nutqi, avvalo, dialogik xarakterga egaligi bois unda qo‘llaniladigan frazeologizmlar og‘zaki nutq uchun xoslanganligi bilan ajralib turadi. Ularning muomalaga kiritilishi so‘zlovchi va tinglovchining o‘zaro munosabati va nutqiy vaziyatga bog‘liq bo‘ladi. Frazeologizmlarning badiiy asarlarda qo‘llanilishida ularning obrazlilik hosil qilishi e’tiborga olinadi va shu asosda badiiy-estetik ta’sirchanlik yuzaga keltiriladi. Frazeologizmlar badiiy asar tilida qo‘llanilganda asar ishtirokchilarining turli emotsional holati, ularning hamda asar muallifining subyektiv munosabatining yuzaga chiqishini ta’minlashga xizmat qiladi. Shuni ham alohida qayd etish lozimki, so‘zlashuv nutqi va badiiy matnlarda qo‘llanilgan frazeologizmlar so‘zlovchi yoki yozuvchining tinglovchi yoki o‘quvchiga munosabatidan kelib chiqib o‘rni bilan ijobiy yoki salbiy munosabat ifodalashi 48 mumkin. Publitsistik matnlarda frazeologizmlarning qo‘llanilishi ulardan ma’lum darajada farq qiladi 38 . Tanqidiy materiallarda jurnalist matnning boshqa turlaridagi kabi bir kishi bilan bog‘liq emas. Bunday maqolalarda frazeologizm bir kishiga nisbatan qo‘llanilsa ham aslida u ko‘pchilikka mo‘ljallangan bo‘ladi. Chunki jurnalist frazeologizmlar vositasida jamiyat ijtimoiy hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan va shu jamiyat mezonlariga mos kelmaydigan masalalarni, kamchilik va illatlarni fosh qilish va bu bilan keng xalq ommasini tanishtirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Publitsistik matnlarda, xususan, tanqidiy materiallardan bo‘lgan tanqidiy maqolalarda bir kishiga mo‘ljallab yozilmaydi, uning aniq adresati yo‘q. Shuning uchun tanqidiy maqolaning kimga mo‘ljallanganligi, uni o‘quvchi shaxsning aniq emasligi frazeologizmning funksional-semantik xususiyatlarini to‘la ifodalay olmaydi. Tanqidiy materiallarda qo‘llanilgan frazeologizmlar estetik ta’sirchanlik vazifasi emas, balki ko‘proq ma’lumot berish vazifasiga yo‘naltiriladi. Tanqidiy materiallar matnida frazeologizmlar uslubiy vosita sifatida faol qo‘llaniladi. Shu payt kelib qolgan huquqni muhofaza qiluvchi organ xodimlari savdoning beliga tepishdi (AS., 12.03.2013), “Makkora ayol birovga choh qazib, o‘zi yiqildi” (AS., 12.03.2013), “Nasibaning nasibasi qirqildi” (O va J. 3-9.06.2010), “Biroq, ba’zi kimsalar mansab otiga mingach, buni unutadi” (AS., 12.03.2013), “Kalavaning uchi topildi” (O va J.13-19.05.2010). Qo‘ni-qo‘shnilar yig‘ilganda Izzatning joni uzilgan edi (HO., 28.07.2011), “Badiiy adabiyot va publitsistikada iboralarni ishlatish, qo‘llash yo‘llari juda xilma-xil. Yozuvchi va publisistlar umumtildagi mavjud tayyor iboralardan unumli foydalanibgina qolmay, o‘zlari ham shular zamirida yangi iboralar yaratadilar. Bunda ular umumtil iborasi zamiridagi ma’noning yangicha talqinini ochish, iboraning leksik tarkibini o‘zgartish uning semantik-stilistik funksiyalarini kengaytirish, iboraga yangicha majoziy va obrazli ma’nolar kiritish kabi usullardan 38 Бегматов Э., Бобоева А., Асомиддинова М., Умурқулов Б. Ўзбек нутқи маданияти очерклари. Тошкент: Фан, 1988. - Б. 126. 49 foydanadilar” 39 . Tanqidiy maqolalarda muallif, ya’ni jurnalist o‘z fikrlarini to‘g‘ridan to‘g‘ri oddiy jumlalar orqali ifodalamaydi. Jurnalist tanqidiy maqola mavzusi, o‘zining til birliklaridan foydalanish imkoniyatlari va gazetxonlarga ta’sir etish maqsadidan kelib chiqib o‘z nutqida emotsional-ekspressivlikni yuzaga keltiruvchi vositalar, jumladan iboralardan ham o‘rni bilan foydalanadi. Tanqidiy maqolalarda qo‘llaniladigan frazeologizmlarning badiiy-estetik imkoniyatlari ularning ko‘p ma’nolilik xususiyatiga egaligi hamda bu iboralarning so‘zlovchi kommunikativ maqsadiga bog‘liq holda yakka olingan so‘z yoki xuddi shu ma’noni beruvchi boshqa frazeologizmlar bilan sinonimik munosabatga kirisha olishi imkoniyatlari bilan belgilanadi. Shuni ham yodda tutish lozimki, tanqidiy maqolalarda qo‘llanilgan frazeologizmlar jurnalist munosabati, maqolada ko‘tarilgan masalalarga salbiy munosabati, ularni jamiyat a’zolari nomidan salbiy baholashidan tashqari yangidan yangi frazeologik ma’nolarni keltirib chiqaradi. Gazeta matnlari tilida qo‘llanuvchi iboralar doirasida sinonimiya hodisasi ancha taraqqiy qilgan. Tanqidiy maqolalarda jurnalist subyektiv munosabatini ifodalovchi frazeologizmlardan foydalanish jurnalist uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Bu imkoniyatlar tanqidiy maqolalarda quyidagicha ko‘zga tashlanadi: Tanqidiy maqolalarda frazeologik ibora alohida so‘z bilan sinonimik munosabatga kirishishi mumkin. Masalan: Biroq, ba’zi kimsalar mansab otiga mingach, buni unutadi (AS., 2013.12.03). Bu misolda jurnalist yuqori mansabni egallash ma’nosini berishda “mansab otiga minmoq” iborasini qo‘llash bilan obrazlilikni yuzaga keltirishga muvaffaq bo‘lgan. Adabiy tilda bir sinonimik tizim yoki bir ma’no ko‘lami doirasiga kiruvchi iboralar funksional-semantik jihatdan bir-biriga yaqin tursalar-da, gazeta matnlari tilida qo‘llanilish darajasi, o‘zaro obrazlilikni hosil qilish imkoniyatlariga qarab 39 Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р., Рустамов Ҳ. Ўзбек тили стилистикаси. Тошкент: Ўқитувчи, 1983. - Б. 72. 50 farq qilishi mumkin. Masalan, tilimizda o‘ylamoq ma’nosini ifodalash maqsadida “ boshi qotdi”, “boshi shishdi”, “miyasi g‘ovlab ketdi” kabi iboralardan foydalaniladi. Bu iboralar o‘zlari anglatgan ma’no darajasining qay darajada kuchli ekanligi, tanqidiy maqola matnida yuzaga keltirgan obrazlilik darajasiga ko‘ra bir-biridan farqlanib turadi. Tanqidiy maqolalarda “o‘ylamoq” ma’nosini berishda ko‘pincha “ boshi qotdi” frazeologizmidan foydalaniladi. Masalan: “Shu tobda Hilola qo‘l urmoqchi bo‘layotgan ish jinoyat ekanligi haqida o‘ylamas, aksincha shuncha boylikni qanday qilib osongina qo‘lga kiritish to‘g‘risida “ bosh qotirardi” (AS., 2013.12.03), “Aniqlanishicha, Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyatlari federasiyasi Jomboy tuman bo‘limi raisi Rahmat Burxonov fuqaro Hazratqul Qo‘shoqov bilan o‘zaro jinoiy til biriktirgan ” (AS., 27.02.2013), “Biroq, ayrim nafsi yo‘lida hech narsadan tap tortmaydigan kimsalarning qilayotgan ishlari hech bir qolipga to‘g‘ri kelmaydi” (AS.,27.02.2013). Frazeologizmlarning munosabat ifodalash vositasi sifatida qo‘llanish imkoniyatlari tanqidiy maqolalarda to‘la namoyon bo‘ladi. Kuzatishlarimizni o‘z mazmun-mohiyatiga ko‘ra tanqidiy hisoblangan “Adolat sari “ gazetasi misolida davom ettiramiz. “Halollikning umri uzun, harom yo‘lning oxiri hamisha voy. Jabbor Ochilov va Otayor Bobonazarovlar boshi berk ko‘chaga qadam qo‘yib , pushaymonlikdan boshi egildi” (16.09.2010), “Ko‘p o‘tmay kelin-kuyov orasiga sovuqchilik tushdi” (16.09.2010), “Tilimizda “boqimanda” degan atama bor, o‘zi ishlamay, ota-onasining boshiga o‘tirib olib yashovchi yalqovlar shunday ataladi” (28.10.2010), “Ammo besh qo‘l baravar emas, kimdir irodasini mahkam tutib, boshqa birov nafsiga bo‘ysunib ish tutadi” (28.10.2010), “Biroq, boshqalarning ishonchini qozonish, o‘zini har ishga qodirdek ko‘rsatishni juda o‘rniga qo‘yadigan bu kimsa armiyaga ketish istagida yurgan yigitlarni “tuzog‘iga” hech bir qiyinchiliksiz tushira olardi ” (28.10.2010), “ Ko‘ngli ko‘ngliga to‘g‘ri kelib , qonuniy nikohdan o‘tmasalar-da er-xotin bo‘lib yashay boshladi” (30.04.2013). 51 Yuqoridagi fikrlardan ham ma’lum bo‘ladiki, tanqidiy maqolalarda qo‘llanilgan har bir frazeologizm ma’lum bir tushunchani anglatish, nomlash vazifasidan tashqari gazetxonlarga ta’sir o‘tkazishga ham xizmat qiladi. Tanqidiy maqolalarda qo‘llagan frazeologizmlar yaxlit bir ma’no ifodalashiga ko‘ra so‘zlarga yaqin turadi. Tanqidiy maqolalarda qo‘llanilgan frazeologizmlar munosabat ifodalashi, uni turli nuqtai nazardan baholashi hamda obrazlilik hosil qilishiga ko‘ra semantik jihatdan so‘zlardan farq qiladi. Masalan: “Insoniylik qiyofasini yo‘qotgan, o‘zini xon bilib yurgan zo‘ravonlar sud hukmi bilan tegishli jazosini oldi” (AS., 30.04.2013) gapida qo‘llanilgan “o‘zini xon bilmoq” iborasida anglashilgan ma’no “gerdaymoq” so‘zining ma’nosiga teng. Muloqot jarayonida so‘zlovchi tomonidan qo‘llanilgan gerdaymoq yoki kekkaymoq so‘zi biror shaxsning xarakter-xususiyati haqida ma’lumot berish bilan chegaralansa, bu ma’noning tanqidiy maqolalarda “o‘zini xon bilmoq” frazeologizmi vositasida berilishi o‘ziga xos obrazlilikni va ta’sirchanlikni yuzaga keltiradi: “Yana ishi yurishmay, qarzga olingan pul ham havoga uchib ketdi” (AS., 30.04.2013), “Barcha aldanganlar Qo‘chqorali Mamajonovga ishonib laqqa tushganidan pushaymon bo‘ladi” (O va J. 25.02- 3.03.2010), “A. Eshpo‘latovga 25.168.000 so‘m, S. Nabiyevaga 22.022.000 so‘m miqdorida jarima jazosi tayinlanib, davlat foydasiga undiriladigan bo‘ldi. O‘ziga ishonib topshirilgan mansabga nafsiga erk berib egri yondoshgan kimsalar, albatta, qing‘ir ishlarining so‘nggi qiynog‘idan jabr chekishadi” (AS., 30.04.2013), “ Bir qishloqda yashashiga qaramay Mamadaliyev va Qahhorovlar oilasi besh-olti yildan beri yuzko‘rmas bo‘lib ketishgan ” (AS., 30.04.2013). Tanqidiy materiallarda qo‘llanilgan frazeologizmlarda o‘z tarkibida ishtirok etgan komponentlar yaxlitligida yuzaga kelgan hosila ma’no jurnalist munosabatini, nutq obyektini baholashini ifodalashga xizmat qiladi. Frazeologizmlar ma’nosi, albatta, bir tushuncha asosida shakllanadi hamda jurnalistning salbiy munosabatini aks ettiradi. Tanqidiy materiallarda jurnalist 52 ma’lum bir voqea-hodisani yoki biror shaxsni baholashning o‘zi kutganday amalga oshishini ta’minlash uchun frazeologizm tarkibidagi komponentlardan ayrimlarini tushirib qoldirishi, yangi komponentlar hisobiga boyitishi yoki shu asosda mazkur frazeologizmda ifodalangan ma’noni beruvchi yangi ibora hosil qilishi mumkin. Bu jurnalistning individual xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi. “Adolat sari” gazetasida e’lon qilingan tanqidiy materiallar asosida misollar keltiramiz: “...agar bunday nafsiga o‘t tushgan kimsalar elu xalq sog‘lig‘ini saqlash yo‘lida Gippokrat qasamini tantanavor ichgan, el ko‘ziga oppoq xalatda ko‘rinuvchi shifokorlar bo‘lib chiqsa-chi?..” (21.04.2011), “Uchqunjon Ibodov o‘zi qazigan chohga o‘zi tushdi” (21.04.2011), “Ma’lum bo‘lishicha, onaxonning turmush o‘rtog‘i ancha yil ilgari vafot etgan bo‘lib, yolg‘iz qizini oq yuvib, oq tarab o‘stirgan ekan” (21.04.2011), “Samarqand tumanida yashovchi Dilafro‘z nosog‘lom muhit ta’sirida ibo-hayo, oqilalik va pokligini unutdi. Hali turmush qurishga ulgurmagan bu qiz hayotning turli yo‘llarida o‘zini, o‘zligini yo‘qotdi” (21.04.2011), “IIB xodimlari oldida giyohvandlar qilmishidan pushaymon bo‘lib, yer chizib qolishdi” (21.04.2011). Mazkur tanqidiy maqolalarda qo‘llanilgan frazeologik birliklarda jamiyat hayotida uchrovchi illatlar, kishilar xarakter-xususiyatidagi kamchiliklarga aniq salbiy munosabat mujassam bo‘lib, nafaqat tanqidiy maqola matnining ta’sirchanligini oshiradi, balki gazetxonga ko‘tarilgan mavzu bo‘yicha qo‘shimcha ma’lumot ham beradi. Tanqidiy materiallarda jurnalistlar frazeologizmdan munosabat ifodalash, nutq obyektini salbiylik nuqtai nazaridan baholash maqsadida qo‘llaydi. Yuqoridagi misollarda qo‘llanilgan frazeologizmlar salbiy munosabat ifodalashga xizmat qilgan. Bu esa jurnalistga keng imkoniyatlar yaratadi. 53 54 BOB XULOSALARI . Tanqidiy maqolalar o‘z mazmun va vazifasiga ko‘ra xalq ijtimoiy hayoti sohalarida voqea-hodisani to‘liq va chuqur yoritish, yakka shaxs yoki jamiyat hayotidagi muammolarga oid dalillarni umumlashtirish uchun xizmat qiladi. Jamiyatda salbiy deb hisoblanuvchi hodisalar mohiyatining qonuniyatlarini ochish, uning sababini aniqlash kabi masalalar ochiq xatlarda ko‘tarilib chiqiladi. Tanqidiy materiallar matnida ijtimoiy hayotning turli sohalariga aloqador so‘zlar qo‘llaniladi. Bular bevosita inson va qonun, madaniyat va ma’rifat, odob- axloq, ijtimoiy turmush tarzi munosabati bilan aloqadordir. Bu kabi leksik- semantik guruhlarga kiruvchi birliklar tanqidiy materialning qanday mavzuga bag‘ishlanganligiga qarab matnlarda qo‘llanadi. Tanqidiy maqolalarda mavzu talabiga ko‘ra o‘rni bilan jurnalist fikrining nozik qirralari yoki tasvirlanayotgan kishining his-tuyg‘ularini ifodalash maqsadida sinonimlardan ham foydalaniladi. Sinonimlar jurnalistning fikr ifodalash imkoniyatlari, tildagi mavjud birliklardan foydalanish mahoratinini o‘zida aks ettiradi. Tanqidiy materiallarda jurnalistning jamiyat hayotida uchrovchi salbiy illatlar, kamchiliklarga munosabatini bildirishida frazeologizmlar muhim ahamiyat kasb etadi. Tanqidiy maqolalarda frazeologizmlardan foydalanish jurnalist uchun fikr ifodalashda qulaylik tug‘diradi. Bu imkoniyatlar tanqidiy maqolalarda frazeologik ibora alohida so‘z bilan sinonimik munosabatga kirishida ko‘rinadi. Tanqidiy maqolalarda qo‘llanilgan frazeologizmlar ma’lum bir tushunchani anglatish, nomlash vazifasidan tashqari gazetxonlarga ta’sir o‘tkazishga ham xizmat qiladi. 55 III BOB. TANQIDIY MATERIALLARNING GRAMMATIK XUSUSIYATLARI . Ma’lumki, xalq ijtimoiy hayotining yorqin ko‘zgusi bo‘lgan gazeta janrlaridan biri hisoblangan tanqidiy materiallar rivoji, ularning mavzu ko‘lamini tobora kengaytirib, ijtimoiy turmush tarzimizning hamma qirralariga qadar kirib borishi bevosita til taraqqiyotiga borib bog‘lanadi. Tanqidiy materiallarning ham boshqa janrlar singari asosiy quroli til hisoblanadi. Shu bois tilshunos olim V.V.Vinogradovning “Tilning aloqa, xabar va ta’sir kabi muhim ijtimoiy vazifalari ajratilganda til strukturasi umumiy planida quyidagi uslublar chegaralangan bo‘lishi mumkin edi: kundalik-maishiy uslub (aloqa vazifasi), kundalik-xizmatga doir, rasmiy-hujjat va ilmiy (xabar vazifasi), publitsistik va badiiy-belletristik (ta’sir vazifasi)” 2 0 , degan xulosaga kelishi bejiz emas. Tildagi grammatik vositalar ham ana shunday ijtimoiy vazifalarning amalga oshishida ishtirok etadi. Tanqidiy materiallarda grammatik vositalar jamiyat hayotida uchrab turadigan salbiy jihatlarni, ayrim kishilar xulq-atvori yoki faoliyatidagi kamchiliklarning jamiyatda yana uchrashining oldini olish maqsadida qo‘llaniladi. Ularning o‘ziga xos vazifasi xalq ijtimoiy hayotidagi jamiyat tomonidan belgilab qo‘yilgan mezonlarning buzilishini, har bir salbiy o‘zgarishni jamoatchilikka tanishtirish hamda gazeta tilida aks ettirish bilan xarakterlanadi. Morfologik va sintaktik vositalarning gazeta tilidagi o‘ziga xos xususiyatlari tanqidiy materiallar grammatik qurilishida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Xalqimiz milliy-ma’naviy qadriyatlari, jamiyat hayotida qonun ustuvorligi, mamlakatimiz ichki hayotidagi yangiliklar va jahonda bo‘layotgan bizning dunyoqarashimizga zid voqea-hodisalar bilan gazetxonlarni tanishtirishda tanqidiy materiallar muhim vosita hisoblanadi. Jahonning turli davlatlarida inson turmush tarzi, moddiy jihatdan ta’minlanishida 2 0 Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика., с.6. 56 yo‘l qo‘yilayotgan kamchiliklar global muammo sifatida gazetxon hukmiga havola etiladi. Bu esa tanqidiy ruhdagi matnga siyosiy tus beradi. Masalan, “Milliy tiklanish” gazetasining 2013-yil 8-may sonida “Soxta go‘shtlar” deb nomlanuvchi tanqidiy maqola e’lon qilindi. Maqola sarlavhasidan so‘ng “Yevropada ot go‘shti mojarosi hal etilmay turib, Xitoyda navbatdagi oziq-ovqat muammosi boshlandi” deb qisqacha izoh ham berilgan. (MT., 08.05.2013.) Ko‘rinadiki, tanqidiy maqola mazmunini gazetxonga yetkazishda dastlab sarlavha, undan so‘ng qisqacha izoh berilmoqda. Ammo jurnalist bu bilan qanoatlanib qolmay reklamalilikni ta’minlash maqsadida uchinchi bir vositani ya’ni Xitoyda tulki va kalamush go‘shtlari ham mol va qo‘y go‘shti sifatida sotilganligi haqidagi kichik bir parchani ham keltiradiki, u o‘quvchini o‘ziga jalb etadi. Maqolada jurnalist xabar yetkazishni maqsad qilib olgani bois bu kichik parchada asosan darak gaplar qo‘llanilgan. Birgina shu holatning o‘zi ham gazeta tanqidiy maqolalari tiliga xos grammatik xususiyatlarni sharhlashga lingvopragmatik nuqtai nazaridan ham yondashish kerakligini ko‘rsatadi. “Aslida falsafiy tushuncha hisoblangan yunoncha pragmatika so‘zi «ish», «faoliyat» ma’nolarini bildiradi, shuningdek, uning lug‘aviy ma’nosi amaliy ish mazmuni bilan aniqlashadi. Demak, fan sifatida pragmatikaning mundarijasini til belgilarining funksional jihatdan nutqning u yoki bu ko‘rinishida qo‘llanishi tashkil etadi. Uning mazmuni esa kommunikatsiya jarayonida fikr ifodalash va uni anglash, tushunish mezonlariga muvofiq tarzda namoyon bo‘lishidir” 40 . Pragmalingvistikaga doir adabiyotlarda nutqiy aktlarga markaziy tushunchalardan biri sifatida qaraladi. Nutqiy akt bu fanning asosiy kategoriyalaridan biri bo‘lib, u lug‘aviy jihatdan “ifoda” ma’nosini bildiradi. Nutqiy akt bu nutq orqali amalga oshadigan faoliyat bo‘lib, pragmalingvistikaga oid tadqiqotlarda uning lokutiv, illokutiv va perlokutiv harakatlar kabi eng asosiy turlari mavjudligi qayd etiladi. Mazkur nutqiy aktlarga qisqacha izoh berishga 40 Пардаев З. Прагмалингвистика. Ўқув-услубий қўлланма. Самарқанд: СамДУ нашри, 2013. - Б. 6. 57 harakat qilamiz. Lokutiv nutqiy akt deyilganda so‘zlovchi tomonidan shunchaki talaffuz ifodasi, oddiy tarzda gapirish anglashiladi. Perlokutiv akt esa yangi nutq vaziyatini yuzaga keltirish bo‘lib, u tinglovchi yoki o‘quvchiga ta’sir ko‘rsatish orqali amalga oshiriladi. Nutqiy aktlar ichida eng asosiy akt bu illokutiv akt hisoblanadi. Bu nutqiy aktni so‘zlovchining, bizning mazkur tadqiqotimizda esa tanqidiy material muallifining kommunikativ maqsadi sifatida talqin qilish mumkin. Tanqidiy materiallar matni zamirida jurnalist maqsadining eksplisit (ochiq) va implisit (yashirin) shaklda namoyon bo‘lishi yotadi. Tanqidiy materiallar tilida qo‘llanuvchi darak mazmunidagi sodda gaplar ham jurnalistning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga erishishiga ko‘maklashadi. Bunda tanqidiy materialning qanday mavzu va mazmunda ekanligiga qarab tanlangan vositalar gazetxonlarga ish yuritishda, shaxslar xulq-atvori va faoliyatida, jahondagi mamlakatlar ichki va tashqi siyosatida yuzaga kelgan kamchiliklar to‘g‘risida ma’lumot beradi, ko‘pchilikni bu hodisalar bilan tanishtiradi, ommaviy axborot xodimi sifatida unga o‘z munosabatini bildiradi, voqelikdagi illatlarni baholaydi. Tanqidiy materiallarda qo‘llanilgan sodda gaplar mazmun rejasiga ko‘ra darak, so‘roq, buyruq ma’nolarini ifodalab, gazetxonlarni jamiyatning dolzarb masalalari bilan yaqindan tanishtiradi, ularni materialda ko‘tarilgan masalalar bo‘yicha munosabat bildirishga, baho berishga undaydi. Jurnalist va gazetxon o‘rtasida biryoqlama aloqa o‘rnatilib, bunda aloqaning asosiy komponentlari: subyektlar; lisoniy va nolisoniy vositalar; ehtiyoj, motiv va kommunikativ maqsad; nutqiy strategiya va taktika, o‘zaro ta’sirning aloqa jarayonida aks etishi; nutqiy samaradan iborat 41 . Tanqidiy materiallar tilida qo‘llanilgan sodda gaplar orasida darak gaplar nisbatan ko‘proq qo‘llaniladi. Chunki bunday materiallar o‘z tabiatiga ko‘ra faqat kamchiliklarni ko‘rsatish, ularni tanqid ostiga olishdan iborat bo‘lgani bois jurnalist tomonidan jamiyat hayoti yoki yakka shaxs faoliyati faqat tanqid ostiga 41 Пардаев З. Прагмалингвистика. Ўқув-услубий қўлланма. Самарқанд: СамДУ нашри, 2013. - Б.16. 58 olinadi, bu haqda gazeta orqali xabar berish ko‘zda tutiladi. Bu esa darak gaplarning ko‘p qo‘llanishiga sabab bo‘ladi. Masalan: “Egizaklarni ko‘rganda ko‘pchilik havas bilan qaraydi” (AS., 25.02.2013), “So‘ngra ular biroz suhbatlashib o‘tirishdi” (AS., 28.08.2013), “Ko‘pincha bir xato ikkinchi xatoning vujudga kelishiga sabab bo‘ladi” (AS., 28.08.2013). Darak gaplarning kesimi ko‘pincha aniq fe’llardan iborat bo‘ladi. Darak gaplar tanqidiy maqolalar tilida eng ko‘p qo‘llanuvchi gap turlaridan biri hisoblanadi. Hatto gazeta tilida hajm nuqtai nazaridan yirik bo‘lgan tanqidiy maqolalar ham ba’zan faqat darak gaplardan tuzilishi mumkin. Tanqidiy materiallarda asosan jamiyat hayotida, inson faoliyatining turli sohalarida uchrovchi kamchiliklar to‘g‘risida ma’lumot berish birinchi o‘rinda turadi. Ana shunday holatlarda tanqidiy materiallarda tilning asosan axborot berish vazifasi yetakchilik qilishi sezilib turadi. Masalan, “Ammo uning quvonchi uzoqqa cho‘zilmadi” (AS., 25.02.2013), “Sud Rustam Kuliyevga nisbatan eng kam ish haqining 200 baravari miqdorida jarima jazosi tayinladi” (AS., 25.02.2013), “Sardor firibgarlar tuzog‘iga tushganini anglab yetdi” (AS., 25.02.2013), “Aybdorlar qilmishlariga yarasha jinoiy javobgarlikka tortildi” (AS., 16.07.2013). Ba’zan tanqidiy materiallarda jurnalist kunning eng dolzarb mavzulariga gazetxonlar e’tiborini qaratish maqsadida sodda gaplardan sarlavha qo‘yishda foydalanadi. Masalan, bugungi kunda nikoh mas’uliyati, nikohlanuvchi shaxslar huquq va majburiyatining tengligi, nikohlanishda belgilangan tartib va qoidalarga amal qilish qonunan belgilab qo‘yilganligi hamda unga hammaning amal qilishi majburiy ekanligi ma’lum. Ammo hayotda ana shu me’yoriy qoidalarning buzilish holatlari ham uchraydi. Bu esa hammani tashvishga solishi tabiiy, albatta. Shunday holatlarda jurnalistlar bu muammoni matbuotda ko‘tarib chiqish bilan omma e’tiborini shu masalaga qaratadilar. “Xalq so‘zi” gazetasining 2013-yil 13-mart sonida “Nikohning ham o‘z vaqti bor” nomli maqola e’lon qilingan. Avvalo, maqolaning nomlanishi gazetxonlarni o‘ziga jalb etadi. Sarlavha sodda gapdan 59 tashkil topgan bo‘lib, darak mazmuniga ega. Jurnalistning maqolada ko‘zda tutgan kommunikativ maqsadi yakka shaxsning emas, balki keng jamoatchilikning e’tiborini mazkur masalaga qaratish va munosabat bildirishga undash hisoblanadi. Maqolada masalaga tanqidiy nuqtai nazaridan yondashilgan va bu illatlarning oldini olishga keng gazetxonlar e’tiborini jalb etishga muvaffaq bo‘lingan. Jamiyat hayotida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar, voqea-hodisalarga xolisona munosabat bildirib, ayrim kamchiliklarni bartaraf etishda tanqidiy maqolalarning o‘rni beqiyosdir. Gazetalar janrlarining funksional-uslubiy imkoniyatlari kengayganligi tanqidiy materiallarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Gazeta tilidagi bu taraqqiyot eng avvalo, uning janrlari, xususan, tanqidiy materiallar tilida ham aks etadi. Shuni ham ta’kidlash lozimki, tilimizda qadimdan qo‘llanib kelayotgan mavjud vositalarning bugungi kun talablariga mos holda gazeta matnlari tilida o‘z imkoniyatlarini namoyon etishi tanqidiy ruhda yozilgan maqolalar tilida kuzatilmoqda. Tanqidiy materiallarda turli grammatik vositalarning qo‘llanilishini tahlil etish tilimizning jamiyat hayoti bilan bog‘liq holda taraqqiy etayotganligi, ichki va tashqi omillari asosida vujudga kelgan nutq vositalariga ega bo‘layotganligini ko‘rsatadi. Tilimizda qo‘llanayotgan grammatik vositalar voqeligimizda paydo bo‘layotgan xalqimiz hayotining hamma sohalariga birday aloqador bo‘lgan yangi-yangi tushunchalarni aniq va ixcham, tushunarli tarzda ifodalashga yordam beradi. Bugungi kunda sobiq tuzum davrida qo‘llanilgan ko‘plab ijtimoiy-siyosiy xarakterdagi so‘zlar va birikmalar eskirib, dunyoqarashimizga hamda ehtiyojlarimizga mos kelmaganligi uchun iste’moldan chiqib qoldi, ularning o‘rnini yangi so‘zlar va birikmalar egalladi. Shu tariqa tilimizda xalqimiz hayotida turli sohalarda bo‘layotgan o‘zgarishlarni aks ettiruvchi yangi qatlamlar yuzaga keldi. Bu esa o‘z navbatida gazeta janrlari, jumladan tanqidiy materiallar grammatik qurilishida ham o‘z ifodasini topdi. Tanqidiy materiallarning grammatik-stilistik xususiyatlarini ko‘rsatuvchi grammatik vositalardan biri so‘z birikmasi hisoblanadi. Maqolalarda adabiy 60 tildagi kabi so‘z birikmasi gap tarkibida ishtirok etuvchi, birikuvchi so‘zlarning hokim-tobelik munosabati asosida hosil bo‘ladi. Bunda izohlanuvchi a’zo kengayuvchilik xususiyatiga ega bo‘ladi, izohlovchi a’zo kengaytiruvchi vazifasini bajaradi. So‘z birikmasi maqolalar tilida nafaqat grammatik xususiyatlarga ega balki u jurnalist tomonidan ma’lum bir uslubiy maqsadda ham qo‘llaniladi. Tanqidiy materiallarda qo‘llanilgan so‘z birikmasi birikuvchi so‘zlarning hokim- tobelik munosabati asosida hosil bo‘ladi. Bunda izohlanuvchi a’zo kengayuvchi, izohlovchi a’zo kengaytiruvchi a’zo deb ham yuritiladi: (jinoyatchini ayblamoq) (jinoyatchini - izohlovchi, kengaytiruvchi, ayblamoq- izohlanuvchi, kengayuvchi). Tilshunoslikda sintaksis muammolari yechimini topishga oid tadqiqotlarning deyarli hammasida e’tirof etilganidek, tobelanish aloqasi asosida o‘zaro bog‘liqlik hosil qiluvchi hokim a’zo hokimlik mavqei va vositalariga, tobe a’zo tobelik mavqeyi va uni ta’minlovchi vositalarga ega bo‘ladi. Jinoyatchini ayblamoq birikmasida jinoyatchini a’zosi oldin kelib, tushum kelishigi ko‘rsatkichi bilan shakllangan bo‘lsa, ayblamoq a’zosi hokimlik mavqeyi va shakliga ega. A’zolarning hokim-tobeligini bildiradigan shakliy ko‘rsatkichlar har doim ham bo‘lavermaydi. Morfologik ko‘rsatkichlar bo‘lmaganda ham tobelik va hokimlik belgilari birikuvchi so‘zlarning lug‘aviy-grammatik tabiatidan, sintaktik o‘rnidan hamda tartib va ohangdan bilinib turadi. So‘z birikmasi tanqidiy material tilida qo‘llanilar ekan, shaxslar faoliyatidagi ayrim qusurlarni yoki birgina shaxsning emas, balki global xarakter kasb etuvchi voqealar mazmun-mohiyatini yoritib berishda fikrlarni qisqa va aniq ifodalash imkonini beradi. Shuning uchun so‘z birikmasi doirasida yuz beruvchi tobelanish aloqasida hokim a’zo hokimlik mavqeyi va vositalariga, tobe a’zo tobelik mavqeyi va uni ta’minlovchi vositalarga ega bo‘ladi. So‘z birikmasini hosil qiluvchi a’zolarning hokim-tobeligini bildiradigan shakliy ko‘rsatkichlar har doim ham bo‘lavermaydi. Morfologik ko‘rsatkichlar bo‘lmaganda ham tobelik va hokimlik belgilari birikuvchi so‘zlarning lug‘aviy- 61 grammatik tabiatidan, sintaktik o‘rnidan hamda tartib va ohangdan bilinib turadi. Masalan: Odam savdosi, beshafqat ota, osoyishta turmush, katta tashvish kabi birikmalarda tobe – hokimlik munosabati mavjud: Odam savdosi - inson, uning sha’ni, qadr-qimmati, osoyishta turmushi hamda kelajagiga tahdid solayotgan transmilliy uyushgan jinoyatchilik ko‘rinishlaridan biri bo‘lib, o‘zining chegara tanlamasligi hamda girdobiga asosan yoshlarni va ayollarni tortayotganligi bilan barchada katta tashvish va xavotir uyg‘otmoqda (AS., 28.08.2013). Ba’zan so‘z birikmasi tobe qismning kengayishi hisobiga murakkablashsa, bunday vaziyatlarda tobe qism hokim qismda ifodalangan ma’noni yanada kuchaytirish, izohlash vazifalarini bajaradiki, bu ham maqola janrida so‘z birikmalarining qo‘llanishidagi o‘ziga xos jihatlardan biridir. “Yurtimizda keyingi yillarda bayram tadbirlarini istiqlolning butun mazmun-mohiyatini o‘zida aks ettirgan, yuraklarning tub-tubiga qadar yetib boradigan shior ostida nishonlashdek yaxshi bir an’ana shakllangani ham shu jihatdan e’tiborga molik. 2010-yilda – “Bu muqaddas Vatanda azizdir inson!”, 2011-yilda – “Buyuk va muqaddassan, mustaqil Vatan! ”, 2012-yilda – “Taqdirimsan, baxtimsan, erkin va obod Vatan! ”, 2013-yilda - “Qadr-qimmatim, tayanchim va iftixorimsan, mustaqil O‘zbekiston! ” (AS., 28.08.2013). Maqolalarning boshqa turlari kabi tanqidiy materiallar ham hozirgi o‘zbek adabiy tili lug‘aviy tarkibi, so‘z birikmalari, gap turlari; ularning funksional tiplari, uslubiy xususiyatlarini aniqlash, imkoniyatlarini belgilash va keng izohlash uchun boy manba hisoblanadi. Chunki tanqidiy materiallar jamiyat hayoti bilan bog‘liq ijtimoiy masalalarni ko‘tarib chiqishi, kun tartibida turgan eng dolzarb mavzularni yoritib berishga bag‘ishlanishi hamda mavzu mohiyatini ochib berishda tilda mavjud bo‘lgan leksik-frazeologik va grammatik vositalardan bemalol foydalanish imkoniyatining mavjudligiga ko‘ra ham o‘ziga xosdir. Hozirgi kunda tanqidiy materiallar tilida faol qo‘llanilayotgan, turli tushunchalarni anglatuvchi juda ko‘p so‘z birikmalari borki, bular publitsistik matnlar tilida 62 salmoqli o‘rin egallaydi. Masalan, “Xizmat ko‘rsatish sohasi”, “Ishonch telefonlari ” (AS., 23.12.2013), “Siyosatshunoslik va davlat boshqaruvi” (Z., 5.08.2010), “ Xususiy korxonasi ”, “Inson huquqlari”, “Mahalla fuqarolar yig‘ini”, “Sog‘lom bola”, “Sog‘lom avlod”, “Ona va bola”, “Oila yili”, “Sihat- salomatlik yili”, “Ijtimoiy himoya yili”, “Yoshlar yili”, “Barkamol avlod yili”, “Mustahkam oila yili” va hokazolar. Bu kabi so‘z birikmalarini ko‘plab keltirish mumkin. Bu so‘z birikmalarining bir qismi ommalashib, tilning barcha vazifaviy uslublarida qo‘llanilib, tilimizga singib ketgan bo‘lsa, ikkinchi bir qismi, ya’ni tor sohadagi ilmiy tushunchani ifodlshiga ko‘ra o‘sha sohaga oid materiallarda qo‘llaniladi. O‘zbekiston Respublikasi — ilm-fan, huquq tartibot tobora rivojlanayotgan, taraqqiy etyotgan davlatlardan biridir. Shuning uchun ham tanqidiy materiallarda turli sohalarda faoliyat ko‘rsatayotgan shaxslar haqida fikr yuritilar ekan, shu mavzularga oid sohalarda ishlatiladigan so‘z va iboralar qo‘llaniladi. Shundan ham ma’lum bo‘ladiki, so‘z birikmalari tanqidiy materiallarda muhim o‘rin egallaydi. Ular ijtimoiy hayotda turli kasb bilan shug‘ullanayotgan kishilarning faoliyati, kasbi bilan bog‘liq tomonlarni yoritishda, shuningdek ularning turli kamchiliklarga yo‘l qo‘yganligi, atrofdagi kishilarga bo‘lgan munosabatini ko‘rsatib berishda muhim vosita hisoblanadi. Chunki gazetaning keng ommaga mo‘ljallanganligi sababli tanqidiy materiallarda qo‘llanilgan til birliklari adabiy tilning belgilab qo‘yilgan me’yorlariga mos bo‘lishi talab etiladi. 3 . 1 . So‘roq gaplar – uslubiy vosita sifatida . Tanqidiy materiallarda so‘roq gaplar ham muhim uslubiy vosita sifatida ishtirok etadi. Bunda matn muallifi uchun noma’lum bo‘lgan biror predmet, harakat-holat, belgi haqidagi so‘roq yoki tasvirlanayotgan kishining ichki kechinmalari, jurnalistning munosabati ifodalanadi. Maqolada qo‘llanilgan so‘roq gaplarda tinglovchini javob berishga, tanqidiy materialda muammo sifatida ko‘tarilgan masalalarga o‘z munosabatini bildirishga undaladi. Bundan tashqari, 63 so‘roq gaplar tanqidiy maqolada ko‘tarilgan muammoning qanday ekanligiga qarab turli-tuman ma’nolarni ifodalashi ham mumkin. Ba’zan jurnalist o‘ziga noma’lum bo‘lgan ko‘p narsani bilishga intiladi. Bu vaqtda maqolada birin-ketin so‘roq berilaveradi. Bu esa fikrning ta’sirchan bo‘lishi uchun xizmat qiladi. Masalan, “Bizda parda bilan to‘silgan, jamiyatimizning axloqiy mezonlariga zid, beandisha holatlarni ochiqdan ochiq tomoshaga qo‘yib qo‘yish sira hazm qilib bo‘lmaydigan holat emasmi?” (AS., 28.10.2013), “Sizda ham savol tug‘ilgandir: bu yer choyxonami yoki kafe? “Andaro” so‘zining lug‘aviy ma’nosi nima? Nahotki, ona tilimizning leksikasida shu yoki boshqa kafemi–choyxonalarga munosib nom bo‘la oladigan biror bir so‘z topilmasa?” (O va J., 12.01.2011), “Biroq jabrdiyda-hali o‘n gulidan bir guli ochilmagan qizning toptalgan insoniylik sha’ni, qadr-qimmatini nima bilan o‘lchash mumkin? Uning oila a’zolari tortgan azob-uqubatlar-chi?” (O va J., 23.02.2011), “Hozirgi yoshlarda insof qolmadi, hech bo‘lmasa yoshimni hurmat qilmaysanmi? Namuncha telefonga yopishasan?” (O va J., 23.02.2011), “Axir o‘sha ruhiy-ma’naviy olami kirlanayotgan odamlar kimningdir opa-singlisi, kimningdir aka-ukasi, yoki kimningdir farzandiku!.. Eng asosiysi, ular biz ishongan buyuk kelajak egalari emasmi ? ”.. (AS., 28.10.2013) Yuqoridagi misolda jurnalist hayrati, hayajoni so‘roq gaplar tarkibidagi qo‘llanilgan so‘roq olmoshlari vositasida ochib berilgan. Tanqidiy materiallarda dialoglardan ham foydalaniladi. Bunda qo‘llanilgan so‘roq gaplarni ifodalanayotgan fikrlarni tasdiqlash yoki inkor qilishga xizmat qiladi: Oradan ancha vaqt o‘tdi. Atrofni qorong‘ulik qoplab, tun yarmidan oshib qolgan edi. Jahongir bir kishining baqirganidan uyg‘onib ketdi. Qarasa, bir notanish odam. Qarashlari bejo, nigohida g‘azab, vajohat sezilib turibdi. - Iye, keling, nima gap? - Xotinim qani? - Tushunmadim, qanaqa xotin, nimalar deyapsiz? - O‘zingni gollikka solma, xotinim bilan gaplashib turganingni odamlar 64 ko‘rishgan. Jahongir gap kim haqida borayotganini fahmlagandek bo‘ldi. (AS., 22.11.2013) Quyidagi tanqidiy maqolada tasvirlanayotgan kishining ish faoliyatini yoritib berish, u haqda gazetxonlarda to‘liq tasavvur uyg‘otish maqsadida so‘roq gaplardan foydalanilgan: Masalan, “bir ayol eriga tez ta’sir qiluvchi dorini berib shunday deydi: “Siz menga sog‘lom keraksiz” Bundan chiqdi, eri kasal bo‘lsa, kerak emas ekan-da?!” (Turkiston, 02.05.2009) . So‘roq gaplar tarkibida ba’zan so‘roq olmoshi kelib, ta’kid uchun xizmat qiladi. Ammo firibgarlar tuzog‘iga tushib qolayotgan yoshlarimiz nega duogo‘y keksalarimiz nasihatlariga quloq osishmaydi?! O‘sha yigitlar yashayotgan mahalla-ko‘y-chi? Ular nega bolalar o‘y-fikrlari, orzu-niyatlarini o‘rganib, ularga zarur maslahatlar berishmaydi? Binobarin, har birimz farzandlarimiz taqdiriga daxldor ekanligimizni doim his etib turishimiz lozim emasmi?! (I va Q., 30.03.2010). Tanqidiy maqolalarda jurnalist o‘z fikrlarining gazetxonlarga ta’sir etishini kuchaytirish maqsadida so‘roq mazmunini ifodalovchi vositalardan emas, balki taajjub ifodalovchi so‘zlardan ham foydalanadi: Qiziq, Pirmuhammad Abdullaxon II ga amakimi yoki jiyan? Agar bular boshqa-boshqa shaxs bo‘lsa, nega sakkizinchi sinf o‘quvchisi uchun aniq, tushunarli qilib yozilmaydi? Axir ularning hukmronlik yillarida qaysi shaharda hokimlik qilganida yoki boshqa jihatlarida farq bo‘lishi kerak-ku? (D., 09.05.2013). 8-sinf “Jahon tarixi”da esa “Rusning 240 yil davomida Oltin O‘rdaga, yana mo‘g‘ullarga qaram bo‘lgani” ko‘rsatilgan (Cho‘lpon nomidagi NMIU, 2010-yil, 29-bet). Shu joyda o‘rinli savol tug‘iladi. Rus yerlarida mo‘g‘ullar hukmronligi 250 yil davom etganmi yoki 240 yil? (D., 09.05.2013). Tanqidiy maqolalarda ba’zan suhbatdosh so‘zlovchining fikrlarini tasdiqlash 65 yoki inkor qilish o‘rniga o‘z munosabatini so‘roq gap vositasida ifodalaydi. Bunda so‘zlovchining so‘rog‘iga suhbatdosh so‘roq bilan javob beradi. Bunday gaplar tilimizda javob-so‘roq gap hisoblanadi. Bu tanqidiy material sifatida qaraluvchi ochiq xatlar matnida ham ko‘zga tashlanadi: O‘zimga o‘zim savol beraman: attestatimda hammasi “besh” bo‘lsa-yu, nega endi to‘rtta kirish imtihonining hammasidan “uch” oldim, nega?! Axir, yaxshi o‘qishga harakat qildim-ku! Nega past baho oldim? ...Shu savollarimga javob topa olmay, harbiy xizmatga jo‘nadim. U yerda uchragan birinchi to‘siq rus tilini yaxshi bilmasligim edi. Shunda o‘qishga kira olmaganimda tug‘ilgan savolning allaqaysinisiga javob topganday bo‘ldim. Lekin bu to‘liq javobmidi? (“Muallimlarga ochiq xat” Z., 31.01.1992). Ba’zan matnda so‘roq mazmunini ifodalovchi olmoshlar, yuklamalar qo‘llanilmasligi ham mumkin. Agar bu vositalar ishlatilsa, ta’kid ma’nosi bo‘rtib turadi. Bu vaqtda tanqidiy maqolalarda emotsionallik, fikr ta’sirchanligi kuchli bo‘ladi. Jurnalist so‘zlovchining harakatni bajaruvchi shaxsni, belgisi, o‘rni, payti, sababi, maqsadini bilishni istashini ko‘rsatishda so‘roq gaplardan foydalanadi. Bu vaqtda so‘zlovchi uchun noma’lum bo‘lgan narsaning nomi gapda atalmasdan, unga ishora qilinadi, gap tarkibiga so‘roq olmoshlari kiritiladi. Ba’zan bu tip so‘roq gaplar tarkibida -mi yuklamasi keladi. Bu so‘roq ma’nosini kuchaytiradi. So‘roq gaplarda sof so‘rash mazmunidan tashqari tasdiq, buyruq ma’nolarini ham ifodalashi mumkin. Shunga ko‘ra tilimizda so‘roq gaplar sof, ritorik, so‘roq buyruq gaplar kabi uch turga bo‘lib o‘rganiladi. Bunday gaplarning gazeta tilida har uch turini ham uchratish mumkin. So‘roq gaplar mazmunidan haqiqiy so‘rash ma’nosi anglashilsa-da, ularda aslida gazetxondan javob kutish ko‘zda tutilmaydi. Masalan, “Kredit olish uchun qanday hujjatlar zarurligini bilasizmi?” (Z., 30.03.2013.), “Nurobod shahar, Yoshlar ko‘chasi 3 –uyda tabiiy gaz ta’minotini yaxshilash bo‘yicha qanday ishlarni amalga oshirish mumkin?” (Z., 30.03.2013), “Harbiy xizmatga kimlar boradi ? ” (Z., 5.02.2013). 66 Gazeta tilida ritorik so‘roq gaplar ham ma’lum darajada qo‘llaniladi. Bunday gaplarda so‘rash shakli orqali xabar beriladi. Ular ma’lumki, gazetxondan javob talab qilmaydi. Javob jurnalist tomonidan yoki publitsistik matndagi qahramon tomonidan berilgan so‘roqning o‘zidan anglashilib turadi. Og‘zaki so‘zlashuv nutqida ritorik so‘roq gaplarda ularning javobi shu gapdagi biror bo‘lak yoki ha, yo‘q so‘zlari orqali berilishi mumkin. Gazeta tilida esa bu so‘roq gaplarga javob qaytarishga ehtiyoj ham sezilmaydi. Ritorik so‘roq gaplar badiiy ijodga uyg‘unlashgan publitsistik matnlarda kuzatiladi. Bunday ritorik so‘roq gaplarda gazetxonga kundalik hayotda bo‘layotgan o‘zgarishlar, ilm-fan, san’at va madaniyat, siyosat, ishlab chiqarish va sanoat kabilar to‘g‘risidagi oddiy xabar berishdan tashqari emotsionallik va modallik ma’nolari kuchli bo‘ladi. Ritorik so‘roq gaplar gazetaning ocherk janrida ancha mahsuldor qo‘llaniladi. Masalan, “Zarafshon” gazetasida shunday ritorik so‘roq gaplar jurnalist munosabati ifodasi sifatida qo‘llanilgan: “Go‘zallik saloni kasallik uyasimi ? ” (Z., 5.02.2013) Yuqoridagi misolda jurnalist hayrati, hayajoni so‘roq gaplar tarkibidagi qo‘llanilgan so‘roq olmoshlari vositasida ochib berilgan. Matndagi bo‘yoqdor so‘zlar munosabat ifodasi sifatida gapdagi ishtiroki bilan taajjub, hayratlanish ma’nosi kuchaytirilgan. Gazeta tilida qo‘llanilgan sodda gaplar orasida so‘roq gaplarni tasdiq yoki inkor talab qiladigan so‘roq gaplarga ajratish mumkin. Ularda publitsistik matnda tasvirlanayotgan kishining xarakter-xususiyati, ish faoliyatini yoritib berish, u haqda gazetxonlarda to‘liq tasavvur uyg‘otish maqsadida so‘roq gaplardan foydalaniladi. Ba’zan sodda gaplar tarkibida so‘roq mazmunini ifodalovchi olmoshlar, yuklamalar qo‘llanilmasligi ham mumkin. Agar bu vositalar sodda gaplarda ishlatilsa, jurnalistning ma’lum fikrlarga alohida e’tibor berishi, ta’kid ma’nosi bo‘rtib turadi. Jurnalist publitsistik matnning u yoki bu ko‘rinishida gazetxonlarga bugungi kunda jamiyat hayotida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar, yangiliklar yoki 67 mamlakatimiz ichki va tashqi hayoti to‘g‘risida ma’lumotlar berishni, o‘zi tasvirlayotgan shaxs to‘g‘risida gazetxonlarga to‘liqroq ma’lumotlar berishni maqsad qiladi. Illokutiv akt jurnalistning maqsadiga aylanadi. Jurnalist eng muhim, dolzarb masalalarni ko‘tarib chiqar ekan, bu bilan omma e’tiborini gazetada e’lon qilingan materialga qaratadi, ularga o‘zi zarur deb hisoblagan ma’lum bir ma’lumotlarni buyruq gaplar vositasida ham yetkazadi. Masalan, quyidagi buyruq mazmunidagi sodda gaplarda jurnalistning kishi sog‘lig‘ini asrash maqsadi pragmatik mazmunni shakllantirgan: “Sport bilan shug‘ullaning” (XS., 30.03.2013), “Vrach maslahatlariga rioya qiling” (XS., 13.03.2013) kabi. Buyruq gaplarda istak ma’nosi kuchliroq aks etadi. Bundan tashqari jurnalist mavzu mohiyatini yoritib berish jarayonida o‘zining turli ruhiy holatini, orzu- istaklari, gazetada tasvirlanayotgan voqea-hodisa, shaxslarga nisbatan qahr- g‘azabi, minnatdorchiligi yoki noroziligi, taklif yoki maslahatlarini ifodalashi mumkin. Ularning barchasi zamirida illokutiv akt yotadi. Umuman olganda, so‘roq gaplarning bu xil ko‘rinishlari gazetaning boshqa janrlari kabi tanqidiy materiallar uchun ham xos bo‘lib, ular jurnalist fikrlarining aniq va ta’sirchan bo‘lishiga, o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga erishishiga ko‘maklashadi. 3.2. Qo‘shma gaplar stilistikasi . Tanqidiy maqolalarda qo‘llanilgan qo‘shma gaplar ham o‘ziga xos o‘rin tutadi. Ular jurnalist fikrlarini umumlashtirib, bir tizim asosida bayon qilishiga, shuningdek, fikrlarning o‘zaro bog‘lanib, biri ikkinchisini to‘ldirishiga yordam beradi. Masalan: Kolbasa, umuman, oziq-ovqat mahsulotlarining nohaloli ham bo‘lar ekan-da, biz iste’mol qilib turgan boshqa kolbasalar-chi, degan savol tug‘iladi (T., 02.05.2009), “O‘zbek tili stilistikasi” kitobda yozilishicha, “Hozirgi o‘zbek tili nutq stillarining qariyb hammasida, ayniqsa, badiiy va publitsistik asarlarda komponentlari hatto, faqat, yolg‘iz, -gina yuklamalari; ya’ni, masalan, ayniqsa, jumladan, shaxsan kabi kirish so‘zlar; deylik, demak, boshqacha aytganda, shunday qilib kabi fe’l-kirishlar, shu bilan birga, kabi birikmalar, emas 68 to‘liqsiz fe’li va boshqalar yordamida bog‘langan qo‘shma gap tiplari ko‘p uchraydi. Bu vositalar, asosan, uslubiy vazifa bajaradi: ular orqali shakllangan qo‘shma gaplar miqdor-qurilishi jihatidan bog‘lovchili qo‘shma gapning u yoki bu tipiga (bog‘langan yo ergash gapli) o‘xshasa ham, mazmun-hukm nuqtai nazaridan o‘ziga xos ayrim tomonlari bilan ajralib turadi. Bunday gaplarda ayni bir fikr ikki sodda gap orqali berilib, ikkinchi qism birinchi gapda berilgan fikrga aniqlik kiritadi, izohlaydi; u yoki bu belgini ta’kidlash, kuchaytirish maqsadida u gap alohida zarb bilan aytiladi; fakt yo hodisalar solishtiriladi; nihoyat, badiiy va publitsistik asarlarda fikr tadrijiy rivojlantiriladi” 42 . Tanqidiy maqolalarda qo‘shma gap qismlarining o‘zaro moslik holatida bo‘lishi gapda ifodalangan mazmunning gazetxonlarga tushunarli bo‘lishiga yordam beradi. Birinchi gapdagi birinchi komponentda ifodalangan mazmun keyingi komponentda to‘ldirilgan, izohlangan bo‘lish hollari ko‘p uchraydi. Umuman, bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarda ta’siriy bo‘yoq, tasviriylik, jozibalilik kuchli bo‘ladi; ifoda ravonligi bilan ajralib turadi. Ba’zan buning aksi ham bo‘lishi, ya’ni muallif asosiy e’tiborini qo‘shma gapning birinchi qismiga qaratishi mumkin. Bunda ta’kid ma’nosi kuchli bo‘ladi: Tanqidiy maqolalarda shaxs xarakterini yoritishda faktlarni, muallif munosabatini bildiruvchi so‘zlarni keltirish ham asosiy o‘rinni egallaydi. Shu jumladan, viloyat «Issiqlik manbai»ga ham borib, Nodira ismli qizga uchrashgandi, u bir parcha qog‘ozga “608.768 so‘m qarzingiz bor”, deb yozib berdi (AS., 22.08.2013). Tanqidiy maqolalarda qo‘shma gap qismlarini bog‘lovchi vositalar muhim grammatik va uslubiy vazifa bajaradi. Ular yordamida sodda gaplar birikib, bir butun shaklga kiradi va matn mazmunini ochishga yordam beradi. Quyida bu yaxlitlik ergash gap hamda bosh gapning o‘zaro bog‘lanishida ko‘rinadi: U o‘rtog‘ining taklifi bilan ichkariga kirarkan, hovlidagi talaba yigitlar orasidan “do‘stini uyda yo‘q” degan yigitni topib, uni haqoratlay boshladi (AS., 22.08.2013). 42 Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р., Рустамов Ҳ. Ўзбек тили стилистикаси, Тошкент: Ўқитувчи, 1983. 203 бет. 69 Qo‘shma gaplarning tanqidiy maqolalarda matn mohiyatini yoritishga xizmat qiluvchi uslubiy vositaga aylanishi uning komponentlarini o‘zaro aloqaga kiritishga xizmat qiluvchi lisoniy vositalarga bog‘liq bo‘ladi. Tanqidiy maqolalaarda sodda gaplarni bog‘lashda ishtirok etadigan ta’kid yuklamalari jurnalist fikrlarini ta’kidlashdan tashqari afsus ma’nosini ham ifodalab keladi. Qo‘shma gaplar qaysi ko‘rinishda bo‘lmasin, tanqidiy maqolalarda jurnalist maqsadining amalga oshishiga xizmat qiladi. Uslubiy jihatdan turli ma’no nozikliklarini ifodalashda hamda uslub bo‘yoqlarini berishda, qo‘shma gap tarkibida ishtirok etgan sodda gaplarni chegaralashda, ularning o‘zaro munosabatini belgilashda, ayniqsa, ergash gapning nima maqsadda qo‘llanganini ko‘rsatishda bog‘lovchilar o‘ziga xos o‘rin tutadi. Yuqoridagi misollarda bog‘lovchi vositalar muhim ahamiyat kasb etgan. Umuman olganda, qo‘shma gaplar tanqidiy materiallarda tutgan o‘rni va bajaradigan vazifasiga qarab jurnalist kommunikativ maqsadining amalga oshishiga, muallif fikrlarining aniqligi, ifodaliligini ta’minlashga, matn mazmunidan anglashilgan emotsional-ekspressivlikni oshirishga xizmat qiladi. BOB XULOSALAR . Ommaviy axborot vositalari, xususan, publitsistik uslub janrlaridan biri hisoblangan tanqidiy maqolalar xalq ijtimoiy hayoti, unda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar, mamlakatimizning ichki va tashqi siyosati, ilm-fan, madaniyat, san’at, ishlab chiqarish, sanoat kabi inson faoliyatini qamrab oluvchi sohalar rivoji bilan chambarchas bogliqdir. Gazeta jamiyat hayotida bo‘layotgan yangiliklar to‘g‘risida ma’lumot yetkazuvchi manba bo‘libgina qolmay jurnalist tomonidan ko‘tarilgan masalalarga omma e’tiborini qaratuvchi vosita hamdir. Gazetada ko‘tarilgan masalalar birgina jurnalistning hayoti yoki faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmay, jamiyat hayotiga ham aloqador bo‘ladi. Shuning uchun gazeta janrlaridan hisoblangan tanqidiy mazmundagi maqolalarda jurnalist tomonidan ko‘tarilgan mavzu va unga jurnalist munosabati muhim o‘rin tutadi. 70 Tanqidiy mazmundagi maqolalarda jurnalist ma’lum bir mavzuni ko‘tarib chiqar ekan, unga jamoat tomonidan belgilangan axloqiy qoidalarga tayangan holda baho berishni ham ko‘zda tutadi. U ma’lum bir shaxs hayoti va faoliyatidagi kamchiliklarni yoritib berar ekan, adabiy til qonuniyatlariga amal qiladi va tildagi turli vositalarni to‘g‘ri hamda o‘rinli qo‘llaydi. Voqelik faktlarini xolisona baholashda jurnalist tilda mavjud bo‘lgan leksik, frazeologik vositalardan, maqol va hikmatli so‘zlar, xalq og‘zaki ijodining har xil ko‘rinishlaridan foydalanadi. Bu esa tanqidiy maqolada qo‘llanilgan til birliklariga uslubiy vazifa ham yuklaydi. Endi bu birliklar jurnalist istagiga bog‘liq holda tanqidiy material yaxlitligini ta’minlovchi, mohiyatini ochishga xizmat qiluvchi vosita bo‘libgina qolmay emotsional-ekspressivlik hosil qiluvchi vositaga aylanadi. Bugungi kunda publitsistik uslubning boshqa janrlari qatori tanqidiy materiallar ham ancha taraqqiy etdi. Bu rivojlanish, eng avvalo, yurtimizning o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritishi, jamiyatdagi iqtisodiy-siyosiy va madaniy o‘zgarishlar, xalqimizning asrlar davomida shakllangan milliy-ma’naviy qadriyatlarining yana tiklanishi, tilimizga Davlat tili maqomining berilishi, ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan ma’naviy merosga munosabatning o‘zgarishi, jamiyat hayotidagi mavjud kamchilik va illatlarning yo‘qolib borayotganligi, ularning tanqidiy maqolalarda keskin tanqid ostiga olinayotganligi bilan bevosita bog‘liq holda ro‘y bermoqda. Turli omillar tufayli yuzaga kelgan bu taraqqiyot jarayonida inson ma’naviy kamolotiga bo‘lgan e’tibor tanqidiy materiallarda ham o‘z ifodasini topmoqda. Tanqidiy materiallarda ko‘plab badiiy va so‘zlashuv nutqiga oid so‘z va iboralarning qo‘llanishi gazeta tilining xalq tiliga tobora yaqinlashib borayotganligi, jurnalistlarning tanqidiy materiallarda adabiy til me’yorlariga mos keluvchi birliklardan mohirona foydalanilayotganligini ko‘rsatadi. Bu esa tanqidiy materiallar tili va uslubining o‘ziga xosligini ta’minlaydi. 71 Umumiy xulosalar Kuzatishlarimiz shuni ko‘rsatadiki, sarlavhalar gazeta tilida eng ko‘p qo‘llanuvchi uslubiy vositalardan biridir. Sarlavhalarning mavzu doirasi keng bo‘lib, gazetaning deyarli har bir janrida ham o‘rin bilan qo‘llanishi mumkin. Sarlavhalar har bir holatda ham tanqidiy maqolalar ifodalangan fikrlar mohiyatini ochib berishga xizmat qiladi. Tanqidiy maqolalarda aksariyat hollarda matn mazmuniga mos birliklarning sarlavha sifatida qo‘llanishi kuzatildi. Bunda sarlavha sifatida matn mazmuni bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, o‘quvchi e’tiborini jalb qilish, tanqidiy maqolada ko‘tarilgan muammo bilan gazetxonni qisqacha tanishtirish vazifasini bajaradi. Tanqidiy materiallar matnida ijtimoiy hayotning turli sohalariga aloqador so‘zlar qo‘llaniladi. Bular bevosita inson va qonun, madaniyat va ma’rifat, odob- axloq, ijtimoiy turmush tarzi munosabati bilan aloqadordir. Bu kabi leksik- semantik guruhlarga kiruvchi birliklar tanqidiy materialning qanday mavzuga bag‘ishlanganligiga qarab matnlarda qo‘llanadi. Tanqidiy maqolalarda mavzu talabiga ko‘ra o‘rni bilan jurnalist fikrining nozik qirralari yoki tasvirlanayotgan kishining his-tuyg‘ularini ifodalash maqsadida sinonimlardan ham foydalaniladi. Sinonimlar jurnalistning fikr ifodalash imkoniyatlari, tildagi mavjud birliklardan foydalanish mahoratinini o‘zida aks ettiradi. Tanqidiy materiallarda jurnalistning jamiyat hayotida uchrovchi salbiy illatlar, kamchiliklarga munosabatini bildirishida frazeologizmlar muhim ahamiyat kasb etadi. Tanqidiy maqolalarda frazeologizmlardan foydalanish jurnalist uchun fikr ifodalashda qulaylik tug‘diradi. Bu imkoniyatlar tanqidiy maqolalarda frazeologik ibora alohida so‘z bilan sinonimik munosabatga kirishida ko‘rinadi. Tanqidiy mazmundagi maqolalarda jurnalist ma’lum bir mavzuni ko‘tarib chiqar ekan, unga jamoat tomonidan belgilangan axloqiy qoidalarga tayangan holda baho berishni ham ko‘zda tutadi. U ma’lum bir shaxs hayoti va faoliyatidagi kamchiliklarni yoritib berar ekan, adabiy til qonuniyatlariga amal qiladi va tildagi 72 turli vositalarni to‘g‘ri hamda o‘rinli qo‘llaydi. ADABIYOTLAR: I. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ва методологик аҳамиятга молик нашрлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2016 йил 13 майдаги “Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетини ташкил этиш тўғрисида”ги ПФ-4797-сон Фармони. 2. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги, ПФ-4947-сон Фармони. 3. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2019 йил 21 октябрдаги “Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги, ПФ-5850-сон Фармони. 4. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2020 йил 20 октябрдаги “Мамлакатимизда ўзбек тилини янада ривожлантириш ва тил сиёсатини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги, ПФ- 6084-сон. Фармони. 5. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2020 йил 29 октябрдаги “Илм-фанни 2030 йилгача ривожлантириш консепциясини тасдиқлаш тўғрисида”ги ПФ-6097-сон Фармони. Ilmiy adabiyotlar : 3. Абдуназаров А. Некоторые вопросы развитии лексики и фразеологии узбкского литературного языка 20-х годов: Автореф. дис. … канд. филол. наук. - Ташкент, 1968. - 22 с. 4. Абдусаидов А. Туркий изофали конструксияли газета сарлавҳалари. // Ўзбек тили грамматик қурилиши масалалари. - Самарқанд: СамДУ, 1984, Б. 73 60-66 5. Абдусаидов А. Газета сарлавҳаси (Газета сарлавҳаларининг структур- грамматик ва лексик-стилистик хусусиятлари). – Самарқанд: СамДУ, 1995. - 120 б. 6. Абдусаидов А. Язык газеты и литературная норма: Автореф. дис… канд. филол. наук. – Ташкент, 1988 . 7. Абдусаидов А. Газета жанрларининг тил хусусиятлари: Филол. фан. д-ри. …дис. автореф. – Тошкент, 2005. 8. Абдусаидов А. Газета жанрларининг тили ва услуби. – Самарқанд, 2001 . 9. Абдусаидов А. Газета тили ва адабий норма. – Самарқанд: СамДУ нашри, 1986 . 10. Абдусаидов А. Газета тилида мақоллардан фойдаланиш. – Самарқанд: СамДУ нашри, 1987 . 11. Абдусаидов А. Газета тилининг лексик-стилистик хусусиятлари. – Самарқанд: СамДУ нашри, 1991 . 12. Абдусаидов А. Журналистнинг тилдан фойдаланиш маҳорати. Монография. – С амарқанд, 2004. – 102 б. 13. Абдусаидов А. Матбуот тили маданияти. – Самарқанд, 2002 . 14. Абдусаидов А . Матбуотда адабий нормага риоя қилиш муаммолари. – Самарқанд, 2001 . 15. Абдусаидов А . Фразеологизмлар – матбуот тилида таъсирчан восита. – Самарқанд, 2001 . 16. Абдусаидов А. Газета тилида фразеологизмлар. - Самарқанд, 1990. - 120 б . 17. Ахмедов А. Ўзбек тилида гапнинг коммуникатив турлари. – Тошкент: Фан, 1979, Б. 141-166. 18. Бабаханова Д. Офисиално-деловой стил современного узбекского 74 литературного языка: Автореф. дис. …канд филол. наук. – Ташкент, 1987 . 19. Бегалиев Н. Вақтли матбуот тилида лексик бирликлар тараққиётидан. -Ўзбек филологияси ва журналистикасининг долзарб муаммолари. Самарқанд, 1977. -Б. 89. 2 0 . Бегматов Е., Бобоева А., Асомиддинова М., Умурқулов Б. Ўзбек нутқи маданияти очерклари. -Тошкент: Фан, 1988. Б. 80. 2 1 . Бегматов Е, Маматов А. Адабий норма назарияси. – Тошкент, 1997. I қисм. - 92 б. 2 2 . Бегматов Е, Маматов А. Адабий норма назарияси. – Тошкент, 1998. II қисм - 134 б. 2 3 . Бегматов Е, Маматов А. Адабий норма назарияси. – Тошкент, 1999. III қисм - 140 б. 24. Бердиёров Ҳ., Расулов Р., Йўлдошев Б. Ўзбек фразеологиясидан материаллар. - Самарқанд, 1976; II қисм, 1979; III қисм, 1983. 2 5 . Бобоева А. Газета сарлавҳалари ҳақида . // «Ўзбек тили ва адабиёти» журнали, 1971. 2-сон, Б. 61-63 2 6 . Бобоева А. Газета тили ҳақида. -Тошкент: -Фан, 1983. Б. 27-28. 2 7 . Дониёров Х., Йўлдошев Б. Адабий тил ва бадиий стил. - Тошкент: Фан, 1985. 28. Каримов С.А. Ўзбек тилининг бадиий услуби: Филол.фан.д-ри …дис. автореф. – Тошкент, 1994. 29 . Курбанов Т.И. Публисистический стил современного узбекского литературного языка: Автореф. дис. …канд филол.наук. – Ташкент, 1987 . 3 0 . Кучкартаев И. Фразеологическое новаторство Абдуллы Каххара.: Автореф.дис. … канд.филол. наук. - Ташкент, 1965. - 23 б. 3 1 . Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси (Синтаксис). Тошкент: Ўқитувчи, 1995. Б. 12-13. 32. Маматов А.Э. Ўзбек тили фразеологизмларининг шаклланиши 75 масалалари: Филол. ф. докт. …дис. автореф. – Тошкент, 2000. - 56 б. 3 3 . Мукаррамов М. Научный стил современного узбекского литературного языка в семантико-функсионалном аспекте: Автореф. дис. … д-ра филол.наук. – Ташкент, 1985. 34. Мирзаев Б. От туркумига хос бўлган сўзларнинг газета сарлавҳалари функсиясида стилистик мақсадларда қўлланишига доир. // Ўзбек тили стилистикасидан кузатишлар./ СамДУ асарлари. - Самарқанд,1983, Б. 75-77. 3 5 . Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари. – тошкент, 1995. 36. Неъматов Ҳ., Сайфуллаева Р., Қурбонова М. Ўзбек тили стуруктурал синтаксиси асослари. –Тошкент, 1999, 19 б. 37. Неъматова Д. С. Чўлпон публисистик асарларининг лингвистик таҳлили: Филол.фан.номз. …дис.автореф. – Тошкент, 2004. 38. Нурмонов А., Мадвалиев А., Маҳкамов Н. Мустақиллик даври ўзбек тилшунослиги тараққиёти ЎТА. 2011. №3. -Б.7. 39 . Пардаев З. Прагмалингвистика. Ўқув-услубий қўлланма. Самарқанд: СамДУ нашри, 2013. Б. 6. 4 0 . Қиличев Э. Бадиий тасвирнинг лексик воситалари.Тошкент: Фан, 1982. Б. 8. 4 1 . Қўнғуров Р., Бегматов Е., Тожиев Ғ. Нутқ маданияти ва услубият асослари. – Тошкент: Фан, 1992. 4 2 . Рафиев А.Р. Структурно-функциональные свойства фразеологических единиц узбекского языка: Автореф.дис. … канд. филол. наук. - Ташкент, 1982. - 18 б. 4 3 . Расулов Р. Умумий тилшунослик. – Тошкент, 2006. 4 4 . Рут М. Э. О бразная номинация в русском языке. – Екатер и нбург: Уральский ун-т, 1992. – с 14 . 76 45. Саидов Ҳ. Матбуот – миллий манфаатлар ҳимоячиси. – Тошкент: Маънавият, 2008. 4 6 . Тошалиев И. Сарлавҳа стилистикаси. - Тошкент, 1995. - 89 б. 47 . Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика., с.6. 48 . Йўлдошев Б., Мирзаев Б. Ўзбек тилида фразеологизм сарлавҳаларнинг стилистик хусусиятлари ҳақида (Матбуот материаллари асосида). // Ўзбек тили стилистикаси ва нутқ маданияти масалалари. / СамДУ асарлари.- Самарқанд, 1982, Б. 109-114. 49. Йўлдошев Б. Фразеологик услубият асослари. – Самарқанд, 1999. - 200 б. 50. Йўлдошев Б. Ҳозирги ўзбек адабий тилида фразеологик бирликларнинг функционал-услубий хусусиятлари: Филол.ф.докт. …дис. автореф. - Тошкент, 1993. - 49 б. 51. Йўлдошев Б. Ўзбек тилида фразеологизмларнинг услубий ва прагматик имкониятлари. – Самарқанд, 2002, Б.18. 52. Йўлдошев Б. Матбуотимиз тарихининг янгича талқини. // Жамият ва бошқарув. 2008. 1-coн, – 58 б. 5 3 . Ўринбоев Б. Функсионал услубият ва унинг моҳияти. – Тошкент: Фан, 1992. Б. 32-33. 5 4 . Уринбаев Б. Вопросы синтаксис узбекской разговорной речи: Автореф. дис. …д-ра филол.наук. – Ташкент, 1974. 5 5 . Шмелев Д.Н. Современный русский язык. Лексика. – М.: Просвещение, 1977. – С. 16. 56. Шомақсудов А., Тошалиев И., Рустамов П. Сарлавҳа ва унинг функсияси. // Ўзбек тилшунослиги масалалари./ ТошДУ илмий асарлари. 475-чиқиши. – Тошкент, 1975, Б. 149-166. 57 .Шомақсудов А., Тошалиев И., Рустамов П. Газета сарлавҳаларининг 77 структур-грамматик хусусиятлари. // Ўзбек тили стилистикаси масалалари./ ТошДУ илмий асарлари. – Тошкент, 1975, Б. 133-154 58 . Шомақсудов А. ва бошқ. Ўзбек тили стилистикаси, Б. 26-27 59. Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р., Рустамов Ҳ. Ўзбек тили стилистикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1983. Б. 13. Lug‘atlar: 60. Бердиёров Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тилининг паремиологик луғати. - Тошкент: Ўқитувчи. 1984. - 288 б. 61. Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. Тошкент: Ўзбекистон Миллий енсиклопедияси, 2002. Б. 95. 62. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати. Тошкент: Ўғитувчи. 1978. - 408 б. 63. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг фразеологик луғати. - Тошкент: Қомуслар Бош таҳририяти. 1992. - 380 б. 64. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. I том. – Т.: 2006. – 680 б. 65. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. II том. – Т.: 2006. – 672 б. 66. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. III том. – Т.: 2006. – 688 б. 67. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. IV том. – Т.: 2008. – 608 б. 68. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. V том. – Т.: 2008. – 592 б. 69. Ўзбек тилининг имло луғати. – Т.: 2000 70. O‘zbek tilining imlo lug‘ti. – Toshkent: O‘qituvchi, 2011. 240. b . Shartli qisqartmalar: AS – Adolat sari B – Bekajon D – Darakchi HO – Huquq olamida I va Q – Inson va qonun MT – Milliy tiklanish 78 OAV – Ommaviy axborot vositakari O va J – Oila va jamiyat S – Samarqand T – Turkiston O‘O – O‘zbekiston ovozi XS – Xalq so‘zi Z – Zarafshon 79

Gazeta tilida tanqidiy materillarning qo‘llanilishi 

MUNDARIJA.

Kirish………………………………………………………………...........…. ..3

I BOB. TANQIDIY MAQOLALARDA  SARLAVHALAR      STILISTIKASI………………………………………………………………..8                                                                                                1.1. Sarlavhalarning morfologik xususiyatlari…… ……………................…..18

1.2. So‘z birikmasi sarlavhalarning xususiyatlari………………………….…..21

1.3.Tanqidiy materiallarda gap sarlavhalarning xususiyatlari…………………23

1.3.1. Darak gap sarlavhalar………………………………………………..….24     1.3.2. So‘roq gap sarlavhalar……………………………………………….….25  

1.3.3. Buyruq gap sarlavhalar………………………………………………….27

1.3.4. Qo‘shma gap-sarlavhalar…………………………………………….….29

1.3.5. Tanqidiy materiallarda ibora va maqollarning  qo‘llanilishi….............….30

BOB bo‘yicha xulosalar..…………………………………………………….….33

II BOB  GAZETA TANQIDIY MATERIALLARINING LEKSIK-FRAZEOLOGIK XUSUSIYATLARI.......................................................….34

2.1. Tanqidiy materiallarning leksik-semantik guruhlari ..............................…..37

2.2. Tanqidiy maqolalarda sinonimlarning qo‘llanilishi……………….........….44

2.3. Tanqidiy materiallarda frazeologizmlarning qo‘llanilishi………………….46

BOB bo‘yicha xulosalar..……………………………………………………..….52

III BOB. TANQIDIY MATERIALLARNING GRAMMATIK XUSUSIYATLARI…………………………………………………………….53

3.1. So‘roq gaplar uslubiy vosita sifatida…………………...…………….....….60

3.2. Qo‘shma gaplar stilistikasi…………………………………………………64

BOB bo‘yicha xulosalar..…………………………………………………………66

Umumiy xulosalar……………………………………………………………….68

Adabiyotlar ro‘yxati……………………………………………………………..69

 

 

 

 

 

KIRISH.

Mavzuning dolzarbligi.  Ma’lumki, mustaqilligimizning ilk kunlaridanoq tilimizni yanada rivojlantirish, ayniqsa, ta’lim tizimining hamma bosqichlarida ona tili va adabiyotini o‘qitish sifatini tubdan o‘zgartirish, talabalarga nutq madaniyati va uslubiyat, davlat tilida ish yuritish bo‘yicha yetarli ma’lumotlar berish, tilimizning amal qilish imkoniyatlarini kengaytirish, buning uchun esa ta’lim tizimi bilan bir qatorda ommaviy  axborot vositalari tilini takomillashtirish, zamonaviy talablar darajasidagi zarur darslik va qo‘llanmalar yaratish kabi masalalar  kun tartibidan o‘rin egalladi.

Ilm-fan, texnika keskin sur’atlarda taraqqiy etayotgan bugungi kunda hayotni gazeta-jurnallar, internet, radio va televideniyesiz tasavvur etish qiyin. Chunki inson hayotda bo‘layotgan har bir o‘zgarish, moddiy va ma’naviy sohalardagi yangiliklardan dastlab gazeta va jurnallar orqali xabardor bo‘ladi. Shuning uchun mamlakatimiz rahbariyati bu masalaga jiddiy e’tibor berdi. Ayniqsa,  keyingi yillarda rivoj topayotgan fan-texnika taraqqiyoti, axborot ma’lumotlari ommaviy axborot vositalarini  takomillashtirishni, ularning tili va uslubini yanada yaxshilashni  kun tartibiga jiddiy qo‘ymoqda. Bu boradagi ishlarni jadallashtirishga da’vat etilmoqda.  Shuning uchun  nafaqat ravon gapiradigan, balki gazeta va jurnallarda sifatli va savodli maqolalar yoza oladigan, ommaviy axborot vositalari orqali ma’ruzalar qila oladigan turli soha mutaxassislariga ehtiyoj ortmoqda. 

Mamlakatimiz bugunga kelib rivojlanishning yangi bosqichiga qadam qo‘ymoqda. Jahon hamjamiyatida o‘zining munosib o‘rnini egallagan O‘zbekiston endilikda ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy va ta’lim kabi  jabhalarda, shuningdek, publitsistika sohasida ham  zamon talabiga mos ravishda yuqori saviyaga erishishni maqsad qilib qo‘ygan. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni hamda Kadrlar tayyorlash milliy  dasturida ham mazkur masalalarga alohida e’tibor berilgan.   

Mamlakatimizda mustaqillik yillarida  millatlararo  ahillik va totuvlikni mustahkamlash, ma’naviy-axloqiy tarbiyani kuchaytirishning asosiy vositalaridan biri bo‘lgan gazeta va jurnallarning tili va uslubini ilmiy jihatdan tadqiq etish bo‘yicha aniq maqsadga yo‘naltirilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.

Bugungi kunda yurtimizdagi barcha millat va elat vakillarining huquq va erkinliklari, qonuniy manfaatlarini ta’minlash, ta’lim olishlari, qiziqish va layoqatlari bo‘yicha kasb-hunar egallashlari, madaniyatlari, an’ana hamda qadriyatlarini saqlash, rivojlantirishlariga barcha imkoniyatlar mavjud. Boshqacha aytganda, xalqimizning ijtimoiy hayotning hamma sohalarida muvaffaqiyatlarga erishishlari uchun barcha zarur shart-sharoitlar yaratib berilgan. 

Mamlakatimizda xalqimiz ijtimoiy hayotining ko‘zgusi hisoblangan ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish masalasiga davlat siyosati darajasida e’tibor qaratilmoqda. Bugungi globallashuv davrida gazeta va jurnallar tili va uslubini  o‘rganish bo‘yicha amalga oshirilgan har bir tadqiqot ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. Bu esa tanlangan mavzuning dolzarbligini ko‘rsatadi.

Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. O‘zbek tilshunosligida  tilning vazifaviy uslublari tizimida publitsistik uslub, uning janrlar ko‘lami, xususan, gazeta tili va uslubining o‘ziga xos xususiyatlari alohida tadqiqot obyekti sifatida bir necha ishlarda maxsus tadqiq etilgan. O‘tgan asrda mamlakatimizda matbuot tili, gazeta va jurnallar tili va uslubini o‘rganish bo‘yicha ma’lum tadqiqotlar olib borilgan. Bunday  ishlar jumlasiga o‘tgan asrda  amalga oshirilgan                                V.V.Reshetovning zamonaviy o‘zbek matbuotining lug‘aviy tarkibi,                    A.K. Borovkovning 1905-1917-yillardagi o‘zbek adabiy tili, B.Turdialiyevning 1905-1917-yillar vaqtli matbuotining morfologik xususiyatlari, M.Rahmonovning “Turkiston viloyatining gazeti”ning sintaktik xususiyatlari, M.Mirzayevning   1945-1950-yillar o‘zbek vaqtli matbuotida baynalminal so‘zlar, F.Abdullayevning o‘zbek tili leksikasining ba’zi masalalari, I.Rasulovning birinchi jahon urushi yillaridagi o‘zbek tili, A.Abdunazarovning 1920-yillar o‘zbek adabiy tilining leksik va frazeologik muammolari, G‘.Karimovning 1920-1930-yillar o‘zbek adabiy tili taraqqiyoti masalalari, A.Boboyevaning gazeta tili haqidagi,                 K.Yusupovning 1920-yillar o‘zbek adabiy tilining leksik-semantik va stilistik xususiyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan ishlarini kiritish mumkin. Bundan tashqari A.Shomaqsudov, I.Toshaliyev, A.Boboyeva, P.Rustamov,                     B.Yo‘ldoshev, A.Abdusaidov, B.Mirzayev kabi olimlarning tadqiqotlarida gazeta sarlavhalarining struktur-grammatik, semantik-stilistik xususiyatlari ochib berilgan[1].

O‘zbek tilshunosligida gazeta tanqidiy materiallarining tili va uslubiy xususiyatlari, fikr ifodalash imkoniyatlari  maxsus o‘rganilgan emas. Gazeta tanqidiy janrlari xilma-xil bo‘lib, ular ijtimoiy hayotning qaysi sohasiga daxldorligi, mavzusi va til birliklarining tanlanishiga qarab farqlanib turadi. Shunday ekan, bu janrlarni alohida olgan holda tadqiq  qilish muayyan ilmiy xulosalarga kelishga imkon beradi.    


 

[1] Бобоева А. Газета сарлавҳалари ҳақида. // «Ўзбек тили ва адабиёти» журнали, 1971. 2-сон, 61-63-бетлар; Шомақсудов А., Тошалиев И., Рустамов П. Сарлавҳа ва унинг функцияси. // Ўзбек тилшунослиги масалалари./ ТошДУ илмий асарлари. 475-чиқиши. – Тошкент, 1975, 149-166-бетлар; Шомақсудов А., Тошалиев И., Рустамов П. Газета сарлавҳаларининг структур-грамматик хусусиятлари. // Ўзбек тили стилистикаси масалалари./ ТошДУ илмий асарлари. – Тошкент, 1975, 133-154-бетлар; Йўлдошев Б., Мирзаев Б. Ўзбек тилида фразеологизм сарлавҳаларнинг стилистик хусусиятлари ҳақида (Матбуот материаллари асосида). // Ўзбек тили стилистикаси ва нутқ маданияти масалалари. / СамДУ асарлари.- Самарқанд, 1982,109-114-бетлар; Мирзаев Б. От туркумига хос бўлган сўзларнинг газета сарлавҳалари функциясида стилистик мақсадларда қўлланишига доир. // Ўзбек тили стилистикасидан кузатишлар./ СамДУ асарлари. - Самарқанд,1983, 75-77-бетлар; Абдусаидов А. Туркий изофали конструкцияли газета сарлавҳалари. // Ўзбек тили грамматик қурилиши масалалари. - Самарқанд: СамДУ, 1984, 60-66-бетлар; Абдусаидов А. Газета сарлавҳаси (Газета сарлавҳаларининг структур-грамматик ва лексик-стилистик хусусиятлари). – Самарқанд: СамДУ, 1995. - 120 б. Тошалиев И. Сарлавҳа стилистикаси. - Тошкент, 1995.

Купить